ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍent ÁÀ ÍÈÉÃÌÈÉÍ Ç¯¯Í ªÌ껀 ÁÎËÎÍ ÄÀËÀÉÍ ÍÓÒÀà Env ironm and So c i aÕªÃÆÈË l Deve- lopm ent ÀÇÈ East As iÍÎÌÕÎÍ a and Pac i fic RÁ¯Ñ egion
DÕÝËÝËÖ¯¯ËÃÈÉÍ i s c u s s i o ÁÀÐÈÌÒ n P a ÁÈ×Èà p e r s
ÌÎÍÃÎË . 0 / ( 0 - * " Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: 8PPE 4VQQMZ JO .POHPMJB Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã 5IF -FHBM BOE *MMFHBM &DPOPNJFT "VHVTU
ÌÎÍÃÎË
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã
"VHVTU
@ 2006 Ñýðãýýí Áîñãîëò, Õºãæëèéí Îëîí Óëñûí Áàíê/ ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÍÊ 1818 H Street, NW Washington, DC 20433 USA 2006 îíû 8 ñàð Õýâëýëèéí á¿õ ýðõ õóóëèàð õàìãààëàãäñàí. Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷ãèéã Äýëõèéí Áàíê äàõü Íèäåðëàíä-Ìîíãîëûí Áàéãàëü Îð÷íû Ñàíãààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí áà òóñ áàíêíû Ç¿¿í Àçè, Íîìõîí Äàëàéí Á¿ñèéí Áàéãàëü Îð÷èí áà Íèéãìèéí Õºãæëèéí Õýëòýñ áýëòãýñýí. Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí àñóóäëóóä íü Ç¿¿í Àçè, Íîìõîí Äàëàéí á¿ñèéí (ÇÀÍÄÁ) íýí òýðã¿¿íä òàâèãäàõ àñóóäëóóäûí íýã áîëäîã. Äýëõèéí Áàíêíû Á¿ñèéí Õºãæëèéí Ñòðàòåãèèéí á¿ñ¿¿äèéí íýí òýðã¿¿íä òàâèãäàõ àñóóäëóóäàä òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, áàéãàëü îð÷èí áîëîí íèéãìèéí ãîë õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóäûã òîäîðõîéëîõ, øèéäâýðëýõ ãýõ ìýò àæëóóäûã òºñºë, õºòºëáºð, áóöàëòã¿é òóñëàìæ, áîäëîãûí äèàëîãè áîëîí õàìòûí àæèëëàãààíû õýëáýðýýð õýðõýí ã¿éöýòãýõ òàëààð åðºíõèé ÷èãëýë ãàðãàæ ºãñºí áàéäàã. ÇÀÍÄÁ- èéí õÕýëýëö¿¿ëýã Áàðèìò áè÷ã¿¿äýä àìæèëòòàé õýðýãæèæ áàéãàà òºñë¿¿ä, áîäëîãóóäûí òàëààð áè÷ñýí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷ãèéã èíòåðíåò äýýðýýñ www.worldbank.org/environment. ãýñýí õàÿãààð òàòàæ àâ÷ áîëíî. Èøëýë: Ýðäýíý÷óëóóí.Ò. 2006. Ìîíãîë Îðíû Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã. Ìîíãîëûí òàëààðõè ßðèëöëàãà Áàðèìò Áè÷ã¿¿ä, Ç¿¿í Àçè áà Íîìõîí Äàëàéí Á¿ñèéí Áàéãàëü Îð÷èí Íèéãìèéí Õºãæëèéí Õýëòýñ. Âàøèíãòîí õîò, Äýëõèéí Áàíê. Õàâòàñíû çóðàã: Áðà¸îíè Ìîðãàí, 2006 îíû 5 ñàð.
Ýíýõ¿¿ òàéëàí íü Ñýðãýýí Áîñãîëò, Õºãæëèéí Îëîí Óëñûí Áàíê/Äýëõèéí Áàíêíû àæèëòíóóäûí á¿òýýë ìºí. Òàéëàí äàõü òîî áàðèìòóóä, îð÷óóëãà, çºâëºìæ¿¿ä íü Äýëõèéí Áàíêíû ÿéöýòãýõ Çàõèðëóóä áîëîí òýäãýýðèéí òºëººëæ áàéãàà îðíóóäûí çàñãèéí ãàçðûí ¿çýë áîäëûí òóñãàë áèø. ̺í òàéëàí äàõü òîî áàðèìòóóäûí îíîâ÷òîé ýñýõýä Äýëõèéí Áàíê áàòàëãàà ºãºõã¿é. Ãàçðûí çóðãóóä äýýðõè õèë õÿçãààð, ºí㺠áîëîí áóñàä ìýäýýëë¿¿ä íü Äýëõèéí Áàíêíû ä¿ãíýëò ø¿¿ìæëýë áèø. Òàéëàíä îðñîí ìàòåðèàëóóä õýâëýëèéí ýðõòýé. Ǻâøººðºëã¿é õóóëáàðëàõ, ººð÷ëºõ íü õóóëèéí ýñðýã ¿éë àæèëëàãàà áºãººä ø¿¿õýä õàíäàõàä õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é. Ñýðãýýí Áîñãîëò, Õºãæëèéí Îëîí Óëñûí Áàíê/ Äýëõèéí Áàíê íü ýíý òàéëàíã îëîí íèéòýä ò¿ãýýõ àæëûã äýìæèæ áàéãàà áºãººä õóóëèéí äàãóó áóöàëòã¿é òóñëàìæûí õºðºí㺺ð ã¿éöýòãýõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã. Òàéëàí áîëîí òàéëàíãèéí õýñãèéã äàõèí õýâëýõ áà õóóëáàðëàõ õ¿ñýëòèéã äîîðõè õàÿãààð õ¿ëýýæ àâíà. ¯¿íä: Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, USA, óòàñ: 978-750-8400, ôàêñ: 978-750-4470, www.copyright.com. Áóñàä õýâëýëèéí ýðõòýé õîëáîãäîëòîé àñóóäëóóäûã äîîðõè õàÿãààñ òîäîðõîéëæ áîëíî. Office of the Publisher, The World Bank, 1818 H Street, NW, Washington, DC 20433, USA, 2020-522-2422, pubrights@worldbank.org.
ÃÀÐ×Èà ªìíºõ ¯ã
V
Òîâ÷èëñîí ¯ã
VII
Òàëàðõàë
IX
Õóðààíãóé
1
1. Ìîíãîë îðíû îé ìîä áà îé ìîäíû ñàëáàð Ìîíãîë Óëñ Îé ìîäíû íººö Õóóëü áóñ ìîä áýëòãýëòýé õîëáîîòîé íèéãýì ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóä Îéí íººöèéí àøèãëàëòèéã ñàéæðóóëàõàä õîëáîãäîõ áàéãóóëàãóóäûí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà Æóðìóóä
5 5 5 8
2. Ìîäíû Õýðýãëýý Óëñûí ìîäíû õýðýãëýý Àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí ìîäíû õýðýãëýý Õóâèéí õýðýãëýý Ò¿ëýýíèé õýðýãëýý Óëààíáààòàð õîòûí ìîäíû õýðýãëýý Àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòûí ìîä áýëòãýë Õóâèéí õýðýãëýý Ò¿ëýýíèé õýðýãëýý Ìîäíû õýðýãëýýã õººðºãä¿¿ëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ
15 15 16 18 20 21 22 23 25 27
3. Õóóëü áóñààð ìîä áýëòãýõ áà àðèëæèõ Õóóëü áóñààð ìîä àðèëæäàã áàéãóóëëàãóóä Óëààíáààòàð õîòûí õóóëü áóñ ìîäíû õàíãàìæûã èëð¿¿ëýõ Õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæààíû àøèã Õóóëü ä¿ðýì çºð÷èæ áàéãàà Õýýë õàõóóëûí àðãà õýëáýð áà ¿íý Õóóëü áóñ ìîä áýëòãýëèéí ñºðºã íºëººí¿¿ä Ýêîëîãèéí íºëºº Ýäèéí çàñãèéí íºëºº Íèéãìèéí íºëºº Õóóëü áóñ ìîä áýëòãýëèéí èðýýä¿éí õàíäëàãà
31 31 39 40 41 43 43 43 45 46 46
9 11
4. Õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíû øàëòãààí áà õÿíàëò Õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæàà ºðãºæèæ áóé øàëòãààíóóä Çàñãèéí Ãàçðûí àâ÷ áóé àðãà õýìæýý Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ Øàëãàí èëð¿¿ëýõ Òàñëàí çîãñîîõ
47 47 51 51 54 54
5. Ǻâëºìæ
57
Íîì ç¿é
63
Õàâñðàëò À
65
Õàâñðàëò Á
67
Õàâñðàëò Â
69
Õàâñðàëò Ã
71
ªìíºõ ¯ã
Ì
íººö áàÿëãûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõàä õýðõýí ýñðýãýýð íºëººëæ áàéãààã ýíý òàéëàíä õàðóóëàõûã îðîëäîâ. Äýëõèéí Áàíê íü Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí àâ÷ áàéãàà àðãà õýìæýý áà îðîëäëîãûã äýìæèæ áàéãààãèéí íýã æèøýý íü Íèäåðëàíä- Ìîíãîëûí Áàéãàëü Îð÷íûã õàìãààëàõ ñàíãààð ñàíõ¿¿æèãäýí 2005-6 îíû õîîðîíä áîëîâñðóóëñàí öóâðàë òàéëàíãóóä þì. Òýäãýýð òàéëàíãóóä íü Ìîíãîë îðíû áàéãàëü îð÷íû èõýíõ ÷èãëýëèéã õàìàðñàí áîëíî.
îíãîë îðíû îé ìîä íü íóóð, ãîëûí àé ñàâ ãàçðûí áèîëîãèéí áàëàíñûã õàíãàõûí çýðýãöýý òóõàéí îðîí íóòãèéí àðä èðãýäèéã ìîäîîð òîãòâîðòîé õàíãàõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé. Ãýâ÷ ýíýõ¿¿ òàéëàí áà Äýëõèéí Áàíêíû Ìîíãîëûí Îé Ìîäíû Ñàëáàðûí Òîéì áàðèìò áè÷èãò äóðäñàíààð îé ìîäíû ñàëáàð õÿìðàëä îðñîí áàéíà. Îíîâ÷òîé òºëºâëºëò, èäýâõèòýé ìåíåæìåíò ¿ã¿é, ¿íýí áîäèò òîîëëîãî áàéõã¿é, áîëîâñîí õ¿÷íû äóòàãäàë áà õýýë õàõóóë äýëãýðñýí çýðãýýñ øàëòãààëàí Ìîíãîëûí îé ìîä áàãàñàæ, ÷àíàð íü ìóóäàæ, îé ìîäíû àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò àíàðõè (ýìõ çàìáàðààã¿é) áàéäàë áèé áîëñîí áàéíà. Ìîíãîë îðíû Çàñãèéí Ãàçàð ýíý ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààã öýãöýëæ õîé÷ ¿åäýý îé ìîäûã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ áîëîìæûã ãàðãàæ ºãºõ íü õàìãààñ ÷óõàë áîëæýý.
Ýíý òàéëàíä Ìîíãîë îðíû îé ìîäíû ñàëáàðò ñàÿõíààñ äýëãýð÷ áàéãàà õóóëü áóñ ìîäíû õàíãàìæûí òàëààð áè÷ñýí. Ǻâõºí ñòàòèñòèêèéí òîîí äýýð òóëãóóðëàõààñ ãàäíà òºðèéí, õóâèéí, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí áîëîí õ¿âü õ¿ì¿¿ñòýé ÿðèëöëàãà õèéæ, òýð ÷ á¿¿ õýë øºíèéí öàãò ¿éëäýæ áàéñàí õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíä àæèãëàëò õèéõ ãýõ ìýòýýð ºðãºí äýëãýð ìýäýýëýë¿¿äèéã öóãëóóëñàí áîëíî.
Ìîíãîë îðíû ìîäíû õàíãàìæ: Õóóëü áà õóóëü áóñ ýäèéí çàñàã ãýäýã ýíýõ¿¿ òàéëàí áè÷èã íü Äýëõèéí Áàíêíû Ç¿¿í Àçè, Íîìõîí Äàëàéí á¿ñèéí Áàéãàëü îð÷èí Íèéãìèéí õºãæëèéí õýëòñýýñ ãàðãàñàí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí íýã þì. ̺í óóë óóðõàéí ñàëáàð, õîâîðäñîí àìüòäûã õóóëü áóñààð àðèëæààëàõ çýðýã òàéëàíãóóä ãàðñàí. Äýëõèéí Áàíêíû Ç¿¿í Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí íýí òýðã¿¿íä òàâèõ ñòðàòåãèéí àñóóäàëä áàéãàëûí íººöèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí àñóóäàë îðäîã ó÷ðààñ çàñãèéí ãàçðûí ñóë äîðîé ìåíåæìåíò íü áàéãàëûí
Õàòàãòàé. Ýðäýíý÷óëóóí áîëîí àæëûí õýñãèéí õàìò îëîíä òàéëàíã áýëòãýõýä òýäíèé ãàðãàñàí õè÷ýýë ç¿òãýëä ã¿íýý òàëàðõàæ áàéãààãàà èëýðõèéëüå. Òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëàãóóäàä ýíýõ¿¿ òàéëàí õýðýãöýýòýé áàéõ áîëîâ óó ãýæ èòãýæ áàéíà. ̺í ýíýõ¿¿ òàéëàíã õàíäèâëàã÷ áàéãóóëàãóóä íü Ìîíãîëûí îé ìîäûã õàìãààëàõ, òîãòâîðòîé àøèãëàõûã äýìæèæ ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà ºðãºí õýðýãëýõ áàéõ ãýæ íàéäàæ áàéíà.
Ìàãäà Ëîâåé Áàéãàëü Îð÷íû Ñåêòîðûí Ìåíåæåð Ç¿¿í Àçè áà Íîìõîí Äàëàéí Á¿ñ Äýëõèéí Áàíê -v-
Àðøàä Ì. Ñàÿåä Óëñ Õàðèóöñàí Ìåíåæåð Ìîíãîë Óëñ Äýëõèéí Áàíê
ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯Ã ÆÇÌÁÕ
Æèëä çºâøººðºãäºõ ìîä áýëòãýëèéí õýìæýý
ÎÕÕÇ
Îéí õóóëèéí õýðýãæèëò áà çàñàãëàë
ÎÁÇÃ
Îéí Áîäëîãî Çîõèöóóëàëòûí Ãàçàð (Áàéãàëü Îð÷íû ßàì)
ÎÓÑÒ
Îé ìîä áà Óñíû Ñóäàëãààíû Òºâ (Áàéãàëü Îð÷íû ßàì)
¯ÍÁ
¯íäýñíèé íèéò á¿òýýãäõ¿¿í
ÑÇÒ
Ñàéæðóóëñàí çóóõíû òºñºë
Õ¯ß
Õóäàëäàà ¯éëäâýðèéí ßàì
ÕÍÕß
Õºäºëìºð Íèéãìèéí Õàìãààëëûí ßàì
ÁÎß
Áàéãàëü Îð÷íû ßàì
Ñß
Ñàíãèéí ßàì
ÑØÓÁß
Ñî¸ë Øèíæëýõ Óõààí Áîëîâñðîëûí ßàì
ÒÁÁ
Òºðèéí Áóñ Áàéãóóëëàãà
ίÕ
Îéí ¯íäýñíèé Õºòºëáºð
̯ÑÃ
Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Ãàçàð
¯ÒÀ
¯íäýñíèé Òàòâàðûí Àëáà
ÎÁÁ
Îéí áóñàä á¿òýýãäõ¿¿í
ÓÌÕÀ
Óëñûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Àãåíòëàã
ÓÁ
Óëààíáààòàð
ͯÕÕ
Íýãäñýí ¯íäýñíèé Õºãæëèéí Õºòºëáºð
ÀÌÄ
Àìåðèê äîëëàð
ÇÕÕ
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ
Õ¯ÑÒ
Õîòûí ¯éë÷èëãýýã Ñàéæðóóëàõ Òºñºë
Òýìäýãëýãýý: Á¿õ äîëëàðóóä Àìåðèê äîëëàðààð, á¿õ òîíí õýìæèãäõ¿¿í¿¿ä ìåòð òîííîîð èëýðõèéëýãäñýí áîëíî. Ìîíãîë Óëñûí ìºíãºí òýìäýãòèéã Òºãðºã (Ò) ãýäýã. 2006 îíû áàéäëààð 1ÀÌÄ = 1,175 Ò áàéâ. Àéìàã – çàñàã çàõèðãààíû îðîí íóòàã äàõü õàìãèéí òîì íýãæ áºãººä àéìãèéí äàðàà ñóì îðäîã, ñóì íü áàãóóäàä õóâààãääàã. Íèéñëýë õîòîä ñóìóóä íü ä¿¿ðã¿¿äòýé, áàãóóä íü õîðîîääòîé ä¿éöäýã. Ãýð Ìîíãîë õýëýíä àìüäðàõ îðîí ãýñýí óòãààð õýðýãëýãääýã. Ãýð íü Ìîíãîëûí ìàë÷äûí í¿¿äýë÷èí
àìüäðàëä ñàéí òîõèðñîí óëàìæëàëò îðîí ñóóö áºãººä ìîäîí õ¿ðýýí äýýð ýñãèé íºìºð÷ áàðèãääàã. Ìîäîí õ¿ðýýíä õàíà, óíü, òîîíî áà áàãàíà áàãòàíà. Ãýðèéã ìîäîí øàëàí äýýð ýñâýë øóóä ãàçàðò ýñãèé äýâñýýä áàðüäàã. Õàíà, óíüíû òîîãîîð ãýðèéí õýìæýýã òîäîðõîéëíî. Èõýíõ ìàë÷èä òàâàí õàíàòàé ãýðò àìüäàðäàã áà ýíý íü 16-18 øîî ìåòð òàëáàéã õàìðàíà. Ãýð á¿ð ãàë ãîëîìòòîé òýð íü áýëýã òýìäãèéí áîëîí ãýð äîòîðõè õºäºë㺺íèéã çîõèöóóëàõ ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. ªâëèéí óëèðàëä ãàë ò¿ëæ ãýðýý äóëààöóóëíà áàñ ãàë äýýðýý õîîë óíäàà õèéíý. Ãýð îéðîëöîîãîîð 224 êã æèíòýé. Ãýðèéã áóóëãàõàä îéðîëöîîãîîð õàãàñ öàã çàðöóóëäàã áºãººä áàðèõàä áàðèõààñàà õýäýí ìèíóò èë¿¿ çàðöóóëàãäàíà.
-vii-
Òàëàðõàë
Ý
íý òàéëàí íü Öýâýãðàø îâîãòîé Ýðäýíý÷óëóóíû õèéñýí àæèë äýýð òóëãóóðëàí áè÷èãäñýí áà Íîãîîí Àëò Ñàíãèéí òýðã¿¿í, Á.Öýöýãäýëãýð áà Ä.Ñóãàð íàð òóñëàõààð àæèëëàñàí. Áàéãàëü Îð÷íû ßàìíû Ǻâëºõ Ø.Ãóíãààäîðæ, Áàéãàëü Îð÷íû ßàìíû Îéí Áîäëîãî áà Çîõèöóóëàëòûí Àëáàíû Àõëàõ Ìýðãýæèëòýí Ä.Òýãøæàðãàë, Áàéãàëü Îð÷íû ßàìíû Îéí áà Ìîäîí Á¿òýýãäõ¿¿íèéã Çîõèöóóëàõ Ãàçðûí îðëîã÷ çàõèðàë Æ.Àëòàíçóë, ¯éëäâýð Õóäàëäààíû ßàìíû Àæ ¯éëäâýðèéí Áîäëîãî áà Çîõèöóóëàëòûí Àëáàíû îéí ìýðãýæèëòýí Æ.Áàÿñãàëàí áà ÓÌÕÀíû Ãåîäåçè Êàðòîãðàôûí Ãàçðûí äàðãà ß.Àðèóíçóë íàð çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ ºðãºí ìýäýýëëýýð õàíãàõ áà îð÷óóëãûí ºðãºí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí. Áàéãàëü Îð÷íû ßàìíû Òàìãûí Ãàçðûí äàðãà ß.Àäúÿà, ¯íäýñíèé Îéí Õîðîîíû Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ë. Äîðæöýäýí, Áàéãàëü Îð÷íû
ßàìíû Áàéãàëûí ͺºöèéí Ìåíåæìåíòûí Ãàçðûí äàðãà Ö.Áàíçðàã÷ áîëîí àæèëòàí Õ.Èõàìáàé, Ð.Îíãîíñàð, Ǻâëºõ Æîí Äèê, Óëààíáààòàð õîòûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ òºñëèéí àæèëòàí Ä.Öýíäñ¿ðýí, Ë.Áàäàìõîðëîî íàðò òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå. Äýëõèéí Áàíêíû àæèëòàí Æîíàòòàí Ìèëñ Ëèíäñýé (LEGEN), Áèëë Ìàãðàô (EASRD) áîëîí Íàëèí Êèøîð (ARD) íàð òóñ òàéëàíã ýöýñëýõýä ¿íýòýé ñàíàë çºâëºìæ ºãñºí. Áîá Ëèâåðíàø, Æåíå Òðóñåëë, Ýðèê Òðèôò íàð òàéëàíã õÿíàæ Áðà¸îíè Ìîðãàí õýâëýëèéí àæèëä áýëòãýõ àæëûã õèéñýí áà Äýëõèéí Áàíêíû àæèëòàí Òîíè Âèòòåí, Æèîâàííà Äîðå íàð òàéëàí áè÷èõ àæëûã óäèðäàí ÿâóóëñàí.
