fatih dersanesi by beengineer beengineer

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM İsviçreli bir biyokimyacı olan Friedrich Miescher (Fredrik Mişer), 1869 yılında akyuvarları ve balıkların sperm hücrelerini incelediğinde, bu hücrelerin çekirdeklerinde o zamana kadar hücrelerde bulunduğu bilinen maddelerden çok farklı olan maddelere rastladı. Bu maddeleri hücreden ayırarak incelemeler yapan Friedrich Miescher, maddelerin asit özelliği gösterdiğini ve çok miktarda fosfor bulundurduğunu gördü. Asit özelliği gösterdikleri ve çekirdekte bulundukları için bu maddelere çekirdek asidi anlamına gelen nükleik asit adı verildi.

Nükleik asitler, hücrelerde bulunan en büyük moleküllerdir. Canlılarda iki çeşit nükleik asit vardır. Bunlar DNA (deoksiribonükleik asit) ve RNA (ribonükleik asit)’dır. DNA ve RNA molekülleri nükleotit denilen molekül birimlerinin birleşmesiyle oluşur. Nükleotitler; azotlu organik baz, beş karbonlu şeker ve fosforik asit olmak üzere farklı üç molekülden meydana gelir. Nükleotiti oluşturan moleküller harflerle temsil edilir.

Beş Azotlu Fosforik Nükleotit = organik + karbonlu + asit şeker baz

Azotlu Organik Bazlar Şekil: Friedrich Miescher Daha sonra yapılan çalışmalar sonunda nükleik asitlerin sadece hücrenin çekirdeğinde değil, sitoplazmada, mitokondri, ribozom ve kloroplast gibi organellerde de bulunduğu görüldü. Ancak nükleik asitler ilk defa hücrenin çekirdeğinde bulunduğundan aynı şekilde adlandırılmaya devam edildi.

Azot ve karbon atomlarının halka şeklinde birleşmesiyle meydana gelir. Pürin ve pirimidin olmak üzere ikiye ayrılır. Pürinler; çift halkalıdır. Adenin (A) ve guanin (G) olmak üzere iki çeşittir. Hem DNA’da hem de RNA’da bulunurlar.

Nükleik Asitler Canlıların en küçük yapı birimi olan hücrelerin içinde enzimler yardımıyla birçok yaşamsal faaliyet gerçekleşir. Enzimler, canlı hücrelerde üretilen proteinlerdir. Enzimlerin sentezini kontrol ederek, bütün canlılardaki yaşamsal faaliyetleri kontrol eden moleküller nükleik asitlerdir. Bu moleküller, canlıların tümünde yapı ve işlevsel özelliklerin denetimini sağlar. Enerji üretimi, protein sentezi, büyüme, üreme gibi bütün yaşamsal faaliyetler nükleik asitlerdeki bilgilerle kontrol edilir. Nükleik asitlere bu özelliklerinden dolayı yönetici moleküller denir. Nükleik asitler, hücrenin kalıtım maddesidir. Canlıların nesilleri arasında kalıtsal bağlar kurar ve bilgi taşır. Saç tipinden kan grubuna kadar kalıtım ile nesilden nesile aktarılabilen özellikler nükleik asitlerdeki bilgilerle sağlanır. 6

Pirimidinler; tek halkalıdır. Sitozin (C), timin (T) ve urasil (U) olmak üzere üç çeşittir. Bu bazlardan timin sadece DNA’da, urasil sadece RNA’da bulunurken; sitozin hem DNA’da hem de RNA’da bulunur.

Timin DNA’ya özgü, urasil RNA’ya özgü organik bir bazdır.

FEN VE TEKNOLOJİ

Şekerler Deoksiriboz ve riboz olmak üzere iki çeşittir. Her iki şeker de beş karbonludur. Deoksiriboz DNA’nın, riboz ise RNA’nın yapısında bulunur.

nükleotitlerinden oluşur. Canlıların özelliklerini belirleyen kalıtsal bilgiler genler tarafından taşınır. Nükleotit → Gen → DNA → Kromozom

Nükleik asitler yapılarındaki şekere göre adlandırılır. Deoksiriboz içeren nükleik asit deoksiribonükleik asit, riboz içeren nükleik asit ribonükleik asittir.

Fosforik Asit

Hücre

Kromozom Gen

DNA

DNA ve RNA’da bulunan ortak moleküldür. Fosforik asit karmaşık moleküllerin yapısına girdiği zaman fosfat adını alır. Protein

Nükleotitler içerdikleri baza göre adlandırılır. Örneğin; guanin bazını içeren nükleotit guanin nükleotit adını alır.

DNA’nın kalıtsal bilgiyi taşıdığı anlaşıldıktan sonra, yapısı ve yapısı ile görevi arasındaki ilişkiyi açıklamayı amaçlayan çalışmalar yoğunluk kazandı. İngiliz bilim adamı olan Maurice Wilkins (Moris Vilkıns) ve Rosalind Franklin (Rosalin Franklin) tarafından saf olarak elde edilen DNA, X ışını kırınım yöntemi kullanılarak analiz edildi.

Canlıların nükleik asitlerindeki bazların sayıları ve dizilişleri birbirinden farklıdır. Bu farklılık canlıların birbirinden farklı olmasını sağlar.

DNA’nın Yapısı DNA, hücrede gerçekleşen beslenme, solunum, üreme gibi yaşamsal faaliyetleri yöneten moleküldür. Çekirdekte bulunan kromozomlar tarafından taşınır. Yapısında göz rengi, saç tipi, kan grubu, saç rengi gibi nesilden nesile aktarılabilen ve kalıtsal özelliklere etki eden gen adı verilen yapılar bulunur. Her gen DNA molekülü içerisinde belirli bir düzene göre dizilmiş pürin ve pirimidin

Maurice Wilkins

Rosalind Franklin 7

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM DNA molekülü X ışını bombardımanına tutulduğunda, DNA’nın atomik yapısına göre ışınlar saçıldı. Bu ışınlar fotoğraf filmi üzerinde lekeler hâlinde belirdi. Bu yöntemle DNA’nın daha net ve ayrıntılı bantları elde edilmiş oldu.

kenarlarında şeker ve fosfat molekülleri, basamaklarında ise azotlu organik bazlar bulunur. DNA molekülünde her zaman adenin bazının karşısına timin bazı, guanin bazının karşısına da sitozin bazı gelir. Bu bazlardan adenin ile timin arasında ikili hidrojen bağı, guanin ile sitozin arasında ise üçlü hidrojen bağı vardır. Aşağıdaki tabloda DNA molekülündeki azotlu organik bazlar arasında bulunan bazı oranlar verilmiştir.

A=T

A —=1 T

C+A ——— = 1 G+T

A G —=—=1 T C

G=C

G —=1 C

T+C ——— = 1 T + C = A + G A+G

Şekil: DNA’nın X ışını kırılma görüntüsü

Daha sonra James Watson (Ceyms Vatsın) ve Francis Crick (Fırensis Kırik) tarafından X ışını kırınım çalışmaları değerlendirilerek Watson Crick DNA molekül modeli ileri sürüldü.

A T

C G

DNA

Şekil: James Watson, Francis Crick

1953’te yayımlanan Watson - Crick DNA molekül modeline göre DNA, sarmal şeklinde kıvrılmış iki iplikten (zincirden) oluşmuş, yangın merdiveni şeklinde bir moleküldür. DNA’nın bu şekli ikili sarmal olarak adlandırılır. Yangın merdivenine benzeyen bu sarmal yapıda; merdivenin 8

FEN VE TEKNOLOJİ Watson - Crick DNA molekül modeli 1953’te ilk olarak açıklandığı şekliyle aslının aynısıdır ve daha sonraki araştırmalarla desteklenmiş genel kabuldür. Watson ve Crick bu önemli çalışmalarından dolayı 1962’de Nobel ödülü almışlardır.

Örnek 800 nükleotitten oluşmuş bir DNA molekülünde 200 tane adenin bulunmaktadır. Buna göre bu DNA molekülündeki guanin ve timin nükleotitlerinin toplam sayısı kaçtır?

Çözüm A = T olduğuna göre A = 200 ise T = 200’dür. Bu durumda, A + T = 200 + 200 = 400 bulunur. A + T + G + C = 800 olduğuna göre; 400 + G + C = 800 G + C = 400’dür. Guanin sayısı sitozin sayısına eşit olduğuna göre; G = 200, C = 200’dür. Dolayısıyla G + T = 200 + 200 = 400’dür.

DNA’nın Kendini Eşlemesi DNA molekülü, hücre bölünmeye başlamadan önce yapısında bulunan bilgilerin yeni oluşacak yavru hücrelere geçmesini sağlamak için kendini eşler. Böylece miktarını iki katına çıkarır. DNA kendini eşlerken bir ucundan başlayarak bazlar arasındaki hidrojen bağları kopar ve her bir baz kendi çiftinden fermuarın açıldığı gibi birer birer ayrılır. Bu ayrılma ile her iki iplikteki nükleotit uçları açıkta kalır. Sitoplazmada serbest hâlde bulunan nükleotitler, açık olan nükleotit uçlarına gelerek eşleşir. Bu eşleşme sırasında adenin nükleotitinin karşısına, timin nükleotiti; guanin nükleotitinin karşısına da sitozin nükleotiti gelir. Sonuçta bir DNA molekülünden iki DNA molekülü oluşur. Yeni oluşan DNA da aynı kalıtsal bilgiyi taşır. DNA’nın kendini eşlemesi replikasyon olarak adlandırılır.

Yeni iplik

Şekil: DNA replikasyonu

RNA’nın Yapısı RNA, çok sayıda nükleotitin dizilmesi sonucu oluşan tek iplikli (zincirli) bir moleküldür. RNA’nın görevi DNA’dan aldığı kalıtsal bilgiye uygun olarak protein sentezini gerçekleştirmektir. RNA’nın her hücredeki miktarı farklılık gösterir. Protein sentezinin yoğun olduğu hücrelerde sayısı fazladır. RNA, DNA molekülünün bir ipliği üzerinden sentezlenir.

A U

C G

Replikasyonla canlıların, nesiller boyunca kalıtsal devamlılığı sağlanır. RNA

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM

HÜCRE BÖLÜNMESİ Kromatin ve Kromozomlar Kalıtsal madde, hücrede bölünme olmadığı zaman, çekirdek içinde dağınık, uzun iplikler şeklinde bulunur. Kalıtsal maddenin, bölünme hâlinde olmayan hücrelerin çekirdeğinde meydana getirdiği bu yapıya kromatin denir. Kromatin, DNA molekülünün özel bazı proteinlerle birlikte oluşturduğu kromatin iplikçiklerinden meydana gelir. Kromatin iplikçikleri hücre bölünmesi başladığında helezon şeklinde kıvrılıp, kısalarak kromozomları oluştururlar. Kromozomlar DNA molekülünün kendini eşlemesiyle oluşan iki iplikten meydana gelir. Bu ipliklerin her birine kromatit adı verilir. Kromozomun yapısında aralarında açı bulunan iki kol bulunur. Bu kollar birbirine sentromer denilen boğumlarla bağlanır.

Kromatitler

Sentromer

Dıştan görünüş

İçten görünüş

Şekil: Kromozom yapısı

Kromozomlar, kalıtsal özellikleri belirleyen genleri taşır. Her canlı türü kendine özgü sayı ve çeşitte genlere sahiptir. Bu durum canlıların özelliklerinin birbirinden farklı olmasını sağlar. Bir türün deri, sinir, karaciğer ve mide hücreleri gibi tüm vücut hücrelerinde biri anneden diğeri babadan gelen iki takım kromozom bulunur. Anneden ve babadan gelen, şekil ve büyüklükleri birbirine eşit olan ve aynı karakterlerin (özelliklerin) genlerini taşıyan bu kromozom çiftlerine homolog kromozomlar denir. Homolog kromozomlarda aynı özellik üzerine etki eden genler, aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi kromozom çiftinin aynı bölgelerinde bulunur.

Şekil: Kromozom üzerindeki genlerin şematik gösterimi

Homolog kromozom bulunduran hücrelere diploit hücre adı verilir. Diploit hücrelerdeki kromozom sayısı 2n ile gösterilir. Bir türün eşey (üreme) hücrelerinde (sperm ve yumurta) ve bazı ilkel canlıların hücrelerinde bir takım kromozom bulunur. Bu tür hücrelere haploit hücre adı verilir. Haploit hücrelerdeki kromozom sayısı n ile gösterilir. Canlılar türlerine özgü sabit sayıda kromozom içerirler. Kromozom sayısı canlının ilkel veya gelişmiş, küçük veya büyük olmasına bağlı değildir. Bir türe ait bütün bireylerin kromozom sayısı aynıdır. Ancak kromozom sayısı aynı olan canlılar aynı tür olmayabilir.

Şekil: Kromozom sayısı aynı olan şempanze ve tütün bitkisi aynı türe ait canlılar değildir.

FEN VE TEKNOLOJİ Aşağıdaki tabloda bazı canlı türlerinin diploit ve haploit hücrelerindeki kromozom sayıları verilmiştir. Diploit Haploit hücrelerindeki hücrelerindeki kromozom kromozom sayısı (2n) sayısı (n)

Canlı türü

Şempanze

Sığır

Fare

Tütün

Mısır

Bezelye

İpek böceği

Sirke sineği

Kromozomlar, ilk defa 1840 yılında botanikçi Hofmeister tarafından tradescamia bitkisinin polen ana hücrelerinde görülmüş ve 1888 yılında Vvaldeyer tarafından da “kromozom” ismi verilmiştir.

Örnek Hücre

Kromozom sayısı

Deri

Sperm

Mide

Yukarıdaki tabloda kas hücrelerinde 39 çift kromozom bulunan bir köpek cinsine ait hücreler ve bu hücrelerdeki kromozom sayıları verilmiştir. Buna göre tabloda hangi hücreye ait kromozom sayısı yanlış verilmiştir?

Çözüm Diploit hücrelerde 2n sayıda kromozom bulunur. Kas hücreleri diploit hücredir. 39 çift kromozom bulunduran kas hücrelerinde 39 x 2 = 78 kromozom vardır. Deri hücresi ve mide hücresi de diploit hücre olduğu için yapılarında 39 x 2 = 78 kromozom vardır. Haploit hücrelerde n sayıda kromozom bulunur. Sperm hücreleri haploit hücrelerdir. Bu durumda sperm hücrelerinde 78 değil, 39 kromozom vardır. Dolayısıyla tabloda mide hücrelerinin kromozom sayısı yanlış verilmiştir.

HÜCRE BÖLÜNMESİ Bir hücrenin belirli bir olgunluğa ulaştıktan sonra bölünerek sayısını artırmasına hücre bölünmesi denir. Hücre bölünmesi çok hücreli canlılarda büyüme ve gelişmeyi, yıpranan dokuların onarılmasını, ölen hücrelerin yerine yenilerinin yapılmasını; bir hücreli canlılarda ise üremeyi sağlar. Aynı bireyin farklı dokularındaki hücrelerin bölünme özellikleri birbirinden farklılık gösterir. Kemik iliği ve bağırsak mukozası gibi dokularda hücreler sürekli bölünürken; sinir ve retina hücreleri gibi özelleşmiş hücreler belirli zamandan sonra hiç bölünmezler. Bölünme sonunda meydana gelen hücreler küçüktür. Bu hücreler büyüyüp gelişerek belirli bir olgunluğa ulaştıklarında bölünmeleri gerekir. Bunun nedenleri aşağıdaki gibi açıklanabilir.

Hücre büyüdükçe hücre zarı ve sitoplazma miktarı artar. Hücre zarının genişlemesi yüzeyin, sitoplazma miktarının artması ise hacmin artmasına neden olur. Ancak yüzey artışı ile hacim artışı aynı oranda gerçekleşmez. Yüzey artışı hacim artışına göre daha az olur. Dolayısıyla hacim/yüzey oranı artar. Bir süre sonra hücrenin yüzeyi, besin alışverişini, atık maddelerin atılımını ve gaz alışverişini sağlayamayacak duruma gelir. Bu durumda hücre, yüzeyini artırmak amacıyla bölünmeye başlar. Büyüyen hücrede sitoplazma/çekirdek oranı da artar. Bu durum çekirdeğin hücredeki denetimini zorlaştırır ve hücreyi bölünmeye zorlar. Vücuttaki bölünme yeteneğine sahip her hücrenin hayatı boyunca belli bir bölünebilme sayısı vardır. Sağlıklı bir hücre gerektiği yerde gerektiği kadar bölünür. Hücre bölünmesinde organizmanın kontrolünü hormonlar yapar. 11

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM Bazı durumlarda hücrenin bölünme programı bozulur ve normalden çok daha hızlı bir şekilde bölünen hücreler meydana gelir. Bu hücrelere kanserli hücreler denir. Kanserli hücreler organizmanın denetiminden çıkarak kendi başına kontrolsüz olarak bölünür ve vücutta tümör adı verilen kitleleri oluşturur. Tümörler çevrelerindeki normal dokuları sıkıştırabilir, bu dokuların içine sızabilir ya da dokuları tahrip edebilir. Geliştiği dokuda kalıp etrafa yayılmayan tümörlere iyi huylu tümör denir. Kan ve lenf dolaşımı aracılığıyla vücudun diğer bölgelerine giden ve buralarda büyümeye devam eden tümörlere ise kötü huylu tümör adı verilir. Kanserli hücreler dokunun fonksiyonunu bozar. Böylece doku ya görevini yapamaz ya da yetersiz yapar. Bu durum canlının ölümüne neden olabilir.

Aşırı dozda röntgen ışınına maruz kalma

Katran, benzin, boya maddeleri, asbest gibi kimyasal maddeler Güneş ışınlarının yeryüzüne dik ya da dike yakın açılarla geldiği saatlerde uzun süre güneş altında kalma Kanserin nedeni henüz tam olarak bilinmemektedir. Kanserle mücadelede en etkili tedavi, erken teşhistir. Bu nedenle yılda bir kez genel sağlık kontrolünden geçmeliyiz. Hücrelerde mitoz ve mayoz olmak üzere iki çeşit bölünme görülür.

MİTOZ BÖLÜNME

Şekil: Kanserli hücre

Yaşama şekli, cinsiyet, aileden gelen kalıtsal özellikler ve çevresel faktörler kansere yol açan etmenler arasındadır. Kansere yol açan çevresel faktörler aşağıdaki gibi sıralanabilir. Hava kirliliği Sigara ve alkol kullanımı Radyasyona maruz kalma Kötü beslenme alışkanlıkları

Mitoz bölünme, tek hücreli canlılardan çok hücreli canlılara kadar bütün canlılarda görülür. Çok hücreli canlılarda; doku, organ ve sistemlerin büyüyüp gelişmesini, yıpranan hücrelerin onarılmasını, ölen hücrelerin yerine yenilerinin yapılmasını sağlarken, tek hücreli canlılarda çoğalmayı sağlar.

Mitoz bölünmeye ait ilk gözlemler Flemming ve Van Beneden tarafından yapılmıştır. Mitoz terimi ise Flemming tarafından önerilmiştir.

Mitoz bölünme sonucu ana hücreyle kalıtsal olarak birbirinin tamamen aynısı olan iki yavru hücre oluşur. Oluşan hücrelerin kromozom sayıları sabit kalır. Mitoz bölünme zigotun oluşumundan canlının ölümüne kadar sürer. Bir hücrenin art arda mitoz bölünme geçirmesi sonucu oluşan hücre sayısı 2n formülü ile bulunabilir. Bu formülde n mitoz bölünme sayısını ifade eder. Örneğin; bir hücre art arda beş kez mitoz bölünme geçirirse 25 = 32 hücre oluşur. 12

FEN VE TEKNOLOJİ Örnek X bakteri türü uygun koşullarda bir bölünmeyi 20 dakikada tamamlayarak çoğalmaktadır. Buna göre bir X bakterisinden uygun koşullarda, 2 saat sonra kaç bakteri oluşur? Çözüm 2 saat = 2 x 60 = 120 dakika Bakteri 20 dakikada bir mitoz bölünmeyi ta120 mamladığına göre 120 dakikada —— = 6 mitoz 20 bölünmeyi tamamlar. Bu durumda n = 6 alınıp, 2n formülü kullanılırsa oluşan bakteri sayısı; 2n = 26 = 64 olur. Mitoz bölünme çekirdek bölünmesi (karyokinez) ve sitoplazma bölünmesi (sitokinez) olmak üzere iki aşamada gerçekleşir. Hücre bölünmeye başlamadan önce hazırlık evresi geçirir. İki mitoz arasında gerçekleşen bu evreye interfaz denir. Bu evrede; DNA kendini eşler ve miktarı iki katına çıkar. Böylece her kromatin iplikçiğinin eksiksiz bir eşinin yapılması sağlanır. Sentriyoller kendini eşler. Hücredeki ATP sentezi, protein sentezi ve büyüme gibi metabolik faaliyetler çok hızlıdır. İnterfaz evresinde, çekirdekteki kromatin mikroskop altında çok belirgin olarak gözlenmez.

Çekirdek Bölünmesi (Karyokinez) Çekirdek bölünmesi; profaz, metafaz, anafaz ve telofaz olmak üzere birbirini takip eden 4 evrede tamamlanır.

Profaz Kromatin iplikçikleri helezon şeklinde kıvrılarak, kısalıp kalınlaşır ve kromozomları oluşturur. Bu evrede kromozomlar, birbirine sentromerle bağlı ikişer iplikçik hâlindedir. Bu iplikçiklerin her birine kardeş kromatit adı verilir. Her bir kromatitte tek bir DNA molekülü bulunur. İnterfazda eşlenen sentriyoller ayrılarak her biri bir kutba gitmeye başlar ve aralarında iğ iplikleri oluşur. İğ iplikleri kasılgan özelliğe sahip özel bir proteinden yapılmıştır.

Evrenin sonuna doğru çekirdek zarı ve çekirdekçik kaybolur. Kromozomlar hücrenin ekvator düzlemine (orta kısmına) doğru gidecek biçimde harekete geçer.

