1
Samen schrijven we geschiedenis
Ik scrol door mijn agenda. Afspraken poppen op en laten mij korter, en soms iets langer terugdenken aan wat er toen plaatsvond. Kleine en grotere momenten in het leven. Eigenlijk verdienen ze het allemaal om herinnerd te worden. Die gedachte blijft de hele week bij me, het laat me niet meer los. Alsof het wil zeggen: hier mogen we iets mee doen, hier móeten we iets mee doen. En dan is het november 2017. Boven, op onze eigen verdieping, zitten aan een ronde tafel ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog. Ze vertellen over hun herinneringen, en larderen hun verhalen met oude foto’s. Vergeelde krantenartikelen, een oorkonde. Bij de één komt het verhaal er vloeiend uit, de ander neemt zichtbaar tijd om de beelden en de momenten terug te halen. De verhalen maken diepe indruk op me. Hier moeten we echt iets mee. Deze mensen kunnen straks hun verhalen niet meer zelf vertellen. Ze zijn allemaal de tachtig gepasseerd… Dan ontstaat er een idee, plannen worden geschreven, een team wordt samengesteld. Steeds meer mensen haken aan. De focus is enorm. Wat als wij geschiedenis gaan schrijven. Kinderen met ouderen laten praten, zodat zij vanuit de eerste hand horen wat er is gebeurd. Toen in de Tweede Wereldoorlog. Oud vertelt, jong geeft het door. Wat ben ik trots dat steeds meer mensen het project zijn gaan omarmen en we vanaf maart 2019 tot en met enkele weken geleden, een project hebben gedraaid met het Summa College, zes basisscholen uit Eindhoven en zes ooggetuigen van de tweede wereldoorlog. Cor Sprengers, Ans Klokgieters, Carla Verweij, mevrouw Kerssemakers, mevrouw Senders-van Elderen en de heer Vroomen, heel hartelijk dank voor jullie bijdragen aan het project. Deze zes ouderen hebben de afgelopen maanden hun verhaal aan kinderen van groep 7 van het basisonderwijs verteld. De kinderen zaten vol vragen en hebben de verhalen in tekeningen, filmpjes, teksten en gedichten gevangen. Studenten van het Sint Lucas hebben de verhalen in een magazine gegoten en dat heeft u nu in handen. Vijf studenten van het Summa College hebben de kinderen van het basisonderwijs lesgegeven zodat zij alles wisten over de beste manier van vragen stellen, verhalen schrijven én goed luisteren. We hebben deze studenten zien groeien in hun rol voor de klas. Zonder hen hadden we dit magazine niet kunnen maken. Last but not least, bedank ik het projectteam en de mediacoaches voor hun bijdrage. De Bibliotheek Eindhoven participeert graag in dit soort projecten. Ik wens u veel leesplezier. Hoewel dat misschien in dit verband wat gek klinkt. En toch, laten we verhalen blijven delen, deze verhalen mogen nooit vergeten worden. Daar helpen wij graag op onze eigen manier aan mee. Samen schrijven we geschiedenis. Linde ten Broek, projectleider ‘Eindhoven 75 jaar bevrijd.’ 18 September 2019 is een bijzondere dag. Vandaag vieren wij 75 jaar vrijheid. Wat een mijlpaal!