-ix-
Õóðààíãóé
Ì
îíãîë îðíû îéí ñàëáàð íü àæ ¿éëäâýðèéí ÷óõàë ñàëáàðûí íýã áºãººä îé ìîäòîé àéìãóóäàä àìüäàðäàã èðãýäèéí àìüäðàëûí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéí íýã áîëäîã. Îé ìîä íü ãîë íóóðûí àé ñàâ ãàçðóóäûí óñíû íººö, ÷àíàðûã õàäãàëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. ̺í îðîí íóòãèéí èðãýäèéí ò¿ëø, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ò¿¿õèé ýä áîëäîã. Ýíý òàéëàíä áîëîí Äýëõèéí Áàíêíû 2004 îíä ãàðãàñàí Ìîíãîëûí Îé Ìîäíû Ñàëáàðûí Òîéì òàéëàíä äóðüäñàíààð Ìîíãîë îðíû îéí ñàëáàð õÿìðàëä îðñîí áàéíà. Îíîâ÷òîé òºëºâëºëò, èäýâõèòýé ìåíåæìåíò ¿ã¿é, ¿íýí áîäèò òîîëëîãî áàéõã¿é, áîëîâñîí õ¿÷íû äóòàãäàë, õýýë õàõóóë äýëãýðñýí çýðãýýñ øàëòãààëàí Ìîíãîëûí îé ìîäíû íººö õîìñäîæ, ÷àíàð íü ìóóäàæ, îé ìîäíû àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò àíàðõè (ýìõ çàìáàðààã¿é) áàéäàë áèé áîëñîí áàéíà. Öààøèëáàë, ºíãºðñºí æèë¿¿äèéí çàñãèéí ãàçðûí îíîâ÷òîé áóñ, çîõèöóóëàëòã¿é áîäëîãîîñ øàëòãààëàí îéí ñàëáàðò îëîí õ¿íäðýë ãàð÷ áàéíà. Îíîâ÷ã¿é áîäëîãî, õóóëèéí ìóó õýðýãæèëò, õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñ çýðýã íü îé ìîäíû ñàëáàðûí àøèãòàé, òîãòâîðòîé õºãæèëä ñààä ó÷ðóóëæ áàéíà. Ìîíãîëûí õîéò õýñãýýð îéò õýýðèéí øèëì¿¿ñò îé, óóëàðõàã íóòãèéí òàéãûí îé çîíõèëæ íóòãèéí ºìíºä õýñýã áóþó ãîâü öºëèéí á¿ñýä çàãàí îé çîíõèëäîã. Îðîí íóòãèéí áîëîí ¿íäýñíèé õýìæýýí äýõü ìîä áýëòãýëèéí àæèë çîõèîí áàéãóóëàëòã¿é ÿâàãäàæ èðñýí ó÷ðààñ Ìîíãîë îðîí äàÿàð, ÿëàíãóÿà íóòãèéí õîéä õýñýãò îé ìîäíû íººö õîìñäîëä îðñîí áàéíà. Îé ìîäíû íººöèéí õîìñäëûí òàëààðõè ñòàòèñòèêèéí òîî áàðèìò íü òîãòâîðòîé áóñ áàéíà. ªíãºðñºí çóóí æèëä Ìîíãîëûí îé ìîä æèëä 40,000 ãà-ààð áàãàñ÷ íèéò 4 ñàÿ ãà- ààð áàãàññàí
áà ºíãºðñºí 10 æèëä 60,000 æèë /ãà-ààð õîìñäîæ áàéíà (Äýëõèéí Áàíê, 2003). Îäîîãèéí áàéäëààð Ìîíãîë îðíû “îéãîîð õó÷èãäñàí” ãàçàð íóòãèéí õýìæýý 17.9 ñàÿ ãà ãàçàð ãýæ òîîöîîëæ áàéãàà áà ¿¿íýýñ 1.8 ñàÿ ãà ãàçàð öóëãóé ãàçàð, 4.5 ñàÿ ãà ãàçàð íü çàãàí îé, ¿ëäñýí 11.5 ñàÿ ãà ãàçðûã îéò õýýðèéí øèëì¿¿ñò îé, òàéãàí îé ýçýëæ áàéíà (Êðèñð áà áóñàä ., 2004). Îéí íººöèéí áàéíãûí òîîëëîãî ÿâàãääàãã¿é ó÷ðààñ îéí íººö áîëîí ÷àíàðûí òàëààð ìýäýõ àðãàã¿é áîëäîã. Îé ìîäíîîñ æèëä õýäèé õýìæýýíèé ìîä áýëòãýõ áîëîìæòîéã òîîöîîëæ, ýðãýëçýýã¿é òîî òîãòîîæ ÷àäààã¿é áàéãàà áºãººä õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí ìýäýýãýýð æèëä 0.9 – 1.4 ñàÿ ì3 ãýæ òîîöîîëæýý. Óëñûí íèéñëýëýýñ áóñàä ãàçàð ÿìàð õýìæýýíèé ìîäûã ò¿ëøèíä õýðýãëýæ áàéãàà òàëààð òîîöîî áàéõã¿é, áàéãàà òîî ìýäýý íü ÿíç á¿ð õîîðîíäîî òîõèðäîãã¿é çýðýã áàéäëààñ øàëòãààëàí îäîîãèéí ìîäíû õýðýãëýýíèé òîäîðõîé ä¿íã ãàðãàõàä õýö¿¿ áàéíà. Ãýâ÷ îëäîæ áàéãàà ìýäýýëëýýñ õàðàõàä ìîäíû õýðýãëýýíèé æèëèéí õàìãèéí áàãà òîî 1.74 ñàÿ ì3, õàìãèéí èõ òîî íü 5.5 ñàÿ ì3 áàéãàà íü æèëä çºâøººðºãäºõ ìîä áýëòãýëèéí õýìæýýíýýñ òàâ äàõèí èõ áàéíà. Ãàçðûí õóâü÷ëàë, çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí îðëîãûí íýìýãäýë, õîò ðóó í¿¿õ í¿¿äýë, áàðèëãûí ñåêòîðûí õºãæèë, õ¿í àìûí ºñºëò çýðýã õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ øàëòãààëàí ìîäíû ýðýëò õýðýãöýý ýðñ ºñºæ áàéíà. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð 2006 îíä æèëèéí 617,200 ì3 ìîäíû õÿçãààðëàëò òîãòîîñîí. Ýíýõ¿¿ òîãòîîñîí òîî íü æèëèéí ìîäíû áîäèò õýðýãöýýíýýñ äýíä¿¿ áàãà áàéãàà áºãººä ýíý íü ìîäíû õýðýãöýý áîäèò àìüäðàë äýýð èë¿¿ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ýíý íºõöºë áàéäàë íü òîãòîîñîí òîîíîîñ ãàäóóð õóóëü áóñààð ìîä îãòëîõ, õóäàëäààëàõ íü íýìýãäýõ, õýýë
-1-
Ìîíãîë õàõóóë ò¿ãýýìýë áîëîõ, õóâèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íü èõñýõ, ìîä àøèãëàñàíû òºëáºðººñ îëîõ àøèã áàãàñàõ çýðýã õýä õýäýí ýñðýã ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýæ áàéíà. ̺í öààøèëáàë çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãîä îé ìîäíû íººöèéã õàìãààëàõ, õóóëü áóñ ìîäíû õàíãàìæûã òàñëàõ, ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíóóäòàé õàðèóöëàãûí àñóóäàë òîîöîõ ÿìàð ÷ àøèãòàé õóâèëáàð ãàðãàæ ÷àäààã¿é. Óëààíáààòàð õîòíû ìîäíû õàíãàìæ (8590%) õóóëü áóñààð õèéãäýæ áàéãàà íü ìîäíû ¿íèéã õèéìëýýð áóóðóóëäàã áºãººä ýíý íü áèçíåñèéí øóäàðãà ºðñºë人íèéã õààæ áàéíà. Òèéì ó÷ðààñ îé ìîäíû ñàëáàðò õóóëü áóñ àðèëæàà íî¸ðõäîã áà çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëàãóóä, öàãäàà, ø¿¿õèéí ãàçðóóäòàé ã¿íçãèé áàò õîëáîîòîé õ¿÷èðõýã õ¿ì¿¿ñýýñ á¿ðäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò õýðãèéí øèíæòýé ñ¿ëæýýãýýð ìîäíû àðèëæàà ÿâàãääàã áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä çàñãèéí ãàçðûí õÿíàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õóóëü áóñ æèæèã àðèëæàà àðèëæ, çîõèîí áàéãóóëàëò á¿õèé òîì òîì õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæàà ÷ºëººòýé õèéãääýã áîëñîí áàéíà. ͺ㺺 òàëààð ÿäóóðàë áà àæèëã¿éäëèéí óëìààñ õ¿ì¿¿ñ ýíý ñàëáàðò ìàø õÿìä ºðò㺺ð àæèëëàäàã, ýñâýë õóóëü áóñààð ìîä áýëòãýäýã. Õóó÷èí ñîöèàëèçìûí ¿åä îé ìîäíû ñàëáàðò àæèëëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ íèéãìèéí ººð ñàëáàðò àæèëëàõ áîëîëöîî ìàø áàãà ìºí ÿìàð ÷ ñóðãàëòàíä õàìðàãääàãã¿é ó÷ðààñ ýíý ñàëáàðòàà áàãà ÷ áîëîâ îðëîãîòîé àæèëëàõààñ ººð àðãàãã¿é áàéäàã. Îéí ñàëáàðûã öýãöëýõýä çàñãèéí ãàçðûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà õàìãèéí ÷óõàë. Ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áîëîâñîí õ¿÷íèé ÷àäâàðã¿é, õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóäûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà äàâõàðäñàí, òîäîðõîéã¿é, óäààí õóãàöààíû ñòðàòåãè áàéõã¿é, õóóëü ç¿éí îð÷èí á¿ðõýã, çàñãèéí ãàçàð íü ¿ð àøèãòàé ìåíåæìåíò õèéæ ÷àäàõã¿é áàéãàà çýðýã îëîí õ¿íäðýë òýé àñóóäàë çàñãèéí ãàçàðò áèé. Äýýð äóðüäñàí õ¿íäðýë¿¿ä íü òºðèéí áàéãóóëàãóóäûí øàò á¿õýíä õàðèóöëàãà òîîöîõ ìåõàíèçì ñóë, àæèë äýýðõè èäýâõèã¿é áàéäàë çýðãýýñ óëàì ã¿íçãèéð÷ áàéíà. Èõýíõ áàéãóóëàãóóäàä õýýë õàõóóë ò¿ãýýìýë áîëñîí, óëñûí ñàíä îðîõ ¸ñòîé ìºí㺠èõýâ÷ëýí õóâèéí êàðìàíä îðäîã áàéíà. ¯¿íèéã çàñãèéí ãàçàð, õóâèéí ñåêòîð, àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàð, îëîí íèéò
2
á¿ãä ìýääýã. Õýýë õàõóóëûí òîãòñîí òîîíû òàëààðõè ìýäýýëýë òºâºãã¿é îëääîã. Ìîíãîë îðíû îéí ñàëáàðò õóóëü áóñ ýäèéí çàñàã çîíõèëäîã ó÷ðààñ ìîäíû àðèëæàà, ñàëáàðûí àæ ¿éëäâýðëýëèéí òàëààðõè òîî áàðèìòóóä íü òîëãîé ýðãýì îéëãîìæã¿é, õººðºãäñºí, áîäèò áóñ òîî áàéäàã íü ìåíåæìåíòèéí áóðóó øèéäâýð ãàðãàõàä õ¿ðãýäýã. Ìîíãîëûí îé ìîäíû íººöèéí õîìñäëûã çîãñîîõ, îéí ñàëáàðààñ óëñûí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä àëäàãäàëã¿é á¿ðýí õýìæýýãýýð îðëîãî îðóóëàõ öààøëààä Ìîíãîëûí àðä èðãýäûí ìîäíû õýðýãöýýã òîãòâîðòîé õàíãàõûí òóëä çàñãèéí ãàçàð íü õýðýãæèõ¿éö ¿ð àøèãòàé àðãà õýìæýý íýí äàðèó àâàõ øààðäëàãàòàé áîëñîí áàéíà. Ñàÿõàí Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð íü ºíäºð õýìæýýíèé õÿíàëò øàëãàëò ÿâóóëñàí áîëîâ÷ õ¿íäðýëòýé àñóóäëûí ãîë øàëòãààíóóä ðóó àíõààðëàà õàíäóóëààã¿é áàéíà. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð îéí ñàëáàðûí ÷óõëûã îíöîëæ ýíý ñàëáàðûí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ óëñ òºðèéí õ¿÷èí ç¿òãýë äóòàãäàæ áàéíà. Õýýë õàõóóëûí ýñðýã øèíý õóóëü áà áàéãàëûí íººöèéã òºðººñ óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àæèëä Äýëõèéí Áàíê áóöàëòã¿é òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæààã çîãñîîõ íýã çºâ àðãà çàì áîë óëñûí òºñºâä ìºí㺠ñóóëãàæ ºãºõ ÿâäàë þì. Îéí ñàëáàðûí õºãæëèéí óðò õóãàöààíû ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà áàéíà. Ìîäíû áèñíåñò îðîëöäîã á¿õ òàëóóäûã õàìàðñàí, òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëàãóóäàä îðøèæ áàéãàà õýýë õàõóóëûã òàñëàõ õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ, õóóëü áóñ àðèëæààíààñ àøèã îëæ áàéãàà ýòãýýä¿¿äýä øèéòãýë îíîîõ, íèéò èðãýä áîëîí õóâèéí ñåêòîðûíõíûã øóäàðãà ºðñºë人íä îðîëöîõ òýãø ýðõýýð õàíãàæ ºãºõ, îðîí íóòàãò áèñíåñèéí õºãæëèéí ººð ÷èãëýë¿¿äèéã õºãæ¿¿ëýõ çýðýã àñóóäëóóäûã ñòðàòåãèä òóñãàõ íü ç¿éòýé. Ìîä áýëòãýëèéí õýìæýýã õ¿÷ýýð áóóðóóëàõûí îðîíä çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî íü ìîäíû ýðýëò õýðýãöýý áà íººöûí õàðüöààíä äàõü áàëàíñûã áàðüæ, ìîäíû îðîíä ººð òºðëèéí ìàòåðèàë îðëóóëàí õýðýãëýæ áàéãàà ¿éëäâýðëýëä òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ, ìºí ìîäíû õýðýãöýýã àíãèëàëä îðóóëàõ çýðýã àñóóäëóóäûã òóñãàñàí õýðýãæèõ¿éö áîäèò, ¿ð àøèãòàé ñòðàòåãè áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà áàéíà. ¯íäýñíèé îéí ñàëáàðûí ñòðàòåãèä õóóëü áóñààð ìîä îãòëîõ,
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã
àðèëæèõûã çîãñîîõ àðãà õýìæýýí¿¿ä òóñãàãäàõ íü ãàðöààã¿é áºãººä õîò ñóóðèí ãàçðóóäûã ìîäîí ò¿ëøýýð õàíãàõ àñóóäàë îðîõ áàñ øààðäëàãàòàé. Îéí Õóóëèéí íýìýëò ººð÷ëºëòèéí äàãóó õóóëèéí õýðýãæèëò äýõü îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãäýõ òààòàé áîëîëöîî ãàð÷ èðñýí.
Ýíý íü Ìîíãîëûí îéí íººöèéã óðò õóãàöààãààð òîãòâîðòîé àøèãëàõ ìºí õºäºº îðîí íóòãèéí ÿäóó èðãýä îéí ñàëáàðààñ àøèã îëîõ áîëîëöîî ãàðãàæ ºãñºí íýã ÷óõàë àëõàì áîëñîí. Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð íü àñóóäëûã àøèãòàéãààð øèéäýõ õóâèëáàðûã õàéñààð áàéõ õýðýãòýé.
3
1.
Ìîíãîë îðíû îé ìîä áà îéí ñàëáàð
Ì
îíãîë îðîí íü Òºâ Àçèéí òºâä îðøäîã áà ýðñ òýñ øèð¿¿í óóð àìüñãàëòàé, ºíäºð óóë, òýãø òàë, ãîëü öºë ìýò ÿíç á¿ðèéí ãàçàð ç¿éí îíöëîãîòîé íóòãèéã õàìàðäàã. Õîéä á¿ñèéí ñýð¿¿í óóëàðõàã ãàçðààñ ºìíº ç¿ãèéí íàì äîð ãîâü öºëèéí õóóðàé óóð àìüñãàëòàé íóòàã ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí åêîñèñòåìòýé. Ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ õ¿í àì áàãàòàé, ñ¿¿ëèéí 50 æèëä õ¿í àìûí òîî õî¸ð äàõèí èõýññýí ÷ õýäèé íèéò õ¿í àìûí òîî 2.3 ñàÿ áàéíà. 1990 îíä Ǻâëºëò çàñãèéí óíàëòààñ õîéø Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð ÷ºëººò çàõ çýýëèéí íèéãýìä øèëæèõ ñîíãîëòûã õèéñýí áà îäîîãîîð íèéãýì ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí øàòàíäàà ÿâæ áàéíà. 1990 îíîîñ õîéø ÿäóóðàë, àæèëã¿éäýë ýðñ ºññºí áà õîòûí îëîí îðøèí ñóóã÷èä õºäºº ð¿¿ í¿¿æ ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëñîí áàéíà. Ãýõäýý õîò ñóóðèí ãàçðóóäàä ñîíãîëò èõòýé áîëñîí ó÷ðààñ ýðãýýä õîò ðóó í¿¿õ í¿¿äýë èõýñ÷ áàéíà. Àëáàí ¸ñíû òîîãîîð Óëààíáààòàð õîòîä íèéò õ¿í àìûí 38% íü àìüäàð÷ áàéíà (Íàãïàë, Äîðå 2006), ãýâ÷ áîäèò òîî ºíäºð áàéõ ìàãàäëàë èõ. Ǻâëºëò çàñãèéí ¿å òºãñººä 15 æèë áîëæ áóé ÷ ãýñýí áàðóóíû îðíóóä Ìîíãîë óëñûí òàëààð áàãà ìýäëýãýòýé áàéäàã.
Îé ìîäíû íººö Ìîíãîëûí ãàçàð íóòàã íü Òºâ Àçèéí ãîâü öºë áà Ñèáèðèéí òàéãûí õîîðîíä öàã àãààðûí áîëîí ýêîëîãèéí øèëæèëòèéí á¿ñýä îðøäîã. Ìîíãîëûí îé á¿õèé íóòàã äýâñãýðèéã õî¸ð åðºíõèé õýëáýðò õóâààæ áîëíî. ¯¿íä: íóòãèéí õîéä õýñýãò îðøèõ òàéãàí îé áóþó îéò õýýðèéí øèëì¿¿ñò îé (õóñ, óëèàñ, óëèàíãàð) õî¸ð äàõü õýëáýð íü íóòãèéí ºìíºä õýñýã áóþó ãîâü öºëèéí á¿ñýä îðøèõ çàãàí îé áîëíî. Ìîíãîë îðîí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé ó÷ðààñ ìîäíû
óðãàëò óäààí, õîìñäîë õóðäàí áàéäàã. Ìîíãîë îðíû îé á¿õèé íóòàã äýâñãýð 16 ñàÿàñ èë¿¿ ãà ãàçàð áàéíà ãýñýí òîî 1997 îíä ãàðãàñàí òàéëàíä áàéäàã (Îéí Ìåíåæìåíòèéí Òºñºë, Êðèñð áà áóñàä., 2004). ªìíº ç¿ãèéí çàãàí îéã îðîëöóóëàõã¿éãýýð íóòãèéí õîéä ç¿ãèéí îé ìîä 11.5 ñàÿ ãà ãàçðûã õàìàðäàã áà ¿¿íýýñ 10.4 ñàÿ ãà òàëáàé íü õàðüöàíã¿é õºíäºã人ã¿é (> 30 îéí ìàëãàéí á¿ðõ¿¿ëòýé) áà 1.1 ãà îé íººöèéí õîìñäîëä îðñîí ãýæ ¿çäýã. Ñàÿõàí áîëòîë îéí ìîäíû òàëààðõè ìýäýýã èõýâ÷ëýí æèøãèéí àðãààð ãàðãàäàã áàéñàí áà çàðèì îéä õóâèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ººðñäèéí õýðýãöýýíäýý çàðèì ñóäàëãàà ÿâóóëñàí áàéíà. 1996 îíîîñ õîéø óëñ òºðèéí õ¿÷í¿¿ä íü àéìàã ñóìààð íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà ÿâóóëæ áàéãàà áîëîâ÷ ýöñèéí òàéëàí ãàðààã¿é áàéíà. Ìîíãîëûí Îéí õóóëèíä îéí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààã îðîí äàÿàð 10 æèëä íýã óäàà ÿâóóëæ áàéõààð çààñàí áîëîâ÷ îäîîãèéí õ¿÷èí ÷àäëûí äàãóó 23 æèëä íýã óäàà ñóäàëãàà õèéõ áîëîìæòîé þì áàéíà (ÁÎß, 2002). Ìîíãîëûí Îéí Õóóëü íü Ìîíãîëûí îéí íººöèéã ýêîëîãè- ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëîîð ãóðàâ àíãèëäàã. ¯¿íä: • Õîðèîòîé îéí á¿ñ íü óóëûí öàðìûí á¿ñë¿¿ðèéí áîëîí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí îéã òóñãàé çîðèóëàëòûí îíöãîé á¿ñèéí îéä õàìðóóëàõ áºãººä îðîí íóòãèéí èðãýäýä ìàø áàãà õýìæýýãýýð îéã ò¿ëøèíä õýðýãëýõ áà îéí áóñàä á¿òýýãäõ¿¿íèéã (áóãûí ýâýð, ñàìàð ãýõ ìýò) àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîãääîã. • Òóñãàé õàìãààëàëòòàé îéí á¿ñ íü òîì ãîë ìºðºí, íóóð, áàÿí á¿ðä áîëîí ãîëûí ýõèéí ýðãýí òîéðîí äàõü 5 êì äîòîðõè íîãîîí á¿ñ, òºìºð çàì áîëîí òîì ìàøèí çàìûí õî¸ð òàëûí 1 êì-ò îðøèõ
-5-
Ìîíãîë îéí á¿ñ, òîì õîòóóäûí ýðãýí òîéðîí 80 êì ãàçàð íóòàã, æèæèã õîòóóäûí ýðãýí òîéðîí 30 êì ãàçàð íóòàãò áàéðëàõ îé òóñ òóñ õàìààðíà. ¯¿íèé äýýð 30 õýìýýñ äýýø íàëóóä óðãàñàí îé ìîä, 100 ãàààñ áàãà ãàçàð íóòàãò óðãàñàí îé ìîä áîëîí çàãàí îé çýðýã îðíî. Îéð îð÷ìûí îðøèí ñóóã÷äûí ò¿ëøèíä õýðýãëýõ ìîä àâàõ áîëîí ìîäíîîñ áóñàä îéí á¿òýýãäõ¿¿íèéã àøèãëàõ ýðõèéã õóóëü ä¿ðìûí çàãóó îëãîíî. • Àøèãëàëòûí çîðèóëàëòûí îéä àæ ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð ìîä ìîäîí á¿òýýãäõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ áîëîìæòîé áóñàä îéí õó÷ìàë ãàçàð íóòàã îðíî. Çàñãèéí ãàçðûí çºâøººð뺺ð òîäîðõîé òºëáºð õèéãäñýíèé ¿íäñýí äýýð îéã àøèãëàõ ýðõ îëæ àâíà. Îéí á¿ñ¿¿äèéí òàëààðõè òîî áàðèìòóóä îëîí òºðëèéí òàéëàíä ººð ººð áàéíà. Ìîíãîëûí Îéí ñàëáàðûí Òîéìä (Êðèñð áà áóñàä., 2004) õîðèîòîé îéí á¿ñ íèéò îéí 47% , õàìãààëàëòûí á¿ñ 46% áà àøèãëàëòûí á¿ñ íü 7% îð÷èì õóâèéã ýçýëíý ãýæ äóðäñàí íü çàñãèéí ãàçðûí îéí áîäëîãûí äàãóó òîãòîîãäñîí òîî áîëîâ÷ îíîâ÷òîé ìåíåæìåíòã¿é îäîîãèéí áàéäàë ¿ðãýëæëýõ þì áîë äýýðõè òîîã áàðèõ áîëîìæã¿é áîëîõ þì. Ñ¿éòãýãäñýí îé áîëîí îéí íººöèéí òàëààðõè ñòàòèñòèê òîî áàðèìò íü õîîðîíäîî çºð÷èëòýé, áóäëèàíòàé. Ãýâ÷, ºíãºðñºí çóóí æèëä Ìîíãîëûí îé ìîä æèëä 40,000 ãà áóþó íèéò 4 ñàÿ ãà- ààð
áàãàññàí áà ºíãºðñºí 10 æèëä 60,000 æèë /ãà ààð õîìñäîæ áàéíà (Äýëõèéí Áàíê, 2003) ãýñýí òîîöîî ãàð÷ýý. Îé ìîäûã çºâøººðºëòýé çºâøººðºëã¿é çîõèñòîé áóñ àøèãëàæ, îëîí äàâòàëò îéí ò¿éìýð , óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà, õºíººëò øàâüæ áîëîí ìîäíû õàëäâàðò ºâ÷íèé òàðõàëò, õàðàà õÿíàëòã¿é ìàë áýë÷ýýõ áà îëîí æèëèéí öàã óóðûí ººð÷ëºëòººñ áîëæ ºíãºðñºí õóãàöààíä îé èõýýð óñòñàí ãýæ ¿çäýã áàéíà. Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí ¿åä õýðýãëýæ áàéñàí ìîä òàéðàõ àðãà íü Ìîíãîë îðíû õóâüä òîõèðîìæã¿é áàéñàí áºãººä òýð ¿åä óëñûí ìîäíû íººö èõýýð áóóðñàí. Ãýõäýý òýð àðãûã äàõèí õýðýãëýõèéã õóóëèàð çîãñîîñîí. 1990 îíîîñ õîéø õýðýãëýæ èðñýí àðãóóä ÷ ìºí îé àøèãëàõ çîõèñòîé àðãà áèø þì. ßëàíãóÿà õóóëü áóñààð ìîä òàéðàõ ¿çýãäýë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èõýññýí ýíý ¿åä ÿìàð ÷ òºëºâëºãººã¿é, çîðèóëàëòûí áóñ òîíîã òºõººðºì溺ð îé ìîä, ÿëàíãóÿà çàëóó ìîäûã èõýýð îãòîëæ áàéãàà íü ýðñ èõýññýí áàéíà. Õýäèéãýýð áàòëàõ òîî áàðèìò áàéõã¿é ÷ ãýñýí ýíýõ¿¿ ýñðýã ¿éë àæèëëàãàà íü Ìîíãîëûí îé ìîä, ÿëàíãóÿà Óëààíáààòàð õîòûí îéð îð÷ìûí îé ìîäíû á¿òöèéã ýâäýæ ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà íü í¿äýí äýýð õàðàãäàæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìîäûã ìýðãýæëèéí áóñ õ¿ì¿¿ñ ìîäíû õàìãèéí çàëóó øèëäýã õýñãèéã ººðñäºäºº àøèãòàé áàéðëàëààñ õóóëü áóñààð èõýýð îãòîëæ àøèãëàæ áîëîõóéö ìîäíû ¿ëäýãäýë òàéðäñûã õàÿàä ÿâäàã áàéíà.
