Балаларға
арналған танымдық
УДК 93/94(031.053.2) ББК 63.2я2 Ә 52
Ке%есшісі – Ө.Ж. Са ымбай, жаратылыстану ылымдарыны% кандидаты. Ә 52
ӘЛЕМ КЕРЕМЕТТЕРІ – Алматы: «Аруна» баспасы. – 32 бет. – Сер.: «Балалар а арнал ан танымды энциклопедия».
ISBN 9965-26-443-0
Хал ымызда «Ізденген – жетер м рат а» деген дана сөз бар. Я ни, әр нәрсені білуге талпынып, білімні тере іне бойлау – адамды кемелдікке жеткізеді, рухани байытады. Д"ниеде балалар т"сіне бермейтін жәйттер көп-а . Өмірді жете таны ысы, бәрін білгісі келетін олар «Ол кім?», «Б л не?», «Неліктен?», «'айда?», «'ашан?» деген тәрізді с ра тар а жауап іздеп, бір тыным таппайды. Оларды осылайша ізденімпазды танытуы – таби и за дылы . Осы орайда, балалар а ба ыт-ба дар сілтейтін т"рлі танымды әдебиеттерді көмегі аса зор екендігін ескере келе, кішкентай о ырмандарды білуге деген штарлы ын ана аттандыру "шін «Аруна» баспасы «Балалар а арнал ан танымды энциклопедия» топтамасын сынып отыр. Сан алуан та ырыпты амтитын энциклопедиялар балаларды жан-жа ты кемелденіп, білімін тере дете т"суіне, өзі өмір с"ріп отыр ан ортаны ыр-сырын тану а, алыс-алыс өлкелерге иялында саяхаттау а көп көмегін тигізеді деп сенеміз.
УДК 93/94(031.053.2) ББК 63.2я2
ISBN 9965-26-443-0 ISBN 9965-26-435-Х
© ;аза тіліндегі басылымы «Аруна ltd.» ЖШС
КІРІСПЕ Келушілерді өзіні с лулы ы, сәулеті және рылу кезіндегі ма ыздылы ымен та алдыратын әлемдегі имараттар мен рылыстар ажайып кереметтер атарын райды. Кереметтер бірнеше т рге бөлінеді: ажап м сіндер мен имараттар, ежелгі ирандылар мен су астында ал андар. Сәйкесінше, оларды ежелгі кереметтер, көркемөнер кереметтері, сәулет кереметтері, рылыс кереметтері, су астында ы өмір кереметтері, заманауи кереметтер және т.б. деп бөледі. Б л ажайыптар келушілерді та алдырып, керемет әсерге бөлейді. Б л кітаптан адам мен таби ат жарат ан кереметтерді көріп, д ние ж зіне ызы ты саяхат жасау а болады.
3
ะ ะตั ะตะผะตั ั ะตั ะดะตะณะตะฝ ะฝะต?
ะกะตะฝั -ะ ั ะธั ั ะฐ ั ะฐ ะฟะฐ
ะ ะบั ั ะบะตะฝั ะฐะน ะผะพั ะพั ะธะบะป
ำจั ะบะตะฝะธะตั ะดะฐะผะธ ะฑะฐั ั ะฐ ะฐะฝ ะบะตะทะดะตะฝ-ะฐ , ะฐะดะฐะผ ะตั ั ะบั ั ะท ะฝะฐะทะฐั ะฐั ะดะฐั ั ะฐั ั ะฝ ะตั ะตะบั ะต ะด ะฝะธะตะปะตั ะถะฐั ะฐั ะดั ั ะพ ั ะฐั ะฐะฝ ะตะผะตั . ะ ะตั ะตะผะตั ั ะตั ะดั ะถะฐั ะฐ ะฐะฝ ะฐะดะฐะผะดะฐั ะดั ะฐั ั ะผะตะฝ ะพะปะฐั ะดั ะธะดะตั ั ั ะฝั ะฐั ั ั ะดะฐะฝ ะฐั ั ั ะฐ ะถะตั ั ะฟ, ะบะตะนั ะฝะณั ั ะฟะฐ ะฐ ะผ ั ะฐ ั ะตั ั ะฝะดะต ะฐะปั ะฟ ะพั ั ั ั ั โ ะพะดะฐะฝ ะบะตะนั ะฝ ะดะต ั ะฐะผะฐั ะฐ ั ั ั ะฝะดั ะปะฐั ะดั ะด ะฝะธะตะณะต ะบะตะปั ั ะฝะต ั ะตะฑะตะฟ ะฑะพะปะฐะดั . ะ ั ะทะดั ำ ะปะตะผ ะฐะถะฐะนั ะฟ ะฐ ั ะพะปั . ะ ะปะฐั ะทะฐะผะฐะฝะฐั ะธ ะบะตั ะตะผะตั ั ะตั ะถำ ะฝะต ะตะถะตะปะณั ะบะตั ะตะผะตั ั ะตั ะฑะพะปั ะฟ ะฑำฉะปั ะฝะตะดั . ะ ะถะตะปะณั ำ ะปะตะผะฝั ะถะตั ั ะบะตั ะตะผะตั ั ะฑะฐั . ะขะฐ ะฐะถะฐะนั ะฟ ั ำ ั ะปะตั ำฉะฝะตั ั ะฝ ะฐะนั ะฟะฐ ะฐะฝะดะฐ, ะฑ ะณั ะฝะณั ะบ ะฝะณั ะบะตั ะตะผะตั ั ะตั ะดะต ั ำ ั ะปะตั ะบะตั ะตะผะตั ั ะตั ั , ั ั ะปั ั ะบะตั ะตะผะตั ั ะตั ั , ั ั ะบะตั ะตะผะตั ั ะตั ั ะถำ ะฝะต ั ะฐ ั ะฑะฐั ะฐ ั ั ะปั ั ะฐะฝะฐั ะฐ ะฑำฉะปั ะฝะตะดั . ะ ะปะฐั ะดั ะบำฉะฟั ั ะปั ะณั ำ ะปะตะผะฝั ะผำ ะดะตะฝะธ ะถำ ะฝะต ั ะฐั ะธั ะธ ะผ ั ะฐั ั ั ะตั ั ะฝะดะต ะฎะ ะ ะกะ ะ ั ะฐั ะฐะฟั ะฝะฐะฝ ะผะพะนั ะฝะดะฐะปั ะฟ, ั ะธั ั ั ั ะบั ะผะตั ะนั ะผะดะฐั ั ะผะตะฝ ะพั ะฐะปะฐะดั . ะ ะป ะถะตั ะปะตั ะดั ะถั ะปั ะฝะฐ ะผะธะปะปะธะพะฝะดะฐ ะฐะฝ ั ะฐั ั ะฐะผะฐั ะฐะป ะปะฐะนะดั . ั ะฐั ั ั ะปะฐั ั ะฐะผะฐั ะฐะปะฐะนะดั . ะ ั ั ะถ ะฐะปั -ะ ั ะฐะฑ
ะ ะฐั ะถะฐะฝะดั ั ะธั
4
4
ะ %ะฝะธะตะถ%ะทั ะปั ะบ ั ะฐั ะดะฐ ะพั ั ะฐะปั ั
М зды тар
Á³ëãåíãå — ìàðæàí! Таби!атты андай жеті кереметін білесі ? Таби атты жеті кереметіні ішіне Эверест тауы, лкен Тос ауыл Рифі, Гранд-Каньон, Виктория сар ырамасы, Рио-де-Жанейрода ы айла , Парикутин жанартауы мен Поляр ш% ыласы кіреді.