Metafaz Sentromerleri ile iğ ipliklerine bağlanan kardeş kromatitlerin hücrenin ekvator düzlemine ulaşmasıyla metafaz başlar. Kromatitler ekvator düzlemine genellikle bir çember gibi, bazen de karışık olarak dizilirler. Kromatitler metafaz evresinde en kısa ve en kalın biçimlerini alırlar. Bu nedenle kromozomların incelenmesi için en uygun evre metafazdır.

Anafaz Her bir kromozomun sentromeri belirgin olarak ikiye bölünür ve kardeş kromatitler birbirinden ayrılır. Kromatitler sentromerleri ile iğ ipliklere tutunarak zıt kutuplara çekilmek üzere harekete geçer. Kromatitlerin kutuplara doğru çekilmesi, kasılgan özelliğe sahip olan iğ ipliklerinin boylarının 1/5 oranında kısalması ile gerçekleşir. Kromatitler kutuplara ulaştığı anda anafaz evresi biter. Kromatitler birbirinden ayrıldıktan sonra kromozomlar yavru kromozom olarak adlandırılır. Yavru kromozomların yapısında birer tane DNA molekülü bulunur.

Telofaz Kromozomların helezonları çözülür, boyları uzayıp incelir ve interfazda olduğu gibi kromatin iplikçikleri hâline gelir. Her bir kutuptaki kromozomların etrafında çekirdek zarı oluşur ve çekirdekçik meydana gelir. Böylece iki yavru çekirdek oluşmuş olur.

Sitoplazma Bölünmesi (Sitokinez) Bitki ve hayvan hücrelerinde interfaz ve mitoz bölünmenin evreleri benzer olmasına rağmen, sitoplazma bölünmesinde farklılık görülür. 13

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM Bitki hücrelerinde sitoplazma bölünürken hücrenin ekvator düzleminde orta lamel denilen çeper kalınlaşması başlar. Orta lamel kalınlaşması hücrenin çeperlerine ulaşıp, sitoplazma ikiye bölününceye kadar devam eder. Hayvan hücrelerinde ise sitoplazma ekvator düzleminde dıştan içe doğru boğumlanmaya başlar. Sitoplazma ikiye bölününceye kadar boğumlanma devam eder. Sitoplazma bölünmesinin tamamlanması ile bir hücreden aynı sayıda kromozom ve aynı kalıtsal bilgiye sahip iki yavru hücre meydana gelir.

Şekil: Hayvan hücresinde mitoz bölünme

Şekil: Bitki ve hayvan hücresinde sitokinez

FEN VE TEKNOLOJİ

MAYOZ BÖLÜNME Mayoz bölünme çok hücreli canlıların eşey ana hücrelerinde görülür. Mayoz bölünme sonucunda kalıtsal olarak birbirinden farklı olan dört hücre oluşur. Bu hücrelere gamet (eşey hücresi) adı verilir. Gametler erkeklerde ve dişilerde farklılık gösterir. Örneğin; insanlarda dişi gamet yumurta, erkek gamet ise spermdir. Mayoz bölünme sonucunda oluşan hücrelerde kromozom sayısı yarıya iner. Böylece 2n kromozomlu eşey ana hücrelerinden, n kromozomlu gametler oluşur. Mayoz bölünme sonucunda kromozom sayısının yarıya inmesi, canlıların kromozom sayılarının nesiller boyunca sabit kalmasını, dolayısıyla türlerin devamlılığını sağlar. Mayoz bölünme, ergenlik döneminde başlar, üreme dönemi boyunca sürer.

Canlılarda her dölde ana çekirdekteki kromozom sayısını yarıya indiren bir çekirdek bölünmesinin varlığı Weismann tarafından ortaya koyulmuştur. Bu bölünme tipi için mayoz terimi ise Farmer ve Moore tarafından önerilmiştir.

Profaz I Kromatin iplikçikleri helezon şeklinde kıvrılarak, kısalıp kalınlaşır ve kromozomları oluşturur. Biri anneden, biri babadan gelen her biri iki kromatitten oluşan homolog kromozomlar yan yana gelirler ve birçok noktada kesişecek biçimde birbiri etrafında sarılırlar. Kromozomların kesişme noktalarına kiazma, bu olaya da sinapsis denir. Sinapsis durumunda iki kromozoma ait dört kromatit bir arada bulunur. Bu dörtlü kromatit grubuna tetrat adı verilir. Sinapsis durumundaki homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitlerinin kiazmalarında kırılmalar olur ve kromatitlerin birinden kopan parçaları diğerinden kopan parçalarla yer değiştirir ve yapışır. Böylece anneden ve babadan gelen homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitleri arasında gen alışverişi gerçekleşmiş olur. Bu olaya krossing - over (parça değişimi) adı verilir. Krossing - over mayoz bölünmenin en önemli olayıdır. Bu olayla aynı türün bireyleri arasında farklı özelliklerin ortaya çıkması sağlanır. Böylece tür içi çeşitlilik sağlanmış olur.

Mayoz bölünme birbirini takip eden iki bölünmeden ibarettir. Bu bölünmelerden birinciye I. mayoz bölünme, ikinciye II. mayoz bölünme denir. Her ikisi de profaz, metafaz, anafaz ve telofaz şeklinde evrelere ayrıldığından bunları birbirinden ayırt etmek için I. mayoz bölünmenin evrelerine profaz I, metafaz I, anafaz I ve telofaz I, II. mayoz bölünmenin evrelerine de profaz II, metafaz II, anafaz II ve telofaz II adları verilmektedir. Eşey ana hücresi mayoz bölünmeye başlamadan önce bir hazırlık evresi geçirir. Bu evreye interfaz denir. İnterfaz evresinde; DNA kendini eşler. Sentriyoller kendini eşler. Hücredeki solunum, protein sentezi gibi metabolik faaliyetler çok hızlıdır. Şekil: Krossing - over

I. Mayoz Bölünme Bu bölünmede kromozom sayısı yarıya iner ve 2n kromozomlu hücreden n kromozomlu iki hücre meydana gelir.

Profazın sonuna doğru, interfazda eşlenen sentriyoller zıt kutuplara çekilmeye başlar ve aralarında iğ iplikleri oluşur. Çekirdek zarı ve çekirdekçik kaybolur. 15

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM

Metafaz I Tetratlar hücrenin ekvator düzlemine dizilir.

Anafaz I Tetratları oluşturan homolog kromozomlar birbirinden ayrılır ve zıt kutuplara doğru çekilir. Kutuplara giden kromozomlar, profaz I’de gerçekleşen krossing - over sırasındaki gen alışverişinden dolayı anne ve babadan gelen kromozomların aynısı değildir.

Telofaz I Kutuplara çekilen kromozomların çevresinde çekirdek zarı ve çekirdekçik oluşur. Böylece iki yavru çekirdek meydana gelir. Yavru çekirdeklerden her birinin kromozom sayısı, ana çekirdeğin kromozom sayısının yarısı kadardır. Telofaz I evresinden sonra sitoplazma bölünmesi (sitokinez) meydana gelir ve hücre ikiye bölünür.

Şekil: Hayvan hücresinde I. mayoz bölünme

II. Mayoz Bölünme Bu bölünme başlamadan önce; İnterfaz evresi görülmez. DNA kendini eşlemez. Sentriyoller kendini eşler. II. Mayoz bölünme ana hatlarıyla mitoz bölünmeye benzer. Ancak bölünme sonucu hücrelerin kromozom sayısı 2n değil, n’dir. II. mayoz bölünme I. mayoz bölünme sonucunda oluşan hücrelerin ikisinde de meydana gelir.

Profaz II Çekirdek zarı parçalanmaya başlar. İki kromatitten oluşan kromozomlar iğ ipliklerine tutunur.

Metafaz II Kromozomlar hücrenin ekvator düzlemine dizilirler.

Anafaz II Kromozomları oluşturan kromatitler birbirinden ayrılır ve zıt kutuplara çekilmek üzere harekete geçer. Kromatitler birbirinden ayrıldıktan sonra kromozomlar yavru kromozom olarak adlandırılır.

Telofaz II Kromozomların helezonları çözülür, boyları uzayıp incelir ve kromatin iplikçiklerini oluşturur. Zıt kutuplara çekilen kromozomların çevresinde çekirdek zarı ve çekirdekçik oluşur. 16

FEN VE TEKNOLOJİ Sitoplazma bölünmeye başlar. Sitoplazma bölünmesinin tamamlanmasıyla her bir hücre ikiye bölünür ve genetik özellikleri birbirinden farklı olan n kromozomlu dört tane hücre oluşur.

Şekil: Hayvan hücresinde II. mayoz bölünme

CANLILARDA ÜREME Doğadaki tüm canlılar, ömürlerini tamamladıktan sonra ölürler. Türlerin nesillerini devam ettirebilmeleri için kendilerine benzer canlılar meydana getirmeleri gerekir. Canlılığın temel ilkelerinden biri üremedir. Üreme sayesinde, bir yandan canlı türünün devamlılığı sağlanırken, bir yandan da türün genetik özellikleri yeni bireylere aktarılır. Canlılarda esası hücre bölünmesine dayanan eşeysiz ve eşeyli üreme olmak üzere iki çeşit üreme görülür.

toz bölünmeye dayanır. Canlı belli bir olgunluğa ulaştığında kısmen iki eşit parçaya ayrılır. Bölünme, canlının yapısına göre farklı bölgelerden başlar. Örneğin; amipte bölünme her yönde, terliksi hayvanda enine, öglenada ise boyuna olur.

1. EŞEYSİZ ÜREME Ana canlının döllenme olmaksızın kendine benzer yeni canlılar oluşturmasına eşeysiz üreme denir. Eşeysiz üreme ilkel canlılarda görülen en basit üreme şeklidir. Eşeysiz üreme ile kalıtsal çeşitlilik sağlanmaz. Bölünme, sporlanma, tomurcuklanma ve vejetatif üreme eşeysiz üreme şekilleridir. Eşeysiz üremede, eşey hücreleri rol almaz.

Bölünme Bakterilerde, alglerde ve bir hücrelilerin çoğunda görülen en basit üreme şeklidir. Esası mi-

Şekil: Terliksi hayvanda enine bölünme

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM alg gibi n kromozomlu canlılarda ise mitoz bölünme ile oluşur. Sporların gametlerden (eşey hücrelerinden) farkı, döllenme olmadan birey oluşturmalarıdır.

Şekil: Amipte bölünme

Bazı canlılar, bölünerek kısa sürede çok sayıda yeni bireyler oluşturabilir. Örneğin, bazı bakteriler uygun koşullarda 20 dakikada bir bölünerek çoğalır.

Şekil: Eğrelti otunda sporlanma

Tomurcuklanma Bira mayalarında, bazı bir hücrelilerde, mercanlarda ve bazı bitkilerde görülür. Hücre bölünmesiyle ana canlının bir kısmında tomurcuk şeklinde bir çıkıntı meydana gelir. Çıkıntı zamanla gelişerek yeni bir birey oluşturur. Bu birey ana canlıdan ayrılarak bağımsız yaşayabilir. Bazı durumlarda da oluşan tomurcuklar ana canlıya yapışarak koloni oluşturabilirler.

Şekil: Bakteride bölünme

Sporlanma Bazı bir hücreli canlılarda, mantarlarda ve çiçeksiz bitkilerde görülür. Sporlar olumsuz şartlara dayanıklı, sağlam bir örtüyle sarılmış olan özelleşmiş hücrelerdir. Bu hücreler uygun koşullarda gelişerek yeni bir canlı oluştururlar. Sporlar, kara yosunları ve eğrelti otları gibi 2n kromozomlu canlılarda mayoz bölünme ile oluşurken; yeşil 18

Şekil: Bira mayasında tomurcuklanma

FEN VE TEKNOLOJİ

Vejetatif Üreme Genellikle yüksek yapılı bitkilerde görülür. Yenilenmeye dayalı bir üreme şeklidir. Kavak, söğüt, çekirdeksiz üzüm, muz gibi bitkiler tohum yapma yeteneklerini kaybetmiştir. Bu bitkilerde üreme, vejetatif üremeyle gerçekleştirilir. Vejetatif üreme, tohumla üremeye göre daha kısa sürede gerçekleşir. Bitkilerde vejetatif üreme; sürünücü gövde, yumru gövde, rizom, çelik ve yaprak gibi yapılarla gerçekleşir. Çilek, sürünücü gövdesi ile üreyen bitkilere örnek verilebilir. Çilek bitkisinin toprak üzerinde büyüyen sürünücü gövdesindeki gözlerden yeni çilek bitkileri oluşur.

Şekil: Süsen rizom ile ürer.

Muz, kavak, asma, incir, gül çelik ile üreyen bitkilere örnek verilebilir. Bitkilerden kesilen canlı dallara çelik denir. Çelik, nemli bir toprak içerisinde ya da bir süre suda bekletilip köklendirilerek toprağa ekildiğinde, çok sayıda yeni bitki gelişir.

Şekil: Çilek sürünücü gövdesi ile ürer.

Patates, yumru gövdesi ile üreyen bitkilere örnek verilebilir. Patatesin besin depo eden toprak altı gövdesine yumru denir. Yumru gövdenin üzerindeki gözlerin her birinden genç patatesler oluşur. Göz

Şekil: Bazı bitkiler çelik ile ürer.

Gözyaşı bitkisi yaprağı ile üreyen bitkilere örnek verilebilir. Ana bitki yaprağının kenarlarında meydana gelen tomurcuklardan küçük bitkicikler gelişir. Bu bitkicikler ana yapraktan ayrılarak toprağa düşer ve kökleri ile toprağa tutunarak yeni bir gözyaşı bitkisi oluşturur.

Rejenerasyon Şekil: Patates yumru gövdesi ile ürer.

Zambak, süsen ve ayrık otu rizom ile üreyen bitkilere örnek verilebilir. Bu bitkilerin toprak altı gövdesine rizom denir. Rizomun üzerindeki düğümlerden genç bitkiler oluşur.

Mitoz bölünmeyle gerçekleşen yenilenme olayına rejenerasyon denir. Rejenerasyon bazı canlılarda kopan parçaların yeniden oluşturulmasını sağlar. Kertenkelenin kopan kuyruğunu, denizyıldızının kopan kolunu yeniden oluşturması bu duruma örnek verilebilir. 19

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM

Canlılarda kompleks yapı düzeyi arttıkça, rejenerasyon yeteneği geriler.

2. EŞEYLİ ÜREME

Şekil: Kertenkelede rejenerasyon

Şekil: Denizyıldızında rejenerasyon

Bazı canlılarda ise rejenerasyon, kopan her bir parçadan yeni bir canlı oluşmasını dolayısıyla üremeyi sağlar. Toprak solucanı birçok parçaya ayrılsa bile her bir parçasının yeni bir toprak solucanı meydana getirmesi, denizyıldızının merkezden parça alacak şekilde kesilen her bir kolunun yeni bir denizyıldızı meydana getirmesi, planarya parçalara ayrıldığında her bir parçanın baş bölgesine olan uzaklıkla orantılı olarak kendini tamamlaması ve yeni bir planarya meydana getirmesi bu duruma örnek verilebilir.

Eşeyli üremede, gametler (eşey hücreleri) rol oynar. Birbirinden genetik bilgi bakımından farklı olan iki gametin birleşmesiyle oluşan üreme şekline eşeyli üreme denir. Eşeyli üreme mayoz bölünme ve döllenme olmak üzere iki temel olaya dayanır. Mayoz bölünme, gametlerin oluşmasını sağlar. Gametlerin genetik özelliklerinin farklı olması eşeyli üremeye üstünlük sağlar. Döllenme; dişiye ait gamet ile erkeğe ait gametin birleşip kaynaşması olayıdır. Döllenmiş yumurta hücresine zigot denir. Zigot her iki gamete ait birer takım kromozoma sahip olduğundan döllenmiş yumurtadan gelişen birey, iki ataya ait özellikleri taşır. Böylece farklı iki ataya ait genetik bilgiler yeni bireyde ortaya çıkmış olur. Bu durumda; Tür içi çeşitlilik artar. Türün değişen çevre koşullarına uyma şansı artar. İnsanların, hayvanların ve yüksek yapılı bitkilerin hepsinde eşeyli üreme görülür. Ayrıca eşeysiz üreyen canlıların bazılarında da zaman zaman eşeyli üreme görülebilir. Haploit gamet (n = 23) Yumurta (n)

Sperm (n) Döllenme

Mayoz

Yumurtalık

Testis

Şekil: Planaryada rejenerasyon Mitoz

Bunların dışında, kemik iliğinden yeni kan hücrelerinin oluşması, kırılan kemiğin onarılması, yaraların iyileşmesi de rejenerasyona örnek verilebilir. 20

Diploit yetişkin (2n = 46)

Diploit zigot (2n = 46)

FEN VE TEKNOLOJİ Eşeyli üreyen canlılardan insanlar ve memeli hayvanlar doğurarak çoğalır. Bu canlılarda bir doğumla birden fazla yavru meydana gelebilir.

İnsanda İkizlilik Bir doğum olayında iki bireyin doğmasına ikizlilik denir.

Tek Yumurta İkizleri Döllenmiş bir yumurtanın (zigotun) ilk bölünmesiyle meydana gelen iki hücre, birbirinden ayrılarak ayrı ayrı gelişirse doğan yavrulara tek yumurta ikizleri denir. Bu yavruların göz rengi, kan grubu, cinsiyet gibi bütün kalıtsal özellikleri aynıdır. Bu nedenle dış görünüş bakımından ayırt edilmeyecek kadar birbirlerine benzerler.

Çift Yumurta İkizleri İki yumurtanın her birinin ayrı yumurtalıklardan aynı anda çıkması ve aynı anda iki farklı sperm hücresi ile döllenmesi sonucu iki tane zigot oluşur. Bu zigotların gelişmesiyle oluşan yavrulara çift yumurta ikizleri denir. Farklı zamanlarda doğan kardeşler kadar birbirlerine benzerler. Farklı sperm ve yumurta hücrelerinden oluştukları için yavruların göz rengi, kan grubu, cinsiyet gibi kalıtsal özellikleri aynı ya da farklı olabilir.

Şekil: Tek yumurta ikizlerinin meydana gelişi

Şekil: Çift yumurta ikizlerinin meydana gelişi

Şekil: Tek yumurta ikizleri

KALITIM

Şekil: Çift yumurta ikizleri

Doğada varlığını sürdüren her canlı kendi türüne özgü karakterlere (özelliklere) sahiptir. Ancak hiç bir canlı (tek yumurta ikizleri hariç) temel karakterlerinin dışında, tam olarak birbirine benzemez. Canlılar arasındaki farklılıklar, değişik türlere ait bireylerde çok daha belirgindir. 21

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM Kalıtım ve canlılar arasındaki çeşitlilik uzun yıllar merak edilmiş ve araştırılmıştır. Kalıtımı, çeşitliliği, canlıların kendilerine özgü tüm karakterlerinden sorumlu olan kalıtsal maddenin yapı ve işlevini, bireyin karakterlerini nasıl kazandığını inceleyen bilim dalına genetik (kalıtım bilimi) denir.

Genetik terimi ilk kez 1906 yılında Bateson tarafından kullanılmıştır.

Canlılar sahip oldukları karakterleri kendilerini meydana getiren ana ve babalarından alırlar. Bireylerin kendi karakterlerini yavrularına (döllerine) aktarmaları kalıtım olarak adlandırılır. Kalıtım genlerle gerçekleşir. Dölden döle (nesilden nesile) genlerle aktarılan karakterlere kalıtsal karakterler denir. Göz rengi, dil yuvarlama, ten rengi, kan grubu, saç tipi, kulak memesinin yapışık ya da ayrık olması ve cinsiyet kalıtsal karakterlere örnek verilebilir.

Şekil: Yapışık ve ayrık kulak memesi

Şekil: Dil yuvarlama ve yuvarlayamama

Genetik 20. yüzyılın başında ortaya çıkmış bir bilim dalı olmakla beraber, insanların yaklaşık onbin yıl kadar önce bitki ve hayvanları yetiştirmeye başladıklarında gözlemlerine dayanarak kalıtım ve çeşitliliği dikkate aldıkları söylenebilir. İnsanlar ilgilendikleri canlı türü içinde diğer bireylere göre kendileri için daha yararlı olanları seçmiş ve böylece bu bireylerdeki karakterlerin dölde devamını sağlamaya çalışmışlardır. Kalıtım esaslarını açıklayan ilk bilimsel sonuç Gregor Mendel (Gıregor Mendel, 1822 - 1884) tarafından ortaya kondu. Gregor Mendel 1822 yılında, Orta Avrupa’daki Heinzendorf Köyü’nde yaşayan, köylü bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Lise yıllarında çok parlak bir öğrenci olan Mendel, daha sonraki yıllarda felsefe okudu. 1843’te Gregor adını alarak bugün Çek Cumhuriyeti’nin bir bölgesi olan Brno’da bir manastıra kabul edildi. 1849’da papazlık görevini alarak, birkaç yıl sürecek olan öğretim hayatına başladı. 1851’den 1853’e kadar fizik ve botanik konularında çalıştığı Viyana Üniversitesi’nde görev yaptı. 1854 yılında Brno’ya geri döndü ve burada 16 yıl süreyle fizik ve doğa bilimleri öğretti. 1856 yılından itibaren çeşitli bezelyelere ait tohumları toplamaya ve onları manastır bahçesinde yetiştirerek aralarındaki farkları incelemeye başladı. Farklı bezelyeler arasında yaptığı tozlaştırma çalışmalarından elde ettiği sonuçları 1866 yılında “Bitki Melezleri ile Çalışmalar” adı altında yayımladı. Bu yayınında kalıtsal maddenin belli koşullarda yapıları değişmeyen birimlerden ibaret olduğunu, bu birimlerin dölden döle bağımsız olarak geçtiklerini ve yeni gruplanmalar yapabildiklerini ileri sürdü. Günümüzde de geçerliliğini ve önemini koruyan bu görüşler, Mendel’in yaşamı sırasında pek dikkate alınmadı. Daha sonraları bağımsız olarak çalışan üç biyolog (Hollandalı Vries, Alman Correns, Avusturyalı Van Tscher-

FEN VE TEKNOLOJİ mak) ayrı ayrı yaptıkları çalışmalarla Mendel’in görüşlerini tam olarak doğruladılar. Bu biyologlar elde ettikleri sonuçları 1900 yılında Mendel Yasaları başlığı adı altında yayımladı. Bu nedenle 1900 yılı genetiğin gerçek doğum yılı, Mendel ise bu bilim dalının babası olarak kabul edildi.

belirmesine yol açar. Bir karekteri belirleyen genin değişik biçimlerine alel denir. Örneğin; bezelyelerde tohumların renginden sorumlu olan genin alellerinden biri tohum renginin sarı, diğeri ise yeşil olmasına yol açabilir. Alel genler harflerle ifade edilir. Örnek: İnsanlarda uzun boy geni: U Bezelyelerde yeşil tohum geni: s

Dominant Gen Yavru döllerin görünüşünde etkisini gösteren genlere dominant (baskın) gen denir. Dominant genler büyük harfle gösterilir. Örnek: İnsanlarda kahverengi göz geni: K Bezelyelerde sarı tohum geni: S

Resesif Gen Dominant genle birlikteyken yavru döllerin görünüşünde etkisini gösteremeyen genlere resesif (çekinik) gen denir. Resesif genler küçük harfle gösterilir. Örnek: İnsanlarda düz saç geni: d İnsanlarda mavi göz geni: m Aşağıdaki tabloda insanlardaki bazı dominat ve resesif özellikler verilmiştir.