2
Inhoudsopgave Voorwoord p. 2 Inhoudsopgave p. 3 Sint Antonius Abt vertelt het verhaal van Carla Verweij p. 4 De Driesprong vertelt het verhaal van Cor Sprengers p. 10 De Tweelingen vertelt het verhaal van De heer Vroomen p. 16 De Ontmoeting vertelt het verhaal van mevrouw Kerssemakers p. 22 De Hobbitstee vertelt het verhaal van Ans Klokgieters p. 28 ‘t Startblok vertelt het verhaal van Dora Senders van Elderen p. 34 Sfeerimpressie p. 40-41
Disclaimer: Sommige teksten in dit magazine zijn geschreven door kinderen van de deelnemende basisscholen. Deze zijn niet geredigeerd om het orignele werk in tact te houden. 3
Carla verweij sint antonius abt Basisschool Sint Antonius Abt vertelt het verhaal van Carla Verweij “Mijn vader was een hele lieve man. Hij was inspecteur bij de politie en werd gedwongen om voor de Sicherheitsdienst te werken. Toen we bevrijd waren, werd hij opgepakt door de blauwe jagers, de Partisanen Actie Nederland (PAN). Die hielden alle mensen aan die fout geweest waren in de oorlog. Nederland was bevrijd, maar voor ons gezin brak toen de oorlog uit.” “Wij woonden in een groot huis aan de Barrierweg. Om rond te kunnen komen heeft mijn moeder toen kostgangers in huis genomen. Mijn vader heeft 3,5 jaar in kamp Vught geïnterneerd gezeten en heeft daarna nooit meer over de oorlog willen praten. Ik heb het verhaal aan mijn kinderen verteld toen mijn zoon op school verhalen hoorde over het oorlogsverleden van zijn opa, mijn vader dus. Dat is toch afschuwelijk dat kinderen elkaar daarop veroordelen? Ik vind het belangrijk dat ik mijn verhaal deel, ook al doet het me nog steeds veel pijn.” Carla Verweij is nu 84 jaar.
4
Eindhoven 75 jaar b St. Antonius Abt (DE
YouTube: de Bibliotheek Eindh
bevrijd- Basisschool EEL 1)
hoven
Scan hier voor de video!
5
Carla verweij sint antonius abt Carla Verweij oorlogsverhaal Carla Verweij geboren 1935 Eindhoven. Ze woonden samen met een zus en twee broers en haar moeder. Carla vertelt dat ze erge trauma’s er aan over heeft gehouden. Haar vader wed gedwongen om voor de Duitsers te werken bij de politie. Daarom werd ze nog na de oorlog als buitenbeentje beschouwt en werd ze geschopt en bekogelt met stenen. Ze ging na de oorlog naar Ggz en deed ze Emdr. Ze deed dat omdat ze nog steeds enge trauma’s had nu zijn die verminderd.
Eindhoven 75 jaar bevrijd- Basisschool St. Antonius Abt (DEEL 2) YouTube: de Bibliotheek Eindhoven
Scan hier voor de video!
6
Cor Sprengers Cor Sprengers is geboren in Eindhoven 1935. Cor heeft in verhouding met Carla geen trauma’s. Maar hij was wel geschrokken toen hij vast zat toen de oorlog net was begonnen. Cor en zijn ouders hebben een joods meisje laten schuilen en noemden haar tante Mientje. Ook lieten ze hun oom onderduiken. Hun oom was een verzetsheld. Cor was met het sinterklaas bombardement in de kerk. Hij hoorde allemaal bommen vallen om zich heen en was bang bij zijn ouders. Cor en zijn ouders hebben de Yad Vashem (Israëlische onderscheiding) gekregen omdat ze een joods meisje lieten onderduiken. De namen van zijn ouders staan ook in een muur in Israël. Gemaakt door Rik Guy Stijn Levi Tygo
Eindhoven 75 jaar bevrijd- Basisschool St. Antonius Abt (DEEL 3) YouTube: de Bibliotheek Eindhoven
Scan hier voor de video!
7
Carla verweij sint antonius abt
Eindhoven 75 jaar bevrijd- Basisschool St. Antonius Abt - Carla Verweij YouTube: de Bibliotheek Eindhoven
Scan hier voor de video!