¯ç¿¿ëýëò 1. Ãóàëèí, áàíçûã ýêñïîðòîîð ãàðãàñàí òîî, 1992-1998 (‘000 m3)
Ãóàëèí
6
Áàíç
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã 1990-ýýä îíä Ìîíãîë èõýâ÷ëýí Õÿòàä ðóó ìîä ýêñïîðòîíä ãàðãàäàã áàéñàí. Ìîäíû ýêñïîðòûí òàëààðõè ìýäýýëýë áàñ áóäëèàíòàé íàéäâàðã¿é áºãººä ¿íýí õýðýãòýý ¯ç¿¿ëýëò 1 ä ¿ç¿¿ëñýí òîîíîîñ èë¿¿ òîî ãàðàõ ìàãàäëàë èõòýé. Îëîí õ¿ì¿¿ñ çºâøººðºëã¿é ìîä ãàðãàæ áàéñàí, çºâøººðºëòýé õ¿ì¿¿ñ ÷ îðëîãûí òàòâàðàà íóóõ, ãààëèéí õóðààìæààñ ãàäóóð ¿ëäýõ, ÿíç á¿ðèéí òºëáºðººñ çàéëñõèéæ ìîäûã íóóöààð õèë ãàðãàäàã áàéñàí. 1999 îíä Ìîíãîëûí ìîäíû ýêñïîðòûã õóóëèàð çîãñîîñîí íü Ìîíãîëûí ìîä äîòîîääîî õýðýãëýãäýõ ¿¿ä íýýãäñýí. Õóäàëäàà ¯éëäâýðèéí ßàìíû ìýäýýëæ áàéãààãààð ìîäíû ýêñïîðòûã çîãñîîñíîîð ìîä áýëòãýëèéí õýìæýý áàãàññàí ãýæ ¿çýæ áàéãàà áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí ¿åä äîòîîäûí ìîäíû õýðýãöýý, àðèëæàà ýðñ íýìýãäñýíýýð ýêñïîðòûí ¿åòýé àäèë õýìæýýãýýð ìîä îãòîëæ áóé áîëçîøã¿é þì. Ìîíãîëûí îéãîîñ æèëä ÿìàð õýìæýýíèé ìîä îãòîëáîë òîãòâîðòîé áàéõ òàëààð òîäîðõîé òîîöîî õèéãäýýã¿é. Ýíý òàëààðõè îäîî áàéãàà òîîíóóä áóäëèàíòàé áàéäàã. Ýíý íü îéí á¿ñ¿¿äèéí ººð÷ëºëò¿¿äèéã á¿ðõýã
òîäîðõîéëñîí, õàìãààëàëòòàé îéí á¿ñèéí äîòîð þóã çºâøººðºõ âý þóã íü çºâøººðºõã¿é âý ãýäýã íü òîäîðõîéã¿é áàéãàà çýðýã îäîîãèéí áàéäàë íü æèëä çºâøººðºãäºõ ìîä áýëòãýëèéí õýìæýýã ãàðãàõàä òºâºãòýé áàéäàëä õ¿ðãýäýã. Õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ÆÇÌÁÒîîã 0.9 – 1.4 ñàÿ ìåòð3 (Êðèñï áà áóñàä., 2004) ãýæ ãàðãàæýý. Ìîíãîëûí îéí ñåêòîðûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí òîîöîîëæ áàéãààãààð îäîîãîîð æèëä 1 ñàÿ ì3ìîä áýëòãýâýë çîõèñòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. ÇÕÓ ûí ¿åä Îðîñûí ñóäëàà÷èä Ìîíãîë îðíû îé ìîäíû ìîä áýëòãýëèéí æèëèéí õ¿÷èí ÷àäëûã 5 ñàÿ ìåòð3 ãýæ òîîöîîëñîí áîë Ôèíëÿíäûí ñóäëàà÷èä 3 ñàÿ ì3 ãýæ òîãòîîæýý. ßìàð ÷ òîõèîëäîëä Ìîíãîëä îäîî èõýâ÷ëýí èõ õýìæýýíèé ìîäûã, õóóëü áóñààð õîò ñóóðèí ãàçðóóäûí îéð îð÷ìîîñ áýëòãýæ áàéíà. Ìîíãîëûí îéí ñàëáàðò çàìáàãààã¿é áàéäàë ãàçàð àâñàí. Îé öýâýðëýõ ñèéðýãæ¿¿ëýëòèéí àðãà õýìæýýíýýñ èõ õýìæýýíèé ìîä áýëòãýæ áîëîõ áà èíãýñíýýð îé ìîäíû áèîìàññûí ¿ð àøãòéã äýýøë¿¿ëýõ, àæëûí áàéð áèé áîëãîõ àøèãòàé. ¯¿íèéã óðò áóþó äóíä õóãàöààíû áîäëîî áîëãîõ õýðýãòýé. Ìîíãîëûí îé óäààí óðãàäàã ó÷ðààñ îäîîãèéí õóðäöààð ìîä áýëòãýõ íü òîãòâîðòîé áóñ áºãººä ººð àëòåðíàòèâ îëîõ øààðäëàãàòàé áîëæýý.
7
Ìîíãîë
Õóóëü áóñààð ìîä áýëòãýõòýé õîëáîîòîé íèéãýì ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóä Õóóëü áóñ ìîä áýëòãýë íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí àãóóëãààðàà ãóðâàí ¿íäñýí òºðºëä õóâààãäàæ áîëíî: 1) àìüäðàëûí çàéëüøã¿é õýðýãöýýíä àøèãëàõ, 2) àæ àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëýõ, 3) õóóëü áóñ õóäàëäàà àðèëæàà õèéõ çýðýã îðíî. Àìüäàðëûí çàéëüøã¿é õýðýãöýýíä àøèãëàõ. ßëàíãóÿà õºäºº îðîí íóòàãò ò¿ëøèíä áîëîí õóâèéí áàéøèí, áàðèëãàä õýðýãëýæ áàéãàà ìîä èõýâ÷ëýí óóëíààñ çºâøººðºëã¿é îãòîëæ àâñàí áàéäàã. Îðîí íóòàãò çºâøººðºë îëãîõ ñèñòåì íü áàéãàà ÷ ãýñýí ýíý íü õºäºº îðîí íóòàãò àìüäàð÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýýã òîîöîîëæ õèéãäýýã¿é, àìüäðàëä õýðýãæäýãã¿é ó÷ðààñ õóâèéí õýðýãöýýíèé áîëîí ò¿ëýýíèé ìîä áýëòãýë íèëýíõ¿éäýý õóóëü áóñààð ÿâàãääàã. Ìîäûã õýðõýí áýëòãýõ, õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýýã õàíãàõ òàëààð õºäºº îðîí íóòàãò ÿìàð ÷ ìåíåæìåíò ÿâàãääàãã¿é, õîìñäîëä îðñîí îé ìîäîíä ¿ç¿¿ëýõ
äàðàìòûã áàãàñãàõ çîðèëãîòîé ÿìàð ÷ ñòðàòåãè áàéõã¿é áàéãàà íü ñàíàà çîâîîñîí àñóóäàë áîëæ áàéíà. Õîò ñóóðèí ãàçðóóäàä èõýâ÷ëýí áîëîëöîî ìóóòàé ÿäóó õ¿ì¿¿ñ, ýìýãòýé÷¿¿ä, õºãø÷¿¿ä, õ¿¿õä¿¿ä ãýð õîðîîëîëä àìüäàðäàã áà òýä á¿ãä ò¿ëø áîëîí áóñàä ìîäíû õýðýãöýýã óóëíààñ çºâøººðºëã¿é îãòîëæ îëæ àâäàã. Òýä õîòûí îðøèí ñóóã÷èä ó÷ðààñ ìîä áýëòãýõ çºâøººðºë àâàõ ýðõã¿é, çàõààñ ìîä õóäàëäàæ àâàõ ÷àäàë òýäýíä áàéõã¿é ó÷ðààñ ººðñäèé㺺 áàñ õóóëü çºð÷èæ áàéíà ãýæ áîääîãã¿é áàéíà. Àìüäàðëûíõàà õýðýãöýýíä ìîä îãòëîõûí õàæóóãààð áàñ çàðàõ çîðèëãîîð ìîä îãòîëäîã. Õóâü õ¿ì¿¿ñèéí îãòîëæ áàéãàà ìîäíû õýìæýý áàãà þì øèã áîëîâ÷ á¿õ õ¿ì¿¿ñ ìîäûã îéðîëöîîõü óóëíààñ ãàð õºðººãººð ÿëàíãóÿà çàëóó ìîäûã îãòëîîä áàéõ þì áîë ñ¿éòãýë èõ õýìæýýòýé áîëæ èðíý. Öººõºí òîîíû îéí ñàõèóëóóä þó ÷ õèéæ ÷àääàãã¿é, íýã õî¸ð øóóäàé ìîä õóðààñàí áîëîîä ºíãºðäºã.
պ人 îðîí íóòàãò èõýíõ õ¿ì¿¿ñ õýðãöýýíèéõýý ìîäûã çºâøººðºëã¿é óóëíààñ îãòîëæ àâäàã áà ººðñäèé㺺 õóóëü çºð÷èæ áàéíà ãýæ áîääîãã¿é. Öýöýãäýëãýð, 2006 îíû 5 ñàð.
8
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã Àæ àìüäàðëàà äýýøë¿¿ëýõ. Ýíý á¿ëýãò áàãòàõ õóâü õ¿ì¿¿ñ, õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ, ãýð á¿ëèéíõíèé òîî íèéëýýä ìàø èõ òîî ãàðäàã. ßëàíãóÿà ÿäóó õ¿ì¿¿ñ ýíý òºðºëä áàãòàíà. Çàðèì õ¿ì¿¿ñ õóóëü áóñààð ìîä îãòîëæ àðèëæèæ îðëîãî îëîõ çîðèëãîòîé áàéõàä çàðèì õýñýã õ¿ì¿¿ñ çºâõºí ìºíãºãã¿é áîëîõîîðîî ìîä õóëãàéãààð òàéð÷ çàðæ ýõýëäýã áàéíà. Õóâü õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí õóóðàé, ¿õñýí ìîäûã ò¿ëøíèé õýðýãöýýíä çîðèóëæ àâäàã, çàðèì òîõèîëäîëä àìüä ìîäûã òàéðäàã. Çàìûí õàæóóãààð çàðæ áàéãàà íýã áàãö ãóëóóç ìîäíóóä 4000-5000 òºãðºãíèé ¿íýòýé. ªâëèéí óëèðàëä òýðãýýð áîëîí ÷àðãààð óóëíààñ çàëóó ìîä òàéð÷ õîòîä àâ÷èð÷ çàðäàã. Öàñàí äýýã¿¿ð ºíõð¿¿ëæ àâ÷èðäàã ó÷ðààñ òîì ìîäûã áàñ ºâºë òàéðàõ ¿çýãäýë èõ áàéäàã. Çàðèì ÷èíýýëýã ìîäíû íàéìàà÷èä ìîðèí òýðãýýð ìîä 纺äºã. Ìîäíû íàéìàà÷èä èõýâ÷ëýí õóó÷èí ìîäíû àæ àõóéòàé áàéñàí ñóóðèíãóóäûí èðãýä áàéäàã (Õàéðöàã 1). Òýäãýýð íàéìàà÷èä òàéðñàí ìîäîî îðîí íóòàãòàà ýñâýë çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð Óëààíáààòàðò àâ÷èð÷ çàðäàã. Õóóëü áóñ ìîä áýëòãýë áà àðèëæàà. Õóóëü áóñ ìîäíû áèñíåñèéí èõýíõ õóâü ýíý ñóâãààð ÿâàãääàã. Ǻâøººðºëòýé áà çºâøººðºëã¿é çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð õèéãääýã ìîäíû áèçíåñ õóóëèéí õÿíàëò øàëãàëòûí ãàäóóð ÿâàãäàæ áàéäàã. Èõýíõ êîìïàíèóä ìîä áýëòãýõ çºâøººðºëòýé áàéäàã. Òýäãýýð êîìïàíèóä ¿éëäâýð àæ àõóéí çîðèóëàëòûí ýñâýë ò¿ëøíèé ìîä áýëòãýõ çºâøººðºëòýé áàéäàã. Çàðèì êîìïàíèóä õî¸óëàíã íü õèéõ çºâøººðºë àâñàí áàéäàã. Êîìïàíèóä îé àøèãëàõ çºâøººðºë , ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýý õî¸ðîî áóðóó àøèãëàãääàã. ßàãààä ãýâýë çºâøººðëèéí áè÷èãò ìîä áýëòãýõ ýñâýë àðèëæèõ çîðèóëàëòûã çààæ ºãººã¿é áà îé àøèãëàõ çºâøººðºëä õààíààñ ÿìàð áàéðøèëòàé îéãîîñ ìîä áýëòãýõ òàëààð áàñ òîäîðõîé çààæ ºãººã¿é áàéäàã. Çàðèì áèñíåñèéí ãðóï íü ñîöèàëèçìûí ¿åèéí ìîä áýëòãýëèéí àæ àõóéã õóâü÷èëæ àâñàí áàéäàã çàðèì íü ÿìàð íýãýí áàéäëààð ìîä áýëòãýõ çºâøººðºë àâñàí øèíýýð ãàð÷ èðñýí áèçíåñèéí ãðóïóóä áàéäàã. ¯¿íèé äýýð çàðèì íýãýí îé àøèãëàõ çºâøººðºëã¿é àæ àõóéí íýãæ¿¿ä õóóëü áóñààð ìîä áýëòãýäýã áàéõàä çàðèì á¿ð òîì òîì áèçíåñèéí ãðóïóóä ÿìàð ÷ àæ àõóéí íýãæèéí áîëîí îé àøèãëàõ çºâøººðºëã¿éãýýð ìîä áýëòãýæ áàéäàã. Çàðèì á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ ÁÎß íààñ ÿìàð ÷ çºâøººðºë àâäàãã¿é ç¿ãýýð áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ áàéãóóëàãàä àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñòýé ìàø äîòíî õîëáîîòîé áàéõàä
áîëäîã. Ýäãýýð çºâøººðºëã¿é á¿ëã¿¿ä ºíäºð çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áà áàðèãäàæ øàëãàãäàõ áîëîâ óó ãýñýí ÿìàð ÷ àéäàñã¿é “ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä” àæèëëàäàã áàéíà. Á¿ëýã á¿ð äýýðýý íýã õ¿÷òýé óäèðäàã÷òàé òýð íü áèñíåñèéí øàò á¿õýíä áàòàëãààòàé õîëáîî áàéãóóëñàí ñ¿ëæýýãýý óäèðääàã áàéíà. Òèéì ÷ ó÷ðààñ àæèë íü òºâºãã¿é á¿òäýã. Ìàãàäã¿é ýíý áàéäàë Ìîíãîëûí îéí ñàëáàðò îðøèæ áàéãàà õàìãèéí õýö¿¿ àñóóäàë áîëñîí áà Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí ºìíº òóëãàð÷ áàéãàà õàìãèéí õ¿íä àñóóäëóóäûí íýã áàéæ áîëçîøã¿é.
Îéí íººöèéí ìåíåæìåíòýíä òºðèéí áàéãóóëàãóóäûí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã áà õàðèóöëàãà ÁÎß íü îéí ìåíåæìåíòèéí áîäëîãî, õóóëü, ä¿ðì¿¿äèéã ãàðãàõ ¿¿ðýãòýé. Îéí ñàëáàðûí áîäëîãî ÁÎß –íû Îéí Áîäëîãî Çîõèöóóëàëòûí Àëáà (ÎÁÇÀ) íä áîëîâñðóóëàãääàã áà Îé Óñ Ñóäëàëûí Òºâ (ÎÓÑÒ) íü áîäëîãûí õýðýãæèëòèéã õàðèóöäàã. ÎÓÑÒ õóó÷èí Óñ, Îé Áàéãàëûí íººöèéí Àãåíòëàãò õàìààðàãääàã áàéñàí áîëîâ÷ Óñíû Àëáûã òóñàä íü áàéãóóëñàí áºãººä óñíû á¿õ àñóóäëûã õàðèóöäàã. ÎÓÑÒ- èéí íýð íü òººðºãä¿¿ëìýýð ÿàãààä ãýâýë ýíý òºâ çºâõºí îéí àñóóäëûã õàðèóöäàã áàéíà. ÎÓÑÒ íü îéí íººöèéí òàëààð çºâëºë㺺 ºãºõ, îéí íººöèéí òîîëëîãî õèéõ, àéìàã, ñóìûí îéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, õîðòîí øàâüæòàé òýìöýõ áîëîí ìîä òàðèõ ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëäàã. ¯íäýñíèé Îéí Áîäëîãî àíõ 1998 îíä ãàðñàí áà 2001 îíä ¯íäýñíèé Îéí Õºòºëáºð áîëæ øèíý÷ëýãäæýý. Ýíý õºòºëáºðèéí õýðýãæèëò, çîõèöóóóëàëò ¯íäýñíèé Îéí Õîðîîãîîð ÿâàãääàã áà ýíý õîðîîã ÁÎß óäèðäàæ, ÿàì õîîðîíäûí àæëûí õýñýã àæèëëàäàã. ¯éëäâýð Õóäàëäààíû ßàì íü ìîäíû ýêñïîðò, èìïîðòûã õàðèóöäàã áà ìîä áýëòãýõ, áîëîâñðóóëàõ çºâøººðºëòýé àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí á¿ðòãýëèéã õèéäýã. Îéí õóóëèéí õýðýãæèëòèéí õÿíàëòûã Óëñûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Àãåíòëàã (ÓÌÕÀ) õèéäýã. Ýíý àëáà íü ñàÿõàí áîëòîë Åðºíõèé Ñàéäûí äýðãýä áàéñàí áîëîâ÷ îäîî áèåý äààñàí ÿàì áîëñîí. Òóñ Àãåíòëàã íü Áàéãàë Îð÷èí, Ãåîäåçè Êàðòîãðàôûí àëáàäóóäòàé áºãººä òýäãýýð àëáóóä íü áàéãàëü îð÷íû òºëºâëºãººíèé áèåëýëòèéã õÿíàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã. ÁÎß ÿìàð íýãýí áàéäëààð ÓÌÕÀ-òàé íàéðñàã õàðüöàà òîãòîîæ ÷àääàãã¿é áàéíà. 2005 îíä
9
Ìîíãîë
Õàéðöàã 1. Õóó÷èí îéí àæ àõóéíóóä: çàðèì àëòåðíàòèâ¿¿ä Ò¿íõýë, Áóãàíò, Òîñîíöýíõýë ìýòèéí ñîöèàëèçìûí ¿åä îéí àæ àõóé ýðõýëæ áàéñàí ñóóðèíãóóäûí õ¿ì¿¿ñ ìîä áýëòãýëèéí àæëûã áàéíãà õèéäýã. 1990 îíû ýõýýð òºâëºðñºí ýäèéí çàñãèéí á¿òýö íóðæ õóâü÷ëàë àìæèëòã¿é ÿâàãäñàíààñ áîëæ îëîí ¿éëäâýð àæ àõóéí ãàçðóóä õààãäàæ îëîí ìÿíãàí àæèë÷èä àæèëã¿é÷¿¿äèéí ýãíýýíä îðñîí áàéíà. Çàðèì îéí ñàëáàðûí õ¿ì¿¿ñ óäàì äàìæñàí îé÷èä áàéäàã áºãººä òýä ººð ìýðãýæëèéí òàëààð þó ÷ ìýäääýãã¿é. Çàðèì íü çàëóó áàéõäàà èëãýýëòýýð îé÷èí áîëæ òîìèëîëòîîð èðæ îéí ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýíã¿¿ä áîëñîí áàéäàã. Òèéì õ¿ì¿¿ñ îéí àæ àõóéòàé ñóóðèíäàà õàìààòàí ñàäàí áàãàòàé ýñâýë áàéõã¿é, ýðãýýä òºðñºí íóòüàãòàà î÷ú¸ ãýõýýð äýíä¿¿ õîëäñîí áàéäàã. Òýäãýýð ñóóðèíãóóäàä ººð òºðëèéí áèçíåñ õºã溺ã¿é àæëûí áàéð ãàð÷ èðýýã¿é áîëîõîîð îéí ñàëáàðûí õ¿ì¿¿ñò ñîíãîëò ìàø áàãà ¿ëäñýí áàéäàã áàéíà. Ìîä áîëîâñðóóëàõ òýýðìèéí íýã ìåíåæåðèéí õýëñíèéã äîîð õºðâ¿¿ëýâ. “Áè ýíý õ¿ì¿¿ñèéí àìüäàðëûã ñàéí ìýäíý. Áè òýäíèéã çîãñîîæ ÷àäàõã¿é. Çàðèì òîõèîëäîëä áè ººðºº õóóëü áóñ ìîä áýëòãýõ àæèë õèéäýã ÿàãààä ãýâýë áè òýð õ¿ì¿¿ñèéí ºìíºõ øèðýýí äýýð òàëõòàé áàéëãàõ õýðýãòýé”. Òýäãýýð õ¿ì¿¿ñò à÷àà òýýâðèéí ìºí㺠áàéõã¿é, áèíçåí áàéõã¿é, òàíèë òàë áàéõã¿é ó÷ðààñ òàéðñàí ìîäîî Ẻíèé ¿íýýð çàðäàã. Òýäíèé îëæ áàéãàà àøèã ìàø áàãà çºâõºí àìüäàðëûíõ íü ñóóðü õýðýãöýýã ë õàíãàíà. Õàðèí òýäíýýñ õóäàëäàæ àâ÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñò èõ àøèãòàé. Çàñãèéí ãàçàð òýäãýýð ìýòèéí õîöðîãäñîí õºäºº îðîí íóòãèéí ñóóðèíãóóäûí èðãýäèéí àæ àìüäðàëûã àíõààðñàí ÿìàð ÷ àðãà õýìæýý àâààã¿é, èðýýä¿éä ÿàõ òàëààð õºòºëáºð òºëºâëºãºº áàéõã¿é, òýäãýýð õ¿ì¿¿ñò îðëîãî îëîõ, àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã õºãæ¿¿ëýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãººã¿é áàéíà. Òèéì ó÷ðààñ òýäãýýð ìýðãýæëèéí îé÷èä èðýýä¿éä îäîî õèéæ áàéãàà àæëàà õèéñýýð áàéõ øèíæòýé. Òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ ÿìàð ÷ ìîä áýëòãýõ çºâøººðºë áàéõã¿é, õóóëü áóñààð õóëãàéãààð îé ìîä òàéðàõäàà è÷äýã ÷ ¿ã¿é. Òýä çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî ¿éë àæèëëàãààã ø¿¿ìæèëäýã, çàñãèéí ãàçðûã ººðñäèéíõºº õèéæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãàà äýìæèõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çäýã. Ãàäíû õ¿ì¿¿ñèéã ººðñäèéíõ íü ýðõ àøãèéã õàìãààëæ õîëáîãäîõ òºðèéí áàéãóóëàãóóäàä óëàìæèëæ ºãºõèéã õ¿ñäýã.
