Bedekt of Van Vijgenblad tot Peniskoker

Dr. Philip Van Kerrebroeck uit de Cogels Osylei is zowat zijn hele productieve leven gefascineerd door antropologie, maar besloot, naast fluitist, toch maar uroloog te worden. Zo’n verbindingen in een persoon leidden tot een fascinatie voor een bijzonder antropologisch fenomeen: het bedekken of daardoor soms ook accentueren van de geslachtsstreek of schaamstreek, zowel bij vrouwen als bij mannen. (Wim VERZELEN)

Ik praatte met een bevlogen man met een fascinerende hoeveelheid kennis die uitvoerig en boeiend kan vertellen, zoals ook blijkt uit zijn opvallend boek vol verrassende illustraties, gedegen beschrijvingen en analyse van de context. Een boek dat prikkelt en veel onbekends opheldert.

PENISKOKER ALS PASPOORT

Ieder van ons heeft daarbij wellicht de reflex om meteen aan peniskokers te denken en daar stopt het dan. Maar er is zo ontzettend veel meer te bekijken en te vertellen over alles wat te maken heeft met bedekking ‘onderaan’. Philip Van Kerrebroeck heeft zo een bijzonder boeiende wereld opengelegd in dit boek, zowel in een Nederlandstalige als in een Engelstalige versie. En wat we spontaan menen te weten over die peniskoker wordt dan door zo’n publicatie meteen afgedaan als een fabel. Peniskokers zijn er niet om mee te pronken, peniskokers bevestigen vooral het behoren tot een specifieke etnische groep. Tijdens het interview vertelde hij het verhaal van een Nederlands onderzoeker die ooit ritueel geïnitieerd was bij de Dani, een etnische groep in westelijk Nieuw-Guinea en er later met vrienden terugging. Bij die gelegenheid werd een groot feest georganiseerd en de geïnitieerde Nederlander had een peniskoker omgebonden als teken van verbondenheid. Maar bij het felle dansen rond zijn verwelkoming, kwam zijn peniskoker los. Hij stortte op de grond en bleef liggen. Grote ontsteltenis bij zijn vrienden die dachten dat hij een of ander toeval had gekregen. Maar zijn reactie was gewoon: “Niets aan de hand, geef mij mijn peniskoker terug, want zonder ben ik niet meer één van hen en durf ik me niet meer vertonen.”

Bij Philip Van Kerrebroeck in de Cogels-Osylei waan je je meteen in een andere wereld, een verzameling artefacten die hoofdzakelijk fallussymbolen zijn en ook ‘schaamlapjes’ die je verbazen en nieuwsgierig maken, vooral omdat er zoveel interessante aspecten aan zijn, die raken aan waarden en gevoelens in het leven van individuen en gemeenschappen.

Dat vijgenblad waar we dan Adam en Eva mee bedekken, is zo universeel voor ons, maar geldt zoiets universeels ook in andere culturen?

Het zegt veel over cultuur, ook sociologie: hoe mensen met elkaar omgaan, tribale verbanden, zowel in Westerse als in niet-Westerse culturen. “Wat mij opgevallen is,” benadrukt Philip Van Kerrebroeck, “is dat heel veel literatuur geschreven is vanuit de Westerse opvattingen en ideeën van de koloniale tijd. Dit gebeurde soms bewust, soms onbewust, ook door antropologen, meestal westerlingen, al is daar nu wel verandering in gekomen. Onze westerse blik is zo vertekend. Neem nu de Kama Sutra. Die beslaat zeven volumes en gaat over verschillende aspecten van het hele leven. Alleen het derde deel gaat over seksualiteit. Dr. Alka Pande, vrouwelijke auteur uit India en schrijfster van “The Kama Sutra, Spirituality and Eroticism in Indian Art” (met een tentoonstelling in Parijs, 2014) maakte mij duidelijk hoe puur selectief en veralgemenend wij kijken naar niet-westerse antropologische fenomenen. Voor ons gaat die Kama Sutra alleen over seks en standjes.

SINT AUGUSTINUS

Naaktheid is voor natuurvolkeren niet verbonden met seksualiteit, maar primair met vruchtbaarheid. De Westerse visie is heel sterk bepaald door Sint Augustinus die de eerste was om ons schaamte aan te praten en daarvoor het verhaal van Adam en Eva ge(mis)bruikte.”