Şekil: Gregor Mendel

Kalıtım Kavramları Gen Kromozomlar üzerinde bulunan ve canlının karakterlerinin tayininde rol oynayan DNA parçalarına gen denir.

Genom Bir bireyin sahip olduğu genlerin toplamına genom denir.

Lokus Bir genin kromozom üzerinde kapladığı fiziksel alana lokus denir.

Alel Gen Bir lokusta genin değişik biçimleri bulunabilir. Bu genlerin her biri bir karakterin farklı şekilde

Dominant (Baskın)

Resesif (Çekinik)

Siyah saç

Sarı saç

Kıvırcık saç

Düz saç

Sık vücut kıllılığı

Seyrek vücut kıllılığı

Siyah deri

Beyaz deri

Koyu göz rengi

Açık göz rengi

Ayrık kulak memesi

Yapışık kulak memesi

Kalın dudaklılık

İnce dudaklılık

Geniş burunluluk

Dar burunluluk

Uzun kirpik

Kısa kirpik

A, B ve AB kan grubu

0 kan grubu

Uzun boy

Kısa boy

Balık pulluluk

Normal deri

Dil yuvarlama

Dil yuvarlayamama 23

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM Aşağıdaki tabloda bezelyelerdeki bazı dominant ve resesif özellikler verilmiştir. Dominant (Baskın)

Resesif (Çekinik)

Yuvarlak tohum

Buruşuk tohum

Sarı tohum

Yeşil tohum

Mor çiçek

Beyaz çiçek

Şişkin meyve

Buruşuk meyve

Uzun gövde

Kısa gövde

Fenotip Bir canlının genetik yapısına bağlı olarak çevrenin de etkisiyle ortaya çıkan dış görünüşüne fenotip denir.

Genotip Fenotipin meydana gelmesini sağlayan genetik yapıya genotip denir. 2n kromozomlu canlılarda her gene ait iki alel gen taşınır. Bu nedenle bir karakterin genotipi çift hâldeki harflerle gösterilir. Örnek: İnsanlarda kıvırcık saç genotipi: KK Bezelyelerde beyaz çiçek genotipi: bb

Bir karaktere ait genotipi oluşturan çift hâldeki alel genlerden biri anneden diğeri babadan gelir.

Homozigot Bir karaktere ait genotipte aynı alel genlerin taşınması durumuna homozigot (saf = arı döl) denir. Örnek: Bezelyelerde mor çiçek genotipi: MM Bezelyelerde kısa gövde genotipi: bb

Heterozigot Bir karaktere ait genotipte farklı alel genlerin taşınması durumuna heterozigot (melez = hibrit) denir. Örnek: İnsanlarda kıvırcık saç genotipi: Kk Bezelyelerde mor çiçek genotipi: Mm

Çaprazlama Canlılar arasında yapılan dölleme (hayvanlarda çiftleştirme, bitkilerde tozlaştırma) çalışmalarına genetikte çaprazlama adı verilir.

Kendileşme Bir bireyin kendi kendini döllemesine veya kendisiyle aynı genotipte olan bir bireyle çaprazlanmasına kendileşme denir.

Melezleme Genotipleri farklı iki bireyin çaprazlanmasına melezleme denir.

MENDEL YASALARI VE UYGULAMALARI Mendel, deneylerine bezelyelerde görülen özelliklerin saf olup olmadığını kontrol etmekle başladı. Bunun için aynı özelliğe sahip iki bitkiyi örneğin; yuvarlak tohumlu bezelyeleri arka arkaya çaprazlayarak bir çok döl üretti ve sonuçta saf dölleri elde etti. Mendel’in çalışmalarında bezelyeleri seçmesinin sebepleri şunlardır: Bezelyeler kolay yetiştirilir. Kısa zamanda çok sayıda döl verir. Bezelyeler sadece kendi aralarında tozlaşabilecek bir çiçek yapısına sahiptir. Bezelyeler aynı karakteri zıt yönde etkileyen pek çok özellik taşır. Örneğin, bezelye tohumlarının yeşil ya da sarı olması gibi. Mendel deneylerinde kullandığı özellik bakımından birbirinden farklı olan iki saf döle, ata anlamına gelen parental döl adını verdi. Parental döllerin çaprazlanmasından elde ettiği döllere de kuşak (nesil) anlamına gelen filial adını verdi. Parental döl için P, filial için F simgesini (birinci kuşak için F1, bunu izleyen kuşaklar için F2, F3 vb. simgelerini) kullandı. Mendel çalışmalarında öncelikle tek özellik bakımından farklı olan bezelyeleri çaprazladı. Mendel, uzun boylu ve kısa boylu bezelyelerin saf döllerini çaprazladığında, F1 dölünde elde ettiği tüm bezelyelerin uzun boylu bezelye olduğunu gördü. Daha sonra Mendel F1 dölündeki bezelyeleri kendileşmeye bıraktı. Bu durumda elde ettiği bezelyelerden %75’inin uzun boylu, %25’inin ise kısa boylu olduğunu gördü.

FEN VE TEKNOLOJİ Mendel’in yaptığı bu deneyde bezelyelerin çaprazlanması aşağıdaki gibi gösterilebilir.

uzun boylu bezelye

kısa boylu bezelye P1 çaprazı Fenotipler:

uzun

Genotipler:

kısa uu

....................................

uzun boylu melez bezelye Gamet oluşumu UU

uu F1 fenotipi

Gametler

....................................

F1 dölü u

U Döllenme

uzun boylu iki melez bezelye çaprazlanırsa

....................................

tümü uzun heterozigot

....................................

F1 çaprazı Uu

F2 fenotipi

144424443

123

3/4 uzun boylu 1/4 kısa boylu bezelye bezelye

F1 gametleri

Şekil: Bezelyelerde F1 ve F2 dölünün oluşması

F2 dölü F1 gametleri:

Rastgele döllenme F2 genotipleri: UU

F2 fenotipleri: uzun

uzun

kısa

Homozigot Heterozigot Heterozigot Homozigot

Mendel’in yaptığı bu deneye göre aşağıdaki yasalar oluşturuldu. Genler gametler ile dölden döle iletilir. Gametlerin oluşumu sırasında, her karaktere ait genler gametlere eşit şekilde giderler. Bunun sonucunda her gamet her bir karaktere ait sadece bir gen taşır. Buna alellerin ayrışımı yasası denir. F1 dölündeki bireylerin hücrelerinde bulunan iki alel genden biri baskın, diğeri çekiniktir. Bu F1 melezlerinin hepsi baskın genin özelliğini gösterir. 25

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM

Melezler kendileşirken, birbirinin aleli olmayan ve farklı kromozomlarda taşınan genler gametlerde birbirinden bağımsız, rastgele biçimde ve eşit olasılıkla bir araya gelir. Buna bağımsız dağılım yasası denir. F1 dölündeki melezler kendileştiğinde meydana gelen F2 dölünün %75’i baskın genin, %25’i ise çekinik genin özelliğini gösterir. F1 dölünde gizli kalan çekinik özellik, F2 dölünde ortaya çıkar.

Aşağıda bir ailedeki bireylerin kahverengi gözlü veya mavi gözlü olma durumunu gösteren bir soy ağacı verilmiştir.

Mendel’in yasaları sadece bezelyeler için değil, eşeyli üreyen bütün canlılar için geçerlidir.

: Mavi gözlü dişi : Mavi gözlü erkek : Kahverengi gözlü dişi

Örnek Saf döl kahverengi fare ile melez siyah fare çaprazlandığında, F1 dölündeki farelerin kahverengi olma ihtimali yüzde kaçtır? (Siyah renk kahverengi renge baskındır.) Çözüm Saf döl kahverengi

Melez siyah

Kan Gruplarının Kalıtımı İnsanlarda A, B, 0 ve AB kan gruplarını oluşturan genlerin alelleri A, B ve 0’dır. Her insan bu alel genlerden sadece ikisini taşır. Bu iki alel gen aynı olabileceği gibi değişik iki alel de olabilir. Bu alellerden A ve B genleri baskın, 0 ise çekiniktir. Genotipi Fenotip

: Kahverengi gözlü erkek

%50 melez siyah

%50 saf döl kahverengi

Homozigot

Heterozigot

––

Örnek Anne

Soy Ağaçları Bazı karakterlerin dölden döle geçişleri, soy ağacı metodu ile araştırılır. Bir canlının soyunun sistemli bir şekilde gösterilmesine soy ağacı denir. Soy ağacı; herhangi bir araştırmada kullanılacak bireylerin belli özellikler bakımından homozigot ve heterozigot olup olmadığını anlamamızı sağlar. Soya bağlı bir özelliğin görünme olasılığını hesaplamak için kullanılır. Soy ağacında dişiler , erkekler ise şeklinde temsil edilir. 26

Baba

B Çocuk

Yukarıdaki soy ağacında, bireylerin kan gruplarının fenotipleri verilmiştir. Buna göre, bu ailedeki bireylerin kan gruplarının genotipleri nasıldır?

FEN VE TEKNOLOJİ Çözüm Bu ailedeki çocuğun kan grubunun B olması için; annenin genotipinin A0, babanın genotipinin BB ya da B0 olması gerekir. Çocuğun kan grubu B olduğuna göre, çocuk annesinden 0 babasından B genini almıştır. Bu durumda çocuğun genotipi B0’dır.

Eş Baskınlık Bir özelliği kontrol eden gen çiftinde baskın gibi görünen bir genin fenotipte etkisini tam olarak gösterememesidir. Eş baskınlık çaprazlamalarında, eş baskın genler genellikle üslü harflerle gösterilir. Aşağıda bazı canlılarda görülen eş baskınlık örnekleri verilmiştir. Sığırlarda kırmızı renk geni (SK) ve beyaz renk geni (SB) eş baskın genlerdir. Kırmızı sığırla (SKSK), beyaz sığır (SBSB) çaprazlanırsa meydana gelen yavrular demir kırı renginde (SKSB) olur.

SKSK Kırmızı

SBSB Beyaz

SKSB Demir kırı

Endülüs tavuklarında siyah tüy geni (TS) ve beyaz tüy geni (TB) eş baskın genlerdir. Siyah tüylü endülüs tavuğuyla, (TSTS), beyaz tüylü endülüs horozu (TBTB) çaprazlanırsa meydana gelen yavrular mavi tüylü (TSTB) olur. Akşamsefası bitkisinde kırmızı çiçek geni K (A ) ve beyaz çiçek geni (AB) eş baskın genlerdir. Kırmızı çiçekli akşamsefası bitkisi (AKAK), beyaz çiçekli akşamsefası bitkisiyle (ABAB) çaprazlanırsa meydana gelen yavrular pembe çiçekli (AKAB) olur.

Şekil: Akşamsefası bitkisi

İNSANDA EŞEYE (CİNSİYETE) BAĞLI KALITIM Cinsiyetin belirlenmesinde rol oynayan genleri taşıyan kromozomlara eşey kromozomu adı verilir. İnsanlarda dişilerden ve erkeklerden alınan birer vücut hücresi mikroskopta incelenirse; dişilerin kromozomları 23 çift olarak eşlenebilir. Erkeklerde ise 22 çift kromozom eşlenebilir. 23. çiftin ise birbirinden farklı olduğu görülür. Yani kalan iki kromozom birbirinin eşi değildir. Bunlardan biri X harfine benzer, diğeri daha küçüktür ve ters dönmüş Y harfine benzer. Dolayısıyla 23. çift kromozom dişilerde XX şeklinde, erkeklerde XY şeklindedir. Bu kromozomlar insanların eşey kromozomlarıdır. Bu sebeple vücut hücrelerinde bulunan 46 kromozomun iki tanesi eşey kromozomudur. İnsanlarda eşey ana hücreleri mayoz bölünme geçirdiğinde; erkeklerde 22 + X ve 22 + Y kromozomlu spermler, dişilerde ise 22 + X kromozomlu yumurta hücreleri oluşur. 22 + X kromozomlu yumurta hücresi, 22 + X kromozomlu spermle birleşirse kız çocuk, 22 + Y kromozomlu spermle birleşirse erkek çocuk meydana gelir.

Anne

Baba

44 + XX

44 + XY

Mayoz

22 + X

22 + Y

44 + XX

44 + XY

%50 kız çocuğu

%50 erkek çocuğu

Eşey kromozomları, canlılarda sadece cinsiyeti tayin etmez. Aynı zamanda bu kromozomlarda bazı karakterleri kontrol eden genler de taşınır. Dölden döle eşey kromozomlarıyla taşınan genlerin meydana getirdiği karakterlere eşeye bağlı karakterler denir. Bu karakterler X ya da Y kromozomlarına bağlı kalıtım gösterirler. X kromozomuna bağlı kalıtım gösteren karakterler hem dişilerde hem de erkeklerde görülür. Y kro27

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM mozomuna bağlı kalıtım gösteren karakterler sadece erkeklerde görülür. Kırmızı - yeşil renk körlüğü Hemofili

Yapışık parmaklılık Kulak içi kıllılığı, pullu deri

Tam renk körlüğü Diğer genler X kromozomu

Şekil: Noktalı ve renkli rakam testi ile renk körlü-

Y kromozomu

ğü teşhis edilir.

Şekil: X ve Y kromozomlarıyla taşınan bazı kalıtsal karakterler

Hemofili Genetik Hastalıklar Bir dölden diğer döle aktarılan hastalıklara genetik hastalıklar denir.

Renk Körlüğü Renk körlüğü kırmızı ve yeşil renklerin ayırt edilememesi durumudur. Bu hastalığı ortaya çıkaran gen X kromozomu üzerinde taşınan çekinik r genidir. Dişinin renk körü olabilmesi için, her iki X kromozomunda da bu geni taşıması gerekir. Eğer X kromozomlarından sadece biri r genini taşıyorsa, bu dişiler taşıyıcı olarak adlandırılır. Taşıyıcılarda renk körlüğü ortaya çıkmaz. Erkeklerde ise bir tane X kromozomu bulunduğundan, X kromozomunda r genini taşıyan erkekler renk körü olur. Dolayısıyla erkekler renk körlüğü bakımından taşıyıcı olamazlar. Aşağıdaki tabloda renk körlüğü bakımından sağlıklı, taşıyıcı ve renk körü bireylerin genotipleri verilmiştir. Eşey

Genotip

Özellik

X RX R

Sağlıklı

Hemofili kanın pıhtılaşmaması durumudur. Bu hastalığı ortaya çıkaran gen X kromozomu üzerinde taşınan çekinik h genidir. Dişinin hemofili olabilmesi için her iki X kromozomunda da bu geni taşıması gerekir. Eğer X kromozomlarından sadece biri h genini taşıyorsa, bu dişiler taşıyıcı olarak adlandırılır. Taşıyıcılarda hemofili ortaya çıkmaz. Erkeklerde ise bir tane X kromozomu bulunduğundan, X kromozomunda h geni taşıyan erkekler hemofili olur. Dolayısıyla erkekler hemofili bakımından taşıyıcı olamazlar. Aşağıdaki tabloda hemofili bakımından sağlıklı, taşıyıcı ve hemofili bireylerin genotipleri verilmiştir.

Eşey

Dişi

Genotip

Özellik

X HX H

Sağlıklı

X HX h

Taşıyıcı

X hX h

Hemofili

X HY

Sağlıklı

X hY

Hemofili

Erkek Dişi

X RX r

Taşıyıcı

XrXr

Renk körü

X RY

Sağlıklı

XrY

Renk körü

Erkek

XR = Normal renk görme geni Xr = Renk körlüğü geni

XH = Normal gen Xh = Hemofili geni

Renk körlüğü ve hemofilinin erkeklerde görülme oranı, dişilere göre daha fazladır.

FEN VE TEKNOLOJİ Örnek Hemofili bakımından taşıyıcı bir anne ile sağlıklı bir babanın doğacak çocuklarının taşıyıcı olma ihtimali yüzde kaçtır? Çözüm

Taşıyıcı anne

Sağlıklı baba

XHXh

XHY

Yapışık Parmaklılık Yapışık parmaklılık, erkeklerde ikinci ve üçüncü ayak parmaklarının ördeklerde olduğu gibi bir zarla birbirine bağlı olması durumudur. Y kromozomuyla taşındığı için bu geni taşıyan bir babanın bütün erkek çocukları yapışık parmaklı olur. Yapışık parmaklılık genini a ile temsil edersek, sağlıklı bir anne ile yapışık parmaklı bir babanın doğacak çocuklarının genotipleri aşağıdaki gibi olur.

Anne

Baba

XYa

X XHXH

XHY

XHXh

XhY

%25 sağlıklı kız

%25 sağlıklı erkek

%25 taşıyıcı kız

%25 hemofili erkek

Görüldüğü gibi hemofili bakımından taşıyıcı bir anne ile sağlıklı bir babanın, doğacak çocuklarının taşıyıcı olma ihtimali %25’tir.

XYa

%50 sağlıklı kız

%50 yapışık parmaklı erkek

Balık Pulluluk Balık pulluluk, ilk defa İngiltere’de Edward Lambert (Edvırd Lambırt) isimli bir kişide görülmüştür. Bu kişinin baş, avuç ve ayaklarının altı dışında tüm vücudu balık pulları gibi pullu bir örtüyle kaplanmıştır. Bu hastalık Y kromozomuyla taşındığı için daha sonra erkek çocuklarında ve erkek torunlarında da görülmüştür. Aşağıda balık pullu bir erkeğin soy ağacı verilmiştir.

: Dişi : Balık pullu erkek

Down, Turner ve Klinefelter Sendromu Normalde, gametlerin oluşumunu sağlayan mayoz bölünmede kromozomlar eşit olarak birbirinden ayrılır. Ancak bazı durumlarda, mayoz bölünme esnasında homolog kromozomlar birbirinden ayrılmaz. Bunun sonucunda kromozom sayısı eksik ya da fazla olan bireyler oluşur. Bu bireylerin bazılarında genetik hastalıklar ortaya çıkarken, bazıları gelişemeyip ölür. Ayrılmama olayı vücut ve eşey kromozomlarında görülebilir. Vücut kromozomlarında görülen ayrılmama olayı sonucu down sendromu ortaya çıkar. Genelde 40 yaşın üstündeki kadınların mayoz bölünme ile oluşan yumurtalarında 21. çift kromozomun ayrılmamasıyla 24 kromozomlu ve 22 kromozomlu yumurtalar oluşur. Bu yumurtaların normal spermlerle döllenmesiyle aşağıdaki genotipler ortaya çıkar. 29

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM

Anne

Baba

44 + XX

44 + XY

Mayoz

23 + X

21 + X

45 + XX

22 + X

45 + XY

43 + XX

22 + Y

Eşey kromozomlarında görülen ayrılmama olayı sonucu süper dişi, turner sendromu, klinefelter sendromu ortaya çıkar. Mayoz bölünme sonucunda dişideki XX kromozomlarının ayrılmaması durumunda 22 + XX ve 22 + 0 kromozomlu yumurtalar oluşur. Bunların normal spermlerle döllenmesiyle aşağıdaki genotipler ortaya çıkar. Anne

Baba

44 + XX

44 + XY

Mayoz

43 + XY 22 + XX

Bu genotiplerden 43 + XX ve 43 + XY genotipine sahip bireyler gelişemeyip ölürler. 45 + XX ve 45 + XY genotipine sahip olan bireyler ise down sendromludur. Down sendromlu bireyler, geniş elli, kısa parmaklı, tıknaz vücutludur. Bu bireyler ağzın açık kalmasına neden olan kısmen çıkık kırışık bir dile sahiptir. Büyüme sırasında zeka gelişimleri geri kalır. Annenin yaşı, doğurduğu çocukların down sendromu olma oranını etkiler. Aşağıdaki grafikte anne yaşına bağlı olarak down sendromlu doğum oranındaki değişim gösterilmiştir. 20

22 + 0

22 + X

44 + XXX 44 + XXY

44 + X0

22 + Y

44 + Y0

Bu genotiplerden 44 + Y0 genotipine sahip olan bireyler gelişemeyip ölürler. 44 + XXX genotipine sahip olan dişiler süper dişidir. Bu kişilerde zekâ geriliği görülür. 44 + XXY genotipine sahip erkekler klinefelter, 44 + X0 genotipine sahip olan dişiler ise turner sendromludur.