ÁÎß-íû äýðãýä Ìîä ìîäîí ìàòåðèàëûí øàëãàëòûí àëáûã áàéãóóëñàí áàéíà. Ýíý íü õÿíàëò, øàëãàëò íü òóõàéí õàðèóöñàí ÿàìíààñ òóñäàà áàéõ õýðýãòýé ãýñýí õóóëèéí çààëòûã çºð÷ñºí ÿâäàë áàéâ. 2006 îíû 2 ñàðä Õóóëü Ç¿éí ßàì áîëîí Äîòîîä Õýðãèéí ßàìíû òóøààëààð òóñ àëáà òàòàí áóóãäñàí áàéíà. Õóëãàéãààð ìîä áýëòãýõ, àðèëæèõ ÿâäëûã öàãäààãèéí áàéãóóëàãà õàðèóöàõ áîëîâ÷ öàãäààãèéí áàéãóóëàãàä ÿìàð ÷ áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷ áàéäàãã¿é áàéíà. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí ýðõèéã àéìàã ñóìóóäàä èë¿¿ ºã÷ ýõýëæ áàéíà. Îðîí íóòàãò îéí áîäëîãî, õóóëü ä¿ðì¿¿ä íü àéìãóóäûí
10
áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ àëáàäóóäààð äàìæóóëæ õýðýãæäýã. Ñóìûí òºâøèíä îé, óñíû õóóëèéí õýðýãæèëòèéã áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàð õàðèóöíà. Áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàð õàðèóöñàí íóòàã äýâñãýð áîëîí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûã õàìãààëàõ, ò¿ëøíèé áîëîí õóâèéí õýðýãöýýíèé ìîäíû çºâøººðëèéã îëãîõ ýðõòýé. 2005 îíû áàéäëààð àéìàã á¿ðò ãóðâààñ äºðâºí áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷ áàéñàí áà Óëààíáààòàðò 18 àéìãèéí ò¿âøèíãèéí áàéöààã÷ áàéñàí. ¯¿íýýñ 16 íü Óëààíáààòàð õîòûí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí Ãàçàðò òàéëàãíàõ ýðõòýé áàéíà. Ñóìûí ò¿âøèíä 340 áàéöààã÷ áàéäàã áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã
Æóðìóóä Ìîä áýëòãýëèéí õÿçãààð òîãòîîõ áà ìîä áýëòãýõ ëèöåíç îëãîõ Æèë á¿ðèéí ýõýíä òóõàéí æèëèéí ìîä áýëòãýëèéí õýìæýýã ÁÎß òîäîðõîéëíî. Æèëä çºâøººðºãäºõ ìîä áýëòãýëèéí õýìæýýã äºðâºí àíãèëàëààð ãàðãàäàã áàéíà: àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòààð, õóâèéí õýðýãöýýíä , ò¿ëýýíèé áà îéã öýâýðëýõ, ñèéðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààãààð ìîäûã öóãëóóëàõ (Õ¿ñíýã 1). 2006 îíä îé ñèéðýãæ¿¿ëýõ öýâýðëýõ ¿éë àæèëëàãààíààñ ãàðäàã ìîäíû õýìæýýã õóâèéí õýðýãöýýíä àøèãëàõ ìîäíû õýìæýýíä õàìòðóóëñàí íü äýâøèëò áîëñîí. Àéìãóóä áîëîí êîìïàíèóäàä ìîä áýëòãýëèéí òîî õÿçãààðûã ÿàìíààñ òîãòîîæ ºãäºã.
• Àæ àõóéí íýãæ¿¿ä çºâøººðºë àâàõ õ¿ñýëòýý õàðúÿàëàãäàõ àéìãèéí õàðèóöñàí àëáàíä èëãýýíý . Õóäàëäàà ¯éëäâýðèéí ßàì íü àéìãóóäààñ èðñýí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õ¿ñýëòèéã íýãòãýýä ÁÎß íä ÿâóóëíà. • ÁÎß íü èðñýí õ¿ñýëò¿¿äèéí ¿íäñýí äýýð èðýõ æèëèéí ìîä áýëòãýëèéí òîîöîîã ãàðãàíà. Ìîä áýëòãýëèéí õóâèàðëàëò àéìãààð äàìæèæ ñóìóóäàä ÿâàãäàíà. Ñóìóóäûí óäèðäëàãà íü ñóìûíõàà áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷ íàðûí õàìðàõ íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýýã õàðãàëçàæ ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð õóâèàðëàëò õèéíý. ¯éëäâýðëýëèéí ÷èãëýëòýé ìîä áýëòãýëèéí áàéðëàëûã ÎÓÑÒ òîãòîîíî.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òîãòîîñîí òîî õýìæýý ººð÷ëºã人ã¿é áàéíà. 40,000 ì3 ìîäûã ¿éëäâýðèéí ÷èãëýëýýð, 600,000 ì3 ìîäûã ò¿ëøíèé çîðèóëàëòààð òóñ òóñ àøèãëàõûã çºâøººð÷ýý.
• 2005 îíä ÿâàãäñàí Øèéäâýðèéí Òºâëºðºëèéí Áàãàñãàõ Õºòºëáºðèéí äàãóó îéí àøèãëàëòûí õóâèàðëàëòûí ýðõ ÁÎß íààñ àéìàãò øèëæèæ ýõýëñýí áàéíà. 2006 îíû áàéäëààð ìîä áýëòãýëèéí õóâèàðëàëòûí 50% èéã àéìàã øèéäýæ ¿ëäñýíèéã íü ÁÎß øèéäñýí áàéíà.
• Ñóì íü ñàíàëàà àéìãèéí õàðèóöñàí àëáàíä ÿâóóëíà. Àéìàã ñóìäààñ èðñýí ñàíàëûã íýãòãýýä ÁÎß íä ÿâóóëíà. ¯éëäâýðëýëèéí ÷èãëýëýýð îé àøèãëàõ ñàíàë Õóäàëäàà ¯éëäâýðèéí ßàìàíä äàâõàð õ¿ðã¿¿ëýõ õýðýãòýé.
• Àæ ¿éëäâýðëýëèéí ìîä áýëòãýëèéí õóâèàðëàëò õèéæ äóóññàíû äàðàà ÁÎß “Ìîä áýëòãýë, ìîäîí ò¿¿õèé ýäèéí ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýýã” (öààøèä ýõ ¿¿ñâýðèéí ãýð÷èëãýý ãýíý) áýëòãýæ çîõèõ
Õ¿ñíýãò 1. Ìîä áýëòãýõ õýìæýý (’000 m3). Ñ¿¿ëèéí 5 æèëä ÁÎß íààñ çºâøººðñºí òîî of which
Íèéò õýìæýý
¯éëäâýðèéí
2001
676.1
72.6
603.5
2002
619.0
39.0
580.0
2003
620.5
39.5
10.0
571.0
2.0
2004
647.8
44.3
18.5
585.0
5.0
2005
609.9
39.9
-
570.0
-
2006
617.2
32.5
14.0
570.7
Îí
Õóâèéí
Ò¿ëøèíä
Îé ñèéðýãæ¿¿ëýõ áîëîí öýâýðëýõ ¿/à
Æèëä çºâøººðºãäºõ ìîä áýëòãýëèéí õýìæýý òîãòîîõ áà õóâèàðëàõ íü äàðààõü øàòëàëààð ÿâàãäàíà.
11
Ìîíãîë õ¿ì¿¿ñò òàðààíà. ¯¿íèé äýýð àæ àõóéí íýãæ¿¿ä îé àøèãëàõ çºâøººðºë õóäàëäàæ àâàõ õýðýãòýé. Òºëáºðèéã èõýâ÷ëýí ñóìûí áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷ íàð õóðààæ àâäàã. • Àéìãóóäûí Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðàë ñóìóóäàä ò¿ëøèíä áîëîí õóâèéí õýðýãöýýíèé îé ìîä àøèãëàëòûí õóâèàðëàëòûã õèéäýã. Ñóìûí îé õàìãààëàã÷ ìîä îãòîëæ áîëîõ áàéðøëûã òîäîðõîéëæ ºãíº. ̺í îé àøèãëàñàíû òºëáºðèéã òóõàé á¿ðò õóðààæ àâàõ ¿¿ðýãòýé. ÁÎß íü îéã õàìãààëàõ çîðèëãîòîé õàðèí Ñàíãèéí ßàì íü îéí ñàëáàðààñ èë¿¿ ìºí㺠îëîõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã ýíý ñîíèðõëûí çºð÷èë àéìãèéí òºâøèíä õóðöààð ãàð÷ èðäýã. Àéìãèéí óäèðäëàãóóä îé ìîäûã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõààñàà èë¿¿ îé ìîäíîîñ ìºí㺠îëîõ ñîíèðõîë èë¿¿ áàéäàã. Áàéãàëûí ͺºöèéí Òºëáºðèéí Õºðºí㺠Îðóóëàëòûí Õóóëèéí äàãóó áàéãàëèéí íººö àøèãëàñàíààñ îëñîí àøãèéí 85% íü ýðãýýä áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàãäàõ ¸ñòîé ãýñýí çààëò àìüäðàë äýýð õýðýãæäýãã¿é áàéíà. Ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýý Àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòààð ìîä áîëîâñðóóëàõ áà òýýâýðëýëò õèéõèéí òóëä êîìïàíèóä íü ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýýòýé áàéõ øààðäëàãàòàé áºãººä ýíý ãýð÷èëãýýãýýð ìîä õààíààñ ýõ ¿¿ñâýðòýéã õàðóóëàõ çîðèëãîòîé. Òèéì ãýð÷èëãýýã ÁÎß êîìïàíèóä áà àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä îëãîäîã. Ýíýõ¿¿ ãýð÷èëãýý íü ç¿ñìýë ìîäûã òýýâýðëýõýä ãîë áàðèìò áè÷èã áîëäîã áàéíà. Èéì ãýð÷èëãýýã àâàõàä èõ õýö¿¿ áàéäàã ó÷èð íü ýíý áè÷èãòýé áîë ¿íýòýé õýýë õàõóóëûí ãàäóóð ÿâæ ÷àäíà. Îé àøèãëàõ çºâøººðºë, ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýýã áóðóóãààð àøèãëàäàã ÿâäàë èõ áàéäàã. Ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýý íü ìîäíû ¿ðòýñ áîëîí áóñàä ¿ëäýãäýë òàéðäàñ ìîä áýëòãýõýä îëãîãääîãã¿é áîëîâ÷ òèéì ìîä à÷ñàí ìàøèíóóäûí à÷ààã áóóëãàäàã òîõèîëäîë ãàðäàã áàéíà. Ǻâõºí ç¿ñìýë ìîä, èõýýõýí õýìæýýíèé òàéðäàñ ìîäíû àðèëæààíä òýð ãýð÷èëãýýã îëãîäîã áàéíà.
12
Õóâèéí õýðýãöýýíèé áà ò¿ëøèíä õýðýãëýõ ìîäíû çºâøººðºë Ñóìûí äîòîîä øèéäâýðýýñ øàëòãààëàí ò¿ëýýíèé ìîäûã 2,4,6 ààñ12 ì3 õ¿ðòýë õýìæýýãýýð áýëòãýæ áîëîõ áà õóâèéí îðîí ñóóö áàðèõ òîõèîëäîëä 30 ì3 õ¿ðòýë ìîäíû çºâøººðºë îëãîäîã. Õóó÷èí ò¿ëøíèé õýðãöýýíä 8-30 ì3 ìîä çºâøººðäºã áàéñàí áîë ¿ðýëãýí àøèãëàëòûã çîãñîîõûí òóëä õýìæýýã íü áàãàñãàñàí áàéíà. Õýðâýý ò¿ëøèíä èë¿¿ ìîä õýðýãöýýòýé áîë íýãýýñ èë¿¿ çºâøººðºë àâ÷ áîëíî. Èéì çºâøººðºë íü õºäºº îðîí íóòãèéí èðãýäýä èõýâ÷ëýí îëãîäîã áà çîõèõ òºëáºðèéã îé õàìãààëàãã÷èä òºëñºí áàéõ øààðäëàãàòàé. Îðîí ñóóö áàðèõ õýðýãöýýíèé ìîäíû çºâøººðºë àì á¿ëä íýãýýñ äýýøã¿é îëãîõ áà íýãýíò èéì çºâøººðºë àâñíû äàðàà äàðààãèéí õýäýí æèëä äàõèí çºâøººðºë àâàõ ýðõã¿é áîëäîã. Õîò ñóóðèí ãàçðóóäàä ìîä àâ÷ðàõ òîõèîëäîëä ò¿ëø áýëòãýõ ìîäíû çºâøººð뺺 ¿ç¿¿ëýõ õýðýãòýé. Òîäîðõîé ìîäíû õýìæýý õÿçãààðûã çºâøººðºë äýýð çààæ ºãñºí áîëîâ÷ ýíý áàðèìò áè÷ãýí äýýð áàéöààëò ÿâóóëñàí òýìäýãëýãýý áàéõã¿é íýã ¿ãýýð õýëáýë ÿìàð ÷ á¿ðòãýë áàéäàãã¿é ó÷ðààñ íýã çºâøººðëèéã îëîí óäàà àøèãëàæ áîëäîã. Ǻâõºí îðîí íóòãèéíõàà õýðýãöýýã õàíãàõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã ó÷ðààñ ñóìûí óäèðäëàãóóóä àéìãèéí îðøèí ñóóã÷äàä ò¿ëøíèé ìîä áýëòãýõ çºâøººðºë îëãîõ äóðã¿é áàéäàã áàéíà. Õîò ñóóðèí ãàçðóóäûã ò¿ëýýãýýð õàíãàõ òàëààð áîäëîãî äóòàãäàæ áàéíà. ̺í õîò ñóóðèí ãàçðóóäûã ò¿ëýýãýýð õàíãàõ àñóóäëûã õàðèóöñàí áàéãóóëëàãà áàéõã¿é. 1990 îíîîñ ºìíº ò¿ëøíèé ìîä áýëòãýõ àëáàí ¸ñíû òºëºâëºãºº áàéõã¿é áàéñàí ÷ ãýñýí ìîä áýëòãýõ ¿éë àæèëëàãàà çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ÿâàãääàã áàéæýý. Ìîäíû ¿éëäâýðëýë, èõ õýìæýýíèé áýëòãýëýýñ ¿ëäñýí ìîäûã ò¿ëøèíä õýðýãëýæ õóâèàðëàëòûã îíîâ÷òîé ÿâóóëäàã áàéâ. 60 – 70 àæèë÷èíòàé Ò¿ëø Õàíãàìæûí Áàéãóóëëàãà Óëààíáààòàð õîòûã ò¿ëøýýð õàíãàõ àñóóäëûã õàðèóöäàã áàéñàí áàéíà. Æèëä 150,000 – 200,000 ì3 ìîäîîð õàíãàäàã áàéñàí. Òîäîðõîé õóóëü òîãòîîìæûí õ¿ðýýíä Òºâ àéìàã, Óëèàñòàé, Òýðýëæ, Òóóë ãîëûí îð÷ìîîñ ò¿ëýýíèé ìîä áýëòãýäýã áàéñàí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã Ãîâèéí á¿ñèéí íóòãóóäûã ò¿ëøýýð õàíãàõ öýã íü ×îéð õîò áàéñàí. 1990 îíä Óëààíáààòàð õîòûã ò¿ëøýýð õàíãàõ àëáàí ¸ñíû ¿éë àæèëëàãàà çîãññîí. Ãóðàâ äºðâºí æèëèéí ºìíºõ õ¿ðòýë Ìîíãîëûí Òºìºð Çàì, çàðèì öýðãèéí àíãèóä, Ìîíãîëðîñöâåò ìýòèéí òîì àæ àõóéí íýãæ¿¿ä çàõèàëãààð ò¿ëø áýëòãýæ ò¿ãýýäýã áàéñàí. Îäîîãèéí áàéäëààð õóó÷íààñ ¿ëäñýí çºâõºí íýã õàëàìæûí áàéãóóëëàãà æèëä 10,000 ì3 ò¿ëø áýëòãýæ 2,000 ì3 ìîäûã íàñòàíãóóä, ÿäóó õ¿ì¿¿ñò òóñ òóñ òàðààäàã áàéíà. Óëààíáààòàð õîòûí èðãýäýä õóâèéí õýðýãöýýíèé ìîä áýëòãýõ çºâøººðºë ºãäºãã¿é ó÷èð íü õîò îð÷èì îé ìîä õîðèîòîé á¿ñýä îðäîã. Õàðèí òýä
çàõ äýýðýýñ ìîä õóäàëäàæ àâàõ ¸ñòîé. Óëààíáààòàð õîòûí îð÷èì áàéäàã Òºâ, Ñýëýíãý àéìãóóäûí íóòàã äýâñãýð äýýðýýñ ìîä áýëòãýõ çºâøººðëèéí áè÷ãèéí ¿íý áóñäààñ ¿íýòýé áàéäàã. Óëààíáààòàð õîòûí ò¿ëýýíèé õàíãàìæûã æèëä 80,000 ì3 îð÷èìä òîãòîîæ áàéõ çîðèëãîîð çºâøººðëèéí ¿íý ºíäºð áàéäàã áàéíà. Óëààíáààòàð Õîòûí Çàõèðãàà íü Óëààíáààòàð õîò îð÷ìûí íîãîîí á¿ñýýñ 2ì3 ìîä îãòëîõ çºâøººðëèéã öººõºí òîîíû õ¿ñ¿¿ñò îëãîäîã, ãýâ÷ õîòûí èðãýä çºâøººðºë àâàõ ýðõã¿é. Òèéì ó÷ðààñ õîòûí èðãýä çàõààñ ºíäºð ¿íýòýé ìîä õóäàëäàæ àâíà ýñâýë õóóëü áóñàààð ìîä îãòîëäîã.
Õóâèéí õýðýãöýýíèé áà ò¿ëøèíä õýðýãëýõ ìîäíû çºâøººðºë
13
2.
Ìîäíû õýðýãëýý
Óëñûí õýìæýýíèé ìîäíû õýðýãëýý.
Õ¿ñíýã 2. Æèëèéí ìîäíû õýðýãëýýíèé íèéò ä¿í (ñàÿ ì3)
Ò
ºëºâëºãººò ýäèéí çàñàã íóðæ óíàñíààñ õîéø ÿìàð ÷ áàéãóóëàãà Ìîíãîë îðíû ìîäíû õýðýãëýý áîëîí àíãèëàëûí òàëààð ¿íýëãýý õèéãýýã¿é áàéíà. Ñòàòèñòèêèéí òîî áàðèìòóóä ÷àíàðã¿é áºãººä èõýâ÷ëýí äàíäàà ººð÷ëºãäºæ áàéäàã. Ìîíãîë îðíû ìîäíû õýðýãëýýã òîîöîîëîõûí òóëä áèä îëäîæ áàéãàà òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã îëîí æèëèéí ºìíºõ òîîíóóäòàé õàðüöóóëæ, áàñ õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòíóóä, ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñòýé çºâëºë人í õèéñýí. Ìîíãîë îðíû æèëèéí íèéò ìîäíû õýðýãëýý 1.74 – 5.5 ñàÿ ì3 ûí õîîðîíä áàéãàà áºãººä áîäèò õýðýãëýýíèé òîî õàìãèéí ºíäºð òîî ðóó íýëýýí äºõºæ î÷èõ ìàãàäëàë èõ ºíäºð áàéíà. Ìîäíû íèéò õýðýãëýýíèé òîî èéì õîë çºð¿¿òýé ãàð÷ áàéãàà øàëòãààí íü óëñûí õýìæýýãýýð õýðýãëýæ áàéãàà ò¿ëýýíèé ìîäíû õýìæýýã õýðõýí òîîöîîëîõ äýýð çºðºë人íòýé áàéäàã (Õ¿ñíýãò 2). 5.5 ñàÿ ì3 ãýñýí òîî áîë ò¿ð¿¿÷èéí æèë¿¿äýä ãàðãàñàí òîîöîîíîîñ õàìààã¿é èõ òîî (Êðèñï áà áóñàä ., 2004). ̯Ñà íü óëñèéí íèéò ìîäíû õýðýãëýýíèé òîîã ãàðãàõäàà ºðõèéí ìîäíû õýðýãëýýíèé òîîí äýýð ¿íäýñëýäýã áà ºðõèéí ìîäíû õýðýãëýý ò¿ð¿¿÷èéí æèë¿¿äèéíõýýñ ýðñ ºññºíòýé õîëáîîòîéãîîð äýýðõè òîî ºíäºð ãàð÷ áàéãàà þì (ò¿ëøíèé ìîäíû òàëààðõè á¿ëãèéã õàð). Óëààíáààòàð õîò ðóó îðæ èðæ áàéãàà í¿¿äëèéí òîî áîëîí áàðèëãûí ñàëáàð ýð÷èìòýé õºãæèæ áàéãààòàé õîëáîîòîéãîîð ¿éëäâýðèéí ÷èãëýëýýð àøèãëàõ ìîäíû ýðýëò õýðýãöýý ìºí ýðñ ºññºí. “¯éëäâýðèéí” áà “õóâèéí” çîðèóëàëòûí ìîä áýëòãýë
Ò¿ëýýíèé ìîä
0.6 – 4.38
Õóâèéí õýðýãöýýíèé ç¿ñìýë 0.59 ìîä ¯éëäâýðèéí çîðèóëàëòààð 0.54 áýëòãýñýí ìîä Íèéò
1.74 – 5.51
íü õýí õýðýãëýæ áàéãààãààðàà òîäîðõîéëîãääîãã¿é õàðèí ìîä áýëòãýõ àðãààðàà òîäîðõîéëîãääîã áàéíà. Æèøýýëáýë: ãýðèéí ìîä, òàâèëãà íü ¿éëäâýðëýëèéí ìîä áýëòãýëä îðíî ó÷èð íü ìîä íü çîðèóëàëòûí ìàøèí òºõººðºìæèéã àøèãëàæ áîëîâñðóóëàãääàã. Õàðèí ãàð àðãààð ãýð á¿ëýýðýý ÷ þìóó õàøàà áàéøèí áàðèõ çîðèóëàëòààð îãòîëñîí ìîäûã õóâèéí õýðýãöýýíèé ãýæ òîäîðõîéëäîã áàéíà. Çàõ çýýëèéí ýðãýëòýíä îðæ áàéãàà ìîäíû õýðýãëýýíèé òàëààð òîäîðõîé òîî áàéäàãã¿é. Ýíý ñóäàëãààíû àæëûí ÿâöàä çàõ çýýëä îðæ áàéãàà ìîäíû òîî õýìæýýã ãàðãàõäàà ººð á¿ñ íóòãóóäàä îðøèõ çàõ äýýðýýñ ìîä õóäàëäàí àâ÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí òîîã øóóä óóëíààñ òàéðàí àâ÷ àøèãëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí òîîòîé õàðüöóóëàí ãàðãàæ èðýõ àðãûã õýðýãëýõýýð øèéäñýí. Íýã ¿ãýýð õýëáýë ýöñèéí õýðýãëýã÷äèéí òîîã ñóóðü òîî áîëãîí àøèãëàõààð øèéäñýí. Ìîä íü ýöñèéí õýðýãëýã÷èä î÷èõ õ¿ðòëýý äîîä òàë íü íýã óäàà àðèëæààíä îðñîí áàéäàã ãýäýãòýé á¿ãä òàéëàíãûí çîõèîã÷èä ñàíàë íýãòýé áàéâ. Õîðîîí äàðãà íàðûí õèéñýí ñóäàëãààíû (¯ç¿¿ëýëò 4, Õó 28) ¿ð ä¿íãýýñ õàðàõàä Óëààíáààòàð õîòûí èõýíõ
- 15 -
Ìîíãîë îðøèí ñóóã÷èä îéãîîñ ìîä îãòîëäîãã¿é. Õîòûí ìîäîí õàíãàìæûí èõýíõ íü àðèëæààãààð äàìæèãäàí õèéãääýã, ÿäóó ºðõ¿¿ä ÿìàð íýãýí àðãààð ìîäîî îëæ àâäàã.