Жартас а салын!ан бейнелер Е лкен г л – Раффлезия
´àæàï äåðåêòåð Т˙ж-Махал – ˙лемдегі е ˙демі кесене болып табылады.
Эйфель м нарасы – осы к нгі кереметтерді бірі. Ол бастап ыда көрме ретінде салын!ан. +иза пирамидасы – е көне, Ежелгі д ниені жеті кереметіні ішіндегі са талып ал!ан жал!ыз !имарат. Родос аралында!ы Колосс ескерткіші салын!ан к ннен бастап б зыл!ан!а дейін бар-жо!ы 56 жыл т р!ан. Әйтсе де ол ежелгі д ние кереметтеріні тізімінде бар.
Åñ³¤å ñà¢òà!
Таби атты жеті кереметінен бөлек ежелгі д ниені мытыл ан жеті кереметі бар.
Т тіктен шы ан н˙ресте
Ангкор-Ват
Көгілдір кит
+иза пирамидалары
Пасха аралы
5
Көне д ние кереметтері Көне Д ниені жеті кереметі бар. "иза пирамидасы – әлемні бірінші кереметі. Ол Мысырда ы "иза аласында орналас ан. &лы Пирамиданы биіктігі 145.75 метр. Әлемні екінші кереметі – Вавилонны аспалы ба ы. Ба ты өсімдіктері жер де гейінен жо ары аулап өскен. *шінші керемет – Эфестегі Артемида ибадатханасы. Ол Т ркияны осы к нгі Сельчук аласыны ма ында ы ежелгі Эфес аласында орналас ан. Төртінші керемет – Ежелгі Олимпия алАлександрия шамшыра ы асында ы Зевсті м сіні. Бесінші керемет – Галикарнас кесенесі. Ол Т ркияны Бодрум аласында. Алтыншы керемет – Жерорта те ізіні Родос аралында ы Колосс м сіні. Ол Грек елінде. Жетінші керемет – Александрия маягі1. Ол Мысырды Александрия аласында.
Á³ëãåíãå — ìàðæàí!
Вавилонны аспалы ба ыны андай ерекшелігі бар? Вавилонны аспалы ба ында ы өсімдіктер жер де гейінен жо ары аулап өскен. Ал а ашты тамырлары сті гі террасалар а2 отыр ызыл ан.
Родоста ы Колосс
6
Зевс м сіні
Вавилонны аспалы ба ы
´àæàï äåðåêòåð Артемида ибадатханасыны ба аналары т тас м˙рм˙рдан жасал ан. Галикарнас кесенесіні жалпы биіктігі 45 метр. Родоста ы Колосты т р ызу а 12 жыл уа$ыт ж мсалып, $ рылыс б.э.д. 282 жылы ая$тал ан. Александрия маягы – ˙лемні жо ал ан алты кереметіні ішіндегі со ысы.
Галикарнас кесенесі
иза пирамидасы
Åñ³¤å ñà¢òà! лы Пирамида 20 жылдан аса уа ыт со ыл ан деседі. Эфестегі Артемида ибадатханасы
7
С˙улет кереметтері Кейбір имараттар келушілерді ерекше сәулетімен тамсандырады. Чарльз Бэрри растыр ан лкен Бенні Са ат м нарасы да лы сәулет өнеріне жатады. Ол са ат м нарасы т#рінде бірлескен. Сәулет кереметіні келесі мысалы – Сиднейдегі Опера #йі. Ол Австралияны Беннелонг Пойнт айла ында орналас ан. +ытайда ы ,лы +ытай ор аны жыл сайын миллионда ан халы ты өзіне арай тартады. Ал Аграда ы Тәж-Махал – сәулет өнері мен с лулы ыны сөз жетпес тамаша туындысы. Тәж-Махал мәрмәріні т#сі маусымнан маусым а дейін, са ат сайын өзгеріп отырады деседі. Ал Камбоджа сәулетіні та ы бір айталанбас #лгісіні бірі – Ангкор Ват. Мексикада ы Мехико Ситиді жанында орналас ан Теотиуакан – ірі әрі көне діни кешен. Б л аланы та аларлы сәулетіні рамына К#н пирамидасы кіреді. Праганы Старе Местосы – жер бетіндегі е ажайып сәулетті алаларды бірі. Ассизияда ы Рим Амфитеатры – Рим Империясында салын ан амфитеатрлар ішіндегі е ірісі.