8
Interview van Carla Verweij Kent u onderduikers?: Nee, ik ken geen onderduikers maar ze hadden het wel voorgesteld om onderduikers in huis te nemen. Heeft u zelf moeten onderduiken?: Nee, niet geweten waarom Was u bij het sinterklaasbombardement?: ja, het was wel eng Kent u mensen die bij een concentratiekamp zijn geweest?: Ja, een meisje met lang zwart haar uit mijn klas. Ik heb haar nooit meer gezien. Werkte Bill met je vader?: nee Heeft u kinderen: Ja, ik heb drie kinderen. Als u iets mocht overdoen wat zou u dan overdoen?: Geen idee... Ze kon niet veel overdoen U had geen hongersnood had u wel goede kleren?: ja, een tante naaide kleren Zten er NSB’ers dicht bij uw huis?: Weet ze niet Zijn er mensen uit uw buurt opgepakt of zijn verhuisd?: Er is iemand opgepakt Bent u ooit in het Anne Frank huis geweest?: Ja, maar het Corrie ten Boom museum is ook echt de moeite waard (in Haarlem) Wat was het leukste bordspel dat u had?: Mens-ergerje-niet (ze heeft het nu nog steeds) Hoe werd uw verjaardag gevierd?: Eigenlijk niet, biscuitjes werden gegeten. Heeft u trauma’s aan de oorlog over gehouden?: Ja, heel veel. Ik ben voor NSB’er uitgemaakt, maar dat waren we niet. Hier heb ik nog steeds veel last van. Geschreven en gemaakt door: Mees, Louis, Jens en Lucas Bs. St. Antonius abt.
9
Cor Sprengers de driesprong De Driesprong vertelt het verhaal van Cor Sprengers “Op een dag in 1943 vertelde mijn moeder aan mijn broer Jan, toen 12 jaar en mij, toen 8 jaar, dat er een logeetje bij ons zou komen. Tante Mientje was 14 dagen ‘op proef’ onze gast. Ons werd verteld dat we niet over haar mochten praten, en dat hebben we ook nooit gedaan. Omdat mijn moeder Mien heette dachten wij dat dit familie van haar was, maar dat was niet zo.” Tante Mientje was een Jodin en bleef uiteindelijk de hele oorlog bij familie Sprengers wonen. “In diezelfde tijd kwam er ook een neef bij ons wonen. Hij kwam uit Rotterdam en werd gezocht omdat hij Duitse papieren had vervalst. We hebben later de Yad Vashem onderscheiding gekregen omdat we tante Mientje een onderduikadres gaven. Daar ben ik trots op, maar voor ons was het heel vanzelfsprekend dat we anderen hielpen. Sowieso deed men dat in die tijd veel meer dan nu.” Cor Sprengers was 5 jaar toen de oorlog uitbrak. Ze waren op 9 mei 1940 onderweg naar familie in Zeist toen ze te horen kregen dat ze niet terug naar Eindhoven konden. Omdat alle bruggen gebombardeerd waren moesten ze met roeibootjes de rivieren oversteken om weer terug naar Eindhoven te komen. Cor Sprengers groeide op in de Iepenlaan, Philipsdorp. Zijn vader was militair in Rotterdam. Cor vertelt dat hij nooit echt bang is geweest in de oorlog, maar wel voor onweer. Cor Sprengers is nu 84 jaar.
10
11
Cor Sprengers de driesprong
12
13
Cor Sprengers de driesprong
14
15
DE HEER
VROOMEN DE TWEELINGEN Basisschool De Tweelingen vertelt het verhaal van de heer Vroomen “Ik woonde in de Van Kinsbergenstraat tijdens de oorlog. Ik was 11 jaar toen de oorlog begon. Toen Joodse mensen een ster moesten dragen begon de ellende eigenlijk pas echt. Bij ons in de buurt woonden Joodse mensen en er was ook een slagerij waar Joodse vrouwen werkten. Er werden steeds meer Joden opgepakt. Ik zie ze nog lopen met een koffertje in hun hand. Er woonde vlakbij ons ook een pro Duitse familie. Hun kinderen speelden de hele dag soldaatje.” “Als ik terugdenk aan de oorlog, dan denk ik aan die momenten dat ik als vertaler moest optreden. Ik zat op de HBS, was goed in Duits en ik was helemaal niet bang voor de bezetters. Er stopte een keer een Duitse soldaat op een motor met zijspan, zij vroegen de weg, ik heb ze gewoon de verkeerde kant op gewezen! Dat was ons verzet.” Meneer Vroomen is nu 90 jaar.