ºñäºã áàéíà. ¯ç¿¿ëýëò 2 ò ìîäíû õýðýãöýýíèé ºñºëòèéã ãðàôèêààð ¿ç¿¿ëýâ. Àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòûí ìîäíû õýðýãëýý
Õóâèéí õýðýãöýýíä àøèãëàõ ç¿ñìýë ìîäíû õóâüä áàéäàë áàñ òºñòýé. պ人 îðîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ò¿ëýýíèé áîëîí õóâèéí õýðýãöýýíèéõýý ìîäûã ººðñ人 áýëääýã áà ìàãàäã¿é íèéò îãòîëñîí õóâèéí õýðýãöýýíèé ìîäíû 10-15 % íü, ò¿ëýýíèé ìîäíû 35% íü àðèëæààíä îðäîã åðºíõèé òîî ãàð÷ áàéíà.
Àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòààð áýëòãýæ áàéãàà ìîäíû áîäèò õýðýãëýýíèé ä¿íã ãàðãàõàä ÁÎß íû æèë á¿ð ãàðãàäàã îé ìîä àøèãëàëòûí òîî, Óëààíáààòàð õîòûí çàõ äýýð àðèëæààíä îðæ áàéãàà ìîäíû òîî, ̯Ñà ààñ ãàðãàñàí ç¿ñìýë ìîäíû áýëòãýëèéí òîî çýðýã îëîí òºðëèéí òîîíóóäûã àâ÷ ¿çýâ.
Ç¿ñìýë ìîäíû áýëòãýë àæèë æèëèéí äºðâºí óëèðàëä ÿâàãääàã áà õàìãèéí äýýä õýìæýýãýýð 8 ñàðä, öàãààí ñàðûí ºìíº áà õîéíî ÿâàãääàã áàéíà. Ó÷èð íü õ¿ì¿¿ñ õ¿¿õä¿¿äèéíõýý ñóðãóóëèéí òºëáºð òºëºõ, áàÿðò áýëòãýõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. Öàãààí ñàðûí ºìíº Óëààíáààòàð õîòûí ìîäíû çàõ äýýð ìîäíû ¿íý õàìãèéí äîîä õýìæýýíä õ¿ðòýë áóóðäàã. ßäóó õ¿ì¿¿ñ ãýíýòèéí ãà÷èãäàë, çàðäàë øààðäñàí ÿâäàë òîõèîëäîõîä ìºí㺠õèéõèéí òóëä ìîä îãòîëæ çàðäàã áàéíà.
Õóäàëäàà ¯éëäâýðèéí ßàìíû àõëàõ ìýðãýæèëòýíýýñ àëáàí ¸ñíû çàðèì òîî áàðèìòûã àâñàí þì. (Õàéðöàã 2) ¯Õß æèëä 600,000 ì3, õóó÷íû Óñ Îé ìîä Áàéãàëûí íººöèéí Àãåíòëàãè íü 500,000 – 600,000 ì3 ìîäûã æèëä õýðýãëýäýã ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ýíý òîî áîë ìîä áîëîâñðóóëàõ, ¿éëäâýðëýõ ñàëáàðò àæèëëàæ áàéãàà êîìïàíèóäûí ñóäàëãààí äýýð ¿íäýñëýæ ãàðãàñàí òîî. Òîî áàðèìòóóäûã íýãòãýýä æèëèéí àæ ¿éëäâýðèéí ÷èãëýëýýð áîëîâñðóóëæ áàéãàà ìîäíû õàìãèéí áàãà òîî íü 540,000 ì3 ãýæ òîîöîîëæ áîëíî. Ýíý áîë ç¿ñìýë ìîäíû õýìæýý. Ãóàëèíãûí òîî áîë á¿ð èõ ãàðíà (Ìîíãîë Îðíû
Óëààíáààòàð õîòîä çóíû óëèðàëä ç¿ñìýë ìîäíû (õóâèéí õýðýãöýýíèé ìîä )õýðýãöýý ýðñ ºñäºã, õàðèí ºâëèéí äºðâºí ñàðûí òóðø ò¿ëøíèé ìîäíû õýðýãöýý
¯ç¿¿ëýëò 2. Ìîäíû õóäàëäààã ñàðààð ¿ç¿¿ëýâ.
Õóäàëäààíû õýìæýý
áàðèëãûí ìîä
16
ò¿ëýýíèé ! # ìîä
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã
Õàéðöàã 2: Àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàõ ç¿ñìýë ìîäíû òîî õýìæýýã òîãòîîõ “ Íýãä¿ãýýðò: ñîöèàëèçìûí ¿åä ìàíàé îðîí 2 ñàÿ ì3 àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòûí ìîä áýëòãýäýã áàéñàí. Òýð ¿åä áàðèëãûí ñàëáàðò èõýíõ ìîäûã àøèãëàäàã áàéñàí. Ñ¿¿ëéèí æèë¿¿äýä áàðèëãûí ñàëáàð õóðäàí ºðãºæèæ áàéãàà ó÷ðààñ ñîöèàëèçìûí ¿åä áýëòãýäýã áàéñàí ìîäíû õýìæýýòýé àäèë õýìæýýíèé ìîä áýëòãýæ áàéíà. Äýýð ¿åèéí 2 ñàÿ ì3 ìîäûã ìàíàé ÿàìíû òóøààëààð áýëòãýäýã áàéñàí áà àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõýä àøèãëàäàã áàéñàí. Îðîñ ðóó èõýíõ ìîä ãàðäàã áàéñàí ãýæ áàðèìò áè÷ã¿¿ä äýýð áàéäàã ÷ ãýñýí ¿íýí õýðýãòýý îðîñóóäûí òóñëàìæààð áàðèãäàæ áàéãàà áàðèëãàä èõýýð õýðýãëýæ áàéñàí. Îðîñ ðóó “ýêñïîðòîíä ãàðãàñàí” ãýæ áàðèìò áè÷èã äýýð áàéãàà íü Îðîñóóä óã ìîäíû ¿íèéã òºëäºã áàéñàí áîëîõîîð òýð, ãýâ÷ ìîä õýçýý ÷ Îðîñ ðóó ãàð÷ áàéãààã¿é þì. Óëààíáààòàð õîòûí õîðîîëîëóóäûã áàðèõàä àøèãëàãäñàí”. “Õî¸ðäóãààðò: Õ¯ß íü õóâèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿äýýñ àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòààð ìîä áýëòãýõ íèéò 150,000ì3 ìîäíû çºâøººðºë õ¿ññýí ºðãºäºë õ¿ëýýæ àâäàã. Èõýíõ êîìïàíèóä íü ìàíàé ÿàìàíä á¿ðòã¿¿ëñýí áàéäàã áîëîâ÷ ìàíàé ÿàìàíä á¿ðòã¿¿ëýýã¿é, á¿ðòã¿¿ëýõ æóðìûí òàëààð ÿìàð ÷ ìýäëýãýã¿é êîìïàíèóä îëîí áàéäàã. Òýä ìàíàé ÿàìíààñ òýäíèé ãàðãàñàí õ¿ñýëòèéí äàãóó õ¿ññýí õýìæýýíèé ìîäíû çºâøººðºë ºãºõã¿é ãýäãèéã ìýäýæ áàéãàà áîëîõîîð ìàíàé ÿàìàíä á¿ðòã¿¿ëýõã¿é áàéãàà þì.” “ªðãºäëèéí òîî ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áàãàñàæ áàéãàà. Ǻâøººðºë õ¿ññýí ºðãºäºë íü õ¿ñýëò ãàðãàã÷ûí íýðèéã íü ë æàãñààëòàíä îðóóëàõ ñîíèðõîëòîé áîëîõîîñ õ¿ññýí õýìæýýíèéõýý ìîäûã áîë õóóëü áóñààð áýëòãýýä àâ÷èõíà. Îäîîãèéí ãàð÷ áàéãàà 150,000 ì3 ãýñýí òîî áîë áîäèò òîîíîîñ õýä äàõèí áàãà òîî þì” “Ò¿¿í äýýð ìîíãîë õ¿ì¿¿ñèéí àìüæèðãààíû õýâ ìàÿã ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Õóâèéí îðîí ñóóö èõýýð áàðüæ áàéíà, õºðºíãºæèõ òóñàì öýâýð ìîäîí õýðýãëýë õýðýãëýõ ñîíèðõîë èõòýé áîëäîã”. “Îëîí ÿíçûí òîî áàðèìòóóäûã íýãòãýýä ìèíèé òîîöîîãîîð áîë óëñûí õýìæýýíèé àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòûí ìîäíû ýðýëò õýðýãöýý áîë õàìãèéí áàãààð áîäîõîä 600,000 ì3 ãýæ ãàðíà” Ýõ ¿¿ñâýð: Îéí àõëàõ ìýðãýæèëòýí, Õ¯ß
Îéí Ñàëáàðûí Òîéì, Êðèñï áà áóñàä., 2004). Îäîîãèéí áàéäëààð îé ìîäíû íºõºí óðãàõ õàðüöàà 40% áàéíà. Ìîíãîë Îðíû Îéí Ñàëáàðûí Òîéì ä äóðäñàíààð ç¿ñìýë ìîäíû æèëèéí íèéò õýðýãëýý 135,000 – 400,000 ì3 áàéíà . Äýýð äóðäñàí òîîíóóä ìîäíû õýðýãëýý ºíäºð áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
áàéíà (Õ¿ñíýãò 3).
Ýíý òàéëàíä ìîä áîëîâñðóóëàõ àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí ìîäíû õýðýãëýýã òîîöîîëîõûí òóëä èõýýõýí õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàñàí. Ìîäíû àæ àõóé ýðõýëæ áàéãàà êîìïàíèóäûí òàëààðõè òîî ÿíç á¿ð
Òýäãýýð àæ àõóéí íýãæ¿¿ä íü 1,000 – 211 ñàÿ òºãðºã õ¿ðòýë òàòâàðûã 2004 îíû ýõíèé õàãàñä òºëñºí áàéíà. Íèéò 628 àæ àõóéí íýãæ¿¿ä áàéäàã.
Ãóðâàí ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæààñ ̯Ñà ûí ñòàòèñòèêèéí òîîí ìýäýýëýë õàìãèéí íàéäâàðòàéä òîîöîãäñîí áºãººä á¿ðòãýãäñýí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä á¿ãä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ãýæýý.
17
Ìîíãîë ¯¿íýýñ:: • Áàðèëãûí áîëîí áóñàä ìîäîí ìàòåðèàë ¿éëäâýðëýã÷èä-175 • Ìîäîí áîëîí ñ¿ðëýýð õèéñýí á¿òýýãõ¿¿í ¿éëäâýðëýã÷èä- 207 • Ôàíåð ¿éëäâýðëýã÷èä – 48 • Ìîäîí õàéðöàã, áàãëàà ¿éëäâýðëýã÷èä – 36 • Ç¿ñìýë ìîä ¿éëäâýðëýã÷èä – 123 • Ìîä áýëòãýëèéí êîìïàíèóä – 89 Ìîä áýëòãýëèéí êîìïàíèóäûã õàñààä ¿ëäñýí 589 êîìïàíèóäûã á¿ðòãýãäñýí ¿íäñýí õºðºíãèéí äàãóó ãóðàâ àíãèëñàí. (Õàâñðàëò Á áà Õ¿ñíýãò 4 èéã ¿ç). Ìîäíèé õýðýãëýýíèé ä¿íã ãàðãàõûí òóëä á¿ëýã òóñ á¿ðýýñ 10 ààñ äîîøã¿é êîìïàíèóäòàé ÿðèëöëàãà õèéñýí. Ñîíãîãäñîí êîìïàíèóä íü á¿ëýã äîòðîî áàñ àíãèëàëä îðñîí õýñãèéã òºëººëæ ººð ººð êàòåãîðò õóâààãäñàí áàéñàí. Òèéì ó÷ðààñ á¿ëýã òóñ á¿ðèéí æèëèéí ìîäíû õýðýãëýýíèé äóíäæèéã òîäîðõîéëæ ¿¿íèé ¿íäñýí äýýð æèëèéí êîìïàíèóäûí õýðýãëýæ áàéãàà ìîäíû òîîã òîãòîîõîîð øèéäñýí. Ýíý òîîöîîãîîð áîë 589 ìîä áîëîâñðóóëàõ êîìïàíè æèëä 582,900 ì3 ìîäûã àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòààð õýðýãëýäýã áàéíà. Ìîä áýëòãýäýã áà á¿òýýãäõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã ¿éëäâýð¿¿äèéí àøèãëàæ áàéãàà ìîäíû õýìæýýíèé õîîðîíäûí ÿëãààã àðèëãàõ ¿¿äíýýñ ç¿ñìýë ìîäíû ¿éëäâýðëýëèéí òîîã 50%èàð (46,500ì3) áóóðóóëæ ºãñºí íü õàíãàëòòàé òîî ãýæ ¿çýâ. Òýãýýä 536,400ì3 ìîä àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàãäàæ áàéíà ãýæ òîîöîâ. Ýíý òîî àíõàí øàòíû ò¿¿õèé ýä ãýæ òîîöîãääîã áàíçíû òîî õýìæýý áîëîõ ó÷ðààñ ãóàëèíãààð ìîäíû àøèãëàëòûã òîîöîõ þì áîë ºíäºð òîî ãàðíà. Ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ õàðàõàä ÁÎß íû òîãòîîñîí àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòûí æèëä çºâøººðºãäºõ ìîä
áýëòãýëèéí òîî (2006 îíû òîî: 32,500 ì3) îäîî àìüäðàë äýýð õýðýãëýæ áàéãàà òîîíîîñ õàìààã¿é õîë äàâæ áàéíà. Ýäãýýð òîîíóóäûã áèäýíä õóâèéí êîìïàíèóä ñààäã¿é ãàðãàæ ºãñºí þì. Ìîäíû ò¿¿õèé ýäèéí õ¿ðýëöýý áàãà ìºí ¿¿íèé äýýð ìîäíû íººöèéã áîäèò áàéäëààñ èë¿¿ ãýæ ãýíýí îéëãîõ ÿâäàë äýëõèéí áóñàä îðíóóäàä áàñ ãàðäàã. Õýðâýý ìîäíû íººö èë¿¿ ìºí ìîäíû çºâøººðºë õÿçãààðëàãäìàë áèø òîõèîëäîëä õóâèéí ñåêòîðûí ìîä áîëîâñðóóëàõ íèéò ÷àäàâõè æèëä 1.2 ñàÿ ì3 ìîä áîëîâñðóóëàõ ÷àäàëòàé áàéãààãààñ õàðàõàä îé ìîäíû ñåêòîðûí õóâèéí êîìïàíèóä õ¿÷èí ÷àäëààñàà ìàø äîîãóóð àæèëëàæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî. Õóâèéí õýðýãöýýíèé ç¿ñìýë ìîä Óëààíáààòàð õîòûí õýðýãöýýã óëñûí áóñàä ãàçàð íóòãèéí õýðýãöýýíýýñ ñàëàíãèä òîîöîîëñîí. 75,000 ì3 (Õ¿ñíýãò 5) ç¿ñìýë ìîä-áàíç õºäºº îðîí íóòàãò õóâèéí õýðýãöýýíä àøèãëàæ áàéãàà áà Óëààíáààòàðò 450,000ì3 (Õ¿ñíýãò 8) áàéíà. Íèéò ä¿íãýýð 525,000 ì3 ìîäûã õóâèéí õýðýãöýýíä àøèãëàæ áàéíà. Óëààíáààòàð áîëîí çàðèì òîìîîõîí õîò ñóóðèéí ãàçðóóäàä àæ ¿éëäâýðèéí àðãààð áîëîâñðóóëñàí ìîäûã áàðèëãàä àøèãëàäàã. Òèéì ó÷ðààñ àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòûí áîëîí õóâèéí õýðýãöýýíèé ç¿ñìýë ìîäíû õýðýãöýýíèé õîîðîíäîõ òîîíä çàðèì äàâõàðäàë áàéæ áîëçîøã¿é áºãººä Óëààíáààòàð õîòûí õóâèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí àøèãëàæ áàéãàà ìîäíû õýìæýýíèé 30% èéã õàñàæ òîîöîî õèéñýí. Òîî áàðèìòûí õîìñäëîîñ áîëæ ÿã íàðèéí òîîöîî õèéõ áîëîìæã¿é áàéãàà áîëîâ÷ õóâèéí îðîí ñóóö õàøàà õîðîîíä àøèãëàæ áàéãàà çºâøººðºëã¿é ìîäíû õýìæýýíèé åðºíõèé òîîã ñóóëãàæ ºãñºí. Àæ ¿éëäâýðèéí àðãààð áîëîâñðóóëñàí ìîäîîð öîíõ, õààëãà, øàò, áàéøèí áàðèëãûí ãî¸ë ÷èìýãëýëä àøèãëàäàã ìîäíû òîî õýìæýý òîîöîîíä îðîîã¿é áîëíî.
Õ¿ñíýãò 3. Îéí ñàëáàðò àæèëëàæ áàéãàà êîìïàíèóäûí òîî (2006 îíû 6 ñàðûí áàéäëààð) Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä պ人ä
18
¯Õß
¯ÑÃ
¯ÒÀ
90
131
406
Óëààíáààòàðò
66
61
272
Íèéò
156
192
678
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã
Õ¿ñíýãò 4. Îéí ñàëáàðûí àæ ¿éëäâýðèéí ìîäíû ýðýëò õýðýãöýý (2006 îíû 6 ñàð) Á¿ðòãýãäñýí ¿íäñýí õºðºí㺺ð
Êîìïàíèóäûí òîî
Îäîîãèéí ìîäíû
æèëèéí õýðýãëýý ì3
Ìîä õ¿÷èí
Áýëòãýõ ×àäàë
Êîìïàíè íýã á¿ð
Íèéò
Êîìïàíè íýã á¿ð
Íèéò
10 ñàÿ Ò õ¿ðòýë
279
300
83,700
500
139,500
10-50 ñàÿ Ò õ¿ðòýë
241
1,200
289,200
2,500
602,500
50 ñàÿàñ äýýø
70
3,000
210,000
6,000
Íèéò
589
582,900
420,000 1,162,000
Èõ õýìæýýíèé ç¿ñìýë áàíç ìîäíû ¿éëäâýð¿¿äèéã õàíãàõàä áýëýí áàéäàã. Çóðàã: Áðà¸îíè Ìîðãàí, 2006 îíû 5 ñàð.
19
Ìîíãîë
Õ¿ñíýã 5. Óëñûí õýìæýýíä õóâèéí õýðýãöýýíä àøèãëàæ áàéãàà ìîäíû æèëèéí íèéò õýìæýý (Óëààíáààòàðûã îðîëöóóëààã¿é) Õóâèéí õýðýãöýýíä àøèãëàæ áàéãàà ìîäíû òºðë¿¿ä
Íýãæèéí òîî
Íýã íýãæèä îíîãäîõ èîäíû õýìæýý (ì3)
Íèéò ìîäíû õýìæýý (ì3)
Õóâèéí áàéøèí áàðèõ ìîäà (6õ8ì)
591
19.2
11,347
Õàøàà áàðèõ
1,970
8
15,760
Àìáààð áàðèõ (3õ4ì)
1,970
3.0
5,910
Æîðëîí áàðèõ (2õ2ì) Áèò¿¿ ìàëûí õàøàà Çàäãàé ìàëûí õàøàà
1,970
0.9
1,773
Øèíý
766
9.8
7,507
Çàñàõ
3,675
6.6
24,255
Øèíý
733
3.4
2,492
Çàñàõ
3,310
1.7
5,627
Íèéò
74,671â
à. Øèíýýð îðîí ñóóö áàðüæ áàéãàà ºðõ, õ¿ì¿¿ñèéí òîîã òîîöîîëîõûí òóëä ãàçðûí çºâøººðºë àâ÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí 30 îð÷èì õóâü íü øèíý îðîí ñóóö áàðèíà ãýæ òààéìàãëàë ãàðãàñàí. Óëñûí Êàäàñòðûí Àëáàíààñ ãàçðûí çºâøººðëèéí òîîã àâñàí. Øèíýýð îðîí ñóóö áàðüæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ õàøàà, æîðëîí, àìáààð áàðèíà ãýæ áàñ òààìàãëàñàí. Õóâèéí îðîí ñóóöíû äóíäàæ õýìæýýã 20õ20 ìåòð ãýæ òîîöîîëîâ. á. Æèë á¿ðèéí øèíýýð áàðèãäàæ áàéãàà õàøààíû òîîã ãàðãàõûí òóëä ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèëä áàðèãäñàí øèíý ìàëûí õàøààíû äóíäæûã ãàðãàñàí. (̯ÑÃ, Ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë, 2003). Ìàëûí áèò¿¿ õàøààíû 5%, çàäãàé õàøààíû 10% èéã çàñàãäàõ õàøààíû òîîíä áîäîæ àâñàí. Ìàëûí õàøàà áàðèõ, çàñàæ ñýëáýõýä îðîõ ìîäíû òîîã õóâüäàà ìàëòàé îé õàìãààëàã÷ûí òóñëàìæòàéãààð òîäîðõîéëîâ (Õàâñðàëò Á). ñ. Ýíý òîîã àëü áîëîõ àëáàí ¸ñíû òîîí äýýð òóëãóóðëàæ òîãòîîõûã îðîëäîâ. պ人 îðîí íóòàãò çºâøººðºëã¿é îãòîëñîí ìîäîîð áàðüæ áàéãàà õóâèéí áàéøèí õàøàà õîðîîíû ìîäíû õýìæýý îðîîã¿é áîëíî. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õºäººíººñ îðæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ íóòãèéí èðãýäýýñ á¿ðäñýí æèæèã, àëáàí áóñ õîðîî ¿¿ñãýí àìüäàð÷ áàéãàà áºãººä òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí óñ, öàõèëãààíû õàíãàìæã¿é ãàçàðò áóóäàã.