18 16

14 12 10 8 6 4 2 20

30 35 40 Anne yaşı (yıl)

Normal

Turner sendromu

Şekil: Down sendromlu çocuk

Klinefelter sendromu

Normal

FEN VE TEKNOLOJİ

Orak Hücreli Anemi Orak hücreli anemide; kandaki alyuvarlar değişikliğe uğrayarak, orak şeklinde içeriye çöker. Bu durum alyuvarların yeterli miktarda oksijen taşımasını engeller. Orak şeklindeki alyuvarlar kan damarlarını tıkayarak bazı organların ya da dokuların yeterli miktarda oksijen alamamasına neden olur. Orak hücreli anemi çekinik bir genle taşınır.

Normal alyuvar

Hasta alyuvar

Aşağıdaki tabloda orak hücreli anemi bakımından sağlıklı, taşıyıcı ve orak hücreli anemi olan bireylerin genotipleri verilmiştir. Genotip

Özellik

Sağlıklı

Taşıyıcı

Orak hücreli anemi

A = Normal gen a = Orak hücreli anemi geni Orak hücreli anemi hastalığı bakımından taşıyıcı olan bireylerin kanında hem normal hem de orak hücreli alyuvarlar bulunur. Bu bireyler normal oksijen basıncının olduğu ortamlarda hastalığın kuvvetli belirtilerini göstermezler. Ancak rakımı yüksek olan yerlerde yeterli oksijen alamaz ve hemen şoka girerler. Bunların yanı sıra genetik ve çevresel faktörlerin etkileşimi ile ortaya çıkan hastalıklar da vardır. Kalp ve damar hastalıkları, hipertansiyon, şişmanlık, diyabet ve kanser bu hastalıklara örnek verilebilir. Günümüzde genetik hastalıkları önlemeye ve ailelere sağlıklı çocuklar kazandırmaya yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Genetik hastalıkların teşhis ve tedavisi için “Genetik Hastalıklar Tanı Merkezleri” kurulmuştur. Bu merkezlere başvuran kişiler, genetik uzmanları tarafından değerlendirilir.

Bu kişilerin genetik hastalıklarla ilgili aile geçmişleri incelenerek soy ağaçları belirlenir ve genetik testler yapılır. Akraba evliliklerinin yapıldığı ailelerde genetik hastalıklar daha çok görülür. Akraba evliliği, aralarında kan bağı bulunan bireylerin evlenmesidir. Yakın akrabaların genetik yapıları birbirine benzer. Bu durum hastalık taşıyan genlerin bir araya gelme olasılığını artırır. Bu nedenle özellikle yakın akraba evliliğinden kaçınılmalıdır. Akraba evliliği yapmış olanların ise mutlaka genetik tarama testleri yaptırması gerekir.

Canlılarda Meydana Gelen Değişiklikler Canlılarda çiftleşme aynı türe bağlı bireyler arasında gerçekleşir. Buna rağmen aynı tür canlıların hepsi birbirine benzemez. Aralarında kalıtsal olan ya da kalıtsal olmayan farklılıklar oluşabilir. Bu farklılıkları oluşturan olaylar modifikasyon ve mutasyondur.

Modifikasyon Çevresel koşulların etkisiyle bireyin fenotipinde (dış görünüşünde) meydana gelen ve kalıtsal olmayan değişikliklere modifikasyon denir. Modifikasyonların kalıtsal olmamasının nedeni; çevre koşullarının genlerin yapısını değil, onların işlevlerini değiştirmesidir. Su, nem, sıcaklık, besin ve ışık modifikasyona etki eden çevresel faktörlerden bazılarıdır.

Çuha bitkisi 25 - 35°C sıcaklıktaki bir ortamda yetiştirilirse, çiçeklerinin rengi beyaz, 15 25°C sıcaklıktaki bir ortamda yetiştirilirse çiçeklerinin rengi kırmızı olur.

Şekil: Kırmızı ve beyaz çiçekli çuha çiçeği

Himalaya tavşanlarında tüylerin rengini veren pigmentin oluşmasında görevli olan enzim 30°C’nin altındaki sıcaklıklarda aktiftir. Bu tavşanlarda sadece ayak, burun, kuyruk ve kulakların sı31

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM caklıkları 30°C’nin altındadır. Bu nedenle himalaya tavşanlarının bu kısımları siyah tüylü, vücudunun diğer kısımları ise beyaz tüylüdür. Eğer beyaz olan bölgeden tüyler yolunup, bu bölgeye buz yastığı bağlanırsa sıcaklık 30°C’nin altına düşeceğinden enzim aktif hâle geçer ve yeni çıkan tüyler siyah olur. Eğer siyah bölgedeki tüyler yolunup, bu bölge bir bantla kapatılırsa, sıcaklık 30°C’nin üzerine çıkacağından enzim etkisini yitirir ve yeni çıkan tüyler beyaz olur.

İnsanlarda güneş ışığının etkisiyle deriye rengini veren melanin pigmentinin miktarı artar. Bunun sonucunda deri esmerleşir. Ancak güneş ışığının etkisi azaldığında derinin rengi açılmaya başlar. Modifikasyonlar, canlının vücut hücrelerinde görülür. Bu nedenle sadece o canlı ile sınırlı kalır. Oğul döllere aktarılmaz.

Mutasyon

Şekil: Himalaya tavşanı

Döllenmiş arı yumurtalarından çıkan larvalardan arı sütüyle beslenenler kraliçe arı, polenlerle beslenenler işçi arı olur. Bu arıların vücut şekilleri ve davranışları birbirinden farklıdır.

Kraliçe arı

İşçi arı

İnsanlarda yapılan işin durumuna göre vücudun değişik kısımları diğerlerine göre daha fazla gelişir. Örneğin, atletin ayakları, yüzücünün omuzları, halter kaldıran sporcuların kol ve bacak kasları çok iyi gelişmiştir.

Birçok genetik kural oluşturulurken, DNA’nın yapı ve içeriğinin dölden döle geçerken değişmediği kabul edilir. Gerçekte canlıların genlerinde nesiller boyunca birtakım değişiklikler meydana gelmiştir. Bu değişiklikler farklı genotipte ve fenotipte bireylerin oluşmasına yol açar. Genlerde meydana gelen değişikliklere mutasyon denir. Mutasyonlar, mayoz bölünme sırasında kromozom sayısının artması ya da azalması; DNA’nın nükleotit dizisinin sırasının ya da bazlarının değişmesi sonucu oluşabilir. Mutasyonlar doğada kendiliğinden meydana gelebildiği gibi; radyasyon, pH derecesi, sıcaklık ve kimyasal maddeler gibi dış etkenler tarafından da meydana gelebilir. Mutasyonların kendiliğinden meydana gelme olasılığı çok düşüktür. Ancak dış etkenlerin etkisiyle bu olasılık oldukça yükselmektedir. Mutasyonlar hem vücut hem de üreme hücrelerinde oluşabilir. Üreme hücrelerinde oluşan mutasyonlar dölden döle geçme özelliğine sahiptir. Vücut hücrelerinde oluşan mutasyonlar ise sadece eşeysiz üreyen canlılarda dölden döle geçebilir. Eşeyli üreyen canlılarda dölden döle geçemez. Sadece bireyin kendisini etkiler. Mutasyonlar yararlı ya da zararlı olabilir.

Yararlı mutasyonlar canlılara belirli bir çevrede yaşama ve üreme şansını artıran özellikler kazandırır. Örneğin; hemofili geni bulunduran taşıyıcı bir annenin hemofili geninin, normal gene dönüşmesini sağlayabilir. Böylece anne çocuğuna hemofili geni değil, normal gen vererek onun yaşama şansını artırır. Zararlı mutasyonlar insanlarda farklı hastalıkların ve genetik bozuklukların ortaya çıkmasına sebep olur. Örneğin; insanlarda kromozomların sayısının değişmesi sonucunda down sendromu, turner sendromu gibi hastalıklar; genlerdeki

FEN VE TEKNOLOJİ bozulmalar nedeniyle de orak hücreli anemi, hemofili, altı parmaklılık, balık pulluluk, diyabet, albinoluk gibi hastalıklar meydana gelir. Ayrıca embriyonun gelişimi sırasında vücut hücrelerindeki genlerin değişime uğramasıyla tavşan dudaklılık ortaya çıkar.

Şekil: Van kedisi

Şekil: Albinoluk Şekil: Kaplumbağalarda albinoluk

Örnek Kıvrık kanatlı sirke sineklerinden elde edilen yumurtalar 25°C’de geliştirildiğinde kıvrık kanatlı, 16°C’de geliştirildiğinde düz kanatlı sirke sinekleri oluşmaktadır. Düz kanatlı sirke sineklerinin yumurtaları tekrar 25°C’de bekletildiğinde ise kıvrık kanatlı sirke sinekleri oluşmaktadır. Bu durum hangi olayla açıklanabilir? Şekil: Tavşan dudaklılık

Van kedisinin iki gözünün farklı renkte olması, keçilerdeki dört boynuzluluk, timsahlardaki ve kaplumbağalardaki albinoluk da mutasyonlar sonucu oluşmuştur.

Çözüm Soruda verilen paragraf incelendiğinde sıcaklığın etkisiyle sirke sineklerinin kanatlarında meydana gelen değişimin kalıtsal olmadığı sonucuna ulaşılabilir. Sıcaklık, nem ve beslenme gibi çevresel koşulların etkisiyle canlıların dış görünüşünde meydana gelen ve kalıtsal olmayan değişikliklere modifikasyon denir. Dolayısıyla bu durum bir modifikasyon olayıdır.

ADAPTASYON VE EVRİM Adaptasyon

Şekil: Keçilerde dört boynuzluluk

Canlıların belirli ortam koşullarında yaşama ve üreme şansını artıran fiziksel yapılar ve davranışlar gibi kalıtsal özellikler kazanmasına adaptasyon denir. Canlılar beslenme, avlanma, barınma, üreme ve düşmanlarından korunma gibi yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için adaptas33

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM yon gösterirler. Adaptasyonlar çok ani değişimler şeklinde oluşabileceği gibi uzun zaman gerektiren mutasyonlar sonucunda da oluşabilir. Kuşların tohumla beslenen türlerinin gaga yapısı kısa ve sivri, yırtıcı kuşların gaga yapısı kıvrık ve sivridir. Bu adaptasyon kuşların beslenmelerini kolaylaştırır.

Soğuk iklimlerde yaşayan kutup ayıları ile sıcak iklimlerde yaşayan ayılar farklı özelliklere sahiptir. Kutup ayılarının bacakları kısadır ve ayak tabanları geniştir. Bu adaptasyon kutup ayılarının dengesini sağlamasını kolaylaştırır. Ayrıca kutup ayıları beyaz renklidir ve derisinin altında yağ depo eder. Bu adaptasyon da kutup ayılarının soğuktan korunmalarını sağlar.

Soğuk iklimlerde yaşayan kutup tilkileri ile sıcak iklimlerde yaşayan çöl tilkileri farklı özelliklere sahiptir. Çöl tilkilerinin, kulakları ve kuyrukları uzun, vücut yüzeyleri geniştir. Bu adaptasyon ısı kaybını artırarak vücut sıcaklıklarını korumalarını sağlar.

Penguenler perdeli ayaklara sahiptir. Bu adaptasyon penguenlerin hızlı yüzebilmesini sağlar.

Deve kuşu uzun ve güçlü bacaklara sahiptir. Bu adaptasyon deve kuşunun çok hızlı koşabilmesini sağlar.

Kaktüsler genellikle çölde yaşarlar. Yaprakları diken şeklindedir ve gövdelerinde su depo ederler. Bu adaptasyonlar kaktüs bitkisinin su kaybını azaltmasını sağlar.

FEN VE TEKNOLOJİ

Suda yaşayan nilüfer bitkisinin yaprakları

Zararsız bazı böcekler; eşek arısını ve

geniştir. Bu adaptasyon nilüferin su kaybını artırarak hayatta kalmasını sağlar.

zehirli zar kanatlılarını renk, şekil ve davranış yönünden taklit edebilirler. Bu adaptasyon böceklerin düşmanlarından korunmasını sağlar.

Soğukkanlı canlıların vücut sıcaklığı çevre sıcaklığına bağlı olarak değişir. Bu canlıların yaşam alanlarında sıcaklığın düşmesi, vücut sıcaklığının düşmesine ve metabolik faaliyetlerin yavaşlamasına neden olur. Soğukkanlı canlıların birçoğu böyle durumlarda toprağa gömülür ya da kayaların altına saklanırlar. Bu olaya kış uykusu denir. Bu adaptasyon canlının yaşamını devam ettirmesini sağlar.

Bukalemun bulunduğu ortamın rengini alabilir. Bu adaptasyon bukalemunun düşmanlarından korunmasını sağlar.

Canlıların yaşadıkları ortamlardaki değişimlere adaptasyonları, biyolojik çeşitliliğe katkıda bulunur. Biyolojik çeşitlilik, belirli bir bölgede yaşayan canlı türlerinin ve çeşitlerinin sayıca zenginliğidir.

Örnek I. Kutup ayılarının soğuktan korunmak için derisinin altında yağ depo etmesi II. Sulak alanlarda yaşayan nilüfer bitkisinin su kaybını artırmak için geniş yapraklara sahip olması III. Deve kuşunun çok hızlı koşabilmesi için uzun ve güçlü bacaklara sahip olması Yukarıda verilenlerden hangileri adaptasyon örneğidir?

Çözüm Canlıların belirli bir çevreye uyumlarını, yaşama ve üreme şanslarını artıran kalıtsal özellikleri kazanmasına adaptasyon denir. Dolayısıyla verilenlerin hepsi adaptasyon örneğidir.

Evrim Bundan iki yüzyıl öncesine kadar Dünya üzerinde yaşayan canlıların değişmediği düşünülmekteydi. Ancak nesli tükenmiş türlere ait fosillerin bulunması, canlıların değişmediği fikri hakkında sorular sorulmasına ve bu konuda araştırmalar yapılmasına yol açtı. Bu araştırmalar sonucunda canlıların zamanla değişime uğradığı sonucuna ulaşıldı. 35

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM Canlıların değişime uğradığına ilişkin kanıtlayıcı tipik örnek, 15. yüzyılın başlarında Madeira yakınında, Porta Santo denilen küçük bir adaya bırakılan tavşanlarda gözlendi. Tavşanlar, Avrupa’dan getirilmişti. Adada diğer bir tavşan türü ve getirilen tavşanların düşmanları olmadığı için bu tavşanlar anormal şekilde çoğaldılar ve sonuçta 400 yıl sonra, Avrupa’daki atalarından tamamen farklı yapılar kazandılar. Büyüklükleri Avrupa’dakilerin yarısı kadar oldu. Renklenmeleri tamamen değişti. En önemlisi, atalarıyla bir araya geldiklerinde, artık çiftleşip yeni bir döl meydana getiremiyorlardı. Yani yeni bir tür özelliği kazanmışlardı. Canlı türlerinde görülen ve jeolojik zamanın ilk dilimlerinden başlayarak günümüzde de devam eden değişime evrim denir. 9. ve 11. yüzyıllarda yaşayan Farabi, İbni Sina, İbni Miskeveyh gibi bilginler türdeki değişime değinmişlerdir. Daha sonra İbni Haldun yayımladığı kitapta canlıların değişme ve gelişme basamaklarına değinmiş, ancak bu değişimin nasıl gerçekleştiği hakkında fikir belirtmemiştir. 19. yüzyılın başlarında Lamarck (Lamark) türlerin evrimleşmesi ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Lamarck’ın düşünceleri türlerin evrimleşmesi konusunda başka araştırmalara da yol açmıştır. Darwin (Darvin) ve Wallace (Valıs) bu konuda araştırmaları olan diğer bilim adamlarıdır.

Şekil: Lamarck

Lamarck’ın Evrim Görüşü Fosiller üzerinde çalışan Lamarck, çeşitli omurgasız hayvan türlerine ait fosilleri inceleyerek onları zaman sırasına göre dizmiştir. Sonunda bazı türlerin yavaş yavaş diğerlerine dönüştüğünü ve bu olayın günümüzde de devam ettiğini ileri sürmüştür. Lamarck’a göre canlılar dünyası denizde yaşayan basit organizmalarla başladı. Bu organizmalar daha sonra karaya geçti ve bu değişim bugünkü türler oluşuncaya kadar devam etti. Lamarck, türlerin yaşadıkları çevreye daha iyi uyum sağlamak için evrim geçirdiğini savunur. Başka bir ifadeyle Lamarck’a göre canlının kullandığı organ gelişir; kullanmadığı organ ise küçülür ve körelir. Örneğin, otsuz ve kurak bölgelerde yaşayan zürafalar ağaçların yapraklı olan uçlarına ulaşmak için boyunlarını çok sık uzatmak zorunda kalmışlardır. Böylece zürafalar uzun boyuna ve boya sahip olmuşlardır. Kazanılan bu özellik yeni yavrulara geçmiştir. 36

Şekil: Lamarck

Darwin’in Evrim Görüşü Darwin ve Wallace eş zamanlı olarak benzer çalışmalar yapmıştır. Darwin temel olarak iki fikri ileri sürmüştür. Birincisi, türler içinde sayısız çeşitlilik bulunmaktadır. Türler içinde görülen bu çeşitliliğe varyasyon denir. Varyasyonların büyük bir çoğunluğu genetiktir. İkincisi ise doğal seçilimdir. Yaşanılan ortama uyum sağlayabilen canlılar o ortamda yaşayabilir. Uyum sağlayamayanlar ise yok olur. Bu olaya doğal seçilim (doğal seleksiyon) denir.

FEN VE TEKNOLOJİ Örneğin; 1800’lü yılların ortasına kadar İngiltere’de yaşayan güve kelebekleri açık renkliydi. Ağaçların gövdeleri de açık renkliydi ve likenlerle kaplıydı. Böyle bir ortamda güve kelebeklerinin kuşlar tarafından fark edilip avlanması zordu. Sanayi devrimiyle birlikte, kirliliğe duyarlı likenler ortadan kalkmış, ağaç gövdeleri ise kurumla kaplanmıştı. Bu değişimle birlikte ağaç gövdelerine konan açık renkli güve kelebekleri fark edilmeye ve kuşlar tarafından kolayca avlanmaya başlandı. Nitekim Monchester (Mançıstır) bölgesinde bu güve kelebeklerinin ilk siyah renkli kelebeği 1848 yılında yakalandı. Siyah güve kelebekleri ağaç gövdelerine konduklarında fark edilmiyordu. 1890’lı yıllara gelindiğinde bu bölgedeki güve kelebeklerinin %98’i siyah renkliydi. Çevre şartlarına uyum sağlayan siyah renkli güve kelebeklerinin yaşama şansı artarken, uyum sağlayamayan açık renkli güve kelebeklerinin yaşama şansı azalmıştır.

Şekil: Beyaz ve siyah güve kelebekleri

Doğal seçilim, bir zaman sonra atasından tamamen değişik yeni bireyler topluluğunun ortaya çıkmasını sağlar. Eski ve yeni popülasyondaki bireyler bir araya getirildiğinde çiftleşemeyecek, çiftleşse dahi verimli döller meydana getiremeyecek düzeye ulaşmışsa, artık bu iki popülasyon iki ayrı tür olarak değerlendirilir.

Darwin’den sonra da yeni türlerin oluşumu ve değişimiyle ilgili çalışmalar bugün de sürdürülmektedir. Moleküler biyoloji, embriyoloji ve genetik gibi alanlardaki araştırmalar bu konuya yeni bulgular kazandırmaktadır.

BİYOTEKNOLOJİ VE GENETİK MÜHENDİSLİĞİ Dünden bugüne insanoğlu, bitki ve hayvanları ıslah etmiş, daha iyi meyve, daha çok süt, yumurta ve et elde etmek için onların kuşaklarını, kültürel yöntemler kullanmak suretiyle iyileştirmeye çalışmış ve büyük ölçüde de başarılı olmuştur. Bitkilerin ve hayvanların genetik bilgilerini taşıyan moleküllerini etkileyerek ekonomik ve verimli ırklar üretmek için geliştirilen tekniklere biyoteknoloji denir. Biyoteknoloji teknikleri uygulanarak yapılan çalışmalar ise genetik mühendisliği adını alır. Genetik mühendisliğinin temelini, biyolojik yapıların gen düzeyindeki ıslahı oluşturur. Islah, istenmeyen özelliklerin ayıklanıp, amaca yönelik olanların bir araya toplanması ya da canlının kendi yapısında bulunmayan bir özelliği başka bir canlıdan nakil yoluyla kazanmasıdır. Bu yararlı özellikler, gelecekte insanların genomunda toplanırsa, yaşlanma süreci geciktirilebilir ve daha üstün zekâlı bireyler yetiştirilebilir. Zararlı genlerin ayıklanmasıyla da orak hücreli anemi, hemofili gibi birçok kalıtsal hastalık tarihe karışabilir. Genetik mühendisleri çalışmalarında; DNA parmak izi, gen klonlaması ve gen tedavisi gibi yöntemleri kullanır.

DNA parmak izi; DNA’larda yer alan organik bazların dizilişinin, tıpkı mürekkebe batırılmış parmak izi gibi bir izinin çıkarılması işlemidir. DNA’da yer alan organik bazların dizilişi her insanda farklılık gösterir. Dolayısıyla DNA parmak izi yöntemi kullanılarak suçsuz yere cezalandırılan masum insanlar özgürlüklerine kavuşabilir. Ayrıca bu yöntemle bebeklerin kimliği bilinemeyen anne ve babaları tespit edilebilir. DNA örnekleri; kandan, spermden ve hatta saç tellerinin dibindeki çok küçük dokulardan elde edilebilir.