Philip Van Kerrebroeck: “Voor nietWesterse culturen die nog niet door het christendom of de islam beïnvloed werden, was er een veel spontanere houding tegenover naaktheid, zeker in Afrika, maar ook in Zuid-Amerika. Over de oorspronkelijke bevolking van Noord-Amerika is uiteindelijk weinig gedocumenteerd (en nadien vertekend door de kolonisering). Azië is een ander verhaal want het bedekken van het naakte lichaam is daar eerder gereglementeerd op basis van respect, niet zozeer ten gevolge van schaamte. Respect voor elkaar en daarom gekleed te zijn is dus de norm. Toch is er in bepaalde landen een grote vrijheid wat betreft het beleven van naaktheid ook tegenover vreemdelingen. Ik denk aan een voorbeeld uit Japan over een Vlaamse studente, die door haar gastgezin uitgenodigd werd, om in de badkamer samen te komen en elkaar daar naakt te ontmoeten en te baden als leden van hetzelfde gezin. Zo werd ze compleet opgenomen. In Japan heb je natuurlijk ook de bijzonder gesublimeerde cultuur van geisha’s. In India is respect naar elkaar toe heel dominant en dus het bedekken van de naaktheid, maar een heilige man (sadhu) mag naakt figureren”. “Schaambedekking heeft bij ons echter een heel andere betekenis gekregen. De bedekking wordt bepaald door de schaamte van de persoon of uit savoir-vivre, het niet-creëren van een ongemakkelijk gevoel bij anderen, die zich geschokt zouden kunnen voelen.

In niet-westerse omgevingen gaat het juist niet om bedekken, maar om de aandacht te vestigen. Vandaar komt de aandacht voor kleur en vormen om op te vallen, wat niets te maken heeft met schaamte. Zo’n peniskoker is een code binnen het tribale verband zoals al bleek.

“Hoe groter de peniskoker, hoe belangrijker in de pikorde (!)”. Maar dat is dus klinkklare onzin.

Ze zijn puur functioneel en hebben niets te maken met status of belang. Deze visie getuigt van een te gemakkelijke westerse lezing.

Vanuit de kolonialisatie heeft men wel komaf gemaakt met een aantal gebruiken en zijn ook lokale heersers daarin meegegaan. Zo zijn de kleurrijke ‘schaamschortjes’ (al is dat een ongelukkige vertaling) bij de Kirdi in Kameroen op een gegeven moment verboden. Ze werden dan maar gedragen boven een ‘gewoon’ rokje. Soms wordt er iets overheen gedragen, een schelp over de penis, die wel verborgen zit in een boxershort”.

SCHAAMBUIDELS

Bij ons was dat wel fundamenteel anders in de 16de en 17de eeuw wanneer je de zogenaamde schaambuidels ziet verschijnen. Dat is uitdrukkelijk een suggestie van mannelijkheid en macht, alleen

Thaise en Vlaamse gerechten geserveerd in een huiselijke sfeer. Kom zeker onze heerlijk cocktails proeven. Reserveren op 03/235.98.42 - informatie op mays.be toegelaten voor de hogere stand. Al was de katholieke invloed op dat moment wel zeer dominant, alleen op dit punt, niet voor heren van een hogere stand. (Bij Bruegel zag je bij zijn boerenvolk wel ook schaambuidels! WV) Het katholicisme heeft onze visie op schaambedekking zwaar getekend, alhoewel er ook beelden bestaan van een naakte Christus aan het kruis. Dat is een apart verhaal in het boek van Philip Van Kerrebroeck. Binnen de oudere visie voor Augustinus werd Christus afgebeeld als naakte mens, maar na Augustinus moet de Christusfiguur bedekt worden met een lendendoek. Toch waren er kunstenaars die ermee speelden en een geprononceerd lid, zij het nog altijd zedig, suggereerden onder de lendendoek. Wat mij daarbij ook is bijgebleven, is hoe daar wisselend mee wordt omgegaan, Zo heb ik uit een middeleeuwse vertelling het verhaal van een dorp in ZuidFrankrijk waar elk jaar in de processie de pastoor naakt voorging, om op die manier de menselijkheid te vieren.

Iets over de begrippen?

Philip Van Kerrebroeck: “Wij hebben het in het Nederlands meestal gemakshalve over schaambedekking, maar in het Frans en in het Engels gebruikt men cache-sexe. Dat is de meest gangbare internationale omschrijving. Cache-sexe komt uit de vroegere antropologische literatuur van Franse oorsprong en het heeft wellicht zijn algemene aantrekkingskracht te danken aan het feit dat er ‘sexe’ in voorkomt. Deze term wordt ook in het Nederlands gebruikt want het is uiteindelijk een technisch omvattend begrip voor antropologen.”

INITIATIERITUELEN

Geen verschil tussen mannen en vrouwen, altijd bedekking?