Т˙ж-Махал
Á³ëãåíãå — ìàðæàí!
Пизан м нарасы
Рим амфитеатры С˙улетші деген кім?
«Сәулетші» деп имаратты рылысын жоспарлап, жобалап, ада алайтын адамды айтамыз.
8
Рим амфитеатрыны ішкі көрінісі
´àæàï äåðåêòåð Старе Место Прага
Сиднейде Опера йін со у а 120,000,000 австралиялы доллар ж мсал ан. Көне заманда !лы "ытай ор аны «Лиді$ он мы$ абыр асы» деп атал ан.
Åñ³¤å ñà¢òà!
Т˙ж-Махалды$ рылысын ая тау а 22 жыл мен 22,000 ж мысшы ажет бол ан. Биг Бенде е$ ал аш ы радиохабарды 1923 жылды$ 31 желто саны к ні т н ортасында «Би Би Си» телеарнасы ж ргізген болатын.
Ангкор Ват XII
асырды басында джунглиде салын ан.
" ла алы т р ан Пизан м нарасы ал ашында тік т руы ажет болатын.
!лы "ытай ор аны
Сиднейдегі Опера йі
Ангкор Ват
Биг Бен Са ат м нарасы
9
рылыс кереметтері + рылымы мен жалпы композициясы ар$ылы адамды баурап алатын кейбір имараттар мен $ рылыстар лы инженерлерді $иялынан ту ан. + рылысты осындай та ажайып конструкциясыны бірі – А+Ш-ты Нью-Йорк $аласында ы Азатты$ м&сіні. Ол б&кіл әлемге белгілі демократия бейнесі дәрежесіне ие болды. Дубайда ы Бурж аль-Араб салтанатты $она$ &йі тербелмелі спинакер желкені т&рінде жасал ан. Англияны Лондон $аласында ы Лондон көпірі 1750 жылы Вестминстер көпірі ашыл ан а дейін Темза өзенінен өтетін жал ыз көпір болатын. Эйфель м нарасы темірден со ыл ан. Ол Париждегі Сейн өзеніні ма ында ы Марс ала ында жасал ан. Сиднейдегі Харбор-Бридж көпірі – орталы$ аудан мен Солт&стік жа алауды жал астыратын, автомобиль, теміржол және жаяу ж&ргінші өтетін Сидней айла ыны негізгі өткелі. Б л көпір 1967 жыл а дейін $аланы е Эйфель биік $ рылысы болатын. м нарасы Бурж аль-Араб т нгі көрінісі
Á³ëãåíãå — ìàðæàí! Инженер деген кім? Инженер – $ рылысты на$ты бір аума ына тартыл ан, $ рылыс саласына мамандан ан адам. Инженерлер өз ж мысына шы армашылы$ты, технологияны және ылыми ма л маттарды штастыра отырып кіріседі.
10
Лондон көпірі
´àæàï äåðåêòåð Эйфель м#нарасы – Париждегі е% биік &имарат. Бурж аль-Араб нары та «˙лемдегі жеті ж#лдызды ал&аш ы она йі» ретінде #сыныл&ан. Гиннесті% Әлемдік рекордтарына с˙йкес, Сиднейдегі Харбор-Бридж – ˙лемдегі е% ке% ж˙не е% лкен болат а пасы бар көпір болып табылады.
Åñ³¤å ñà¢òà! Азатты м сінін француз м сіншісі Бартольди Францияда растырып, жаса ан.
Сиднейдегі Харбор-Бридж
Инженерлер
Бурж аль-Араб Азатты м сіні
11
Көркемөнер кереметтері Көрерменді өзіні эстетикалы әдемілігі мен тартымдылы ы ар ылы тартатын кереметтерді «Көркемөнер кереметтері» деп айтады. «Абу-Симбел» деп аталатын Мысырда ы археологиялы азбалар орны көлемді екі тас ибадатханадан т"рады. Мона Лиза Ол Рамсес Фараоныны төрт м&сінімен да ты. М&сіндер, артында т"р ан ибадатханамен бірге, &ш мы жылды тан аса уа ыт б"рын бір тастан жасап шы арыл ан. )ытайда ы Аспан ибадатханасы – сәулет т"р ысынан діни имараттарды тамаша тобы. Оларды Мин және Чин әулетіні
императорлары "рбанды шалу рәсімін өткізуге және мінажат ету &шін олдан ан. Рашмор тауы – Америка )"рама Штаттары тарихыны ал аш ы 150 жылын символмен көрсететін 2лтты Президенттік мемориал. 4иза пирамидасы – е көне заманда ы жеті кереметті ішіндегі са талып ал ан жал ыз керемет. Сәнді көркемөнер стилінде салын ан биіктігі 38 Аспан метрлік Иса м&сіні Бразилияны Рио-де-Жанейро ибадатханасы аласында орналас ан. Б"дан бөлек, Парижде Корольдік Музыка академиясы және өнерді ас а с"лулы ын ай а тайтын Леонардо да Винчиді «Мона Лиза» туындысы да бар.
Рашмор тауы
12
Абу-Симбел
´àæàï äåðåêòåð
Á³ëãåíãå — ìàðæàí! Суретші деген кім?
Салтанат а пасы
Шы армашылы ж мыс а берілген адамды суретші дейміз.
Корольдік Музыка (Опера) Академиясы
Рамсес 2 – Каирдегі Мысыр м,ражайында драмалы т рде көрсетуге шы арыл ан, 3200 жылды тарихы бар мумия. Мин ˙улетіні+ с˙улеті б кіл ытай ибадатханаларыны+ ішіндегі е+ с˙нді ибадатхана ретінде ке+інен зерттелуде. Париждегі Корольдік Музыка академиясы «Опера академиясы» деген атпен белгілі. Салтанатты а па – лкендігі жа ынан д ние ж зінде екінші салтанатты а па болып табылады.