Şekil: Darwin

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM

Şekil: DNA parmak izi

Gen klonlaması; bir canlıda bulunan önemli bir ürünün ya da protein sentezini şifreleyen genin ait olduğu hücreden alınıp taşıyıcı bir hücrenin DNA’sıyla birleştirilip alıcı bir hücreye nakledilmesi ve bu hücrenin çoğaltılması işlemidir. Klonlar aynı kalıtsal yapıya ve gen çeşidine sahiptir. 1997 yılında İskoç bilim adamları tarafından bu yöntemle bir koyun üretildi. Yetişkin bir koyuna ait yumurta hücresinin çekirdeği çıkarılarak yerine başka bir koyunun vücut hücresinin çekirdeği yerleştirildi. Bölünen hücreler yumurta ve çekirdek vericisi koyunlardan farklı, üçüncü bir koyunun rahmine yerleştirildi. Dolly (Doli) adı verilen yavru elde edildi. Dolly, vücut hücresinden çekirdeği alınan koyunun genetik ikizidir.

Şekil: Koyun Dolly

Gen tedavisi; hastalara tedavi edici genleri aktararak ya da zararlı olan genleri etkisiz hâle getirerek kronik sağlık problemlerini çözme işlemidir.

Genetik mühendisleri biyoteknoloji tekniklerini kullanarak: Daha fazla ve kaliteli ürünler elde etmek için türleri ıslah eder. Antibiyotik ve hormon gibi kimyasal maddelerin üretiminde kullanmak üzere bazı bitkilerin genetik yapılarını değiştirir. Mikroplara ve böceklere karşı dirençli bitki çeşitleri geliştirir. İnsülin hormonunun bir bakteri hücresinde üretilmesini sağlar. Kirli sularda yaşayan bakterileri kirli suyu temizleyebilen canlılar hâline getirir. Herhangi bir vitamini herhangi bir organda üretebilir. Kanser, AIDS gibi birçok hastalığın tedavisi ve önlenmesinde kullanılacak genetik ürünleri elde eder. Büyüme geriliği gibi sorunlara çare olacak ya da bulaşıcı hastalıklara karşı koyacak proteinleri üretir. Hasar görmüş beyin hücrelerinin ve omuriliğin onarımını sağlar.

İnsan Genom Projesi Her toplumda kalıtsal hastalıklar önemli bir sorun oluşturur ve özellikle bu hastalıklardan herhangi birine sahip ailelere hem maddi hem de manevi yükler getirir. Kalıtsal hastalıkların kökenlerinin anlaşılması ve tedavi edilmesi, ancak insan genomunun tamamının baz dizisinin okunmasıyla mümkün olabilecektir. Genetik mühendisliği bu konuda ilk adımı atmıştır. 1990 yılında ABD ve tüm Avrupa ülkelerinin de katıldığı “İnsan Genomu Projesi” adı altında büyük bir çalışma başlatılmıştır. Bütün katılımcı ülkelerdeki bilim adamlarının amacı, 3 trilyon baz uzunluğundaki haploit insan genomunun DNA dizilimini bularak, gen haritasını çıkarmaktır.

FEN VE TEKNOLOJİ

Etkinlik

Aşağıda verilen kavramları, tanımlarıyla örnekteki gibi eşleştiriniz.

Homozigot

DNA’nın kendini eşlemesidir.

Nükleik asitler

Ana canlının döllenmeksizin kendine benzer yeni canlılar oluşturmasıdır.

Replikasyon

Mayoz bölünme sonucunda oluşan haploit hücrelerdir.

Kromatin

Bir canlının genetik yapısına bağlı olarak çevrenin de etkisiyle ortaya çıkan dış görünüşüdür.

Gen

Genotipleri farklı iki bireyin çaprazlanmasıdır.

Gamet

Enzimlerin sentezini kontrol ederek, bütün canlılardaki yaşamsal faaliyetleri kontrol eden moleküllerdir.

Eşeysiz üreme

Bir karaktere ait genotipte aynı alel genlerin taşınması durumudur.

Fenotip

Bir bireyin sahip olduğu genlerin tamamıdır.

Genom

Kalıtsal maddenin, bölünme hâlinde olmayan hücrelerin çekirdeğinde meydana getirdiği yapıdır.

Melezleme

Kromozom üzerinde bulunan ve canlının karakterlerinin tayininde rol oynayan DNA parçalarıdır. 39

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM

Etkinlik

Aşağıda verilen kavram haritasında boş bırakılan yerleri uygun şekilde doldurunuz.

HÜCRE BÖLÜNMESİ sağlar.

Büyüme

Üreme olabilir.

sağlar. ...................

...................

ile olur. ile olur. Mayoz

...................

artırır.

sayısı aynı kalır.

...................

Kromozom

olabilir.

sağlar.

...................

katkıda bulunur.

...................

belirler.

...................

içerir.

...................

içerir.

Gen

FEN VE TEKNOLOJİ 3.

Kromozomlar iki koldan oluşur. Bu kolları birbirine bağlayan boğumlara sentromer denir. Kromozomların biçimi, sentromerin bulunduğu yere göre farklılık gösterir. Sentromeri ortada olan kromozomlara metasentrik, bir uca daha yakın olanlara submetasentrik, bir uca çok daha yakın olanlara da akrosentrik kromozom adı verilir.

TEST - 1 1. A

Bir DNA molekülünün bir zincirindeki baz dizilişi yukarıdaki gibidir. Buna göre bu DNA zincirinin karşısındaki zincirin baz dizilişi hangi seçenekte doğru verilmiştir? A)

C) T

D) T

Kromozomlar

Biçim

1-3

Metasentrik

6 - 12

Submetasentrik

21 - 22

Akrosentrik

Yukarıdaki tabloda insanda bulunan bazı kromozom gruplarının biçimleri verilmiştir. Buna göre insanın 2., 10. ve 21. kromozomlarının şematik gösterimleri hangi seçenekte verilenler olabilir? 2.

B) 2.

Hücrelerin kendine özgü organelleri üretebilmesi için gerekli tüm bilgiler DNA’da taşınır. DNA bu bilgileri taşımakla kalmaz, hücrenin bölünmesini de kontrol eder. Bölünen hücrelerde DNA, kromozomlar aracılığıyla yeni hücrelere aktarılır. Yukarıda verilen ifadeye göre, aşağıdaki sorulardan hangisine cevap verilemez? A) Hücre bölünmesini kontrol eden hücresel yapıya ne ad verilir? B) Kromozomlar DNA’nın taşınmasında görev alır mı? C) Hücrenin bölünebilmesi için çekirdek gerekli midir? D) Hücrelerin bölünmesi ile oluşan yeni hücrelerde DNA bulunur mu?

sentromer

10.

21.

sentromer sentromer

sentromer

sentromer sentromer

sentromer

sentromer sentromer

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM ve hem DNA’da hem de RNA’da bulunan azotlu organik bazlardır. Yukarıda verilen ifadede, ve sembolleri ile gösterilen yerlere hangi seçenekte belirtilenler getirilebilir?

A) B) C) D)

Timin Guanin Urasil Sitozin

7. Canlı türü

Diploit hücrelerinin kromozom sayısı

İnsan

Soğan

Moli balığı

Deniz yıldızı

sitozin adenin guanin urasil

Yukarıdaki tabloda bazı canlı türlerinin diploit hücrelerinin kromozom sayıları verilmiştir. Buna göre aşağıdaki sonuçlardan hangisine ulaşılamaz?

A) Kromozom sayıları farklı olan canlılar aynı tür değildir. B) Kromozom sayısı ile canlının vücut büyüklüğü arasında bir ilişki yoktur. C) Kromozom sayıları aynı olan canlılar aynı tür olmayabilir. D) Aynı tür canlıların kromozom sayıları farklı olabilir.

I. Fosfat bağı II. Timin bazı III. Deoksiriboz şekeri Yukarıda verilenlerden hangileri hem DNA’nın hem de RNA’nın yapısında bulunur? A) Yalnız I C) II - III

B) I - II D) l - II - III 8.

Hangi seçenekte belirtilen hücrelerin tamamı diploittir? A) B) C) D) 42

Zigot - Deri Sperm - Zigot Zigot - Yumurta Yumurta - Dalak

Özelliği Canlı türü

Kara yosunu

–

Amip

–

Eğrelti otu

–

Yukarıdaki tabloda farklı türlere ait canlıların belirtilen özelliklerden sahip oldukları +, sahip olmadıkları – işaretiyle gösterilmiştir. Buna göre X, Y, Z ve T özelliklerinden hangisinin “spor oluşturma” olduğu söylenebilir? A) X

B) Y

C) Z

D) T

FEN VE TEKNOLOJİ 9.

Bir bakteri hücresi 2 mitoz bölünmeyi 3 saatte tamamlamaktadır. Buna göre 6 saat sonunda kaç bakteri hücresi meydana gelir? A) 4

B) 8

C) 16

13. Sperm hücresinde 39 kromozom bulunan köpeğin zigot ve göz hücresindeki kromozom sayısı hangi seçenekte doğru verilmiştir?

D) 32 A) B) C) D)

Göz hücresi 39 39 78 78

Zigot hücresi 39 78 39 78

10. Bir DNA molekülünde 6000 hidrojen bağı vardır. Bu moleküldeki adenin sayısı 1200 olduğuna göre, guanin sayısı kaçtır? A) 600

B) 1200

C) 2400

D) 3000 14. I.

Mitoz bölünme sonucu ana hücreyle kalıtsal olarak birbirinin tamamen aynısı olan iki yavru hücre oluşur. II. Mitoz bölünme zigotun oluşumundan canlının ölümüne kadar sürer. Yukarıda verilen ifadeler için ne söylenebilir?

11. 1200 nükleotitten oluşmuş bir DNA molekülünde 400 tane sitozin nükleotiti bulunmaktadır. Buna göre bu DNA molekülünde kaç tane adenin nükleotiti vardır? A) 200

B) 400

C) 600

B) n

C) 2n

Yalnız I. doğrudur. Yalnız II. doğrudur. Her ikisi de yanlıştır. Her ikisi de doğrudur.

D) 800

12. Testislerindeki hücrelerinde 2n sayıda kromozom bulunan bir canlının karaciğer hücreleri kaç kromozomludur? n A) — 2

A) B) C) D)

D) 4n

15. I. Bölünme II. Tozlaşma III. Sporlanma IV. Tomurcuklanma Yukarıda verilenlerden hangisi eşeysiz üreme çeşidi değildir? A) I

B) II

C) III

D) IV 43

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 16.

18. Hangi seçenekte verilen canlıların tamamında rejenerasyonla üreme görülür?

Üreme çeşitleri

Eşeyli üreme

A) B) C) D)

Eşeysiz üreme

Planarya - Denizyıldızı Planarya - Kertenkele Kertenkele - Civciv Denizyıldızı - Kertenkele

Örnek:

Yukarıda canlılarda görülen üreme çeşitlerinin gruplandırılmasına ait bir şema verilmiştir. Buna göre şemada sembolü ile gösterilen yere aşağıdakilerden hangisi getirilemez? A) B) C) D)

Sporla üreme Bölünerek üreme Doğurarak üreme Rejenerasyonla üreme

19. Kalıtsal maddenin bölünme hâlinde olmayan hücrelerin çekirdeğinde meydana getirdiği yapıya denir. Yukarıda verilen ifadede sembolü ile gösterilen yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? A) kromatin C) kromozom

17.

B) sentromer D) kromatit

tomurcuk çekirdek

ana bira mayası

Yukarıdaki şekilde bira mayasının üremesi gösterilmiştir. Buna göre bira mayasının üreme çeşidi hangi seçenekte doğru verilmiştir? A) Tomurcuklanma C) Sporlanma

20. 800 nükleotitten oluşan bir DNA molekülünde adenin ve timinlerin toplamı 500’dür. Buna göre, DNA molekülündeki guanin sayısı kaçtır?

B) Bölünme D) Rejenerasyon

A) 100

B) 150

C) 300

CEVAP ANAHTARI 1-D 2-C 3-C 4-B 5-A 6-A 7-D 8-C 9-C 10-B 11-A 12-C 13-D 14-D 15-B 16-C 17-A 18-A 19-A 20-B

D) 350

FEN VE TEKNOLOJİ 3.

TEST - 2 1.

Birbirinden genetik bilgi bakımından farklı olan iki gametin birleşmesiyle oluşan üreme şekline eşeyli üreme denir. Eşeyli üreme ve olmak üzere iki temel olaya dayanır. Yukarıda verilen ifadede ve sembolleri ile gösterilen yerlere hangi seçenekte belirtilenler getirilebilir?

mitoz bölünme

tozlaşma

mayoz bölünme

döllenme

mitoz bölünme

döllenme

mayoz bölünme

tozlaşma

, ve kalıtsal karakterlere örnek verilebilir. Yukarıda verilen ifadede sembollerden herhangi birinin yerine aşağıdakilerden hangisi getirilemez? A) Kan grubu C) Kilo

B) Cinsiyet D) Ten rengi

4. Dominant genle birlikteyken yavru döllerin görünüşünde etkisini gösteremeyen genlere ................ denir.

Filiz

Filiz’in söylediği ifadede boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? A) resesif gen C) baskın gen 2.

B) alel gen D) genom

Reyhan İbrahim Elvan Selin Kan Grubu

Kilo

Göz rengi

Ela

Mavi

Ela

Saç şekli

Düz

Kıvırcık

Düz

Yukarıdaki tabloda Reyhan, İbrahim, Elvan ve Selin’e ait bazı özellikler verilmiştir. Buna göre hangileri tek yumurta ikizi olabilir? A) B) C) D)

Reyhan - İbrahim Reyhan - Selin İbrahim - Selin Reyhan - Elvan

Kıvırcık saçlı bir anne ile kıvırcık saçlı bir babanın ilk çocukları düz saçlı, ikinci çocukları ise kıvırcık saçlı oluyor. Buna göre saç özelliği bakımından anne ve babanın genotipleri hangi seçenekte doğru verilmiştir? (K: Kıvırcık saç geni, k: düz saç geni)

A) B) C) D)

Anne Kk KK Kk kk

Baba kk Kk Kk kk

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 6.

A) Kavak bitkisinden alınan daldan uygun ortamda oluşan yeni bireyin B) Ayrı eşeyli canlıların oluşturduğu zigottan meydana gelen bireyin C) Amipin belli bir olgunluğa ulaştıktan sonra bölünerek oluşturduğu bireylerin D) Bira mayasının tomurcuklanarak oluşturduğu yeni bireylerin

Yukarıdaki bulmacada 1, 2 ve 3 ile gösterilen yerlere getirilebilecek kavramların tanımları hangi seçenekte verilenler olabilir? A) 1

Bir bireyin sahip olduğu genlerin toplamına verilen addır.

Bir canlının genetik yapısına bağlı olarak çevrenin de etkisiyle ortaya çıkan dış görünüşüne verilen addır.

Bir karaktere ait genotipte aynı alel genlerin taşınması durumuna verilen addır.

Bir canlının genetik yapısına bağlı olarak çevrenin de etkisiyle ortaya çıkan dış görünüşüne verilen addır.

Bir karaktere ait genotipte aynı alel genlerin taşınması durumuna verilen addır.

Bir bireyin sahip olduğu genlerin toplamına verilen addır.

Bir karaktere ait genotipte aynı alel genlerin taşınması durumuna verilen addır.

Bir bireyin sahip olduğu genlerin toplamına verilen addır.

Bir canlının genetik yapısına bağlı olarak çevrenin de etkisiyle ortaya çıkan dış görünüşüne verilen addır.

Bir karaktere ait genotipte aynı alel genlerin taşınması durumuna verilen addır.

Bir canlının genetik yapısına bağlı olarak çevrenin de etkisiyle ortaya çıkan dış görünüşüne verilen addır. Bir bireyin sahip olduğu genlerin toplamına verilen addır.

3 46

Aşağıdaki üreme şekillerinden hangisiyle oluşan bireyin değişen çevre koşullarına uyma şansı diğerlerinden daha yüksektir?

Aşağıdaki soy ağacında bazı bireylerin kan gruplarının fenotipleri verilmiştir. 1

Buna göre, bu soy ağacında 1, 2 ve 3 rakamları ile gösterilen bireylerin kan gruplarının genotipleri hangi seçenekteki gibi olabilir?

FEN VE TEKNOLOJİ 9.

Melez yuvarlak ve arı döl buruşuk tohumlu bezelyeler çaprazlandığında, melez yuvarlak ve arı döl buruşuk tohumlu bezelye oluşma ihtimali hangi seçenekte doğru verilmiştir? (Yuvarlak tohum geni, buruşuk tohum genine baskındır.)

Melez yuvarlak

Arı döl buruşuk

%25

%75

%100

%50

%75

%25

11.

Aileler

Annenin kan grubu

Babanın kan grubu

Yılmaz

Korhan

Şahin

Demir

Bir hastanede aynı gün dünyaya gelen dört bebeğin kan grupları A, 0, B ve AB’dir. Bu bebeklerin ailelerinin kan grupları tabloda verildiğine göre, 0 kan grubuna sahip olan bebek hangi aileye ait olabilir? A) Yılmaz C) Şahin

B) Korhan D) Demir

Baba

Yukarıdaki soy ağacında annenin kan grubunun fenotipi , babanın kan grubunun fenotipi sembolü ile gösterilmiştir. Çocuğun kan grubu 0 olduğuna göre fenotipleri ve sembolleri ile gösterilen kan grupları hangi seçenekte belirtilenler olamaz? A) A B) 0 C) A D) AB

B B 0 0

12. 10.

Anne

6 A 7

Yukarıdaki soy ağacında; bireylerin kan gruplarının fenotipleri belirtilmiştir. Bu soy ağacında hangi rakamlarla gösterilen bireylerin kan grupları kesinlikle heterozigottur? A) B) C) D)

1 1 2 2

2 2 3 4

3 4 4 5

5 5 5 6

7 7 6 7 47

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 13. Aşağıdaki soy ağacında, bireylerin kan gruplarının fenotipleri verilmiştir. B

Buna göre soy ağacındaki 3 numaralı bireyin kan grubunun genotipi aşağıdakilerden hangisi olamaz? A) AA

B) B0

C) 00

A) Yalnız I C) I - III

B) Yalnız III D) I - II - III

D) AB

14. –

Arı döl yuvarlak tohumlu bezelye ile arı döl buruşuk tohumlu bezelye çaprazlandığında oluşan bezelyelerin tamamı yuvarlak tohumludur. – Arı döl yeşil tohumlu bezelye ile arı döl sarı tohumlu bezelye çaprazlandığında oluşan bezelyelerin tamamı sarı tohumludur. – Arı döl mor çiçekli bezelye ile arı döl beyaz çiçekli bezelye çaprazlandığında oluşan bezelyelerin tamamı mor çiçeklidir. Buna göre bezelyelerde hangi özellikler dominanttır? A) Yuvarlak tohumlu olma - Yeşil tohumlu olma - Beyaz çiçekli olma B) Yuvarlak tohumlu olma - Sarı tohumlu olma - Mor çiçekli olma C) Buruşuk tohumlu olma - Sarı tohumlu olma - Mor çiçekli olma D) Buruşuk tohumlu olma - Yeşil tohumlu olma - Beyaz çiçekli olma

15. I. Bezelyelerin kolay yetiştirilmesi II. Bezelyelerin sadece kendi aralarında tozlaşacak çiçeklere sahip olması III. Bezelyelerin aynı karakteri zıt yönde etkileyen pek çok özellik taşıması Yukarıda verilenlerden hangileri Mendel’in çalışmalarında bezelyeleri seçmesinin sebeplerindendir?

16. Melez siyah tüylü iki farenin çaprazlanması sonucu oluşan kahverengi tüylü farelerin genotipleri hangi seçenekte doğru verilmiştir? (B = siyah tüylü olma, b = kahverengi tüylü olma) A) BB

B) Bb

C) bb

D) B

17. Dil yuvarlayamayan bir anne ile dil yuvarlayabilen ve bu karakterin genotipini heterozigot olarak taşıyan bir babanın çocuklarının dil yuvarlayabilme ihtimali nedir? (Dil yuvarlama geni dominanttır.) A) %100 B) %75

C) %50

D) %25

FEN VE TEKNOLOJİ 18. Kardeşler

Kan grubunun genotipi

Elif

Esma

Polat

Selim

20.

Yukarıdaki tabloda dört kardeşin kan gruplarının genotipleri sembollerle gösterilmiştir. Buna göre kardeşlerin annesinin ve babasının kan gruplarının genotipinin sembollerle gösterimi hangi seçenekte verilenler olabilir? (Her sembol farklı bir kan grubunu belirleyen alel geni temsil etmektedir.)

A) B) C) D)

Baba

Anne

19.

Yukarıdaki soy ağacında anne ve babanın kan gruplarının fenotipleri verilmiştir. Buna göre 1, 2 ve 3 rakamları ile gösterilen bireylerin kan gruplarının genotipleri hangi seçenekteki gibi olamaz?

Şekildeki soy ağacında bir ailenin kan gruplarının fenotipleri verilmiştir. Buna göre 1 rakamı ile gösterilen bireyin kan grubunun genotipi hangi seçenekte belirtilenler olabilir? A) AA - 00 C) B0 - A0

B) BB - AA D) BB - 00

CEVAP ANAHTARI 1-B 2-B 3-C 4-A 5-C 6-A 7-B 8-B 9-C 10-A 11-D 12-B 13-A 14-B 15-D 16-C 17-C 18-D 19-C 20-C

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 3.

TEST - 3 1.

Renk körlüğü X kromozomu üzerinde taşınan çekinik bir gen tarafından kontrol edilir. Aile

Anne

Baba

Çocuk

Ayşe

Veli

Okan

Fatma

İsmet

Aylin

III

Elçin

Orkun

Hüseyin

Firdevs

Ahmet

Demet

Yukarıdaki tabloda dört ailedeki bireylerin isimleri verilmiştir. Bu ailelerdeki anne ve babalardan; – Veli, Firdevs ve Ahmet renk körüdür. – Fatma ve Elçin; renk körlüğü bakımından taşıyıcıdır. Buna göre aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) B) C) D)

A) B) C) D)

A) 25

Hüseyin renk körüdür. Okan renk körü değildir. Demet renk körü değildir. Aylin renk körlüğü bakımından taşıyıcıdır.