Óóðõàéä øîí áîëãîí àøèãëàäàã áà áàðèëãûí äîòîîä õàíûã õ¿÷èòãýõýä õýðýãëýäýã áàãà îâðûí øóëóóí ìîäíû õýðýãëýýã ýíý òîîöîîíä áàñ îðóóëààã¿é. Èéì ìîä ¿éëäâýðèéí áîëîâñðóóëàëò õèéãääýãã¿é áºãººä ìîäíû õóäàëäàà÷äûí ãàð äýýðýýñ øóóä óóðõàé áîëîí áàðèëãà äýýð èðäýã. Õýð õýìæýýíèé áàãà îâðûí ìîä õààíà õýðýãëýãäýæ áàéãààã òîãòîîõîä õýö¿¿ áàéíà. Òàâàí äàâõàð áàéøèí áàðèõàä 2.6-2.8 ìåòðèéí óðòòàé 500 æèæèã øóëóóí ìîä îðäîã, ýíý íü îéðîëöîîãîîð 30 ì3 ìîä áîëæ áàéíà. Áàðèëãà äýýð äºíãºæ òàéðñàí ìîä àøèãëàõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã. Õýðâýý ìîä õóó÷èðñàí áîë õóâèéí õýðýãöýýíä çîðèóëæ ýñâýë ò¿ëýýíèé ìîä áîëãîí àøèãëàäàã.
20
Ò¿ëýýíèé ìîä Õóâü õ¿ì¿¿ñèéí àøèãëàæ áàéãàà ò¿ëýýíèé ìîäíû òàëààð õýä õýäýí ñòàòèñòèêèéí òîî áàðèìòóóä áàéäàã. ̯Ñà 2004 îíä ò¿ëýýíèé ìîäíû ýðýëò õýðýãöýýã 4.6-4.7 ñàÿ ì3, Äýëõèéí Áàíê 2004 îíä 0.6 – 2.3 ñàÿ ì3 (Ìîíãîë Îðíû Îéí Ñàëáàðûí Òîéì), ͯÁÕÕ 202 îíä 1.3 – 1.5 ñàÿ ì3 (Îéí ñàëáàðûí áîäëîãî áà õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ òàéëàí) ãýæ òóñ òóñ òàéëàãíàæýý. Óëààíáààòàð õîòîîñ áóñàä ãàçàðò àøèãëàæ áàéãàà ò¿ëýýíèé ìîäíû õýìæýýíèé òàëààð òîîí ìýäýýëýë áàéõã¿é ó÷ðààñ 2004 îíû ̯Ñà –ûí òîî áàðèìò ãàðòàë ò¿ëýýíèé ìîäíû
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã
Èõ Äýëã¿¿ðèéí äýðãýä áàðèãäàæ áàéãàà áàðèëãà äýýð àøèãëàæ áàéãàà ìîä. Çóðàã: Áðà¸îíè Ìîðãàí, 2006 îíû 5 ñàð.
òàëààð òîî áàðèìò äýíä¿¿ áàãà áàéñàí. ̯Ñà ûí ãàðãàñàí òîîöîîã ø¿¿ìæëýõ ÿìàð ÷ àðãà áàéõã¿é. 6 –ð Õ¿ñíýãòíèé Óëààíáààòàð õîòûí òîîã Äýëõèéí Áàíêíû òàéëàíãààñ, áóñàä ãàçðóóäûí òîîã ̯Ñà ûí òàéëàíãààñ òóñ òóñ àâñàí áîëíî. Ãýõäýý ýíý àðãà áîë ñîíãîäîã àðãà áèø þì. Õîòûí ºðõ¿¿äèéí ìîäíû õýðýãöýý ºâºë èõýñ÷, õºäººíèé ºðõ¿¿äèéí ìîäíû õýðýãöýý ìàëûí öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõûí òóëä çóí èõýñäýã. Íàðèéâ÷ëàí õàðàõàä ãîâèéí á¿ñýýñ õàíãàéí á¿ñèéí ºðõ¿¿ä èë¿¿ ìîä õýðýãëýäýã áàéíà. ̯ÑÃûí òàéëàí ýíõ¿¿ ÿëãààã òîîöîîëæ ¿çñýí áàéíà.
Óëààíáààòàð õîòûí ìîäíû õýðýãëýý Óëààíáààòàð õîòîä çàðàãäàæ áàéãàà ìîäíû õýìæýýã íàðèéí òîãòîîõ áîëîìæã¿é ÷ ãýñýí ç¿ñìýë ìîäíû õýðýãëýýíèé ä¿íãýýñ òîîöîîëæ òîãòîîâ. Áèäíèé õèéñýí òîîöîîãîîð Óëààíáààòàð õîòûí æèëèéí íèéò ç¿ñìýë ìîäíû õýðýãöýý 1.16 ñàÿ ì3 áîëæ áàéíà. Óëààíáààòàð õîòûí ò¿ëýýíèé áîëîí õóâèéí àõóéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòûí ìîäíû õýðýãëýý õî¸óëàà íèéò óëñûí ìîäíû õýðýãëýýíèé ä¿íãèéí 39% èéã ýçýëæ áàéíà. Õàðèí àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòûí ìîäíû õýðýãëýý 22% áàéíà.
21
Ìîíãîë Õ¿ñíýãò 6. Ò¿ëýýíèé ìîäíû õýðýãëýýíèé íèéò ä¿í Ìîä ò¿ëäýã àéëûí òîî ªðõèéíá æèëä ò¿ëäýã Íèéò õýðýãëýý (2002) ìîäíû õýìæýý (m3) (million m3) Óëààíáààòàð
99,000
4.7ã
0.46
Àéìãèéí òºâ¿¿ä
135,400
10.4
1.40
Ñóìûí òºâ¿¿ä
85,288
12.9
1.10
պ人ä
159,877
8.8ä
1.40
Íèéò
479,565
9.2 (äóíäàæ)
4.38
à. Ýíý òîîã ̯Ñà ààñ àâàâ. á. ̯Ñà -ûí ãàðãàñàí õî¸ð áàãö òîîíîîñ õàìãèéí áàãà òîîã àâàâ. Óëààíáààòàð õîòûí àâòîáóñíû çîãñîîë äýýð áàéäàã õ¿ì¿¿ñýýñ ñóäàëãàà àâ÷ ýíý òîî ãàðñàí áºãººä íàéäâàðòàé òîî áèø. â. Óëààíáààòàð õîòûíõîí í¿¿ðñ ãàëëàäàã, öàõèëãààí õàíãàìæòàé çýðýã ýíåðãèéí ººð ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä áàéäàã ó÷ðààñ ò¿ëýýíèé ìîäíû õýðýãöýý õàðüöàíãóé áàãà ãàð÷ áàéíà. ã. պ人ãèéí õ¿ì¿¿ñèéí æèëèéí íèéò õýðýãëýý àéìàã ñóìûí òºâººñ áàãà ãàð÷ áàéãàà íü òýä àðãàë ò¿ëäýãòýé õîëáîîòîé.
¯ç¿¿ëýëò 3. Óëààíáààòàð õîòûí æèëèéí ìîäíû õýðýãëýý (ñàÿ m3)
àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòûí ìîä 22%
ò¿ëýýíèé ìîä 39%
õóâèéí õýðýãöýýíèé ç¿ñìýë ìîä 39%
Óëààíáààòàð õîòûí ìîäíû õýðýãëýýã òîãòîîõîä àìàðõàí áîëîâ÷ õóóëü áóñààð õèéãäýæ áàéãàà ìîäíû áèçíåñ èõ õýìæýýãýýð ÿâàãäàæ áàéãàà íü õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã. Õîðîîíû çàñàã íàðûí äóíä õèéñýí ñóäàëãààãààð (òýä ººðñ人 õàðñàí) Óëààíáààòàð õîòîä 336 ºðõ¿¿ä ººðñ人 óóëûí ìîäûã òàéð÷ õýðýãöýýíäýý àøèãëàäàã áàéíà.
22
¯¿íèé äýýð 1,069 àéë ºðõ ìîäûã óóëíààñ òàòàæ õóäàëääàã áàéíà. 2,690 ºðõ ìîäûã Ẻíèé ¿íýýð àâ÷ æèæèãëýíãèéí ¿íýýð çàðäàã áàéíà. ¯¿íèé äýýð õóâèàðàà ìîäîí ýäëýë õèéæ Íàðàíòóóë, Çóóí Àéë äýýð çàðäàã õ¿ì¿¿ñ èõ áèé. Òèéì ìîä àøèãëàæ æèæèã áèçíåñ ýðõýëäýã õ¿ì¿¿ñ ýíý òàéëàíãèéí ìîäíû õýðýãëýýíèé òîîíä ÿìàð ÷ êàòåãîðîîð îðîîã¿é.
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã
Õ¿ñíýãò 7. Óëààíáààòàð õîòûí ìîä áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéí æèëèéí ìîäíû õýðýãëýý (Òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéã 2006 îíû 6 ñàðä öóãëóóëàâ) Æèëèéí ìîäíû õýðýãëýýíèé òîî (m3)
¯éëäâýðèéí õ¿÷èí ÷àäàë (m3)
Óëààíáààòàð õîòûí ìîä áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä
Êîìïàíè íýã á¿ðèéí
Íèéò
Êîìïàíè íýã á¿ðèéí
Íèéò
10 ñàÿ Ò õ¿ðòýë
116
300
34,800
500
58,000
10-50 ñàÿ Ò õ¿ðòýë
98
1,200
117,600
2,500
245,000
50 ñàÿàñ äýýø
37
3,000
111,000
6,000
222,000
Íèéò
251
Õóâèéí õýðýãëýý Óëààíáààòàð õîòîä ç¿ñìýë ìîä èõýâ÷ëýí õóâèéí îðîí ñóóö, õàøàà, àìáààð, àëáàí êîíòîð, æîðëîí ìýòèéí æèæèã áàðèëãûí àæèëä çîðèóëàãääàã. Óëààíáààòàð õîòûí ä¿¿ðã¿¿äéèí ãàçðûí àëáàäóóä õóâèéí îðîí ñóóö áàðèõ çîðèóëàëòààð îëãîñîí ãàçðûí çºâøººðëèéí òîîã òîäîðõîéëîõûí òóëä óóëçàëò çºâëºë㺺í õèéâ. 2003 îíû áàéäëààð 9 ä¿¿ðãèéí 6,381 ºðõºä ãàçðûí çºâøººðºë îëãîñîí áàéíà. Ãýð õîðîîëîëä áàðèãäàæ áàéãàà èõýíõ õóâèéí îðîí ñóóö íýã äàâõàð 10õ12 ìåòðèéí õýìæýýòýé áàéäàã.
263,400
525,000
̺í èõýíõ íü òîì õýìæýýíèé ãàçàð äýýð áàðèãääàã. Èõýíõ õóâèéí ãàçðóóä ¿ëäýãäýë ìîäûã ç¿ñýæ õèéñýí áîëîâñðóóëààã¿é áàíçààð õàøàà áàðüäàã. Á¿õ õ¿ì¿¿ñ õóâü÷èëæ àâñàí ãàçàðòàà áàéøèí áàðüæ ÷àääàãã¿é. Áàñ çàðèì õ¿ì¿¿ñ íýã çºâøººðºëòýé ãàçàðò õýä õýäýýðýý íèéëæ èõýâ÷ëýí çóíû áàéøèí áàðüäàã. Èéìýýñ ãàçðûí çºâøººðºë áîëãîíä íýã áàéøèí íîîãäóóëæ òîîöîî õèéâ. Óëñûí õýìæýýíä õóâèéí õýðýãöýýíä àøèãëàæ áàéãàà ìîäíû òîîã áàñ õàðãàëçàí ¿çýýä Óëààíáààòàð õîòîä æèëäýý 287,000 ì3 ìîäûã õóâèéí õýðýãöýýíä àøèãëàäàã áàéíà ãýñýí òîîöîî ãàðãàâ. Õ¿ñíýãò 8.
23
Ìîíãîë
Õ¿ñíýãò 8. Óëààíáààòàð õîòûí õóâèéí õýðýãöýýíä àøèãëàæ áóé ç¿ñìýë ìîäíû õýìæýý (2003)
Àøèãëàëòûí õýëáýð
Òîî õýìæýý
Áàðèëãà íýã á¿ðèéí Íèéò ìîäíû õýìæýý ìîäíû õýðýãöýý (m3)a (m3)
Ãýð õîðîîëîë äàõü øèíý áàéøèíãóóä 5,305
19.2
101,856
Øèíý çóíû áàéøèíãóóä
2,153
55.15
118,738
Øèíý õàøàà
7,458
8
59,664
Øèíý æîðëîí
8,380
0.9
7,542
Íèéò
287,800
à. Óëààíáààòàð õîòûí ¯éëäâýð, ¯éë÷èëãýýíèé ãàçàð áîëîí Õîòûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ òºñëèéí èíæåíåð¿¿ä íýã áàéøèí áàðèõàä øààðäàãäàõ ìîäíû äóíäàæ õýìæýýã òîîöîîëæ ãàðãàñàí. (Õàâñðàëò Â). á. Ãàçðûí çºâøººðºë àâñàí õ¿ì¿¿ñèéí 90% íü 20õ20 ì õàðüöààòàé õàøàà áàðèíà ãýæ òîîöîîëñîí. â. Ãýð õîðîîëîëä ãàçðûí çºâøººðºë àâñàí á¿õ õ¿ì¿¿ñ, çóíû áàéøèí áàðèõ ãàçðûí çºâøººðºë àâñàí õ¿ì¿¿ñèéí 70% íü æîðëîí áàðèíà ãýæ òîîöîîëîâ.
Õºäººíººñ í¿¿æ èðæ áàéãàà ºðõ¿¿ä èõýâ÷ëýí çºâøººðºëã¿é ãàçàð áóóæ õàøàà áàðüäàã. Óëààíáààòàð õîòûí Ãàçðûí Àëáàíû òîîöîîãîîð 2004 îíîîñ ºìíºõ 15 ñàðûí õóãàöààíä 6,000 ºðõ
çºâøººðºëã¿é õàøàà áàðüñàí áàéíà. Àëáàíû óäèðäëàãà òýäãýýð õ¿ì¿¿ñò çºâøººðºë íºõºí îëãîõ òàëààð ÿðèëöàæ áàéíà. 162,000 ì3 ìîä çºâøººðºëã¿é áóóñàí ãàçàð õàøàà áàðèõàä
Óëààíáààòàð õîòûí ýðãýí òîéðîíä îðøèõ õóâèéí áàéøèí, ãýð¿¿ä íü õîîðîíäîî õàøààãààð òóñãààðëàãäñàí áàéäàã. Çóðàã: Áðà¸îíè Ìîðãàí, 2006 îíû 5 ñàð.
24
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã
Óëààíáààòàð õîòûí ìîäíû çàõ äýýð ýìýãòýé õ¿í ò¿ëýýíèé ìîä õàãàëæ áàéíà. Çóðàã: Áðàîíè Ìîðãàí, 2006 îíû 5 ñàð.
çàðöóóëàãäñàí ãýæ òîîöîîëîâ. Äýýðõ òîîíóóäûã ä¿ãíýõýä Óëààíáààòàð õîòîä õóâèéí õýðýãöýýíä 450,000 ì3 ç¿ñìýë ìîä æèëä õýðýãëýäýã ãýñýí òîî ãàð÷ áàéíà. Ýíý òîî ç¿ññýí ìîäíû õýìæýý áîëîõîîð ÿã îéãîîñ òàéðñàí ìîäíû õýìæýý ìýäýýæ ºíäºð ãàðíà. Óëààíáààòàð õîòûí õ¿ì¿¿ñèéí õóâèéí õýðýãöýýíä õýðýãëýæ áàéãàà ìîäíû õýìæýý ñàíàæ áàéñíààñ õàìààã¿é ºíäºð ãàð÷ áàéíà. Òºðèéí àëáàíû õ¿ì¿¿ñò ýíý òîîã õàðààä ãàéõàæ áàéâ. Òýä õóâèéí õýðýãöýýíèé ìîäíû õýðýãëýýã 39,000 ì3 ãýæ îéëãîæ áàéñàí áàéíà. 2005 îíä ÁÎß ýíý òîîã õóâèéí õýðýãöýýíèé ìîäíû õÿçãààð áîëãîí òîãòîîæýý. Öàãûí ç¿¿íèé ýðãýëò òóòàìä õîò ðóó ìîä îðæ áàéãàà áîëîõîîð õóâèéí ñåêòîðûíõàí, áèçíåñìåí¿¿ä 450,000 ì3 ãýñýí òîîíä ýðãýëçýõã¿é áàéâ.
Ò¿ëýýíèé ìîä ßìàð ÷ á¿ðòãýëã¿é õºäººíººñ øèëæèæ èðñýí àéë ºðõ îëîí áàéäàã áîëîõîîð ÿã õýäýí ºðõ ìîäûã ò¿ëøèíä õýðýãëýæ áàéãàà òàëààðõè áîäèò òîî ãàðãàõàä õÿëáàð áèø áàéíà. Õàòóó ò¿ëø õýðýãëýäýã ºðõ¿¿äèéí òîî áàðèìòóóäûã îëîí áàéãóóëàãóóäààñ öóãëóóëàâ. 2003 îíä Óëààíáààòàð õîòûí Ñòàòèñòèêèéí ãàçàð 99,747 ºðõ, ÁÎß íü 99,000 àéë ºðõ õàòóó ò¿ëø ò¿ëäýã çóóõòàé ãýæ òîîöîî ãàðãàñàí áàéíà. Õîðîîíû ñóäàëãààãààð 98,995 á¿ðòãýãäñýí àéë ò¿ëýý ò¿ëäýã ãýæ òîîöîîëñîí. Ýíý òàéëàíä áèä 99,000 ãýñýí òîîã àøèãëàâ. ªðõèéí ò¿ëýýíèé ìîäíû æèëèéí äóíäàæ õýìæýý ̯Ñà òîîöîîãîîð 8.2 ì3, Ñàéæðóóëñàí çóóõíû òºñëèéí òîîöîîãîîð 4.0 ì3, Äýëõèéí Áàíêíû òàéëàíä 4.7 ì3 ãýñýí áàéíà. Ýíý òàéëàíä áèä Äýëõèéí Áàíêíû òîîã àøèãëàâ. Óëààíáààòàð õîòûí
25
Ìîíãîë
äºðâºí àâòîáóñûí áóóäàë äýýð ÿðèëöñàí èðãýäýýñ àâñàí òîî áàðèìò áàñ ýíý òîîã áàòàëæ áàéñàí.
• Ò¿ëýýíèé ìîäîî çàõààñ õóäàëäàæ àâíà. • Çàõààñ áóñàä ãàçðààñ õóäàëäàæ àâíà
Ò¿ëýý ò¿ëäýã ºðõ¿¿äèéí íèéò ä¿íã ºðõèéí æèëèéí ìîäíû õýðýãëýýíèé äóíäàæ ä¿íãýýð ¿ðæ¿¿ëæ Óëààíáààòàð õîòûí æèëèéí ò¿ëýýíèé ìîäíû íèéò ä¿íã 465,300 ì3 ãýæ òîîöîîëîâ. Ãýð õîðîîëîëä áàéäàã öººõºí òîîíû àëáàí êîíòîðóóä ò¿ëýý ò¿ëäýã áà òýð òîî õàðüöàíãóé áàãà ó÷èð ýíý òàéëàíãèéí òîîöîîíä îðóóëààã¿é. Õîðîîíîîñ ÿâóóëñàí ñóäàëãààíààñ ò¿ëýýíèé ìîäûã õààíààñ àâäãèéã òîäîðõîéëîâ. ¯¿íèéã äºðâºí àíãèëàëààð ÿëãàâ.
• Õóäàëäàæ àâàõ ÷àäâàðòàé ÷ óóëíààñ àâíà • Õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðã¿é, õóëãàéëíà ýñâýë õàÿãäàë ìîä öóãëóóëíà Òóí ÿäóó á¿ëýã äîòðîî áàñ àíãèëàãäàæ áàéãàà (¯ç¿¿ëýëò 4). Òóí ÿäóó ºðõ¿¿äýä Õîòûí Õàëàìæûí Ñàíãààñ áîëîí áóñàä òóñëàìæûí áàéãóóëàãûí øóãàìààð ìîä òàðààäàã. Æèøýýëáýë: 2004 îíä 7,648 ºðõºä 2 ì3 ìîäûã òóñ á¿ð òàðààñàí áàéíà. Èéì õýìæýýíèé ìîä æèëèéí ìîäíû õýðýãöýýã õàíãàõã¿é ó÷ðààñ ººð áóñàä àðãààð ìîäîî îëæ àâäàã.
Óëààíáààòàð õîòûí ò¿ëýýíèé ìîäíû ýõ ¿¿ñâýð
õîãîîñ àâñàí õóëãàéí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷
ºðõ¿¿ä
õóëãàéí ìîä áà í¿¿ðñ îéãîîñ ò¿¿ñýí ìîä
òîäîðõîéã¿é
¯ç¿¿ëýëò 4. Óëààíáààòàð õîòûí ò¿ëýýíèé ìîäíû ýõ ¿¿ñâýð. Õîðîîíîîñ ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû òîîã àøèãëàí ¿ç¿¿ëýëòèéã áýëòãýâ. Íèéò ºðõèéí òîî 98,884. Ò¿ëýý ò¿ëäýã á¿ðòãýëòýé àéëóóä 98,995. Èõýíõ àéëóóä ò¿ëýýãýý çºâõºí íýã àðãààð îëäîãã¿é. à. Õóëãàéãààð öàõèëãààí õýðýãëýã÷äèéã óäàõã¿é æóðàìëàõ ó÷èð ò¿ëýýíèé ìîä óëàì èõýýð õýðýãëýãäýõ áîëíî.
26
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã Ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ õàðàõàä Óëààíáààòàð õîòûí íèéò àéë ºðõèéí 84% íü ò¿ëýýíèé ìîäîî õóäàëäàæ àâäàã áà ò¿ëýýíèé ìîä íü õýðýãëýã÷äýä õ¿ðýõýýñýý ºìíº àðèëæààíä îðñîí áàéäàã áàéíà. Óóëíààñ ìîä òàòàæ áàéãàà ºðõ¿¿ä èõýâ÷ëýí ñàéí ìàøèíòàé, õýðýãëýõ áàãàæ òºíººðºìæòýé ÷èíýýëýã õ¿ì¿¿ñ áàéäàã. Õàðèí ÿäóó õ¿ì¿¿ñ áîë óóëûí áýëýýð ÿâæ óíàñàí ìîä, æèæèã ìîä çýðýã áàãà õýìæýýíèé ìîäûã ÷èðýõ, ºíõð¿¿ëýõ, ¿¿ðýõ çýðãýýð àâ÷èðäàã áàéíà.
Ìîäíû õýðýãöýýã õ¿÷èí ç¿éëñ
õººðºãä¿¿ëæ
áóé
Îéðûí æèë¿¿äýä àæ àõóéí çîðèóëàëòûí áîëîí õóâèéí õýðýãöýýíèé ç¿ñìýë ìîäíû ýðýëò õýðýãöýý óëàì ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéãàà. ¯¿íèé øàëòãààíûã äîîð òàéëáàðëàâ.
Ãàçðûí õóâü÷ëàë Óëààíáààòàð õîòîä ãàçðûí õóâü÷ëàëòàé õîëáîîòîéãîîð õóâèéí õýðýãöýýíä àøèãëàäàã ç¿ñìýë ìîäíû õýðýãöýý õàìãèéí õóðäàí íýìýãäýæ áàéíà. Ãàçðûí Õóâü÷ëàëûí õóóëèéí äàãóó õ¿ì¿¿ñò àøèãëàæ áàéñàí ãàçðûã íü õóâü÷èëæ ºãñºí áîëîõîîð õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéí õóâèéí ãàçàðòàà øèíý áàéøèí áàðèõ, õàøàà òàòàõ íü ò¿ãýýìýë áîëñîí. Îäîîãèéí çàñãèéí ýðõýíä áàéãàà óëñ òºðèéí õ¿÷èí ãàçðûí ýðõèéã õóâü õ¿ì¿¿ñò îëãîõ òàëààð ñîíãóóëûí ¿åð ÿðüæ áàéñàí. Òèéì òîõèîëäîëä ìîäíû õýðýãöýý óëàì èõñýõ áîëíî. պ人 îðîí íóòàãò ãàçðûí õóâü÷ëàëûí õóóëü àäèëõàí ¿éë÷èëæ áàéãàà áîëîâ÷ õ¿ì¿¿ñ ÿäóó òýãýýä ÷ òýäýíä õàøààãààð íýãíýýñýý çààãëàõ øààðäëàãà áàãà áîëîõîîð øèíý õàøàà áàéøèí áàãà áàðèãäàæ áàéíà.