К н пирамидасы
Åñ³¤å ñà¢òà!
Рио-де-Жанейрода ы Иса м сіні
К н Пирамидасы – Теотиуаканда ы е ірі имарат және Орталы Америкада ы е ірілерді бірі.
иза пирамидасы
13
Тастардан жасал ан кереметтер М сіншілер мен инженерлерді айтпа анда, таби атты өзі с лу да әсем шебер б лік туындыларына бай. Т Тастан жасал ан кереметтер тастан кесілген айры Моаи ша рылыстарды білдіреді. Перуда ы Мачу-Пикчу – әлемдегі е әсерлі ирандылар деп саналады. Олар Урубамба өзеніні шат алы орша ан тау шы ында ы тік е істі ыратта орналас ан. Тыны м хитыны о т стік бөлігіндегі Шы ыс аралы жанартау жынысынан кесілген «Моаи» деп аталатын тас м сіншелерімен белгілі. Сондай-а , Улуру деген атпен белгілі Айерс-Рок – әлемдегі е ірі монолит. Б л ежелден «аруа он ан жер» деп саналып, Австралия таби атыны бетке стар мекені атал ан. Гибралтар б азы д ние ж зіне өзіні өте лкендігімен әйгілі. Ол Пиреней т бегіні о т стік шегінде орналас ан. Стоунхендж – Витширдегі Эймсбери аласынан батыс а арай екі миль ашы ты та ы Сол сбери жазы ыны ашы ырлы жерін де жай ас ан мегалиттік3 ирандылар. Б л – айнала орналас ан топыра рылымдарыны жиын ты ы.
Á³ëãåíãå — ìàðæàí! Моаи пасха аралдары
Тас жынысы деген нені білдіреді? Тас жынысы деген – минералдар мен химикаттарды осындысы.
14
Айерс-Рок
´àæàï äåðåêòåð Гибралтар б азыны жалпы аума ы алты шаршы ша ырымнан аспайды. Йель зерттеушісі Хайрем Бинхэм Мачу-Пикчуды аш аннан кейін, алпына келтіру ж мыстарымен айналыса баста ан. Моаиды тігінен орналас ан е зын м(сініні биіктігі 10 метрге жетеді.
Åñ³¤å ñà¢òà!
Стоунхендж – жер бетіндегі тарих а дейінгі е ата ты мекен болып табылады.
Керемет б аз
Гибралтар б азында маймылдар (йірі бар. Б л – б(кіл Еуропада ы маймылдар жартылай жабайы мемлекетте еркін өмір с(ретін жал ыз мекен.
Мачу-Пикчу
Стоунхендж
Гибралтар б б азы
Керемет б аз
Керемет б аз
15
Су кереметтері Таби атты әрбір элементі жер бетін адам айт ысыз с лулы пен жандандыр ан. Антарктида – Жер шарыны о т стік полюсінде орналас анымен, е суы , е р а және е желді рлы . Аргентина мен Бразилия терГалапагос аралдары риториясын бөліп т р ан Игуасу сар ырамасыны ені 3 ша ырым. Галапагос аралдары сия ты көптеген аралдар келушілерді таби и с лулы ымен та алдырады. Зимбабве жеріне жапсарлас жат ан, ені 1700 метрді райтын Замбези өзеніні суымен асы пай а ан Виктория сар ырамасы – тамашалау а т рарлы керемет мекендерді бірі. Норвегия Фьордтары4 – жа алауда ы тауларды атты м зды тарынан кесілген та ы бір су кереметі. О т стік- ытай те ізіндегі Гонконг айла ыны көрінісі – әлемдегі та дай а тыратын әсем жерлерді бірі. Айла ты электр шамдары жар ыра ан кешкі көрінісін көрген адам лкен әсерге бөленеді. Италияда мен Венеция – каналдары мен арналары ар ылы белгілі. Виктория сар ырамасы
Á³ëãåíãå — ìàðæàí! Гонконг атауында андай ерекшелік бар? Гонконг сөзі «хош иісті айла » деген ма ынаны білдіреді. Кейбір тарихшылар Гонконг айла ына айы тармен тауар тасымалдау кезінде сандал а ашыны хош иісі мен ауа а ж пар иіс жайылатын бол анды тан, ала осылай атал ан деген болжам айтады.
16
Игуасу сар ырамасы
´àæàï äåðåêòåð Игуасу сар ырамасыны өзен а ысы 275 бөлек сар ырамадан т!рады.
Антарктика
Антарктикада белгіленген е төменгі температура -89°С.
Виктория сар ырамасы
Виктория сар ырамасынан шы атын дыбыс пен т!ман а байланысты жергілікті т!р ындар мен 'кімет оны «Mose oa Tunya» деп ата ан. Ол «Да ырла т!ман» деген ма ына береді.
Гонконг айла ы
Åñ³¤å ñà¢òà! Игуасу сар ырамасы әлемдегі е лкен жал ыз сар ырама. Оны шексіз г рілі ла т ндырады.
Норвегия Фьордтары
Венеция каналы
17
Су астында ы өмір кереметтері рлы та ы сия ты, су астында да өмір бар. Ол на ыз тылсым с лулы ты көрінісі. Су астында ы кереметтерді Байкал те ізі ішінде лкен Тос ауыл рифі бар. Ол Австралияны солт"стік-шы ыс жа алауында ы Маржан те ізінде 2000 ша ырым а жайылып жатыр. Онда шамамен 10 000 маржан бар. Гидротермальды көздер керемет мекен іздегендер арасында зор ызы ушылы тудырып отыр. Гидротермальды көздер – жерді бетіндегі, ішінен геотермальды ысытыл ан су шы атын жары ша . Геотермальды көздер ысты магма жер бетіне біршама жа ын орналас ан, вулканды белсенділігі жо ары орындарда жиі кездеседі. ызыл те із – су асты өміріні та ы бір кереметі. Ол нді м хитыны Азия мен Африка аралы ында ы рлы аралы те із болып табылады. Байкал – әлемдегі е тере көл және е ірі таби и т щы су то аны. Су асты өмірі туралы айт анда, е ірі с"т оректі жануар – көгілдір кит еске т"седі. Ал «те із ба ы» деп таныл ан Маржанды рифтер маржан а аларыны тым көп шо ырлануынан пайда бол ан.