16
De m an za g me maar nsen die w op st a r e raat n De m niet m eer pa an h a raat d daaro w e i nig t m m e ete o e st hi vreze n j ech n t ga an Tijden s het bomb hij no ardem g een ent w echte as Alles s toere wat h vent ij zag lach gaf h em g een De m ensen die w hadde aren g n gee edood n n die o Afleid od ing ha d hij w dat w el ma as ge ar en sp el
17
DE HEER
VROOMEN DE TWEELINGEN Een waargebeurd verhaal verteld door de heer Vroomen Meneer heeft de Engelse vliegeniers over zien vliegen en ook neer zien storten. Hij heeft gekeken bij een neergestort vliegtuig in een weiland maar het was een beetje treurig want de Engelse piloten waren helaas overleden. Overal zaten Duitsers in kazematten, en putten onder de grond. De oom van de moeder van de meneer zat ook in zo’n put, maar die is doodgeschoten. Meneer heeft meerdere personen gezien die dood op de stoep lagen. Meneer woonde in Woensel tijdens de oorlog vond het wel ‘s spannend maar het gezin zat in een veilig gebied. Eerst waren de Duitsers nog lief deelden chocolade uit maar toen werden ze kwaad en voerden Joden af. Van de Duitsers mochten de Nederlanders geen radio luisteren en pakten ze af maar er was toen nog een laatste lied en dat was het Wilhelmus. De moed er van de meneer had tranen in haar ogen omdat het de laatste uitzending omdat ze wist dat Nederland bezet was door de Duitsers.
18
Het verhaal van Laden en Sabrina 2e Wereldoorlog meneer Vroomen had veel meegemaakt zoals de oorlog. Hij heeft veel dingen verteld over de oorlog. Hij heeft zichzelf verstopt onder de trap. En hij heeft veel doden op straat zien liggen. Hij had gelukkig wel voedsel, maar niet veel. Hij ging naar de boer met zijn vrienden om brood met spek te eten. Soms had hij geen school omdat de school kapot was door de bommen. Hij was zelf nog 10 jaar herinnert nu niet veel omdat hij nu 90 jaar oud is. Best wel oud want 75 jaar geleden werd Nederland bevrijd. Hij leefde met zijn vader, moeder. Zij hadden ook radio’s. De Duitsers pakten die af van de Nederlanders. En de mensen hadden geen koffie en thee want de Duitsers pakten die ook af. Hij had ook vrienden verloren. Hun hadden wel genoeg geld maar geen winkels om spullen en voedsel te kopen. Philips fabriek die kapot werden gemaakt. En de Engelsen die komen met vliegtuigjes die klein zijn en ze gingen als ze aankwamen met gevaarlijke dingen gooien. Alles wat er gebeurde was ook een afleiding voor hem.
19
DE HEER
VROOMEN DE TWEELINGEN Het verhaal van Muskaan en Mathoera Meneer Vroomen was 11 jaar toen hij de tweede wereld oorlog mee maakte. Hij zat op school in de Frankrijkstraat, en in die straat waren vroeger wegen gebouwd door de Duitsers. Toen meneer Vroom uit school kwam zag hij het Duitse leger die binnen getrokken was met een stuk of tien tanks en daar zaten Duitse soldaten in met zwarte kleren aan. Meneer Vroom kreeg er geen fijn gevoel van. De Duitse soldaten hadden een doodskop op hun helm, dat was expres om de mensen bang te maken. En dat lukte wel. Na dat alle tanks binnen waren kwamen de soldaten die te voet waren binnen marcheren. Meneer Vroomen vond het een spannende tijd maar ook een beetje angstig toen de Duitsers voorbij zijn school kwamen. Ze hadden ook paarden met oranje doeken. Het was om de mensen tevreden te stellen dat ze voor oranje waren, maar dat was dus helemaal niet waar maar de mensen dachten dat. Ze zeiden ook dat ze toestemming hadden van de regering om in het land te komen maar dat was ook niet waar. De Duitsers horen hier niet thuis en komen alleen om ons te bezetten. In het begin waren ze vrij vriendelijk maar naderhand was het een begin tot een bezetting.
