IVAN ILLICH (1926–2002) Hanna Kostyło
IVAN ILLICH (1926–2002) Hanna Kostyło
uwagę ze względu na niegasnącą dyskusję nad transformacją polskiego systemu edukacyjnego. Jaki ów system ma być? Jaka ma być szkoła? – to pytania, na które odpowiedź nie jest dana. Trzeba ją ciągle od nowa tworzyć, biorąc pod uwagę konkurujące o prymat opcje ideologiczne, teoretyczne oraz polityczne. Znalezienie odpowiedzi nie jest proste, ale obowiązkiem pedagoga humanisty, intelektualisty świadomego celu, jest poszuki‑ wanie jej poza utartymi schematami i wąskimi podziałami dyscyplin. Po upadku obowiązującej, do niedawna jedynej narracji pedagogicz‑ nej w Polsce wybuchły wielorakie pytania: jak wyjść z kryzysu, jak przerwać zastój, unikając cofania się, jak wspomagać i stymulować rozwój indywidualny i społeczny, jak przygotować się do i dla demo‑ kratycznej sfery publicznej? Szkoła – wszechpotężna instytucja, filtrująca i selekcjonująca uczniów według kryterium daleko odbiegającego od ich możliwości i potencjału umysłowego – spełnia skutecznie więcej funkcji nieza‑ mierzonych, leżących w sferze ukrytego programu niż zamierzonych, dla których realizacji została powołana. Organizm szkoły, jak stwier‑ dza wiele narodowych i międzynarodowych raportów oświatowych, żyje niemal w izolacji od całego społeczeństwa, do którego przecież powinien przygotowywać uczniów. Podobny zarzut spotyka nauczycieli (jako grupę zawodową): mówi się, że nie są przygotowani do naucza‑ nia, ponieważ nigdy nie wyszedłszy poza role szkolne, właściwie nie znają świata „rzeczywistego”. Każda próba wskazania drogi wyjścia z przeobrażającego się, ale wciąż trwającego kryzysu musi się rozpocząć od wskazania przyczyn jego powstania. Niewątpliwie źródłem kryzysu była szybka, masowa edukacja społeczeństw zurbanizowanych, połączona z poszukiwaniem formuły dla urzeczywistnienia demokracji uczestniczącej i zaspoko‑ jenia potrzeb indywidualizmu jednocześnie, a także odbywające się w tym samym czasie rozpoznanie i próby równouprawnienia dotych‑ czas tłamszonej różnorodności kulturowej. Następnym elementem jest niewątpliwie znamienna dla obecnych czasów mobilność, stechnicy‑ zowanie, zurbanizowanie i kulturowe umasowienie całego społeczeń‑ stwa, z jednoczesnym powstaniem rodziny nuklearnej. Te zjawiska stoją w skrajnej sprzeczności z ciągle idealizowanym społeczeństwem
przeszłości, jego stabilnością, rodzinnością, lokalnością i wielopokole‑ niowością, która wraz z silnym Kościołem gwarantowała niepodważalne autorytety wychowawcze. Zatem pytania, które stawia Illich, są ciągle aktualne, bo nie wiemy, dokąd zmierza szkoła, edukacja, cywilizacja.
24
25
Hanna Kostyło – pracuje w Pracowni Międzykulturowych Studiów Edu‑ kacyjnych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Wydział Nauk Pedagogicz‑ nych). Zajmuje się socjologią edukacji i pedagogiką porównawczą. Opu‑ blikowała kilkadziesiąt artykułów i dwie monografie: Ivan Illich – między romantyzmem a anarchizmem pedagogicznym (Toruń 1996) oraz Rekonstrukcjonistyczne koncepcje zmiany społecznej poprzez edukację. Antropologia pedagogiczna T. Bramelda (Toruń 2005).