Á³ëãåíãå — ìàðæàí!
« лкен Тос ауыл рифі» атауында андай ерекшелік бар? « лкен Тос ауыл рифі» атауы терминні ате олданылуы. Термин «мы да ан т"рлі маржанды рифтерді топтамасы» деген ма ына береді.
18
Гидротермальды кен
´àæàï äåðåêòåð ауымдалуы жа ынан Белиз – Америкада ы е ша ын егеменді аралштат.
лкен Тос ауыл рифіні суасты өсімдіктері мен жануарлары
«Полиптер» деп аталатын те із жануарлары лкен Тос ауыл рифі сия ты маржанды рифтер райды. ызыл те із – ˙лемдегі е т зды су айдындарыны бірі.
Åñ³¤äå ñà¢òà!
Байкалда д'ние ж'зіндегі т щы су орыны 20%-ы шо ырлан ан.
Гидротермальды көздер Айда болуы ы тимал.
ызыл те із
Маржанды рифтер
19
Джунгли кереметтері Джунглиді жабайы ө ірі кереметтерге бай. Ол – е ірі г л – Раффлезия, е ірі с т оректі саналатын Африка пілдері сынды алыптарды
Е лкен г л – Раффлезия мекені. !лы Серенгети көшіні ар асында біз $рлы ты е лкен мекендеушілеріні жер бетінде жабайы жануарлармен бірге Африка көрінісімен жылжи отырып пайда бол%анын көре аламыз. Жауыны бітпейтін амазонды ормандар – Бразилия мен Перу ормандарыны та%ы бір тамаша көрінісі. Нгоронгоро кратері5 – орталы Танзанияны солт стігіндегі мы да мы да%ан шы%ысафрикалы жабайы жануарларды ж$ма ж$м жайы. Арнем автомагистралін бойлай орналас ан $лтты оры тар, жабайы таби%атты Мореми $лтты саяба%ы, Торрес даль Пайне $лтты саяба%ы – алуан-т рлі жабайы таби%атымен әлемге танымал ны орындар.
Жер бетіндегі е лкен с т оректі
Á³ëãåíãå — ìàðæàí! Åñ³¤å ñà¢òà! Серенгети көші айдан пайда болды? Серенгети көші кезінде су тапшылы%ынан немесе суды жо ты%ынан мы да%ан жануарлар орын алмастырады.
20
Серенгети көші кезінде орын ауыстыр ан йір са ат тілі бойынша айналма ба ытта ж реді.
´àæàï äåðåêòåð Амазонканы" жауынды орманы көлемі жа ынан б$кіл Еуропадан $лкен. Какаду лтты саяба ы 1984 жылы ˙лемдік м ра тізіміне енген. Моремиде батыста ы Көсемдер Аралы мен шы ыста ы Мопейн Тілі аралы сия ты $лкен екі аралды оршап т р ан су жолдарыны" желісі бар. 1978 жылы ЮНЕСКО Торес дель Пайне лтты саяба ын «Биоайма ты оры » деп жариялады.
Серенгети лы көші
Какаду лтты саяба ы
Нгоронгоро кратері
Торес дель Пайне лтты саяба ы
21
ะ ะทั ะฝะดะฐั ะ ะดะฐะผะดะฐั ะฐ ั ำฉะฑะตะดะตะฝ ั ำฉะฝะต ะฐั ะฐะฟ ั ั ะฐะฝ ะทำ ั ะปั ะผ ะธะผะฐั ะฐั ั ะฐั ะผะตะฝ ั ั ะ ะฐั ั ะตั ั ะพั ะฝ ะปั ั ั ะฐั ะฐ ะฐั ะฐั ะฐ , ะบำฉะท ั ะพะนะผะฐะนะดั . ะจั ะดะฐั ั ั ะทั ะผั ะฝะดะต ะญะฒะตั ะตั ั ั ะฐั ั ั ั ั 9 ั ะฐ ั ั ั ะผ ะฑะธั ะบั ั ะณั ะผะตะฝ ะฑั ั ั ะฝั ั ะพั ั ะฝ ะฐะปั ะฐ, ะจะฒะตะนั ะฐั ะธั ะดะฐ ั ะ ะฐั ั ะตั ั ะพั ะฝ โ ำ ะปะตะผะดะตะณั ะต ะตั ะตะบั ะต ั ั . ะ ะฐะปะฐะทะธั ะฝั ะ ั ะฐะปะฐ ะ ั ะผะฟั ั ะดะฐ ั ะ ะตั ั ะพะฝะฐั ะตะณั ะท ะผ ะฝะฐั ะฐั ั โ ะต ะฑะธั ะบ ะธะผะฐั ะฐั ั ะฐั ะฑะพะปั ะฟ ั ะฐะฝะฐะปะฐะดั . ะ ะบั ะธะผะฐั ะฐั ั ั ะพั ั ะฐั ั ะฝะฐะฝ ะถะพ ะฐั ั 58 ะผะตั ั ะฑะธั ะบั ั ะบั ะตะณั 41 ะถำ ะฝะต 42- ะฐะฑะฐั ั ะฐ ะพั ะฝะฐะปะฐั ะฐะฝ ะบำฉะฟั ั ะดั ะฐั ะฐั ั ะฝะดะฐ ะพะป, ั ั ะฟั ั ะบำฉะท ะถะตั ะตั ะปั ะบั ะตะน ะบำฉั ั ะฝะตะดั . ะ ะป ะ ั ั ะ ะพั ะบ ะกะบะฐะนะปะฐะนะฝ ะบำฉะบะบะต ะบำฉะท ั ั ะบะบะตะฝ ะธะผะฐั ะฐั ั ะฐั ะดั ะบำฉั ั ะฝั ั ั ะฝ ะบ7ั ะตะนั ะต ั 7ั ะบะตะฝะดะตะน. ะ 7ะฝะธะตะถ7ะทั ะปั ะบ ะกะฐั ะดะฐ ะ 7ะฝะธะตะถ7 ะกะธ-ะญะฝ ะขะฐั ั ั ะ ั ั ะฐะปั ั 110 0 ะฐะฑะฐั ั ั ะตะณั ะท ะผ ะฝะฐั ะฐั ั ะผะตะฝ ะผ ะฝะฐั ั ะผะตะฝ ำ ะนะ ะฝะธะตะถ ะทั ะปั ะบ ั ะฐั ะดะฐ ะพั ั ะฐะปั ั ะณั ะปั ะตะดั . ะญะนั ะตะปั ะผ ะฝะฐั ะฐั ั ะฝะฐั ะฐั ั โ ะฐะดะฐะผ ะพะปั ะผะตะฝ
ะปั ะผะตะฝ ั ั ั ะทั ะป ะฐะฝ ั ั ั ะทั ะป ะฝ ะต ะฑะธั ะบ ั ั ะปั ั .