20
21
mevrouw
Kerssemakers de Ontmoeting Basisschool De Ontmoeting vertelt het verhaal van mevrouw Kerssemakers “Wij woonden in de oorlog op de Stratumsedijk 82. In de oorlog werd ons huis geconfisqueerd en werd er een tank in de voortuin gezet zodat ze de Leender- en Aalsterweg konden beschieten. Wij zijn toen de stad uit gegaan en bij familie ondergebracht.” “Op een dag zag ik een vliegtuig in de stad. Het vloog zo laag dat het leek alsof ik het zo met mijn handen kon aanraken. Uit dat vliegtuig vielen paaseieren, dacht ik toen. Ik leerde al heel snel dat dat geen cadeautjes waren, maar bommen.” Mevrouw Kerssemakers is nu 87 jaar.
22
23
mevrouw
Kerssemakers de Ontmoeting
24
25
mevrouw
Kerssemakers de Ontmoeting
26
2e Weinig school Eten is er amper Regels zijn streng Er was angst Licht was er niet Duitsland aan de macht Onderduiken Overal vliegtuigen Ruilen voor sigaren Leven in kelders en shuilplaatsen Omgekomen Geallieerde
27
Ans klokgieters de Hobbitstee Basisschool De Hobbitstee vertelt het verhaal van Ans Klokgieters “Van Sinterklaas had ik een heel klein naaidoosje met een papieren centimetertje gekregen. Ik was daar zo blij mee! Maar toen het Sinterklaas bombardement kwam zaten wij in de kelder en stond het naaidoosje nog in de huiskamer. Wat heb ik gehuild en wat was ik blij dat ik het even later toch bij me had.” Ans Klokgieters groeide op in de Heilige Geeststraat, dat is een zijstraat van de Bergstraat. Haar vader is in 1942 gestorven en werd op 23 december begraven. Dat blijft een beladen tijd voor haar. Ans: “Mijn oudste broer zat in het verzet, maar daar heb ik eigenlijk niet veel van meegekregen. Alles ging stiekem. De vader van mijn vriendinnetje werkte bij Philips. Hij heeft een bak met rode klei balletjes in een oven bij Philips voor ons gebakken, toen hadden we ineens knikkers! We speelden buiten met een bal die gemaakt was van allemaal elastiekjes die om een prop oude kranten werden gewikkeld.” Ans had twee oudere broers, twee zussen en een jonger broertje. Een van haar zussen was coupeuse en maaktetrouwjurken. “Toen we bevrijd waren mochten mijn oudere zussen niet naar buiten. Dat was veel te ‘gevaarlijk’ vond mijn moeder, met die Engelse soldaten, die ‘Tommies’ die chocolade en zeep uitdeelden!” Ans werkte jarenlang op de babyafdeling van de luxe winkel Van Hout Ververgaard. Ans is nu 86 jaar.
28
Eindhoven 75 jaar bevrijd - Basisschool De Hobbitstee (Gina) YouTube: de Bibliotheek Eindhoven
Scan hier voor de video!
29
Ans klokgieters de Hobbitstee Hala Sokar vertelt het verhaal van mevrouw Ans Mevrouw Ans zei dat zij de oorlog mee heeft gemaakt toen ze 7 was. Ze hadden het heel moeilijk en ze gingen nauwelijks naar school. Haar vader was heel ziek en is daardoor overleden. Haar zus en haar moeder maakten kleding voor haar. Het gezin bestaat uit 6 kinderen en twee ouders, maar omdat de vader is overleden zijn ze met zijn zessen in het gezin. Het ergste wat Ans vond was het bombardement op 6 december. Toen Nederland bevrijd werd was het volop feest. De oudere broers en zussen mochten niet op boten klimmen.