Ãàçðûí õóâü÷ëàë áà õîò ðóó ÷èãëýñýí í¿¿äýë íü Ìîíãîë îðíûã õàøààæóóëæ áàéíà. Óëààíáààòàð õîòûí çàõûí õîðîîëîë. Çóðàã: Áðà¸îíè Ìîðãàí, 2006 îíû 5 ñàð.
27
Ìîíãîë Óëààíáààòàð ðóó ÷èãëýñýí í¿¿äýë. Óëààíáààòàð ðóó ÷èãëýñýí í¿¿äýë íü ìîäíû õýðýãöýýã óëàì èõýñãýæ áàéíà. Óëààíáààòàð õîòûí ÿäóóðàë áà í¿¿äýë ãýñýí òàéëàíä (ͯÁÕÕ, 2004) íèéñëýë ð¿¿ ÷èãëýñýí í¿¿äýë íü èðýýä¿éä óëàì èõñýõ òºëºâòýé ãýæ áè÷æýý. Óëààíáààòàð õîòîä í¿¿æ èðñýí õ¿ì¿¿ñ áîëîìæ ë ãàðâàë õàëààãóóðòàé õóâèéí áàéøèí áàðèõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã. Îéí Ñàëáàð äàõü ºñºëò Ç¿ñìýë ìîäíû ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà 2000-2003 îíû õîîðîíä 62% èàð ºññºí áàéíà (¯Õß, 2003). Ìîäíû àæ àõóé ýðõýëäýã æèæèã áà äóíä ¿éëäâýð¿¿ä îëíîîð áàéãóóëàãäñàí. 2000 îíä ìîäíû àæ àõóéí òîî 92 áàéñàí áîë 2002 îíä 196, 2004 îíä 270 áîëñîí áàéíà (Õ¿ñíýãò 9). ¯Õß íü 40 ¿éëäâýð¿¿äèéí äóíä ñóäàëãàà ÿâóóëæýý. Òýäãýýð ¿éëäâýð¿¿ä á¿ãä õ¿÷èí ÷àäëûíõàà 35-40% èéã àøèãëàäàã áà 2015 îí ãýõýä õ¿÷èí ÷àäëûíõàà 75% èéã àøèãëàõ ãîðüäëîãîòîé áàéäàã áàéíà. Ìîäíû ¿éëäâýð¿¿äèéí õóâüä ìîäíû îëäîö õÿçãààðòàé áàéäàã áà öààøèä ìîäíû õýðýãöýý óëàì èõñýõ õàíäëàãàòàé. Òèéì òîõèîäîëä õóóëü áóñ áà
çîõèñã¿é ìîä áîëîâñðóóëàëò óëàì èõñýíý ãýñýí ¿ã. Õóóëü áóñ ìîä áýëòãýëèéã çîãñîîëîî ãýæ áîäîõîä Îðîñîîñ ìîä èìïîðòëîõ øààðäëàãà ãàð÷ èðíý. Èìïîðòîîð èðæ áàéãàà ìîäíû ¿íý ºíäºð áàéõ áîëíî. Áàðèëãûí ñàëáàðûí ºñºëò Áàðèëãûí ñàëáàð áîë óëñûí õýìæýýíä õàìãèéí õóðäàí ºðãºæèæ áàéãàà ñàëáàð áºãººä ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòààð ç¿ññýí ìîäûã õàìãèéí èõ õýðýãëýäýã ñàëáàð þì (Õ¿ñíýãò 10). Áàðèëãûí ñàëáàð æèëèéí 78 % èéí õóðäàöòàéãààð ºñíº ãýæ Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð óðüä÷èëàí òîîöîîëæ áàéíà. (Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã äýìæèõ áà ÿäóóëðûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãè, Ìîíãîëûí Çàñãèéí Ãàçàð, 2003). Áàðèëãûí ñàëáàðò øèíýýð íýâòýð÷ áàéãàà öåìåíò öóòãàæ õàíà áîñãîõ ãýõ ìýò øèíý òåõíîëîãèéí äàãóó ìàø òîì òîì ãóàëèíã õýðýãëýæ ýõýëæ áàéíà. Àìüäàðëûí ò¿âøèíãèéí ººð÷ëºëò ׺뺺ò ýäèéí çàñãèéí íºëººãººð çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãò ººð÷ëºëò îðñîí áà íèéò õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãëýýíèé õýëáýð áàñ ººð÷ëºãäñºí
Õ¿ñíýãò 9. Ìîäíû ¿éëäâýðèéí ºñºëòèéí ÿâö, 2000–04. Ìîäíû ¿éëäâýðèéí òîî
2000
2001
2002
2003
2004
¯íäýñíèé õýìæýýíä
355
420
518
646
678
Óëààíáààòàð
92
117
196
258
270
Ýõ ¿¿ñâýð: ¯íäýñíèé Òàòâàðûí Àëáà
Õ¿ñíýãò 10. Áàðèëãûí ñàëáàðûí ÄÍÁ íä îðóóëæ áóé õóâü íýìýð ñàÿ òºãðºãººð 1995
1995 îíû õàíøààð
2000
2002
2003
2000 – 2003 îíû õîîðîíäîõü ºñºëò %
9,237.0
24,631.7 32,955.3 4,6812.1 48,637.7
197.5
9,237.0
7,915.9
148.0
Ýõ ¿¿ñâýð: Ñòàòèñòèêèéí æèëèéí òàéëàí, 2004
28
2001
8,772.8
10,399.2 11,713.1
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã áàéíà. Ìîíãîë÷óóä öýâýð ìîäîí õýðýãëýëèéã ýð¿¿ë ìýíäýä ñàéí ãýæ ¿íýìøäýã ó÷ðààñ àëü áîëîõ ìîäîí ýäëýë õýðýãëýõ ñîíèðõîëòîé ìºí õî¸ð äàõü áàéð îðîí ñóóöòàé áîëîõ ñîíèðõîë èõòýé áàéäàã. ̺í Óëààíáààòàðûí àãààðûí áîõèðäîë õîòûí èðãýäýä õîòîîñ õîë îðîí ñóóö áàðèõàä èõ íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
Óëààíáààòàð õîòîä áàðèëãûí ñàëáàð öýöýãëýæ áàéíà. Òºðºë á¿ðèéí áàðèëãóóä áàðèãäàæ áàéíà. Çóðàã: Áðà¸îíè Ìîðãàí, 2006 îíû 5 ñàð.
29
3. ÕÓÓËÜ ÁÓÑÀÀÐ ÌÎÄ ÁÝËÒÃÝÕ ÁÀ ÀÐÈËÆÈÕ
Õóóëü áóñààð áàéãóóëëàãóóä
ìîä
àðèëæäàã áàéäàã áà òýð õ¿í õàìãèéí ðèñê áàãàòàé ìºí îðëîãî
Õ
óóëü áóñààð ìîäíû áèçíåñ õèéõ íü çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ÿâàãääàã áà ìîäíû áèçíåñìåí¿¿ä õóóëèéí áîëîí çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëàãóóäàä ã¿íçãèé áàò õîëáîîòîé, ìîä áýëòãýõ öýãýýñ õýðýãëýã÷äýä õ¿ðýõ øàò á¿ðò òàíèë òàë õýëõýý õîëáîîòîé áîëæýý. Óëààíáààòàð õîòîä ÿâàãäàæ áàéãàà 1.2 ñàÿ ì3 ìîäíû áèñíåñèéí èõýíõ íü õóóëü áóñ àðãààð ÿâàãäàæ áàéíà. Ýíý áàéäëûã ÁÎß-íû ºíäºð ò¿âøèíãèéí ýðõ ìýäýëòí¿¿ä áîëîí áóñàä òºðèéí áàéãóóëàãûí øàò á¿ðò ìýäýæ áàéãàà áºãººä îéí ñàëáàðò áèçíåñ ýðõëýã÷èä õ¿ëýýí çºâøººðäºã. ªºð ¿ãýýð õýëáýë ýíý áàéäàë íü îéí ñàëáàð äîòîð áàéãàà áèåý äààñàí äýä ñàëáàð áîëñîí áàéíà. Õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñ æèë èðýõ òóñàì óëàì áîëîâñðîíãóé ìºí õ¿÷òýé áîëæ áàéíà. 2002 îíîîñ õîéø õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñò îðîëöîã÷ õ¿ì¿¿ñèéí òîî áîëîí õýýë õàõóóëûí õýìæýý ýðñ ºññºí ãýäýãòýé ìîäíû õóäàëäàà÷èä áîëîí áàéöààã÷ íàð ñàíàë íýãòýé áàéíà. ÁÎß -íû àâñàí àðãà õýìæýýíèé äàðàà õóóëü áóñààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéñàí òàíèë òàëã¿é æèæèã õóäàëäàà÷èä áèçíåñýýñ øàõàãäàí ãàð÷ ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäâàðòàé, õîëáîî ñ¿ëáýý áàòòàé õýäýí òîì õóäàëäàà÷èä, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëýãëýë¿¿ä ¿ëäýæ õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñèéã áàðàã á¿õýëä àòãàæ áàéíà. Ìîíãîëä ãàð óòàñ ºðãºíººð äýëãýð÷ áàéãàà íü õóóëü áóñ àðèëæààã õºõ¿¿ëäýã áàéíà. Õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñ çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ñ¿ëæýýãýýð äàìæèí õèéãääýã ýñâýë áèåý äààñàí ãðóïýýð õèéãääýã. Çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ñ¿ëæýýíèé äýýð íýã ìåíåæåð
èõòýé àæëûã õèéäýã. Õàðèí îðîëöîã÷äîä òîãòîîñîí öàëèí ºãäºã. Áèåý äààñàí ãðóïûíõàí ðèñêýý áîëîí àøãàà òýãøõýí õóâààíà.
Ìîä áýëòãýëèéí áàéðøèë Àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòòàé ìîä áýëòãýë. Õóóëü áóñààð àæèëëàã÷äûí òîíîã òºõººðºìæ ñàéæðàõààñ ãàäíà òýäíèé ìîä áýëòãýëèéí áàéðøèë ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Óðüä íü èõýâ÷ëýí Ñýëýíãý àéìãèéí õîéä õýñãýýñ ìîä àâäàã áàéñàí áîë îäîî Óëààíáààòàð õîò ðóó îéðòîæ Ñýëýíý àéìãèéí óðä õýñýã Ç¿¿í Õàðàà, Ò¿íõýë, Àëòàíáóëàã, Ç¿¿íá¿ðýí, Áóëãàíò, Òºâ àéìãèéí Æàðãàëàíò, Áîð Íóóð, Áàòñ¿ìáýð, ̺íãºíìîðüò çýðýã ãàçðóóäàä ìîä òàéð÷ áàéíà. Àëñëàãäñàí õºäºº îðîí íóòàã äàõü õÿíàëò ÷àíãàðñàí áºãººä õîòîîñ õîë áàéõ òóñàì øàëãàëòûí òîî îëøèð÷ ìºí çýðýãöýýä õýýë õàõóóëûí ¿íý ºíäºð áîëäîã áàéíà. Õàðèí ÷ á¿ð Óëààíáààòàð õîò îð÷ìûí Ãà÷óóðò, Òýðýëæ, ¯äëýã, ÿíò ìýòèéí ãàçðóóäàä õóóëü áóñààð ìîä òàéðàõ íü ýëáýã áîëæ áàéíà. Ýíý ñóäàëãààí äýýð àæèëëàñàí çàðèì ìýðãýæèëòí¿¿ä ÓÌÕÀ íû øºíèéí ýðã¿¿ëä îðîëöñîí þì. Óëààíáààòàðààñ 28 êì õîë îðøèõ Àð ÿíòýíä íýã øºíèéí ýðã¿¿ëýýð íàéìàí õ¿í áàðèãäñàí áà òýä 5 ìàøèí ìîä òàéðààä à÷ñàí áàéâ. Ýíý á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ õîòûí áàðóóí õýñýãò àæèëëàäàã ãóðâàí òîì á¿ëã¿¿äèéí íýã áàéâ. Çàðèì á¿¿ð òîì á¿ëýãëýë¿¿ä íü ìîäòîé óóëûí áýëèéã õóâü÷èëæ àâààä áóñäûí çàìûã õààãààä ººðñäèéí õóâü÷èëñàí ãàçðûíõàà ìîäûã òàéðäàã áàéíà. Óëààíáààòàð áîëîí Ñýëýíãý îð÷ìûí îé ìîä õîìñäñîí áºãººä òýíäõèéí õÿíàëò áàñ ÷àíãàðñàí
- 31 -
Ìîíãîë
òóë ýíý ¿çýãäýë ò¿ð çóóðûí áàéõ. Çàðèì õóóëü áóñ àæèëëàãàà Õºâñãºë, Õýíòèé, Àðõàíãàéí óóëàíä ÿâàãäàæ áàéíà. Ò¿ëýýíèé ìîä áà õóâèéí õýðýãöýýíèé ç¿ñìýë ìîä: Óëààíáààòàð õîòûí ýðãýí òîéðîí äàõü (Àð ÿíò, Ãà÷óóðò, Óëèàñòàé, Òýðýëæ) óóëñûí 266,900 ãà ãàçàð îé ìîäîîð õó÷èãäñàí áà ýíý íü Ìîíãîëûí íèéò îé ìîäíû 1.3 % þì. Óëààíáààòàð õîòûí ìîä äýýð äóðäñàí õýäõýí ãàçðààñ õàíãàãäàæ áàéäàã ó÷èð íü òýýâýðëýëòèéí çàðäàë áàãà áàéäàã. Çàõ äýýð çàðàãäàæ áàéãàà ìîä èõýâ÷ëýí 20-70 êì èéí çàéíä òàéðñàí ìîä áàéäàã. Çàðèì òîõèîëäîëä Óëäààíáààòàð ðóó Õºâñãºë, Àðõàíãàé àéìãààñ ìîä 纺äºã. Ò¿ëýýíèé ìîä áîë àéë á¿ðèéí àìèí ÷óõàë õýðýãöýý þì. Ò¿ëýýíèé ìîäíû õýðýãöýý õóóëü ä¿ðìýýð õÿçãààðëàãäàõã¿é, Óëààíáààòàð ðóó îðæ èðæ áàéãàà ìîäíû òîî õýìæýý çºâõºí õýðýãöýýãýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Óëààíáààòàð õîò îð÷ìûí óóëíààñ õ¿ì¿¿ñ óíàñàí õàòñàí ìîäûã ò¿¿æ ò¿ëýýíäýý õýðýãëýäýã. Íîãîîí, øèíý ìîä øàòäàãã¿é. Õóóëü áóñààð áîëîí õ¿÷òýé òºíºã òºõººðºì溺ð èõ õýìæýýíèé çàëóó ìîä
îãòîëæ õîòîä àâ÷ðààä ò¿ëýýíèé ìîä áîëãîí áýëòãýäýã õ¿ì¿¿ñ îéä õàìãèéí èõ ñ¿éðýë ó÷ðóóëæ áàéíà. Óëààíáààòàð õîòûí îð÷èì Áàéøèíò, ßðãàéò, ×èíãýëòýé ìýòèéí óóëñûí áýë õºíäèé õàëçàðñàí áàéíà. Òîëãîéòûí îð÷èì 150-200 õ¿í áàéíãà ìîä óíàãààæ áàéäàã áàéíà. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà íü õîò îð÷ìûí îé ìîä îéðûí õýäõýí æèëèéí äîòîð óñòàõ ýðñäýëä îðóóëæ áàéíà. Íýãýí ìîäíû êîìïàíû çàõèðëûí õýëñíýýð “àéëä õóëãàé îðîîä þìûã ñàíä÷ààä õàìààä àâààä ÿâñàí þì øèã õàðàãääàã” áàéíà. Ìîä áýëòãýë Ìîä áýëòãýõ õàìãèéí õýö¿¿ àæëûã ÿäóó÷óóä ã¿éöýòãýäýã, õ¿¿õä¿¿ä, õºãø÷¿¿ä áàñ èõ îðîëöäîã. Èõýâ÷ëýí 6 õ¿íòýé áàã áîëæ àæèëëàäàã. Õî¸ð íü õºðººäíº, õî¸ð íü ìîäûã òàòàæ óíàãààíà, õî¸ð íü óíàñàí ìîääûã öóãëóóæ à÷íà. Òîðãóóëèàñ ìóëòðàõ õýä õýäýí àðãóóä áàéäàã (Õàéðöàã 3). Ìîä òàéðñàí ÿã òýð ãàçàð äýýð íü ìîä õóäàëäàæ àâäàã õ¿ì¿¿ñ áàéäàã.
¯ç¿¿ëýëò 5. Óëààíáààòàð õîò ðóó îðæ áàéãàà ìîäíû óã ñóðâàëæ.
1 - Æàðãàëàíò, Áîð íóóð, Ïàðòèçàí Áàòñ¿ìáýð, ¯äëýã, Àðõàíãàé, Õºâñãºë, 3 – Áîãä Õààí Óóë. 4 – Òºâ, Ýðäýíý, Õýíòèé, Áàòøèðýýò 5 - Ãà÷óóðò. 6 - Óëèàñòàé. 7 - ¯äëýã, Áàÿàíãîë, ÿíò. 32
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã
Ò¿íõýë. Ìîä òýýâýðëýæ áàéãàà ìàøèí. Çóðàã: Òîíè Âèòòåí.
Òýä õóäàëäàæ àâñàí ìîäîî óóëíààñ áóóëãàæ ìîä õºðººääºã öåõ ð¿¿ ÿâóóëíà. Îðîñûí Óðàë 66 áîëîí öýðãèéí çîðèóëàëòòàé òîì à÷ààíû ìàøèí óóëûí áàðòààòàé çàìààð ÿâæ ÷àääàã, Òýäãýýð ìàøèíóóä íü 10 êì ò 100 ëèòð áåíçèí èääýã áàéíà. Ò¿íõýë òîñãîíû îéðîëöîîõü óóëàíä ãýõýä èéì 86 à÷ààíû ìàøèí àæèëëàæ áàéíà. Îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà ìàíàé òàéëàí äýýð àæèëëàæ áàéñàí ñóäëàà÷äàä òèéì ìàøèíóóäûí á¿ðòãýë, æîëîî÷ íàðûí íýðñèéí æàãñààëòûã ¿ç¿¿ëñýí þì. Ìîä ç¿ñýõ öýã¿¿ä Øèëæèëòèéí ¿åýýñ ºìíº èõýíõ ìîä áýëòãýõ öýã¿¿ä íü ìîä îãòîëæ áàéãàà ãàçàðòàà îéðõîí áàéäàã áàéñàí. Îéí ìîä áàãàñ÷, õÿíàëò øàëãàëò èõñýæ áàéãààòàé õîëáîîòîéãîîð ìîä õºðººäºõ öýã¿¿ä àëñ áºãë¿¿ ãàçàð ÿëàíãóÿà õóâèéí ýçýìøëèéí ãàçðóóä
ðóó í¿¿æ áàéãàà áà ýñâýë òàéðñàí ìîä Óëààáààòàð ðóó ò¿ëýýíèé ìîäíû íýðèéí äîð îðæ èðýýä áàñ íóóö ãàçàð áà ýñâýë ìîäíû çàõ äýýð ç¿ñýãääýã áàéíà. Õóó÷èí õóóëü áóñààð ìîä áîëîâñðóóëæ áàéñàí öýã¿¿ääýý èõýâ÷ëýí õîòûí çàõûí ìîä çàðàõ öýã¿¿äýä õ¿ì¿¿ñ ìîä áîëîâñðóóëàõ öýã áàéãóóëàõ çºâøººðºë àâ÷ áàéíà. Íýã ìîäíû öåõä ãóðâààñ òàâàí õ¿í àæèëëàäàã. Õî¸ð íü ìîäîî ç¿ñíý, íýã íü ìîäûã 纺íº, íºãºº íü ¿ðòýñ öýâýðëýíý. Ýäãýýð öýã¿¿äèéí èõýâ÷ëýí õóó÷èí ìîäíû ñàëáàðò àæèëëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ õóâü÷ëàëààð îëæ àâñàí òºíºã òºõººðºì溺𺺠àæèëëóóëäàã. Òýä ìîäûã ÿíç á¿ðèéí ºðãºíòýé ç¿ñýýä ìîä 纺äºã õóäàëäàà÷äàä çàðäàã áàéíà. Îéí öàãäàà íàð áîëîí òºðèéí áàéãóóëàãûí àæèëòíóóä ìîä ç¿ñýõ öýãèéí ¿éë àæèëëàãààã õóóëèàð õîðèãëîâîë õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæààã çîãñîîõîä èõ õóâü íýìýð áîëíî ãýæ ¿çäýã áàéíà.
33
Ìîíãîë
Õàéðöàã 3. Õóóëü áóñ ìîä áýëòãýëèéí àðãóóä Õóóëü áóñààð ìîä áýëòãýã÷äèéí àðãà ìýõ, òºíºã òºõººðºìæ óëàì áîëîâñðîíãóé áîëæ áàéãàà çàðèì æèøýýã äîîð õàðóóëàâ. • Õ¿ì¿¿ñ øàòñàí, ¿æèðñýí ìîä îãòëîõ îéã öýâýðëýõ çîðèóëàëòààð îëãîäîã çºâøººðëèéã áóðóó àøèãëàæ íýìýãäýë ýð¿¿ë ìîä òàéðäàã. • Õ¿ì¿¿ñ îéä æèæèã ìàøèíààð èðýýä õóóëü áóñààð ìàø õóðäàí ìîä îãòîëäîã. Òýãýýä à÷ààíû ìàøèí äóóäíà. Õýðâýý òýä áàðèãäâàë ººðñäèé㺺 çóãààëãààð ÿâàà õ¿ì¿¿ñ ãýæ õàìãààëäàã, áàñ îéí áàéöààã÷ íàðûã àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëäýã ó÷ðààñ èõýíõ òîõèîëäîëä õóóëü áóñ àæèëëàãààã çîõèõ ãàçàðò ò¿ðãýí øóóðõàé ìýäýãäýæ ýðýë õàéãóóë õèéãääýãã¿é áàéíà. •
Çàðèì õ¿ì¿¿ñ ìîä áýëòãýõ çºâøººðºëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ãàçàð íóòàãò íóóöààð î÷èæ àæèëëàäàã áàéíà. Îéí öàãäàà ïîñòîî îðõèìîãö ýñâýë îéí ººð õýñýãò ãàë ãàðãààä îéí öàãäàà òèéøýý ÿâàõ õîîðîíä ìîäîî îãòîëæ àìæäàã áàéíà.
• ªäºðò íü ìîäûã íýã ò¿ëõýõýä óíàõààð äóòóó õºðººäºæ îðõèîä øºíº õàðàíõóéãààð èðæ óíàãààãààä à÷ààä ÿâäàã áàéíà. Äóòóó õºðººäñºí ìîääûã îëîõîä áàéöààã÷èä òèéì àìàðõàí áàéäàãã¿é.