Philip Van Kerrebroeck: “Je hebt wel etnische groepen waar mannen meer gedecoreerd zijn en andere waar vrouwen dat meer zijn, bv. in Nieuw-Guinea, in het oostelijk gebied. Daar zijn allerlei individuele dorpen die absoluut geen contact hebben met elkaar. Ieder dorp heeft andere gebruiken. Ze hebben ook allemaal verschillende peniskokers. De basis is hetzelfde maar telkens is er onderscheid, want het gaat om het behoren bij de leefgemeenschap. Terwijl in die dorpen dan vrouwen een heel simpel raffiarokje hebben. Daar speelt dan iets anders. Als ze nog niet geslachtsrijp zijn, hebben ze een ongekleurd rokje. Daarna wordt de onderrand van het rokje gekleurd in een felle kleur.

In de meeste gevallen zijn alle objecten die gedragen of gebruikt worden tegelijk verbonden met initiatierituelen en met de connotatie van seks en met het toebehoren tot de samenleving.

Peniskokers kunnen ook statuselementen bevatten of talisman zijn (bv. door assemblage met vleermuisvleugels verdrijven ze boze geesten) of nog meer om een rangorde te illustreren Zo zijn er kokers die in een bepaalde stam alleen mogen gedragen worden na tien keer koppensnellen. Dit is een duidelijk signaal voor een vrouw bij haar keuze voor een partner en zo staat iemand in een hogere hiërarchie natuurlijk. In Afrikaanse context zijn er dan mannen die rokjes dragen. Je hebt ook etnische verbanden waarbij zowel de mannen als de vrouwen heel opvallend verschijnen. De variatie is groot”.

RITUELEN “Maar in het geheel moeten we voorzichtig blijven met interpretatie want heel wat literatuur rond cache-sexe is niet zomaar betrouwbaar. Mensen die veldwerk gedaan hebben, hadden soms veel fantasie en zijn gemakkelijk gaan interpreteren vanuit een westerse visie. Het is nodig dat verschillende bronnen kunnen bevestigd worden.

Cache-sexe heeft ook te maken met rituelen, met besloten gebruiken, met geheime genootschappen soms, een westerling wordt daar buiten gehouden. Ze verzinnen wel een verhaaltje waar wij blij mee zijn. Ook dat is niet denkbeeldig.

Vanuit de Papoea-cultuur en in Afrika vinden ze het prachtig om westerlingen of mensen van andere tribale verbanden op het verkeerde been te zetten.

De antropologen gingen zelf veel invullen, kijk maar naar de beroemde Margeret Mead, die dingen rond seksualiteit puur zou hebben verzonnen.

Er zijn ook veel dingen weggegooid tijdens de koloniale tijd, gewoon omdat ze letterlijk als ‘verwerpelijk’ werden aangezien”.

VIJFTIG JAAR VERZAMELEN

U heeft anders nog wel een schitterende collectie?

Philip Van Kerrebroeck: ”Dat is het resultaat van vijftig jaar verzamelen. Er zitten zeldzame dingen tussen. Ik ben begonnen als student in Leuven met een vader historicus die mijn nieuwsgierigheid aanwakkerde. Ik had al wat interesse, vond in Antwerpen etnografische objecten en kocht daar mijn eerste stuk. Professioneel (urologie) werd ik erdoor aangezet om daarbij de klemtoon te leggen op meer seksueel getinte artefacten.”

En het ethisch element?

Philip Van Kerrebroeck: ”Ja, daar valt ook veel over te zeggen. Meer en meer wordt er steeds meer kritiek op etnische verzamelingen geuit. Deels terecht, maar ook deels onterecht. Daar zitten twee aspecten aan. Enerzijds kan je zeggen: dit zijn objecten die in een bepaalde cultuur gemaakt zijn, hun plek hadden en die op een gegeven ogenblik koopwaar geworden zijn (wegens ter plekke geen interesse meer). Vaak ook letterlijk gedesacraliseerd zijn en zo ook geen lokale waarde meer hebben. De mensen ginder zitten er niet mee. Anderzijds zijn het ook geen kunstobjecten maar eigenlijk gebruiksvoorwerpen. Peniskokers, verzameld vanuit de verste dorpen, zijn gekocht of geruild. Het gaat vanuit dat perspectief nooit om echt culturele verarming. Er zijn natuurlijk ook objecten die meegenomen zijn tegen de zin van de eigenaar, gestolen of geroofd misschien ook wel. “ die op een gegeven ogenblik koopwaar geworden zijn

MEER INFO

Philip Van Kerrebroeck Bedekt. Van vijgenblad tot peniskoker. Een antropologische geschiedenis van de schaamlap.

Uitgeverij Sterck & De Vreese, € 34,90 Nederlands Hardcover 9789056159979

28 februari 2023 - 264 pagina's