30
Eindhoven 75 jaar bevrijd - Basisschool De Hobbitstee (Mo, Finn en Ayoub) YouTube: de Bibliotheek Eindhoven
Scan hier voor de video!
31
Ans klokgieters de Hobbitstee Philips bombardement Het Philips bombardement is begonnen. Het is 6 december tien over half twee, en het alarm gaat af. De vliegtuigen vliegen om de huizen, en bombarderen Philips. Dat wat ik nooit had gedacht, dat is begonnen. Mijn vader is ziek, en de bonnen zijn bijna op. We konden de radio niet meer aan zetten. We waren machteloos, en ik verveelde me. Ik heb een naaidoosje dat is alles wat ik heb om mezelf te vermaken. Mijn vader ligt ziek op het matras. En mijn moeder lag hem te verzorgen. Mijn moeder zei de kust is veilig, we kunnen weer naar boven.
Eindhoven 75 jaar bevrijd Basisschool De Hobbitstee (Nancy en Doha) YouTube: de Bibliotheek Eindhoven
Scan hier voor de video!
32
33
Dora senders Van elderen 't startblok Basisschool ’t Startblok vertelt het verhaal van mevrouw Dora Senders van Elderen “Ik denk wel eens, wat zijn de mensen van nu snel ontevreden. Ze beseffen niet hoe goed ze het hebben. Nu kun je alles kopen en eten, dat was toen in de oorlogstijd echt niet het geval. Ik gun de kinderen die nu opgroeien een goede jeugd, maar ze weten niet dat dat niet zo vanzelfsprekend is.” “Wij waren thuis met 12 kinderen en mijn ouders hadden een frietzaak in de stad, die ze niet zo lang hebben gehad trouwens. We woonden vlakbij de Philipsfabrieken, dus de bombardementen hebben we van dichtbij meegemaakt. Dat was afschuwelijk. Ik heb er echt een hekel aan Duitsers door gekregen, en dat heb ik nu nog steeds. Al besef ik me dat de mensen van nu daar helemaal niets aan kunnen doen.” Mevrouw Dora Senders van Elderen is nu 87 jaar.
34
35
Dora senders Van elderen 't startblok
36
37
Dora senders Van elderen 't startblok
38
39
sfeerimpressie
40
Colofon Team Bibliotheek: Femke Sue van Bragt Sjoerdtje Schaap Linde ten Broek Ine Driessen + mediacoaches Team Sint Lucas: Rein Vos Lin Greefkens Zoë Moon Zebedee Noud Heijnen Nathalie Huijerjans Naomi van Gennip + docenten Team Summa: Chanel Dreves Quinte Rombouts Babette Banken Melle Ham Sifra Mollen + docenten
Brabant Remembers Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn levens voor altijd ingrijpend veranderd. Brabant Remembers vertelt deze bijzondere, inspirerende, persoonlijke verhalen: groot of klein, over mobilisatie, verzet, collaboratie of bevrijding. Verhalen waarin een levensveranderende keuze centraal staat. Vijfenzeventig verhalen, voor ieder jaar dat we in vrijheid leven één. Samen geven ze een goed beeld van de impact van de Tweede Wereldoorlog op de samenleving. Deze verhalen vormen het uitgangspunt voor een Brabant breed programma en de (inter) nationale campagne Brabant Remembers. Samen met gemeenten en partners worden deze verhalen vertaald naar een innovatief cultureel programma in 2019-2020. Met het doel om de impact van de Tweede Wereldoorlog over te dragen, tastbaar en invoelbaar te maken en zo ook de jongere generaties te bereiken. Brabant Remembers is een initiatief van Stichting Crossroads Brabant ‘40-‘45 en wordt mogelijk gemaakt door de provincie Noord-Brabant en vfonds. Brabant Remembers is partner van Europe Remembers.
Dank aan de deelnemende scholen: Sint Antonius Abt De Driesprong De Tweelingen De Ontmoeting De Hobbitstee ‘t Startblok