İnsanlarda; – Hemofili X kromozomu üzerinde taşınan çekinik bir genle kontrol edilir. – Yapışık parmaklılık Y kromozomu üzerinde taşınan bir genle kontrol edilir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi söylenemez? Hemofili hastalığı dişilerde görülebilir. Hemofili hastalığı erkeklerde görülebilir. Yapışık parmaklılık dişilerde görülebilir. Yapışık parmaklılık erkeklerde görülebilir.

Hemofili bir baba ile, hemofili bakımından taşıyıcı bir annenin doğacak kız çocuklarının hemofili bakımından taşıyıcı olma olasılığı yüzde kaçtır? C) 75

D) 100

I. Hemofili II. Yapışık parmaklılık III. Renk körlüğü IV. Albinoluk İnsanlarda kalıtsal olan yukarıdaki özelliklerden hangisi cinsiyeti belirleyen kromozomlarda taşınmaz? A) I

B) 50

B) II

C) III

D) IV

Hemofili hastalığı bakımından sadece taşıyıcı kız ve sağlıklı erkek çocukları olabilen anne ve babanın genotipleri aşağıdakilerden hangisi olabilir?

A) B) C) D)

Anne X hX h X HX H X HX H X HX h

Baba X HY X hY X HY X hY

FEN VE TEKNOLOJİ 6.

Renk körlüğü bakımından annesinin genotipi XRXr, babasının genotipi XrY olan bir çocuğun renk körlüğü bakımından taşıyıcı olma ihtimali nedir? A) %25

B) %50

C) %75

D) %100

: Dişi birey : Erkek birey

Yukarıda verilen soy ağacında; 1 ve 7 rakamları ile gösterilen bireyler renk körü, 2 rakamı ile gösterilen birey renk körlüğü bakımından taşıyıcı, 8 rakamı ile gösterilen birey ise renk körlüğü bakımından sağlıklıdır. Buna göre aşağıdakilerden hangisinin doğruluğu kesin değildir? A) 3 rakamı ile gösterilen birey renk körlüğü bakımından taşıyıcıdır. B) 4 rakamı ile gösterilen birey renk körüdür. C) 5 rakamı ile gösterilen birey renk körlüğü bakımından taşıyıcıdır. D) 6 rakamı ile gösterilen birey renk körlüğü bakımından sağlıklıdır.

, ve genetik ve çevresel faktörlerin etkileşimi ile ortaya çıkan hastalıklardır. Yukarıda verilen ifadede sembollerden herhangi birinin yerine aşağıdakilerden hangisi getirilemez? A) B) C) D)

Renk körlüğü Kanser Diyabet Kalp ve damar hastalıkları

Renk körü bir anne ile renk körlüğü bakımından sağlıklı bir babanın doğacak kız ve erkek çocuklarının genotipleri hangi seçenekte doğru verilmiştir?

Kız

Erkek

X RX R

X RY

X RX r

X rY

X rX r

X rY

X RX R

X rY

10. Down sendromlu bireylerin vücut hücrelerinde 46 yerine 47 kromozom bulunmaktadır. Yukarıda verilen ifadeye göre down sendromlu bir erkek bireyin sahip olduğu genotip hangi seçenekte doğru verilmiştir? A) 43 + XX C) 45 + XX

B) 45 + XY D) 43 + XY 51

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 11. Renk körlüğü X kromozomu üzerinde taşınan çekinik bir gen tarafından kontrol edilmektedir.

13. Aile

Anne

Baba

Özkan

XrXr

X RY

Aile

Annenin genotipi

Babanın genotipi

Sağlam

X RX r

X RY

Demir

X RX r

X RY

Özkaya

X RX R

X rY

Candan

X rX r

X rY

Altürk

X RX r

X rY

Yılmaz

X RX R

X rY

Karahan

X RX r

X rY

Yukarıdaki tabloda bazı ailelerin renk körlüğü bakımından genotipleri verilmiştir. Buna göre bu ailelerden hangisinin çocuklarının renk körü olma ihtimali yoktur? A) Demir C) Yılmaz

Yukarıdaki tabloda bazı ailelerin renk körlüğü bakımından genotipleri verilmiştir. Tabloya göre hangi ailenin doğacak erkek çocuklarının renk körü olma ihtimali %100’dür? A) Özkan C) Özkaya

B) Sağlam D) Altürk

B) Candan D) Karahan

14. Aşağıda bir ailenin soy ağacı verilmiştir.

12. Balık pulluluğu Y kromozomu üzerindeki bir gen tarafından kontrol edilir. Buna göre balık pullu bir erkeğin doğacak kız ve erkek çocuklarının balık pulluluğu bakımından fenotipleri hangi seçenekteki gibidir?

: Sağlıklı dişi : Hasta erkek

Kız

Erkek

Sağlıklı

Hasta

Sağlıklı

Buna göre bu soy ağacında erkeklerin sahip olduğu genetik hastalık aşağıdakilerden hangileri olabilir? I. Renk körlüğü II. Yapışık parmaklılık III. Balık pulluluğu A) Yalnız III C) II ve III

B) I ve II D) I, II ve III

FEN VE TEKNOLOJİ 15. Orak aa hücreli anemi

Taşıyıcı Aa

Sema

Serdal

Özlem

: Erkek birey : Dişi birey

Yukarıda verilen soy ağacına göre Serdal, Sema ve Özlem’den hangilerinin orak hücreli anemi bakımından taşıyıcı olduğu kesindir? A) B) C) D)

Yalnız Serdal’ın Serdal ve Sema’nın Sema ve Özlem’in Serdal, Sema ve Özlem’in

16. Orak hücreli anemi hastalığına yakalanmış kişilerin alyuvarları değişikliğe uğrayarak orak şekline dönüşür ve alyuvarların yeterli miktarda oksijen taşımasını engeller. Ayrıca bu hücreler küçük kan damarlarını tıkayarak bazı organların ya da dokuların yeterli oksijen almasını engeller. Bir bireyin orak hücreli anemi hastası olması için hem anneden hem de babadan bu hastalığın genlerini almış olması gerekir. Yukarıda verilen ifadeye göre, aşağıdaki yorumlardan hangilerine ulaşılabilir? I. Orak hücreli anemi kalıtsal bir hastalıktır. II. Orak hücreli anemi çekinik bir genle taşınır. III. Orak hücreli anemi Y kromozomu üzerinde taşınan genlerle kontrol edilir. A) Yalnız III C) II ve III

B) I ve II D) I, II ve III

17. Normalde, gametlerin oluşumunu sağlayan mayoz bölünmede kromozomlar eşit olarak birbirinden ayrılır. Ancak bazı durumlarda, mayoz bölünme esnasında homolog kromozomlar birbirinden ayrılmaz. Bunun sonucunda kromozom sayısı eksik ya da fazla olan bireyler oluşur. Bu bireylerin bazılarında genetik hastalıklar ortaya çıkarken, bazıları da gelişemeyip ölür. Yukarıda verilen ifadeye göre, aşağıdaki yorumlardan hangilerine ulaşılabilir? I. Sperm ve yumurta hücresi mayoz bölünme ile oluşur. II. Genetik hastalığa sahip bireylerin kromozom sayısı 46’dan fazla olabilir. III. Kromozom sayısı 45 olan bireyler gelişemeden ölebilir. A) Yalnız I C) II ve III

B) I ve II D) I, II ve III

18. Akraba evliliği, aralarında kan bağı bulunan bireylerin evlenmesidir. Akraba evliliklerinin yapıldığı ailelerde genetik hastalıklar daha çok görülür. Bunun sebebi, yakın akrabaların genetik yapılarının birbirine benzemesidir. Yukarıda verilen ifadenin aşağıdakilerden hangisi ile tamamlanması daha uygun olur? A) Bu nedenle yakın akraba evliliğinden kaçınılmalıdır. B) Akraba evliliği yapmış olanlar mutlaka genetik tarama testlerini yaptırmalıdır. C) Bu durum bu tür hastalıkları taşıyan genlerin bir araya gelme olasılığını artırır. D) Genetik hastalıklar gebeliğin erken safhalarında saptanabilmektedir. 53

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 19. Eşeye bağlı kalıtım gösteren A özelliği dişi ve erkek kuşlarda görülür. Bu özellik X kromozomu üzerinde taşınan çekinik bir gen tarafından kontrol edilir. – Yavru bir erkek kuşun A özelliğine sahip olabilmesi için her iki ebeveyninden de özelliği taşıyan geni alması gerekir. Eşeye bağlı kalıtım gösteren B özelliği dişi ve erkek balıklarda görülür. Bu özellik X kromozomu üzerinde taşınan çekinik bir gen tarafından kontrol edilir. – Yavru bir dişi balığın B özelliğine sahip olabilmesi için her iki ebeveyninden de özelliği taşıyan geni alması gerekir. Buna göre kuşlarda ve balıklarda dişi ve erkek bireylerin eşey kromozomları hangi seçenekte belirtilenler olabilir?

Kuşlar

20.

Balıklar

Dişi

Erkek

Dişi

Erkek

........................

Balık pulluluğu

Renk körlüğü ........................

Yukarıdaki şemada balık pulluluğu ve renk körlüğü bazı özellikleri ile eşleştirilmiştir. Buna göre şemada sembolü ile gösterilen yere aşağıdakilerden hangisi getirilebilir? A) B) C) D)

Sadece erkeklerde görülür. Bir dölden diğer döle aktarılır. Hem dişilerde hem erkeklerde görülür. Vücut kromozomlarında taşınan genlerle kontrol edilir.

CEVAP ANAHTARI 1-C 2-C 3-B 4-D 5-B 6-A 7-B 8-A 9-A 10-B 11-C 12-A 13-A 14-C 15-A 16-B 17-D 18-C 19-C 20-B

FEN VE TEKNOLOJİ 3.

TEST - 4 1.

Kromozom mutasyonları, kromozomların yapısında ve sayısında meydana gelen değişmeleri ifade eder. Kromozom parçalarının yer değiştirmesi, kromozomların parça kaybetmesi, kopan bir kromozom parçasının ters dönerek koptuğu yere tekrar bağlanması şeklinde olabileceği gibi, mayoz bölünme sırasında homolog kromozomların ayrılmayarak tek bir gamete geçmeleri de bir çeşit mutasyondur. Bu mutasyonların çoğu öldürücüdür. Bazı mutasyonlar ise canlıların belirli bir çevrede yaşama ve üreme şansını artıran özellikler kazandırabilir. Yukarıda verilen ifadeye göre, aşağıdaki yorumlardan hangisine ulaşılamaz? A) Kromozomlarda gerçekleşen bütün mutasyonlar öldürücüdür. B) Mutasyonlar sonucunda kromozom sayısı değişebilir. C) Mutasyonlar kromozomlarda farklı şekillerde gerçekleşebilir. D) Mutasyonlar sonucunda kromozomlarda gen dizilişi değişir.

I. Yaşlanma sürecinin geciktirilebilmesi II. Bazı kalıtsal hastalıkların önlenebilmesi III. Daha üstün zekâlı bireylerin yetiştirilebilmesi Yukarıda verilenlerden hangileri genetik mühendisliğinin yaptığı ıslah çalışmalarının faydalarındandır? A) Yalnız II C) II ve III

– X ışınları – Sigara katranı – Radyasyon – Kimyasal maddeler Yukarıdakilerden kaç tanesi mutasyona neden olan etkenlerdendir? A) 1

İnsanlarda güneş ışığının etkisiyle deriye rengini veren melanin pigmentinin miktarı artar. Bunun sonucunda deri esmerleşir. Ancak güneş ışığının etkisi azaldığında derinin rengi açılmaya başlar. Yukarıda verilen ifadeye göre, aşağıdaki yorumlardan hangilerine ulaşılamaz? I. Güneş ışığı, deri hücrelerindeki genlerin dizilişini değiştirir. II. Güneş ışığının etkisiyle derinin esmerleşmesi bir mutasyondur. III. Güneş ışığının etkisiyle kazanılan esmer deri özelliği dölden döle aktarılır. A) Yalnız III C) II ve III

B) I ve II D) I, II ve III

B) 2

C) 3

D) 4

Yaşamsal faaliyetler için gerekli besin, su, barınak, ışık gibi faktörler canlılar arasında yaşam mücadelesine neden olur. Bu mücadelede başarılı olanlar yaşamını sürdürürken, ortam koşullarına uyum sağlayamayanlar ise yok olur. Bu olaya ................ denir. Yukarıda verilen ifadede boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? A) mutasyon C) modifikasyon

B) evrim D) doğal seçilim 55

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 6.

Penguenlerin perdeli ayaklara sahip olması II. Çuha çiçeğinin 15 - 25°C sıcaklıkta kırmızı, 25 - 35°C sıcaklıkta beyaz çiçek açması III. Bir anne ile babanın doğan ilk çocuklarının 5 parmaklı, ikinci çocuklarının 6 parmaklı olması Yukarıda verilenlerden hangileri modifikasyona örnek verilemez? A) Yalnız II C) II ve III

B) I ve III D) I, II ve III

Fen ve Teknoloji dersinde Aylin ve Ahmet isimli öğrenciler, öğretmene aşağıdaki soruları soruyor. – Aylin: Modifikasyonlar dölden döle aktarılır mı? – Ahmet: Varyasyonda mutasyonlar etkili midir? Buna göre öğretmen, Aylin’in ve Ahmet’in sorduğu sorulara hangi seçenekte belirtilen cevapları verir?

A) B) C) D)

Ahmet Evet Evet Hayır Hayır

Aylin Evet Hayır Hayır Evet

7. 9.

K, L, M ve N modifikasyona etki eden faktörlere örnek verilebilir. Yukarıda verilen ifadeye göre, aşağıdakilerden kaç tanesi söylenebilir? – K, nemdir. – L, ışıktır. – M, sıcaklıktır. – N, besindir. A) 1

Bir deneyde iri gözlü ve kanatları lekeli kelebek türünden elde edilen yumurtalar aydınlık ortamda geliştirildiğinde iri gözlü ve kanatları lekeli; karanlık ortamda geliştirildiğinde küçük gözlü ve kanatları lekesiz kelebekler elde ediliyor. Bu kelebeklerden elde edilen yumurtalar tekrar aydınlık ortamda geliştirildiğinde iri gözlü ve kanatları lekeli kelebekler elde ediliyor. Işığın kelebeklerin dış görüntüsünde yaptığı bu değişiklik, aşağıdakilerden hangisine örnek verilebilir? A) B) C) D) 56

Mutasyona Modifikasyona Rejenerasyona Doğal seleksiyona

B) 2

C) 3

D) 4

10. “Bir organ fazla kullanılıyorsa gelişmesini sürdürererek daha etkin bir yapı kazanır.” Yukarıda verilen görüş hangi bilim adamına aittir? A) Darwin C) Watson

B) Lamarck D) Crick

FEN VE TEKNOLOJİ 11. Her canlı türünün belli bir ömür yaşı bulunur. Canlıların yaşantıları boyunca ölüm yaşı oranları farklılık gösterir. Kalıtsal yapılarına uygun yaşama bölgesinde yaşayan canlılar genellikle maksimum ömür yaşlarını tamamlar. Fakat bazıları çevre şartlarının etkisiyle bu ömürlerini tamamlayamadan ölürler. Birey sayısı 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0

Sirke sineği

13. DNA parmak izi yöntemi kullanılarak; I. Suçsuz yere cezalandırılan masum insanlar özgürlüklerine kavuşabilir. II. Bebeklerin, kimliği bilinemeyen anne ve babaları tespit edilebilir. ifadeleri için ne söylenebilir? A) B) C) D)

Yalnız I. doğrudur. Yalnız II. doğrudur. Her ikisi de yanlıştır. Her ikisi de doğrudur.

İnsan

Hidra Istakoz

Ömür yaşı

Istakoz, hidra, insan ve sirke sineğinin bu duruma uygun grafikleri yukarıda verilmiştir. Bu grafiğe bakılarak aşağıdaki yorumlardan hangisine ulaşılamaz? A) Sirke sinekleri yaşadıkları ortama çok iyi uyum sağlamıştır. B) Hidraların birey sayısı ömür yaşı ile ters orantılıdır. C) İnsanlar genellikle maksimum ömür yaşlarını tamamlar. D) Istakozlar larva dönemlerinde başka canlılar tarafından besin olarak kullanılır.

12. Mutasyona uğrama, kuramsal olarak baskın genin çekinik gene dönüşmesidir. Kısaca mutasyona uğrayan genler çoğunlukla çekiniktir. Bu nedenle ................ Yukarıda verilen ifadenin aşağıdakilerden hangisi ile tamamlanması daha uygun olur? A) B) C) D)

üreme hücrelerinde daha sık görülür. her zaman gözlenebilir. sonuçlar hemen görülmez. dölden döle aktarılamaz.

14. Genetik mühendisleri biyoteknoloji tekniklerini kullanarak; I. Daha fazla ve kaliteli ürünler elde etmek için türleri ıslah eder. II. Mikroplara ve böceklere karşı dirençli bitki çeşitleri geliştirir. III. Kanser, AIDS gibi birçok hastalığın tedavisi ve önlenmesinde kullanılacak genetik ürünleri elde eder. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız III C) II ve III

B) I ve II D) I, II ve III

15. I. DNA parmak izi II. Gen klonlaması III. Gen tedavisi Yukarıdakilerden hangileri genetik mühendisliği uygulamalarındandır? A) I ve II C) II ve III

B) I ve III D) I, II ve III 57

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 16. Mutasyonlar, üreme hücrelerinde de vücut hücrelerinde de olabilir. Üreme hücrelerinin genlerindeki mutasyonlar gelecek döllere aktarılabilir. Fakat vücut hücrelerinin genlerinde böyle değişmeler oluyorsa, gelecek döllere aktarılmaz; sadece bireyin kendisini etkiler. Buna göre aşağıda verilen ifadeler için ne söylenebilir? I. Sperm hücrelerinin genlerindeki mutasyonlar kalıtsaldır. II. Deri hücrelerinin genlerindeki mutasyonlar kalıtsal değildir. A) B) C) D)

Yalnız I. doğrudur. Yalnız II. doğrudur. Her ikisi de yanlıştır. Her ikisi de doğrudur.

18. İstenmeyen özelliklerin ayıklanıp, amaca yönelik olanların bir araya toplanması ya da canlının kendi yapısında bulunmayan bir özelliği başka bir canlıdan nakil yoluyla kazanmasına ne ad verilir? A) Islah C) Gen tedavisi

B) Biyoteknoloji D) Gen klonlaması

19. –

Bukalemunun bulunduğu ortamın rengini alması modifikasyona örnek verilebilir. – Genellikle çölde yaşayan kaktüs bitkisinin yapraklarının diken şeklini alması adaptasyona örnek verilebilir. – Soğukkanlı canlıların kış uykusuna yatması adaptasyona örnek verilebilir. – Timsahlarda albinoluk görülmesi modifikasyona örnek verilebilir. Yukarıdaki ifadelerden kaç tanesi söylenebilir?

17. Canlıların belirli ortam koşullarında yaşama ve üreme şansını artıran fiziksel yapılar, davranışlar gibi kalıtsal özellikler kazanmasına adaptasyon denir. Canlılar beslenme, barınma, avlanma, üreme ve düşmanlarından korunma gibi yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için adaptasyon gösterirler. Örneğin, ............... Yukarıda verilen ifadenin aşağıdakilerden hangisiyle tamamlanması uygun olmaz? A) penguenler perdeli ayakları sayesinde hızlı yüzer. B) deve kuşları çok hızlı koşabilmek için uzun ve güçlü bacaklara sahiptir. C) kutup ayıları soğuktan korunmak için deri altında yağ depo eder. D) çuha bitkisi 25 - 35°C sıcaklıktaki bir ortamda yetiştirilirse çiçeklerinin rengi beyaz, 15 - 25°C sıcaklıktaki bir ortamda yetiştirilirse çiçeklerinin rengi kırmızı olur.

A) 1

B) 2

C) 3

20. – Mutasyon – Adaptasyon – Modifikasyon – Doğal seçilim Yukarıda verilen olaylardan kaç tanesi canlıya kalıtsal karakterler kazandırabilir? A) 1

B) 2

C) 3

CEVAP ANAHTARI 1-A 2-D 3-D 4-D 5-D 6-B 7-B 8-B 9-D 10-B 11-D 12-C 13-D 14-D 15-D 16-D 17-D 18-A 19-B 20-C

D) 4

FEN VE TEKNOLOJİ 3.

TEST - 5 1.

Canlı

Eşeysiz üreme şekli

Tomurcuklanma

Bölünme

A) Ovada yetişen beyaz çiçekli bir bitkinin dağda yetiştirildiğinde kırmızı çiçek vermesi B) Bir köpek popülasyonundaki bireylerin farklı desende posta sahip olmaları C) Kutup tilkilerinin kulaklarının kısa, çöl tilkilerinin kulaklarının uzun olması D) Hemofili geni bulunduran taşıyıcı annenin hemofili geninin, normal gene dönüşmesi

Yukarıdaki tabloda ve sembolleri ile gösterilen yerlere hangi seçenekte belirtilenler getirilemez?

A) B) C) D)

Mercan Hidra Bira mayası Gül

, canlının sadece vücut hüclerinde görülür. Bu nedenle sadece o canlı ile sınırlı kalır. Buna göre aşağıdakilerden hangisi olayına örnek verilebilir?

Bakteri Amip Öglena Solucan

Bölünme çeşidi

Özellikleri Çok hücreli canlıların vücut hücrelerinde görülür.

Yukarıdaki tabloda ve sembolleri ile gösterilen yerlere hangi seçenekte belirtilenler getirilebilir? 1

Mitoz

Oluşan hücreler üremeyi sağlar.