ะปั ั . ะ ะป 1889 ะถั ะปั ะถ ั ั ะฐะปั ะฝ ะฐะฝ ะฑะพะปะฐั ั ะฝ. ะฑะพะป ั ะฝ. ะกะธ-ะญะฝ ะขะฐั ั ั ะข ั โ ำ ะปะตะผะดะตะณั ะต ะฑะธั ะบ ะธะผะฐั ะฐั . ะ ะป ะ ะขะพั ะพะฝั ะพ ะฐ ั ะฐั ั ะฐ ั ะฐั ั ั ะปะฐั ะดั ะบำฉะฟ ะบ ั ะตะฟ ั ะฐั ั ั ะฐ ั ะตะฑะตะฟ ะฑ ั ั ะฑะพะปั ะฟ ั ั .
22
ะ ั ะฐะนั ะปะตั ะ ะธะปะดะธะฝะณ
´àæàï äåðåêòåð
Á³ëãåíãå — ìàðæàí!
А%Ш-та!ы Крайслер Билдинг !имараты ал!аш болып " рылыс"а болат рамаларды "олданды.
Д ниеж зілік Сауда орталы!ында "андай "ай!ылы о"и!а болды? 2001 жылды 11 ырк йегінде НьюЙоркты «Егіздер» деп аталатын зәулім имараттарына террористер шабуыл жасап, екі бірдей имаратты жермен-жексен етті. 1972 жылдан 1973 жыл а дейін олар әлемдегі е биік имараттар болып есептелген.
1996 жылы Эверест тауында е+ с мды" жа!дай болды. Сол жылы тау!а шы!ып бара жат"ан 15 адамны+ б˙рі "аза тап"ан.
Эйфель м нарасы
1865 жылы, ˙ре+ дегенде, Маттерхорн шы+ына адам ая!ы тиді. Біра" б л 4 адамны+ өмірін "иды. Д ниеж зілік Сауда орталы!ын Америкадан шы""ан жапонды" с˙улетші Минору Ямасаки " растыр!ан болатын.
Нью-Йорк Скайлайн Эверест тауы
Петронас егіз м наралары
Åñ³¤å ñà¢òà! 1973 жылы салын ан Сирс-Тауэр 1996 жыл а дейін әлемдегі е биік имарат болып есептелді.
23
Е лкендер Көлеміне байланысты т рлі таби ат кереметтері мен адам олымен жасал ан рылыстар лкенні ішіндегі е лкені болып б бөлшектенді. Боробудур – әлемдегі е лкен будда монументі. Динозавр Шамбор ор аны – французды Лу Луар ор андарыны ішіндегі е ірісі. Сарайда 440 бөлме мен 100-ден аса камин6 бар. Б гінгі к ні көгілдір кит – жердегі, африкалы піл – рлы та ы е лкен жануар. Ал с жейтін голиаф – әлемдегі е лкен өрмекші. А'Ш-ты Вашингтон штатында ы Сиэтл жанында ы Эверетт Плант – әлемдегі е лкен имарат. Оны жалпы көлемі 13.3 миллион м3 райды. Жапонияда ы зынды ы 4 ша ырым болатын Акаси Кайкё көпірі – әлемдегі е зын аспалы көпір. CWGC зираты – әлемдегі е лкен британды бейіт. Ол Тайн Кот аласына жа ын жерде орналас ан. Ішінде 46 800-ден астам абір бар. Терра р р Котта м ражайында, атты артиллерияны ауынгерді оса есептегенде, 8099 жауынгерді көлемі пішіні бар. Әр жауынгерді ей. Б л кәдімгі адамны көлеміндей. – балшы тан жасал ан е лкен әскер коллекциясы.
Á³ëãåíãå — ìàðæàí! Б Боробудурда ибадат ету салты алай е ж ргізіледі? «Будда» табынушылары са ат тілі бойынша Боробудурды айналып, е төменгісінен бастап, әр атарды кезегімен өтіп ж реді. Монументті шы ына жету Нирвана а жетумен те деп саналады.
24
Африкалы піл
´àæàï äåðåêòåð Åñ³¤å ñà¢òà! Көгілдір кит
с жегіш голиаф
Біршама асырлар аралы ында Динозаврлар жер бетіндегі е лкен жануарлар бол ан.
CWGC зираты
Боробудуды& төрт б рышты террасалары буддистерді& мы&да ан тез т сірілетін рылымымен ыпты жинал ан. Көгілдір китті& баласы өміріні& ал аш ы 7 айында к ніне, шамамен, 400 литр с т ішеді. Аф Африкалы ф пілдер і сей йсмикалы тербелісті байланыс т рінде олдану а абілетті.
Акаши- Кайкё көпірі
Шамбор сарайы
25 Терра Котта м ражайында ы балшы ˙скер, ытай
Е ыс алар Көк тіреген зәулім имараттар т р ызыл ан әлемнен ша ын да жайлы жайды да табу а болады. Сондай ша ын кереметтерді бірі – Аризонаны е кішкентай м ражайы. алымдар 25-те 15 микрометрден т ратын е ша ын то азыт ышты жасап шы арды. Сондай-а , зерттеу ж мыстары әлемдегі е Е кішкентай мотоцикл кішкентай автоматты аламсап растырды. Оны шыны ша ынды ы сонша, онымен әдеттегіден ж$з есе ж а сызы сызу а болады. А%Ш-та ы Кэти Юнгты белі – бар-жо ы 35 сантиметрді райтын әлемдегі е ж а бел. )й жа дайында жасал ан «Биде BD-5J» – әлемдегі е кішкентай ша . Оны Сан Хуаннан шы ан Хуан Хименез растыр ан. Швециялы Виберг – әлемдегі е кішкентай мотоциклды авторы. Әлемдегі е ыс а адамны бойы 50 сантиметрді райды. Ол – Непалды Хагендра Тапамагара елді мекенінен шы ан 14 жаста ы бала. %ытай тинэйджері7 Джу Хайджэн – әлемдегі е ыс а әйел. Оны бойы – бар-жо ы 79 сантиметр. Бір – молекуланы ішіндегі бөлшектерді көмегімен алымдар әлемдегі е кішкентай машинаны растырды.
Á³ëãåíãå — ìàðæàí! Әлемдегі е ша!ын шарап бөтелкелерін кім жаса!ан? А%Ш-ты Калифорния штатынан Энсино, Клейн Дизайннан шы ан Стив Клейн ала ан а сыйып кететін өте нәзік бөтелкелер шы арады. Әр бөтелкені зынды ы 3 сантиметр және сыйымдылы ы 0,75 мл. Әр бөтелкеге ат ойылып, ты ынмен жабылады да, мөр басылады.
26
Таал жанартауы
Милл Эндс саяба!ы Кэти Юнг
´àæàï äåðåêòåð Биіктігі 406 метрлік Таал жанартауы – ˙лемдегі е кішкентай жанартау. Рой өзені – Грейт-Фолс а жа ын ма да ы Джайант Спрингс пен Миссури аралы ынан 600 метр ана а ып өтетін ˙лемдегі е ыс а өзен.
Әлемдегі е кішкентай с# гуір айы Әлемдегі е кішкентай ша
Суттер Буттес – ˙лемдегі е кішкентай тау жотасы. Орегон штатыны Портланд аласында 1948 жылы салын ан Милл Эндс саяба ы – ˙лемдегі е ша ын саяба .
Әлемдегі е кішкене машина
Әлемдегі е ша ын то азыт ыш
Суттер буттес
Әлемдегі е кішкене автоматты аламсап
Åñ³¤å ñà¢òà! Е ша ын с гуір айы ты канадалы Пьер Поулин жасап шы ар ан. Әлемдегі е ша ын м ражай
Джу Хайджэн
Хагендра Тапамагар
Джу Хайджэн
27
Саяхат а бару а арнал ан керемет мекендер Әлемде Бенерас пен Фес, Мысыр пирамидалары, Италияда ы « ла алы т р ан» Пизан м нарасы, Азатты Т˙ж Махал м нарасы сия ты, саяхатшыларды көптеп келуімен ата ы шы ан керемет жерлер бар. Риода ы Масленица8 әлемдегі е ата ты «сауы кеші» деп атал ан. Миллионда ан туристер Рио-де-Жанейро аласыны т р ындарымен осылып, кө ілді думан-той а араласып кетеді. Керемет биік көрінісімен саяхатшыларды саясына баурап алатын та ы бір мекен – Ладакх деп аталады. Ал, т/рлі айма тардан адам көп келетін асиетті Фес аласы испан-араб өркениетіні азынасы болып табылады. Алыпты со па жолы өзара байланыс ан базальт9 ба аналарымен белгілі. Б л – Солт/стік Ирландияда ы Д/ниеж/зілік м ра а жататын жал ыз мекен. 3 здан олмен ойып салын ан, көпке белгілі лгілі Аджанта мен Эллора / гір-монастырлері – 5ндістанны е нды сәулет м раларыны бірі. 5ндістанда ы Бенерас а шомылу және д а ылу /шін жылына миллионда ан табынушылар келеді. Б дан бөлек, Маурия императоры Асоко т р ыз ан Санчи монументі, 5ндістанда ы Тәж-Махал, Сахара шөлі, Венеция сия ты керемет орындар миллионда ан туристерді та алдырып келеді.
Á³ëãåíãå — ìàðæàí! Аджанта мен Эллораны көріністері андай?
28
5ндіні б л / гірлері 5ндістанны тасында ал ан сәулет жазбасын білдіреді. Олар да /нді тарихыны діни сабырлы ы туралы сыр шертеді.
Пизан м нарасы
´àæàï äåðåêòåð Көне Орталы Азияда сауда жолында ы ма ызды жал ау – Ладакх болатын.
Мысырда ы Сфинкс
0ндіні Джамму ж˙не Кашмир штаттарында ы е лкен аудан – Ладакх. Ол халы саны аз аудан болып саналады.
Аджанта ж˙не Эллора гірі
2лы 3иза Сфинксі – бір жартастан жасал ан ˙лемдегі е лкен м сінні бірі. Ол гректі а ыз а айнал ан ма 4лы ыны 4рметіне осылай атал ан.
Åñ³¤å ñà¢òà! Сахара шөлі – жер бетіндегі е лкен шөл. Бенерас Гхат
Азатты м сіні Риода ы карнавал
Сахара шөлі Санчи т йгіші
Фес асиетті аласы Алыпты со па жолы
Ладакх
29
ылым кереметтері
´àæàï äåðåêòåð 2004 жылды ырк йегінде Кеннеди атында ы арыш орталы ыны бір бөлігін дауыл иратып кетті. Өлген адамны м˙йітін ашып, ал аш рет а асын жина ан адам – Андре Весалиус.