Mayoz

Bölünme sonucunda iki hücre oluşur.

Mitoz

Bölünme sonucu oluşan hücrelerde kromozom sayısı sabit kalır.

Mayoz

Bölünme sonucunda dört hücre oluşur.

Yukarıda resimleri verilen canlılardan hangilerinin sahip olduğu özellikler mutasyon sonucu oluşmuştur? A) Yalnız 3 C) 2 ve 3

B) 1 ve 2 D) 1, 2 ve 3

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 5.

Aşağıdaki tabloda mitoz bölünmenin metafaz, profaz ve anafaz evrelerinin şematik gösterimleri verilmiştir.

–

Bir genin kromozom üzerinde kapladığı fiziksel alandır. – Kromozomlar üzerinde yer alan ve canlının karakterlerinin tayininde rol oynayan DNA parçalarıdır. – Fenotipin meydana gelmesini sağlayan genetik yapıdır. Yukarıda, hangi seçenekteki kalıtım teriminin tanımı verilmemiştir? A) Gen C) Lokus

B) Genotip D) Genom

Buna göre metafaz, profaz ve anafaz evreleri hangi seçenekte doğru belirtilmiştir? 8.

Metafaz

Profaz

Anafaz

Mor çiçekli bezelyeler ile beyaz çiçekli bezelyelerin çaprazlanmasından elde edilen 500 tane bezelyeden 250 tanesi mor çiçekli, 250 tanesi beyaz çiçeklidir. Buna göre çaprazlanan bezelyelerin gen durumları aşağıdakilerden hangisidir? (M = mor çiçekli olma, m = beyaz çiçekli olma) A) Mm x mm C) Mm x Mm 60

B) MM x mm D) MM x Mm

olayıyla aynı türün bireyleri arasında farklı özelliklerin ortaya çıkması sağlanır. Yukarıda verilen ifadede sembolü ile temsil edilen olay mayoz bölünmenin hangi evresinde gerçekleşir? A) Profaz I C) Anafaz I

B) Metafaz I D) Profaz II

Cinsiyetin belirlenmesinde rol oynayan genleri taşıyan kromozomlara ne ad verilir? A) B) C) D)

Homolog kromozom Vücut kromozomu Kardeş kromatit Eşey kromozomu

FEN VE TEKNOLOJİ 10.

11. 1

2 Van kedisinin iki gözünün farklı renkte olması

2 1

Yukarıdaki bulmacada 1, 2 ve 3 ile gösterilen yerlere getirilebilecek kavramların tanımları hangi seçenekte verilenler olabilir? A) 1

Türler içinde görülen genetik çeşitliliğe verilen addır.

Canlı türlerinde görülen ve jeolojik zamanın ilk dilimlerinden başlayarak günümüzde de devam eden değişime verilen addır.

Genlerde meydana gelen değişikliklere verilen addır.

Canlı türlerinde görülen ve jeolojik zamanın ilk dilimlerinden başlayarak günümüzde de devam eden değişime verilen addır.

Türler içinde görülen genetik çeşitliliğe verilen addır.

Genlerde meydana gelen değişikliklere verilen addır.

Türler içinde görülen genetik çeşitliliğe verilen addır.

Genlerde meydana gelen değişikliklere verilen addır.

Canlı türlerinde görülen ve jeolojik zamanın ilk dilimlerinden başlayarak günümüzde de devam eden değişime verilen addır.

Himalaya tavşanının ortam sıcaklığına bağlı olarak kulak, burun ve ayaklarının renk değiştirmesi

4 3 Döllenmiş arı yumurtalarından çıDeve kuşunun kan larvalardan arı uzun ve güçlü sütüyle beslenenlerin bacaklara sahip kraliçe arı, polenlerle olması beslenenlerin işçi arı olması Yukarıdaki tabloda bazı örnekler numaralandırılmıştır. Bu numaralar kullanılarak aşağıdaki sorular cevaplandırıldığında, hangi sorunun cevabı “2 ve 3” olur? A) Hangi kutucuklardaki örnekler mutasyondur? B) Hangi kutucuklardaki örnekler modifikasyondur? C) Hangi kutucuklardaki örnekler adaptasyondur? D) Hangi kutucuklardaki örnekler doğal seçilimdir?

12. I. D) 1

Genlerde meydana gelen değişikliklere verilen addır.

Canlı türlerinde görülen ve jeolojik zamanın ilk dilimlerinden başlayarak günümüzde de devam eden değişime verilen addır.

Türler içinde görülen genetik çeşitliliğe verilen addır.

Mayoz, bitki ve hayvanlarda üreme hücrelerinin oluşmasını sağlar. II. Mitoz, çok hücreli canlılarda üremeyi sağlar. III. Mayoz, vücut hücrelerinde görülür. Yukarıda verilen ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I C) I ve III

B) Yalnız II D) I, II ve III 61

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 13. Aşağıdaki tabloda Ali, Zeynep, Ahmet ve Sezer isimli kişilerin bazı özellikleri verilmiştir. Özellik

Göz rengi

Kilo (kg)

Saç

Ali

Mavi

Kıvırcık

Zeynep

Kahverengi

Kıvırcık

Ahmet

Kahverengi

Kıvırcık

Sezer

Kahverengi

Düz

Kişi

15. , bir canlıda bulunan önemli bir ürünün ya da protein sentezini şifreleyen genin ait olduğu hücreden alınıp taşıyıcı bir hücrenin DNA’sıyla birleştirilip alıcı bir hücreye nakledilmesi ve bu hücrenin çoğaltılması işlemidir. Yukarıda verilen ifadede sembolü ile gösterilen yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? A) DNA parmak izi C) Gen klonlaması

B) Islah D) Biyoteknoloji

Buna göre; I. Ali ve Zeynep tek yumurta ikizidir. II. Ahmet ve Sezer tek yumurta ikizidir. ifadeleri için ne söylenebilir? A) B) C) D)

Yalnız I. doğrudur. Yalnız II. doğrudur. Her ikisi de yanlıştır. Her ikisi de doğrudur.

16. K, L ve M genetik hastalıklarından; – K, kanın pıhtılaşmaması durumudur. – L, erkeklerde ikinci ve üçüncü ayak parmaklarının ördeklerde olduğu gibi bir zarla birbirine bağlı olması durumudur. – M, kırmızı ve yeşil renklerinin birbirinden ayırt edilememesidir. Buna göre K, L ve M genetik hastalıkları hangi seçenekte doğru verilmiştir? 14. Fen ve Teknoloji dersinde Metin ve Şenay isimli öğrenciler, öğretmene aşağıdaki soruları soruyor. – Metin: Orak hücreli anemi eşeye bağlı bir karakter midir? – Şenay: Hemofili eşeye bağlı bir karakter midir? Buna göre öğretmen, Metin’in ve Şenay’ın sorduğu sorulara hangi seçenekte belirtilen cevapları verir?

A) B) C) D) 62

Metin Evet Hayır Evet Hayır

Şenay Hayır Hayır Evet Evet

Kırmızı yeşil renk körlüğü

Yapışık parmaklılık

Hemofili

Yapışık parmaklılık

Kırmızı yeşil renk körlüğü

Yapışık parmaklılık

Kırmızı yeşil renk körlüğü

Hemofili

Kırmızı yeşil renk körlüğü

Hemofili

Yapışık parmaklılık

FEN VE TEKNOLOJİ 17. Kırmızı çiçek rengi bakımından homozigot olan aslanağzı bitkileri, beyaz çiçek rengi bakımından homozigot olan aslanağzı bitkileri ile çaprazlandığında oluşan tüm aslanağzı bitkileri pembe çiçekli olur. Buna göre aşağıdakilerden hangisi söylenemez? (AK = kırmızı çiçek rengi, AB = beyaz çiçek rengi)

19. XrXr

: Erkek birey

Buruşuk

Şişkin

—

4 — 4

—

2 — 4

1 — 4

3 — 4

Yukarıdaki soy ağacında anne ve babanın renk körlüğü bakımından genotipleri verilmiştir. Buna göre 1 ve 2 nolu bireylerin renk körlüğü bakımından genotipleri hangi seçenekte belirtilenler olabilir?

A) Pembe çiçekli iki aslanağzı bitkisi çaprazlandığında; kırmızı, beyaz ya da pembe çiçeklere sahip aslanağzı bitkileri elde edilebilir. B) AKAB genotipine sahip olan bir aslanağzı bitkisinin çiçekleri kırmızı renklidir. C) Aslanağzı bitkisinde görülen bu olay eş baskınlıktır. D) Aslanağzı bitkisinde beyaz ve kırmızı çiçek karakterlerinin oluşmasını sağlayan genler birbirine üstünlük sağlayamadığı için üçüncü bir karakter ortaya çıkar.

18. Arı döl buruşuk ve arı döl şişkin meyveli bezelyelerin çaprazlanmasından elde edilecek buruşuk ve şişkin meyveli bezelyelerin oranları hangi seçenekte doğru verilmiştir? (Şişkin meyve geni dominanttır.)

: Dişi birey

XrY

A) B) C) D)

20.

1 X rX r X RX r X rX r X RX R

2 XrY X RY X RY XrY

Genotip

Özellik

Sağlıklı

Taşıyıcı

Orak hücreli anemi

Yukarıdaki tabloda orak hücreli anemi bakımından sağlıklı, taşıyıcı ve orak hücreli anemi olan bireylerin genotipleri verilmiştir. Buna göre orak hücreli anemi bakımından taşıyıcı olan anne ile sağlıklı olan babanın doğacak çocuklarının orak hücreli anemi olma ihtimali nedir? A) %0

B) %25

C) %50

D) %75

CEVAP ANAHTARI 1-D 2-D 3-A 4-C 5-B 6-A 7-D 8-A 9-D 10-A 11-B 12-A 13-C 14-D 15-C 16-B 17-B 18-A 19-A 20-A

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 4.

SINAV SORULARI - 1 1.

İki sarı tohumlu bezelye çaprazlandığında meydana gelen oğul döllerin 3/4’ü sarı, 1/4’ü yeşil tohumlu ise ana babanın karakterleri aşağıdakilerden hangisidir?

Mutasyon nedir? A) SS x SS C) Ss x Ss

A) Döllenme sonucunda meydana gelen kalıtsal olmayan değişmelerdir. B) Canlılarda, sonradan kazanılan ve kalıtsal olan değişmelerdir. C) Besinleri küçük parçalara ayıran kimyasal maddelerdir. D) Genlerin kimyasal yapılarındaki kalıtsal değişmelerdir.

B) Ss x SS D) ss x ss (1989 - FL)

5. (1985 - FL)

Farklı karakterlerde iki arı döl çaprazlandığında resesif karakter hangi dölde hangi oranda görülür? A) F1; 1/1 C) F2; 3/4

B) F2; 1/4 D) F2; 1/2 (1989 - EML)

Ovada yetişen beyaz çiçekli bir bitkinin dağda kırmızı çiçek vermesi ve tekrar ovaya indirildiğinde de çiçeklerin beyaz açması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Mayoz bölünme C) Mutasyon

B) Evrim D) Modifikasyon

İki bezelyenin çaprazlanmasından elde edilen 2000 bezelyeden 1500 şişkin ve 500 buruşuk meyveli fert elde ediliyor. Çaprazlanan fertlerin karakteri aşağıdakilerden hangisidir? A) B) C) D)

(1987 - FL)

Saf şişkin x Saf buruşuk Melez şişkin x Saf buruşuk Melez şişkin x Melez şişkin Melez şişkin x Saf şişkin (1989 - DPY)

Tomurcuklanma ile çoğalıp büyük koloniler oluşturabilen omurgasız hayvan grubu aşağıdakilerden hangisidir? A) Ahtapot C) Denizkestanesi

B) Sünger D) Midye (1988 - FL)

Eşey hücresinde 26 kromozom bulunan bir canlının vücut hücresinde kaç kromozom vardır? A) 104

B) 52

C) 26

D) 13 (1990 - DPY)

FEN VE TEKNOLOJİ 8.

52 kromozomlu zigottan meydana gelen canlının, karaciğer ve yumurta hücreleri kaçar kromozomludur?

A) B) C) D)

Yumurta 52 26 52 104

Karaciğer 104 52 26 52

(1990 - EML)

12. Dominant uzun boylu ve resesif kısa boylu bezelyelerin çaprazlanması ile elde edi1 len döllerin —’si uzun boylu olduğuna gö2 re, çaprazlanan bezelyelerin karakteri hangisidir? A) B) C) D)

Melez dominant - Arı döl resesif Arı döl resesif - Arı döl dominant Arı döl dominant - Melez dominant Melez dominant - Melez dominant (1990 - KUR)

Eşey organlarında 2n kromozomlu hücre bulunan bir canlının vücut hücreleri kaç kromozomludur? n A) — 2

B) n

C) 2n

D) 4n

(1990 - KUR)

10. Bezelyelerde sarı tohum rengi dominanttır. Melez sarı bezelye ile yeşil bezelye çaprazlandığında, hangi oranda yeşil bezelye elde edilir? 1 A) — 4

1 B) — 2

3 C) — 4

13. %75 şişkin, %25 buruşuk döller veren bezelyeler hangi karakterdeki bezelyelerin çaprazlanmasından meydana gelir? A) B) C) D)

Arı döl şişkin - Arı döl buruşuk Arı döl şişkin - Melez buruşuk Melez şişkin - Arı döl buruşuk Melez şişkin - Melez şişkin (1990 - FL)

3 D) — 8 (1990 - DPY)

11. Aşağıdakilerden hangisi bölünerek çoğalır? A) B) C) D)

Su yosunu Yapraklı kara yosunu Eğrelti otu Mantar

14. Yuvarlak tohumlu bezelyeler çaprazlandığında 750 yuvarlak, 250 buruşuk tohum elde ediliyor. Çaprazlanan bezelyelerin gen durumları aşağıdakilerden hangisidir? A) Yy x Yy C) Yy x yy

B) YY x yy D) yy x yy (1990 - AÖL)

(1990 DPY - A) 65

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 15. Melez sarı ve arı döl yeşil tohumlu bezelyeler çaprazlandığında, meydana gelecek tohum oranlarının aşağıdakilerden hangisinin olması beklenir? A) B) C) D)

%100 sarı %100 yeşil %75 sarı, %25 yeşil %50 sarı, %50 yeşil

18. Homozigotken öldürücü olan çekinik bir geni, X kromozom çiftinin birinde taşıyan normal fenotipli bir dişi sirke sineği ile normal bir erkek sirke sineği çaprazlandığında, meydana gelebilecek dişi ve erkek yavrulardaki ölüm oranı aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?

A) B) C) D) E)

(1990 - EML)

Dişi yavrular 0 0 1/2 1/4 1/2

Erkek yavrular 1/2 1/4 1/2 1/2 1/4 (1991 - ÖYS)

16. 30 dakikada bir bölünerek çoğalan bir bakteri, 3 saat sonra kaç bakteri olur? A) 12

B) 32

C) 64

D) 128

19. Melez iki canlının çaprazlanmasından, hangi oranda dominant karakterde fertler meydana gelir? 1 A) — 4

(1991 - KUR)

2 B) — 4

3 C) — 4

4 D) — 4 (1991 - KUR)

17. Tek yumurtadan meydana gelen ikizlerin eşey karakterleri, aşağıdakilerden hangileri olabilir? I. İkisi de kız II. İkisi de erkek III. Biri kız biri erkek A) I - II C) II - III

20. 16 kromozomlu soğan bitkisinin eşey hücresi ile zigotunun kromozom sayıları, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?

B) I - III D) I - II - III

A) B) C) D)

Eşey hücresi 16 32 8 16

(1991 - EML)

CEVAP ANAHTARI 1-D 2-D 3-B 4-C 5-B 6-C 7-B 8-B 9-C 10-B 11-A 12-A 13-D 14-A 15-D 16-C 17-A 18-A 19-C 20-C

Zigot 32 16 16 8 (1991 - EML)

FEN VE TEKNOLOJİ 4.

SINAV SORULARI - 2 1.

Ayşe ile Ayşen birbirine benzeyen, Ahmet’le Fatma bunlara benzemeyen dördüzlerdir. Bunları meydana getiren zigot sayısı kaçtır? A) 1

B) 2

C) 3

Eşey hücresindeki kromozom sayısı 24 olan canlının vücut hücresindeki kromozom sayısı kaçtır? A) 12

B) 24

C) 48

D) 96 (1992 - DPY)

D) 4 (1991 - FL) 5.

Melez yuvarlak ve arı döl buruşuk tohumlu bezelyelerin çaprazlanmasından elde edilecek bezelyelerin oranları, aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?

A) B) C) D)

Yuvarlak 3 — 4 1 — 4 2 — 4 4 — 4

Buruşuk 1 — 4 3 — 4 2 — 4

Melez sarı ve arı döl yeşil tohumlu bezelyeler çaprazlandığında, arı döl yeşil oranı ne olur? (Sarı = Dominant, Yeşil = Resesif) A) %25

B) %50

C) %75

D) %100 (1992 - FL)

–

(1991 - AÖL)

İki melez bezelyenin çaprazlanmasından meydana gelen saf ırk - resesif karakter oranı, aşağıdakilerden hangisi olabilir? 1 A) — 4

2 B) — 4

3 C) — 4

4 D) — 4 (1992 - AÖL)

Şekildeki zigot, erkeklik karakteri taşıdığına göre meydana gelen A ve B çocuklarının cinsiyeti ne olur?

zigot

A) B) C) D)

B kız, A erkek A kız, B erkek İkisi de kız İkisi de erkek

Bir çaprazlama sonunda 1500 renkli kabuklu, 500 beyaz kabuklu bezelye elde ediliyor. Çaprazlanan bezelyeler aşağıdakilerden hangisidir? (Renkli kabuklu tohum: Dominant, Beyaz kabuklu tohum: Resesif) A) RR x rr C) rr x rr

(1991 - KUR)

B) Rr x rr D) Rr x Rr (1992 - EML) 67

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 8.

Altı parmaklı bir baba ile melez beş parmaklı ananın ilk çocuğunun, altı parmaklı olma ihtimali nedir? (Altı parmaklılık çekinik) A) %100 B) %75

C) %50

D) %25 (1992 - FL)

12. Mitoz hücre bölünmesi sonunda, I. Kromozom sayısı iki katına çıkar. II. Hücre sayısı iki katına çıkar. ifadeleri için ne söylenebilir? A) B) C) D)

Yalnız I doğru Yalnız II doğru Her ikisi de doğru Her ikisi de yanlış (1994 - DPY)

Bir hücrede mitoz ve mayoz bölünmeler sonucunda meydana gelen kromozom takımları, hangisinde belirtilmiştir?

A) B) C) D)

Mayoz n 2n 2n n

Mitoz 2n 2n n n

(1992 - KUR)

10. Şişkin meyveli iki melez bezelyenin çaprazlanmasından hangi oranda buruşuk meyveli bezelye meydana gelebilir? 4 A) — 4

3 B) — 4

2 C) — 4

13. Melez uzun gövdeli iki bezelyenin çaprazlanmasından elde edilen 500 bezelyeden kaç tanesinin uzun, kaç tanesinin kısa gövdeli olması beklenir? A) B) C) D)

Hepsinin uzun veya hepsinin kısa 250’sinin uzun, 250’sinin kısa 375’inin uzun, 125’inin kısa 125’inin uzun, 375’inin kısa

1 D) — 4

(1994 - AÖL)

(1993 - KUR)

3 11. Bir çaprazlama sonucu — oranında domi4 nant karakter elde edildiğine göre ana babanın karakterleri hangisinde belirtilmiştir? A) B) C) D)

Melez x Melez Saf dominant x Melez Melez x Resesif Saf dominant x Resesif

1 A) — 4 (1993 - FL)

14. Melez iki bezelyenin çaprazlanmasından, hangi oranda melez karakterde fertler meydana gelebilir? 2 B) — 4

3 C) — 4

4 D) — 4 (1994 - FL)

FEN VE TEKNOLOJİ 15. I. Tek yumurta ikizleri birbirine çok benzer. II. Yalancı ikizlerde aynı cinsiyette olanlar birbirine çok benzer. III. Yalancı ikizlerde cinsiyet aynı veya ayrı olabilir. Yukarıdakilerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I C) II - III

18. İki bezelye çaprazlandığında 750 uzun, 250 kısa gövdeli bezelye elde edildiğine göre, çaprazlanan bezelyelerin gen durumları hangisidir? (U = uzun, u = kısa) A) uu x uu C) Uu x Uu

B) Uu x uu D) UU x uu

B) I - III D) I - II - III

(1995 - KUR)

(1994 - EML)

4 16. Aşağıdaki çaprazlamalardan hangileri — 4 oranında dominant karakterde fertler verebilir? I. Saf dominant x Resesif II. Saf dominant x Melez III. Melez x Melez A) Yalnız I C) II - III

19. Aşağıdakilerden hangisi insanlarda kalıtsal değildir? A) Parmak kesikliği C) Renk körlüğü

B) Göz rengi D) Dil yuvarlama

B) I - II D) I - II - III

(1995 - KUR)

(1994 - KUR)

17. Aşağıdaki hücrelerin hangisinden yeni bir canlı meydana gelir? A) Yumurta C) Zigot

20. F1 döllerinin %100 sarı renkli olabilmesi için çaprazlanan bezelye tohumlarının gen durumları hangisinde belirtildiği gibi olmalıdır? (Y = sarı, y = yeşil)

B) Sperm D) Polen

A) YY x Yy C) Yy x yy

B) yy x yy D) Yy x Yy

(1995 - KUR)

(1995 - FL)

CEVAP ANAHTARI 1-C 2-C 3-D 4-C 5-B 6-A 7-D 8-C 9-A 10-D 11-A 12-B 13-C 14-B 15-B 16-B 17-C 18-C 19-A 20-A

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 4.

SINAV SORULARI - 3 1.