ылым мен технологияда жеткен жетістіктер өмірде көптеген кереметтерді тууына жол ашты. Өмір с руТ тіктен шы ан ді гірден баста ан адам Долиді с йегі Шотланбала – Луиза дияны )лтты м*раб гінде ай а жетіп, енді өзжайыны бөлігі болып ге планеталарды зерттеумен айналысуда. табылатын Эдинбург корольдік м*ражайында са аза!станда ы «Бай!о ыр» арыш ала ынтаулы. да 1957 жылы т# ыш арыш ракетасы сәтті #шырылды. Ол д ние ж зіндегі е бірінші Жерді жасанды серігін орбита а шы арды. Биология саласынан мысал алса!, «т тіктен шы!!ан балалар» мен клондар б гінгі к нді бас!арып отыр. Доли есімді !ой – жасушадан сәтті клондал ан бірінші с т!оректі. Ол Шотландияны Рослинск институтында клондалып, өміріні со ына дейін сонда тіршілік етті. «Т тіктен шы!!ан нәресте- Åñ³¤å ні » ал аш!ысы – Луиза Джой Долли – клондал ан ñà¢òà! Браун болатын. Ол 1978 жылы Кеннеди атында ы ой. орталы ыны 25 шілдеде Англияда туылып, арыш е ал аш ы шыр ан кемесі – !азір пошта !ызметшісі болып «Колумбия». ж#мыс істейді.
Á³ëãåíãå — ìàðæàí! арыш порты деген не?
30
арыш кемелері !онатын жерді « арыш порты» деп атайды. Б#л #ша!!а арнал ан әуежай а #!сайды.
«Бай о ыр» арыш ала ы
Осы к нгі кереметтер Заманауи сәулетшілер мен инженерлер әлемге та аларлы тай кереметтер сыйла ан. Заман а ымына арай олар ойлау абілетін ана өзгертіп ой ан жо , сондайАлтын а па көпірі а , болаша та әлемге әйгілі болатын рылыстарды материалдарына да т бегейлі өзгерістер енгізді. Париждегі ерекше с лулы пен шы армашылы ты шы ы іспетті Лувр пирамидасы әйнек пен металл тіректен со ыл ан. А ылшын каналыны астында орналас ан зынды ы 50 ша ырымды райтын Еуротуннель теміржол гіртауы, Торонтода ы Си-Эн м нарасы, Эмпайр-стейт-билдинг, 102 абаттан т ратын Нью-Йоркты көкпен тірескен имараттары, «Алтын а па» көпірі, Итайпу гидроэлектростансасы, Дельта уоркс жобасы, Панама канаСент-Луистегі а па лы сия ты кереметтерді бәрі – заманауи инженерлер мен сәулетшілер сал ан, та дай а тырар нды рылыстар.
´àæàï äåðåêòåð Эмпайр-стейт-бил динг Д ниеж зілік )лы М+наралар Федерациясыны/ иелігінде. «Алтын а па» көпіріні/ «егізі» – Португалияны/ Лиссабон аласында. Панама каналыны/ +рылысы – барлы жобалар арасында ы е/ иын инженерлік жоба.
Луврда ы пирамида
Дельта Уоркс
Панама каналы
Á³ëãåíãå — ìàðæàí! Неге Си-Эн м+нарасын Гиннес рекордтар кітабына енгізді? Си-Эн м нарасы Гиннес әлемдік рекордтар тізіміне 31 жыл бойына әлемдегі е биік имарат болып енді. Негізгі ба ылау абатында ы аспан н ктесі айналаны шолу а арнал ан әлемдегі е биік орын болып саналады.
Åñ³¤å ñà¢òà!
Жапония көпірі Итайпуда ы ГЭС
Итайпу – Бразилия мен Парагвай арасында ы шекарада орналас ан гидроэлектростанса.
31
Т СІНІКТЕМЕ
А Й Ә К Б Қ В Л
Маяк – кемелерді жолын көрсетіп т ратын те із жа аларында ы, аралдарда ы белгі беру шамдарын орнат ан биік м нара. 2 Терраса – жер бетіні сатыланып т р ан жазы ала дары. 3 Мегалит – грек тілінен аудар анда « лкен тас» деген ма ына береді. 4 Фьорд – те із олты ы. 5 Кратер – жанар тауды ауызы. 6 Камин – тік м ржалы, алды ашы пеш. 7 Тинэйджер – жасөспірім. 8 Масленица – славян және бас а христиан халы тарында тойланатын ысты шы арып салу мейрамы. М нда майлы йма пісіріліп, халы сауы -сайран рады. 9 Базальт – жанар таудан шы ан тау жынысы. 1
Г Ғ МН О Д Ө Е Ң МАЗМ НЫ
У
Ү Х Ф Һ Ц
Ч
Ш Щ Ъ Ы
Кіріспе……………………………………………….3 Кереметтер деген не?....................4-5 Ежелгі кереметтер…………………………6-7 Сәулет кереметтері …………………………..8-9 & рылыс кереметтері ……………………..10-11 Көркемөнер кереметтері ….................12-13 Тастан жасал ан кереметтер ……………14-15 Су кереметтері ……………………………………16-17 Су астында ы өмір кереметтері ……….18-19 Джунгли кереметтері …….....………………20-21 Е зындар……......…...........………….22-23 Е лкендер………….............……….24-25 Е ыс алар…………..............………26-27 Саяхат а бару а арнал ан керемет мекендер ……..................….28-29 )ылым кереметтері………...…………..30 Осы к нгі кереметтер…………..……………..30 Т сініктеме……………………………………….32
Ё П Ж РС З Т И
Ұ
І Ь Э
Я
Ю