Eşey hücresinde 8 kromozom bulunan bir canlının vücut hücresinde kaç kromozom bulunur? A) 4

B) 8

C) 16

I. Yaraların iyileşmesi II. Organların büyümesi III. Üreme hücrelerinin meydana gelmesi Yukarıdakilerden hangileri mayoz bölünme ile gerçekleşir? A) Yalnız III C) II - III

B) I - II D) I - II - III

D) 32 (1996 - EML) (1995 - EML)

Siyah tenli hangi anne babanın açık tenli çocuğu olabilir?

A) B) C) D)

Anne Melez Melez Arı döl Arı döl

Baba Melez Arı döl Melez Arı döl

İnsanda, üreme hücreleri ile zigotun kromozom sayısı hangisinde verilmiştir?

A) B) C) D)

Üreme hücreleri 23 46 23 46

Zigot 46 23 23 46

(1996 FL - AÖL) (1996 - EML)

Aşağıdakilerden hangisi Mendel’in çalışmalarında bezelye bitkisini seçmesinin sebebi değildir? A) B) C) D)

Kolayca üreyebilmesi Tümünün aynı karakteri taşıması Tozlaşmanın kontrol altında tutulması Çiçeklerinin, dışarıdaki çiçek tozlarına kapalı olması (1996 - DPY)

Aşağıdakilerden hangisi mutasyona örnektir? A) B) C) D)

Güneş etkisiyle derideki bronzlaşma Kaza sonucu kolunu kaybetme DNA’nın bir kısmının kopması DNA’nın kendini eşlemesi (1997 - FL)

FEN VE TEKNOLOJİ 7.

Kıvırcık saçlı anne ile kıvırcık saçlı babanın düz saçlı bir çocuğu olmuştur. Çocuğun düz saçlı olmasında aşağıdakilerden hangisinin etkili olduğu söylenebilir? A) Kıvırcık saçlılığın çekinik olması B) Düz saçlılığın baskın olması C) Anne veya babada düz saçlılık geninin bulunması D) Anne ile babada düz saçlılık geninin bulunması (1998 - OKS)

10. Aşağıdaki rejenerasyon (yenilenme) olaylarından hangisi üreme olarak kabul edilebilir? A) İkiye ayrılan deniz yıldızının her bir parçasının kendini yenilemesi B) Bitkilerde yaşlı kısımların kesilip çıkarılarak bitkinin gençleştirilmesi C) İnsanda doku tahribi olan karaciğerin büyük ölçüde kendini onarması D) Kurbağa larvasının yetişkin kurbağaya dönüşmesi (1999 - OKS)

Renk körlüğü X kromozomu üzerindeki çekinik bir gen tarafından kontrol edilmektedir. Buna göre renk körü olmayan bir baba ile renk körü bir annenin genotipi aşağıdakilerden hangisidir?

A) B) C) D)

Baba X NY X nY X NY X nY

x x x x

Anne X nX n X NX n X NX N X nX n (1998 - Ö.O.)

11. Bir canlı türünün farklı ortamlarda yaşayan bireyleri arasında farklılıklar gözlenmektedir. Aşağıdakilerden hangisi buna örnektir?

Anne ve baba genlerinin kimyasal yapılarında olan ve kalıtsal olarak yavruya geçen değişmelere ne ad verilir? A) Mutasyon C) Rejenerasyon

B) Fermantasyon D) Modifikasyon (1998 - DPY)

A) İnsan popülasyonunda bazı bireylerin farklı boyda olması B) Bir köpek popülasyonundaki bireylerin farklı desende posta sahip olmaları C) Bir bitki türü popülasyonuna ait bireylerin yüksek bölgelerde kısa, vadilerde uzun boylu olması D) İnsan popülasyonunda, bireyler arasında farklı kan gruplarının olması (1999 - OKS) 71

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 12. Şemsiye

14. İki melez yuvarlak bezelye çaprazlandığında 750 yuvarlak bezelye elde edildiğine göre buruşuk bezelye sayısının kaç olması beklenir? (Yuvarlaklık buruşukluğa baskındır.)

Sap

A) 250

B) 500

C) 750

D) 1000

Çekirdek

(2001 - DPY) Bir bilim adamı deniz algini şekildeki gibi sapından kesiyor. Bir süre sonra şemsiye kısmı öldüğü hâlde alt kısmı kendini tamamlıyor. Bilim adamı bu deneyden aşağıdaki hangi sonucu çıkaramaz? A) Deniz algi çekirdek olmadan büyüyemez. B) Bazı canlılarda kopan kısımlar yenilenebilir. C) Bazı hücrelerin canlı kalabilmesi için çekirdek şarttır. D) Bazı canlılar bölünerek çoğalır. (2000 - Ö.O.)

15. Fenotip ile ilgili bilgilerden hangileri doğrudur? l. Canlının dış görünüşüdür. II. Bütün kalıtsal özellikler gözlenir. III. Canlının yaşına ve çevre şartlarına göre değişebilir. A) Yalnız l C) l - III

B) Yalnız II D) II - III

13. Aşağıda bazı gözlemler verilmiştir. – Kuzey ülkelerinde, sıcaklık düşük olduğundan, domates bitkisinin gövdesi uzadığı hâlde ürün vermemektedir. – Sirke sinekleri, belli sıcaklığın altında yetiştirilirse kanatları kısa kalmaktadır. – Aynı yumurta ikizleri, aynı genetik bilgiye sahip oldukları hâlde, farklı şartlarda yetiştirilirse farklı özellikler gösterirler. Bu gözlemlerden hangi genellemeye ulaşılabilir? A) Çevre şartları canlının gelişiminde tek etkendir. B) Kalıtsal özellikler, canlının gelişiminde tek etkendir. C) Çevre şartları canlının gelişiminde etken değildir. D) Kalıtsal özellikler, çevre koşullarından etkilenir. (2001 - Ö.O.) 72

(2001 - DPY)

16. Hemofili ve renk körlüğünün (Daltonizm) geni hangi kromozomlar üzerinde taşınır?

A) B) C) D)

Hemofili X X Y Y

Daltonizm X Y X Y (2001 - DPY)

FEN VE TEKNOLOJİ 17. Aşağıdakilerden hangisi sadece mitoz bölünmede görülür? A) B) C) D)

Kromozom eşlenmesi Kromozom sayısının sabit tutulması Eşey hücrelerinde görülmesi İki ana safhada meydana gelmesi

19. Kamuflaj; hayvanların bazılarının, kendilerini ortama uydurarak düşmanlarından korunmasıdır. Aşağıdakilerden hangisi kamuflaja örnek değildir? A) Çayırlarda yaşayan bazı çekirgelerin yeşil renk olması B) Bir bukalemunun üzerinde durduğu ağaç dalının rengini alması C) Bir arı türünün sıcak ortamda yetiştirilen bireylerinin açık renkli olması D) Dil balığının, üzerinde yattığı çakıl taşlarının renk ve desenini alması

(2001 - DPY)

(2002 - OKS) 18. Aileler

Annenin Babanın Bebeğin Kan Grubu Kan Grubu Kan Grubu

Gül

Can

Şen

Taş

Bal

Bir hastanede aynı gün dünyaya gelen beş bebekten ikisi karıştırılmıştır. Bu bebekler ve verildikleri ailelerin kan grupları tabloda gösterilmiştir. Kan gruplarıyla ilgili olarak; A kan grubuna sahip bireylerin genotiplerinin AA veya A0, B kan grubuna sahip bireylerin genotiplerinin BB veya B0, AB kan grubuna sahip bireylerin genotiplerinin AB, 0 kan grubuna sahip bireylerin genotiplerinin 00, olduğu bilgilerine sahip bir biyolog, hangi ailelerin bebeklerinin karıştığını söyler? A) Gül - Can C) Bal - Can

20. Bir cins arı, yüksek sıcaklıkta büyütülürse açık renkli, gelişebileceği en düşük sıcaklıkta büyütülürse siyah renkli olur. Aşağıdakilerden hangisi bu olayla benzerlik göstermez?

B) Şen - Taş D) Taş - Bal

A) Çuha çiçeği bitkisinin 15-20°C’de kırmızı çiçek açarken 30-35°C’de beyaz çiçek açması B) Kuzey Kutbu’na yakın bölgede yaşayan tavşanların kışın ve yazın farklı renklerde olması C) Afrika’da yaşayan insanların ten renginin siyah, Avrupa’da yaşayan insanların ten renginin açık olması D) Sirke sineklerinin 25°C’de tutulan larvalarından kıvrık kanatlı yavruların, 16°C’de tutulan larvalarından düz kanatlı yavrularının ortaya çıkması (2001 - OKS)

(2001 - Ö.O.)

CEVAP ANAHTARI 1-C 2-A 3-B 4-A 5-A 6-C 7-D 8-A 9-A 10-A 11-C 12-D 13-D 14-A 15-C 16-A 17-B 18-D 19-C 20-C

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 3.

SINAV SORULARI - 4

Canlı

Kromozom Sayısı

İnsan

Solucan

Soğan

Moli balığı

Eğrelti otu

1020

Patates

Kan grupları A olan anne ile B olan babanın kan grubu 0 olan çocukları oluyor. Baba, böyle bir olayın olamayacağını, kendi çocuklarının hastanede karıştırıldığını iddia ediyor. Hastane yetkilileri ise böyle bir karışıklığın mümkün olamayacağını ifade ediyor. Bu durumla ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisi doğrudur? A) Aile haklıdır çünkü; çocuk annesinden A genini, babasından B genini alacağı için kan grubu AB olmalıdır. B) Hastane yetkilileri haklıdır çünkü; A ve B kan gruplarına sahip anne - babanın çocuklarından biri kesinlikle 0 kan grubuna sahip olur. C) Hastane yetkilileri haklıdır çünkü; anne ve baba kan grupları bakımından heterozigottur, 0 kan grubuna sahip çocukları olabilir. D) Aile haklıdır çünkü; A ve B kan gruplarına sahip anne - babanın çocukları ya A kan grubuna ya da B kan grubuna sahip olmalıdır.

Yukarıdaki tabloda bazı canlıların kromozom sayıları gösterilmiştir. Bu bilgiler kullanılarak yapılan aşağıdaki yorumlardan hangisi doğrudur? A) Kromozom sayısı aynı olan iki canlı, aynı türden olmayabilir. B) Canlının yapısı karmaşıklaştıkça kromozom sayısı artar. C) Bitkilerin kromozom sayısı hayvanların kromozom sayısından azdır. D) Canlıların boyutlarıyla kromozom sayıları arasında bir ilişki vardır.

(2002 - Ö.O.)

(2002 - OKS)

Aşağıdaki soy ağacında, bireylerin kan gruplarının fenotipleri verilmiştir. 1 A

B 2

3 B

5 A

A 4

B 6

Bu soy ağacında numaralarla gösterilen bireylerden hangilerinin kan gruplarının homozigot olma olasılığı vardır? A) Yalnız 1 B) Yalnız 2 C) 1 ve 4 D) 2 ve 5 E) 3 ve 6 (2002 - ÖSS) 74

Aşağıdakilerden hangisi insanda zigotu yumurtadan ayıran özelliktir? A) B) C) D)

Çekirdekli olma Sitoplazmalı olma Kromozom bulundurma İki farklı eşey hücresinin birleşmesinden oluşma (2002 - DPY)

FEN VE TEKNOLOJİ 5.

Bir yumurta döllenip ikiye bölündükten sonra oluşan iki hücre birbirinden ayrılarak gelişimlerini sürdürürlerse iki ayrı birey elde edilir. Bunlar tek yumurta ikizidir. Tek yumurta ikizlerinin kalıtsal özellikleri aynıdır. Aşağıdaki tabloya göre hangi iki birey tek yumurta ikizi olabilir? GÖZ

BURUN

KAN

KİLO

SAÇ

RENGİ

ŞEKLİ

GRUBU

Ayşe

Düz

KahveKemerli rengi

Ali

Kıvırcık

Zehra

Mavi

Sivri

↓

KahveKemerli rengi

↓

Kan grupları ve aralarındaki kan alışverişi yandaki şekilde ifade edilmiştir. Buna göre X ile gösterilen kan grubu hangi sembollerle ifade edilebilir?

Düz

KahveKemerli rengi

(2002 - OKS)

Kadir

Düz

Deniz

Kıvırcık

Kahverengi

Sivri

Didem

Düz

Kahverengi

Yassı

A) Ali - Deniz C) Zehra - Didem

B) Kadir - Ayşe D) Ayşe - Zehra (2002 - Ö.O.)

Tomurcuk

Ana bira mayası

Şekilde bir bira mayasının tomurcuklanarak üremesi verilmiştir. Buna göre tomurcuğun ana bira mayasına benzemesinde hangisi etkilidir? 6.

Aşağıdaki sembollerden hangisi homozigot dominant bir özelliği gösterir? A) E

B) Ee

C) e

D) EE (2002 - DPY)

A) B) C) D)

Hücre zarına sahip olması Sitoplazma bulundurması Büyüklüklerinin farklı olması Genetik yapısı (2003 DPY - 8) 75

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM

A) Çevrenin etkisiyle fenotipte meydana gelen özelliklerin tümü kalıtsaldır. B) Sadece III. döldeki canlılar, l. dölün kalıtsal özelliklerini taşır. C) Çevre şartlarına 16°C’de gelişen yavrular, 25°C’de gelişen yavrulardan daha dayanıklıdır. D) Kalıtsal özellikler, çevre koşullarına göre farklı fenotipte ifade edilebilir. (2003 - OKS)

11.

İnsan

Tavşan

Kaplumbağa

CANLILAR Balık

Bir deneyde, kıvrık Kıvrık Kanatlı Sinekler kanatlı sirke sinekI. döl lerinden elde edilen yumurtalar 16°C’de geliştirilirse düz kanatlı; 25°C’de geliş- II. döl tirilirse kıvrık kanatlı sirke sinekleri elde ediliyor. Bunlardan elde edilen yumur- III. döl talar tekrar 25°C’de geliştirildiğinde şemadaki durum gözleniyor. Buna göre aşağıdaki yorumlardan hangisi doğrudur?

EVRELER

III

Tabloda bazı canlıların embriyolarının gelişme evreleri verilmiştir. Tabloyu inceleyen bir öğrenci aşağıdaki sonuçlardan hangisine ulaşamaz? A) l. evredeki tüm embriyolar benzerdir. B) ll. evrede balık embriyosu belirgin olarak farklıdır. C) Her embriyo lll. evrede kendi türünün belirgin özelliklerinin çoğuna sahiptir. D) Her embriyo l. evreyi aynı sürede tamamlar. (2003 - Ö.O.)

10. Aşağıdakilerden hangisi, doğal seleksiyonun tanımıdır? A) Güçlü olanın hayatta kalıp, zayıf olanın yaşam savaşında yenik düşmesidir. B) Canlıların gen yapısında meydana gelen değişmedir. C) Canlının, ortam şartlarının uygun olmamasına bağlı olarak yer değiştirmesidir. D) Aynı tür canlıların farklı ortamlarda yaşamasıyla dış görünümlerinin değişmesidir. (2003 DPY - 8) 76

12. İlk üç çocuğunun ikisi kız, biri erkek olan anne - babanın dördüncü çocuğunun erkek olma ihtimali nedir? 1 A) — 4

2 B) — 4

3 C) — 4

4 D) — 4

(2003 DPY - 8) 13. Mitoz bölünmenin telofaz safhasında çe-

FEN VE TEKNOLOJİ kirdekçik ve çekirdek zarı yeniden oluşur. Bundan sonra hangisinin gerçekleşmesi beklenir?

bacak yapmasına yenilenme denir. Aşağıdaki örneklerden hangisi bu durumla benzer değildir?

A) B) C) D)

A) Planaryanın kesilen her parçasının yeni bir planarya oluşturması B) Belli olgunluğa erişen amipin ikiye bölünmesi C) Deniz yıldızının, kopan kolunu oluşturması D) Parmağımızda açılan yaranın kapanması

İğ iplikçiklerinin kısalması Kromozomların eşleşmesi Sentriyollerin kutuplara gitmesi Hücrenin boğumlanarak bölünmesi (2003 DPY - 8)

(2003 DPY - 8)

16. 14. Yandaki tablodan hangi yoruma ulaşılabilir? Kromozom Tür sayısı Kedi

2 x 19

Deniz yıldızı

2 x 47

İnsan

2 x 23

Soğan

2x8

Moli balığı

2 x 23

A) B i t k i l e r i n Eğrelti otu 2 x 250 kromozom sayısı daha azdır. B) Kromozom sayısı ile canlının boyutu arasında bir ilişki kurulamaz. C) Kromozom sayısı az olan canlılar gelişmemiştir. D) Kromozom sayısı aynı olan canlılar birbirine benzer. (2003 DPY - 8) 15. Semenderin kopan bacağının yerine yeni

İnsanlarda eşey kromozomları X ve Y’dir. Bu kromozomlar cinsiyeti belirlemenin yanında bazı özellikleri de kontrol eder. Yukarıdaki şemada X ve Y kromozomuyla taşınan bazı kalıtsal özellikler verilmiştir. Hangi özellik, hem erkek hem de dişi bireylerde görülür? A) B) C) D)

Yapışık parmaklılık Kulak içi kıllılığı Kırmızı - yeşil renk körlüğü Pullu deri (2004 - OKS)

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 17.

18.

Ortam Sıcaklığı 15 - 20°C

30 - 35°C

Amip Kırmızı çiçekli

Beyaz çiçekli

Bu iki bitkinin tohumları karıştırılıyor. İki gruba ayrılıp tekrar farklı sıcaklıkta yetiştiriliyor. Ortam Sıcaklığı 15 - 20°C

30 - 35°C

Kırmızı çiçekli

Beyaz çiçekli

Aynı ortamda, farklı sıcaklıklardaki bölümlerde yetiştirilen bir bitki türü, 30°C’nin altındaki sıcaklıklarda kırmızı; 30°C’nin üstündeki sıcaklıklarda beyaz renkli çiçek açıyor. Bu durumu, şekildeki gibi bir deneyle gözleyen araştırmacı aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşabilir? A) Çevre etkisiyle dış görünüşte meydana gelen değişimler kalıtsal değildir. B) Genlerde meydana gelen değişimler yavru döllere aktarılmaz. C) Çevre etmenleri genlerde kalıcı değişimler meydana getirir. D) Anne babadaki özelliklerin hiçbiri yavru döllere aktarılmaz. (2005 - Ö.O.)

Çekirdek

Bira Çekirdek mayası

Şekilde, amip ve bira mayasının çoğalması gösterilmiştir. Aşağıdaki bilgilerden hangisi her iki canlının üreme şekli için doğrudur? A) Yavru hücreler, belli bir olgunluğa erişmeden çoğalamaz. B) Çevreye uyum sağlamada yavru hücreler, ana hücreden üstündür. C) Ana hücreler, yavru hücreye bağlı da, ayrı da olabilir. D) Yavru hücrelerin çekirdekleri, ana hücreden ayrıldıktan sonra oluşur. (2005 - Ö.O.)

FEN VE TEKNOLOJİ 19. Bir araştırmacı, Y bitkisinin tuzlu bataklıkta yaşayan bireylerinin dik ve kuvvetli gövdeli; kıyı yamaçlarında yaşayan bireylerinin ise sürünücü ve zayıf gövdeli olarak geliştiğini gözlemiştir. Araştırmacı, bitkinin gelişimindeki bu farklılığın kalıtsal mı, çevresel mi olduğunu anlamak için aşağıdakilerden hangisini yapmalıdır?

20.

A) İki gruptan aldığı bitki örneklerinin boy ve ağırlıklarını karşılaştırmalı B) İki gruptan aldığı bitki örneklerini, aynı bahçede yetiştirip gözlem yapmalı C) Bitkilerin kendi ortamlarında ne kadar sürede, ne kadar büyüdüklerini hesaplamalı D) Yamaçtakilere hergün su vererek, bataklıktakilere hiç su vermeden gözlem yapmalı (2005 - OKS)

İkizler P

Kız

Erkek

Kız

Göz rengi

Mavi

Siyah

Mavi

Kan grubu

Kilo

Özellikleri Cinsiyet

İnsanlarda tek yumurta ikizlerinin genleri birbirinin aynı, çift yumurta ikizlerinin ise genellikle farklıdır. Ayrı ortamlarda yetiştirilen tek yumurta ikizlerinde, kalıtsal olmayan farklılıklar gözlenebilir. P ve R tek yumurta, S ve Ş çift yumurta ikizleri olduğuna göre tablodaki bilgilerden hangisi yanlıştır? A) B) C) D)

P P S S

ve ve ve ve

R’nin cinsiyeti R’nin göz rengi Ş’nin kan grubu Ş’nin kilosu (2006 - OKS)

CEVAP ANAHTARI 1-A 2-B 3-C 4-D 5-D 6-D 7-C 8-D 9-D 10-A 11-D 12-B 13-D 14-B 15-B 16-C 17-A 18-A 19-B 20-B

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 2. Baba

SINAV SORULARI - 5

Anne 1.

Aşağıdakilerden hangisi Kuzey Kutup bölgesinde yaşamaya uyum sağlamış yabani bir tavşan türünün, bu bölgeyle ilgili uyumsal özelliği olarak kabul edilebilir?

A) Arka bacaklarının ön bacaklardan uzun olması B) Kışın kürk renginin beyaz olması C) Bitkilerle beslenmesi D) Hızlı koşması

Yukarıdaki tabloda ve ile gösterilen genlere (alel) sahip anne babanın çocuklarının saç fenotipleri verilmiştir. Bu verilere göre aşağıdakilerden hangisi doğrudur?

(2007 - OKS)

A) geni, her durumda düz saç özelliği kazandırmaktadır. B) geni, her durumda kıvırcık saç özelliği kazandırmaktadır. C) Baba, yalnızca kıvırcık saç genine sahiptir. D) Anne, yalnızca düz saç genine sahiptir. (2008 - OKS)

CEVAP ANAHTARI 1-B 2-B