34
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã
• Èõ õýìæýýíèé ìîäûã íàìàð öàñ îðîõûí ºìíº òàéðààä îðõèîä ÿâäàã áàéíà. Õàâàð öàñ õàéëàõàä òýð ìîäíóóä óíààä óäñàí ìîä øèã õàðàãääàã. Ìîäíû íàéìàà÷èä ýðõ ìýäýë á¿õèé õ¿ì¿¿ñò ìýäýãäýæ õóëãàé÷ íàð áóöàæ èðýõýýñ áàñ ¿æèðõýýñ íü ºìíº ìîäûã öóãëóóëàõ “ýðõ” àâäàã. • Çàðèì õ¿ì¿¿ñ ìîäûã “õèéìëýýð” øàòààæ îé öýâýðëýõ çºâøººðºë àâäàã. Ìîä õàðàõàä øàòñàí ìýò õàðàãääàã áîëîâ÷ ìîäíû õîëòñûã íü õóóëàõàä ìàø ñàéõàí ç¿ñìýë ìîä äîòðîîñ íü ãàðíà. Õÿíàëò øàëãàëòûí öýã¿¿äýä èéì øàòñàí ìîä à÷ñàí ìàøèíààñ ÿìàð ÷ çºâøººðëèéí áè÷èã áàðèìò øàëãàäàãã¿é. Áàéãàëü îð÷íû áàéöàààã÷ íàð èéì àðãàòàé òààðàëäàæ áàéãààã¿é áîëîâ÷ îðîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñýýñ ñîíññîí áºãººä òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ çàñàã ÿìàð ÷ àðãà õýìæýý àâàõã¿é ãýæ áîääîã ó÷ðààñ ýíý òàëààð õýëäýãã¿é áàéíà. Ýíý àðãà íü Óëààíáààòàð õîòûí ýðãýí òîéðîí äàõü óóëàíä ãàðäàã îéí ò¿éìýðòýé õîëáîîòîé. 2003 îíä á¿ðòãýãäñýí íèéò 38 îéí ò¿éìðèéí 20 íü Ñýëýíãý, Òºâ àéìãèéí Óëààíáààòàðòàé îéð óóëíóóäàä ãàðñàí áàéíà.
$BSUPPOT CZ "MBO )FTTF
35
Ìîíãîë
Ìîäûã èõýâ÷ëýí íàìðûí ñ¿¿ë ñàðä öàñ îðîõîîñ ºìíº óíàãààãààä õàâàð öóãëóóëæ àâäàã áàéíà. Çóðàã: ß. Àðèóíçóë. 2005. Ìîäûã òýýâýðëýõ Óëààíáààòàð ðóó óóëíààñ àâñàí ìîäûã òºìºð áà ìàøèí çàìààð 纺äºã. Ìîä à÷ñàí ìàøèí øºíº Óëààíáààòàðò îðæ èðýýä ìîäíû çàõûí ãàäíà õîíîîä ºã뺺 íü ìîäíû õóäàëäàà÷äàä Ẻíèé ¿íýýð ìîäîî ºãíº ýñâýë çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð îíîîñîí ýçýíäýý î÷íî. Îðîñûí à÷ààíû ìàøèíûã òýýâýðëýëòýíä èõ õýðýãëýãääýã áàéñàí áîë îäîî àíõààðàë òàòàõã¿éí òóëä Ñîëîíãîñûí áèò¿¿ à÷ààíû ìàøèí ýñâýë ìèêðî àâòîáóñ õýðýãëýæ áàéíà. Õóóëü áóñààð òàéðñàí ìîä à÷èæ ÿâàà æîëîî÷ íàð ºíäºð ýðñäýëòýé àæèëëàäàã ó÷ðààñ àøãààñ õ¿ðòýõ õóâü íü áàãà çýðýã ºíäºð áàéäàã. Æîëîî÷ íàð öàãäàà íàðòàé íàéðààòàé áîë çàñìàë çàìààð äàâõèäàã õàðèí òèéìã¿é òîõèîëäîëä òîéðóó áàðòààòàé çàìààð ÿâíà. Óëààíáààòàð ðóó äºðâºí àëáàí ¸ñíû, 12 àëáàí áóñ çàìààð îðäîã áàéíà. Ñàÿõàí ãóðàâ äºðâºí íóóö çàì èëýðñýí. Òèéì íóóö çàìóóäûã õóóëü áóñ ìîä
36
òýâýðëýëòýíä àøèãëàõ õ¿ñýëòýé áàéäàã. Ñîíèðõîëòîé íü ÁÎß íû õÿíàëòûí àæèëòíóóä, óëñûí áàéöààã÷ íàð, õàðóóëûí àëáàäóóä çºâõºí íºãºº 4 àëáàí ¸ñíû çàì äýýðýý ë øàëãàëò õèéãýýä àëáàí áóñààð îðæ áàéãàà öýã¿¿äýä øàëãàëò õèéäýãã¿é áàéíà. Õàðóóëûí õÿíàã÷ íà𠺺ðñäèéí õàðèóöñàí ïîñòîî îðõèæ ÿâæ áîëäîãã¿é ìºí òýä á¿ãä àëáàí áóñ çàìààð õóëãàéí òýýâýð õèéæ áàéíà ãýäãèéã ÷ ìýääýã áàéíà. غíèéí öàãààð õóóëü áóñ ìîä à÷ñàí ìàøèíóóä àëáàí áóñ øàëãàëòã¿é çàìààð Óëààíáààòàð ðóó îðæ èðäýã ãýñýí òààìàãëàë çºâ áàéæ áîëíî. Ǻâøººðëèéí áè÷èãòýé æîëîî÷ íàð ºäðèéí öàãààð õîòîä îðæ èðäýã. Òýäíèé 80 % íü áè÷èã áàðèìòûí çºð÷èëòýé áàéäàã. Îëîí òýýâýð÷èä øºíº äàâõèäàã íü Ìîíãîëûí öàã àãààðòàé õîëáîîòîé. Çóíû õàëóóíä ìàøèíû ìîòîð íü õàëäàã, ºâëèéí öàãò ìîòîðîî õºë人õã¿éí òóëä øºíº äàâõèäàã. Õóóëü áóñ òýýâýð õèéäýã æîëîî÷èéí õýëäãýýð “ò¿¿íýýñ áèø àéõ þì áàéõã¿é. Õÿíàëòûí áàéöààã÷ íàðûã àðãàëàõ àìàðõàí”.
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã
Òºìºð çàìààð õóóëü áóñ ìîä òýâýðëýäýã õ¿ì¿¿ñ áàéöààã÷ íàðààñ àéõ çîâëîí áàéõã¿é õàðèí õýýë õàõóóëü õýö¿¿ áàéäàã. Ñàÿõíààñ õÿíàëò õàà ñàéã¿é ÷àíãàð÷ áàéãààòàé õîëáîîòîéãîîð òºìºð çàì àøèãëàõ íü áàãàññàí, îäîî ìàøèí çàì ãîë òýýâýðëýõ øóãàì áîëæ áàéíà. Ìîä à÷ñàí ãàëò òýðýã õîò ðóó îðæ èðýõýä æèæèãëýíãèéí õóäàëäàà÷èä òîñ÷ ìîäîî áóóëãàæ àâäàã. Óëààíáààòàð ðóó îðæ áàéãàà èõýíõ ìîä ò¿ëýýíèé ìîäíû íýðèéí äîîð îðæ èðæ áàéíà. Ãýâ÷ à÷ñàí ìîäíû äîîð íóóñàí ãóàëèíãûí õýìæýý èõ áàéäàã. ¯¿íèé øàëòãààí íü ò¿ëýýíèé ìîä áýëòãýõ çºâøººðëèéã àâàõàä õÿëáàð, õÿìä, øàëãàëò òèéì ÷ õýö¿¿ áèø ó÷ðààñ Óëààíáààòàð ðóó îðóóëàõàä õÿëáàð áàéäàã áàéíà. Õóóëü áóñ àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ çîðèëãîòîé àëáàí ¸ñíû äºðâºí àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòûí ìîäíû çàõûã Óëààíáààòàð õîòîä 2001 îíä áàéãóóëñàí. Ãýâ÷ ÓÌÕÀ íû ¿íýëãýýíä 2004 îíû ýõýýð 37 ¿éëäâýðèéí
Ò¿íõýë áàéäàã îëîí ìîä ç¿ñýõ öåõ¿¿äèéí íýã. Çóðàã: Ýðäýíý÷óëóóí, 2005. çîðèóëàëòààð áîëîâñðóóëñàí ìîäíû çàõ àæèëëàæ áàéñàí áà ò¿ëýýíèé ìîäíû æèæèã õóäàëäààíû öýã ò¿¿íýýñ õàìààã¿é îëîí áàéñàí áàéíà. ÓÌÕÀ íü çàìáàðààã¿é áàéäëûã àðèëãàõ çîðèëãîîð èõ àæèëëàæ áàéãàà áîëîâ÷ íýã áàéöààã÷ûí õýëäãýýð
Óëààíáààòàðûí íýã ìîäíû çàõ äýýð àæèë÷èä ìàøèíä ìîä à÷èæ áàéíà. Çóðàã: Áðà¸îíè Ìîðãàí, 2006 îíû 5 ñàð.
37
Ìîíãîë
Óëààíáààòàð õîòûí ìîäíû çàõûí äýðãýäýõ àâòîáóñíû áóóäàë äýýðõ ìîäíû õóäàëäàà. Çóðàã: Áðà¸îíè Ìîðãàí, 2006 îíû 5 ñàð
“ìîäíû çàõûã õààñíû ìàðãààø ºã뺺 íü õ¿ì¿¿ñ óòàñääàã. Ìîäíû çàõ àæèëëóóëäàã õ¿ì¿¿ñèéí äóíä àëäàðòàé æ¿æèã÷èä õ¿ðòýë áàéäàã. Èõ õýö¿¿ áàéäàã” áàéíà. Óëñûí áàéöààã÷ íàðûã ìîäíû íàéìàà÷èäòàé õîëáîîòîé àæèëëàäàã ãýñýí îëíû äóíä ñýðäýëò áàéäàã áîëîâ÷ èõýíõ òîõèîëäîëä ºíäºð àëáàí òóøààëûí õ¿ì¿¿ñ áàéöààã÷ íàðûí àæëûã õ¿íäð¿¿ëäýã áàéíà. Ò¿¿íèé õàæóóãààð õóóëü ìîäíû àðèëæàà óëàì õ¿÷òýé áîëîâñðîíãóé áîëîîä áàéíà. Óëààíáààòàð õîòûí òîì ìîäíû çàõóóä õî¸ð õýñýãò õóâààãääàã: Ñýëýíãý áà Àðõàíãàé àéìãóóäûã òºëººëñºí õ¿ì¿¿ñ . Òýä õîòûã ìîäîîð õàíãàæ áàéãàà ãîë ãàçðóóä þì. Òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ ÓÌÕà ûí õàæóóãààð çàõûí ¿éë àæèëëàãàà ÿàæ ÿâàõûã “óäèðääàã”. Çàõ äýýð ìîä çàðæ áàéãàà õóäàëäàà÷èä èõýíõ íü
38
åðºíõèé人 çºâøººðºëòýé áàéäàã òýäãýýð íü õóóðàì÷ áàéäàã áà õàðèí çàðæ áàéãàà ìîäíû èõýíõ õýñýã íü õóóëü áóñààð áýëòãýãäñýí áàéäàã. Òèéì áîëîõîîð àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòààð ç¿ññýí èõ õýìæýýíèé ìîä õóóëü áóñààð áýëòãýãäñýí áàéäàã áà çºâøººðºëã¿é õ¿ì¿¿ñ çàðäàã áàéíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà èõ õýìæýýíèé ÿíç á¿ðèéí çîðèóëàëòààð áýëòãýñýí ìîäûã àéë ºðõ õóâèàðàà ãýðýýñýý õóäàëääàã, ãýð õîðîîëîëä àâòîáóñíû áóóäàë äýýð çàðäàã áàéíà. Òýð ÷ á¿¿ õýë õ¿ðãýæ ºãºõ ¿éë÷èëãýý áàñ áàéäàã. Ò¿ëýýíèé ìîäíû áà ç¿ñìýë ìîäíû æèæèãëýíãèéí õóäàëäàà÷èä çàõ äýýð àæèëëàäàã. Àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòûí ìîä çàðæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäàâõè ñàéòàé, òºìºð çàìä òàíèë òàëòàé, ººðñ人 ìîäòîé íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ áàéäàã.
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã Òîì ç¿ñìýë ìîä çàðàõàä àìàðõàí ìºí àøèã ñàéòàé. Õàðèí ò¿ëýýíèé ìîä çàðæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí õºäººíººñ í¿¿æ èðñýí ÿäóó õ¿ì¿¿ñ àìüäàðëàà çàëãóóëàõûí òóëä òýíä àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ áàéäàã. Ò¿ëýýíèé ìîäîî õºðººäíº, õàãàëíà, áàãëàíà àæèëëàãàà èõòýé áºãººä àøèã áàãàòàé áàéäàã.
̺í ç¿ñìýë áà ò¿ëýýíèé ìîä çàðäàã 39 æèæèã çàõ äýýð áîëîí ò¿ëýýíèé ìîä çàðäàã õýäýí àðâàí æèæèã öýã¿¿ä äýýð àæèãëàëò õèéñýí. Òýäíýýñ 9 ãàçàð íü àëáàí ¸ñíû çºâøººðºëòýé, áóñàä íü á¿ãä çºâøººðºëã¿é õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéâ. 22 çàõ äýýð àñóóëò õàðèóëãààð ñóäàëãàà õèéæ 54 õ¿íòýé ÿðèëöëàãà õèéâ.
Óëààíáààòàð õîòûí õóóëü áóñ ìîäíû Ñóäàëãààíû ä¿í õàíãàìæûã èëð¿¿ëýõ íü Õóóëü áóñààð áýëòãýæ áàéãàà ìîäíû õýìæýý, àðãà õýëáýð, òîíîã òºõººðºìæèéã áèä ñóäàëñàí. Óëààíáààòàð õîòûí ̺ðäºí áàéöààõ òóñãàé àëáà, ÁÎß, Õîòûí Òºâ Öàãäààãèéí Ãàçàð áîëîí çàðèì òºðèéí áàéãóóëàãûí àëáàí òóøààëòíóóäòàé çºâëºë㺺í, ÿðèëöëàãà õèéñýí. Óóëçàëò çºâëºë㺺íèé äàðàà áèä îëñîí òîî áàðèìòàíäàà ñýòãýë äóíäóóð áàéñàí áà óóëçñàí áàéãóóëëàãà õ¿ì¿¿ñèéí äîòðîîñ ÿìàð ÷ áàéãóóëàãà õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñèéã èëð¿¿ëýõ òàëààð àñóóäëûã íàðèéí àâ÷ ¿çýýã¿é áàéâ. Òèéì ó÷ðààñ áèä æèæèã ñóäàëãààíû àæèë õèéæ çàðèì íýãýí òîî áàðèìòóóäûã ãàðãàâ. Ñóäàëãààíû àðãà çàì • Íýã ºäðèéí äîòîð Óëààíáààòàð õîòîä îðæ èðæ áàéãàà ìîä à÷ñàí ìàøèíû òîîã ãàðãàõûí òóëä òàâàí ïóíêò äýýð 24 öàãûí òóðø õàðóóë àæèëóóëæ îðæ áàéãàà á¿õ ìàøèíä ¿çëýã õèéæ àæèãëàëò õèéâ. ÁÎß íû Ìîä ìîäîí ýäëýëèéã çîõèöóóëàõ àëáà áàéãóóëàãäñàíû äàðàà èéì òîîëëîãî ÿâóóëäàã áàéñàí áàéíà. Èéì áàéíãûí õàðóóë ãàðãààä òîîëëîãî õèéäýã áàéñàí ¿åä Óëààíáààòàð õîòûí çàõ çýýë äýýð ìîäíû ¿íý èõñýæ ìîä íèéë¿¿ëýëò áàãàñàæ áàéñàí. Òèéì ó÷ðààñ áèä õýðâýý èéì æèæèã àæèëáàð õèéõýä ¿¿íèé íºëºº çàõ çýýë äýýð õýðõýí ãàðàõûã õàðàõûã îðîëäñîí. • Öàéç áà Õàíãàé çàõ ðóó èðæ áàéãàà ìàøèíû òîîã òîîëñîí. Òýä Óëààíáààòàð õîòîä çºâøººð뺺ð çàðàãäàæ áàéãàà ìîäîíä òîîöîãääîã. • Ìîä à÷ñàí ìàøèíóóäûí ÷èãëýëèéã ãàðãàõûí òóëä îðæ áàéãàà ìàøèíóóäûã Óëààíáààòàð õîò ðóó áàðóóí õîéä ÷èãýýñ îðæ áàéãàà ìàøèíóóäûã 22 ð òîâ÷îîí äýýð òîîëîîä ìºí öààø íü èõýíõ õóóëü áóñ ìîä à÷ñàí ìàøèíóóä ÿâäàã 61 ð óóëçâàð äýýð òîîëëîãî õèéñýí.
Ýíý ñóäàëãàà àæèãëàëòûã ÁÎß íààñ ÿâóóëñàí õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñòýé òýìöýõ õî¸ð ñàðûí àÿí ÿâàãäàæ áàéõ ¿åä ÿâóóëñàí áèëýý. Óëààíáààòàð õîòûí õÿíàëòûã ºíäºðñãºõºä õóóëü áóñààð ìîä à÷ñàí ìàøèíû òîî öººð÷ áàéñàí. Ãýâ÷, 24 öàãò íèéò 149 ìîä à÷ñàí ìàøèí Óëààíáààòàð õîò ðóó îðæ áàéñàí áà ò¿¿íèé 93 íü øºíèéí öàãààð, 56 íü ºäðèéí öàãààð îðæ èðæ áàéâ. ÓÌÕÀ íû ãàðãàñàí òîîãîîð áîë äóíäæààð 300 ìîä à÷ñàí ìàøèí ºäºðò Óëààíáààòàðò îðæ èðäýã áàéíà. Ýíý åðäèéí ºäð¿¿äèéí äóíäàæ òîî áºãººä ¿íýìøèëòýé òîî þì. Òýãâýë çºâõºí à÷ààíû ìàøèíààð æèëä 1 ñàÿ ì3 àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòààð ç¿ññýí ìîä Óëààíáààòàð õîò ðóó îðæ èðæ áàéíà ãýæ òîîöîîëæ áîëíî. Óëààíáààòàð õîòðóó ìîä à÷ñàí 78 ìàøèí 10 öàãûí äîòîð îðæ èðæ áàéñàí. 61 ð óóëçâàðààð èðæ áàéñàí 89 ìîä à÷ñàí ìàøèíû çºâõºí 26 íü 22 ð òîâ÷îîãîîð Óëààíáààòàð ðóó îðñîí áà áóñàä 63 ìàøèí íü àëáàí áóñ çàìààð áà õóóëü áóñ àðãààð õîò ðóó îðñîí. Óëààíáààòàðò õÿíàëò ÷àíãàðàõàä ìîä à÷ñàí ìàøèí áàãàñäàã ãýæ õóäàëäàà÷èä ÿðüæ áàéñàí áà ýíý ºäºð 46 ò¿ëýýíèé ìîä à÷ñàí ìàøèí (Öàéç ðóó 27, Õàíãàé ðóó 19) èðñýí. Áèäíèé òîîöîîãîîð Óëààíáààòàð õîòîä çàðàãäàæ áàéãàà ç¿ñìýë ìîäíû 15-20% àëáàí ¸ñíû ìîäíû çàõ äýýð çàðàãääàã áàéíà. Òèéìýýñ Óëààíáààòàð õîò ðóó æèëä îðæ èðæ áàéãàà 1.0-1.2 ñàÿ ì3 (íèéò 1.2 ñàÿ ì3) ìîä áóþó íèéò ìîäíû õàíãàìæûí 85-90% íü õóóëü áóñààð ÿâàãäàæ áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò õèéõýä õ¿ð÷ áàéíà. 2004 îíû 6 ñàðä ÓÌÕÀ áîëîí ÁÎß íû õèéñýí õàìòûí øàëãàëòààð çàõ äýýð çàðàãäàæ áàéãàà ìîäíû 90% íü ýõ ¿¿ñâýðèéí ãýð÷èëãýýã¿é áàéñàí íü áèäíèé ä¿ãíýëòèéã äýìæèæ áàéíà. Õýðâýý Ìîíãîëûí ìîäíû õàíãàìæ æèëä 5.5 ñàÿ ì3 ãýñýí ñóäàëãààíû òîîã àâ÷ ¿çýõýä ò¿¿íèé 88 % íü õóóëü áóñ àðãààð õèéãääýã áàéíà. ÁÎß æèëèéí ìîä íèéë¿¿ëýëòèéí õÿçãààðûã 650,000 ì3 ãýæ òîãòîîæýý. պ人 îðîí íóòàãò èõýýõýí õýìæýýíèé
39
Ìîíãîë ìîäûã ò¿ëøèíä õýðýãëýäýã áà òýðíèé èõýíõ íü çºâøººðºëã¿é òàéðñàí ìîä áàéäàã. Ãýõäýý õºäººíèé õ¿ì¿¿ñèéí ò¿ëøèíä õýðýãëýæ áàéãàà ìîäûã õóóëü áóñ ãýæ òîäîðõîéëîõîä áàñ õýö¿¿, ó÷èð íü ò¿ëýýíèé ìîä íü òýäíèé àìüæèðãààíû çàéëøã¿é õýðýãöýý áºãººä ìºí òýäýíä ººð àðãà çàì áàéõã¿é áàéíà.
Õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæààíû àøèã Õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæàà íü Ìîíãîëûí áàéãàëûí áàÿëãààñ îëäîã õàìãèéí àøèãòàé ãóðâàí áèçíåñèéí íýã. Õóóëü áóñààð àëò óõàõ áà õîâîð àìüòäûí àðèëæàà íü íºãºº õî¸ðò áàãòàíà. Òèéì ó÷ðààñ õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæàà íü çàñãèéí ãàçðûí õÿíàëòûí áàéãóóëàãûíõàíä èë òîä áàéäàã ÷ ãýñýí àðèëãàõàä õýö¿¿. Àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòûí ìîä áýëòãýë Öóãëóóëñàí òîî áàðèìò: • Óóëàíä ìîä áýëòãýã÷èä. Íýã à÷ààíû ìàøèíûã 60-70 ìîäîîð ä¿¿ðãýõýä õ¿í á¿ð 5,000-6,000 Ò àâíà. Ýíý íü õýäõýí öàãèéí äîòîð õèéãääýã àæèë. Çàðèì íü æèëèéí òóðø óóëàíä àæèëëàíà, çàðèì íü ìºíãºãã¿é áîëñîí ¿åäýý àæèëëàíà. Á¿ëãèéí ìåíåæåð ìîä áîëîâñðóóëäàã õ¿ì¿¿ñò öààø íü íýã à÷ààíû ìàøèí ìîäûã 40,000 Ò ººð çàðæ ººðºº 20,000 Ò îëíî. • Ìîä ç¿ñýõ öýã 𿿠纺õ. Òîì à÷ààíû ìàøèíû æîëîî÷ íàð óóëíààñ ìîäîî áóóëãààä ìîä ç¿ñýõ öýã äýýð àâ÷èð÷ çàðíà. Ìàøèí ÿâàõ çàé íü çºâõºí 1-5 êì áàéäàã. Çàìûí íºõöºë ìàø õ¿íä ó÷ðààñ æîëîî÷ ºäºðò çºâõºí íýã þìóó õî¸ð óäàà ë òýýâýðëýëò õèéæ ÷àäíà. Æîëîî÷ íýã óäààãèéí ÿâàëòààð áèíçåíèé ìºíãºíººñ ãàäíà 10,000 Ò õèéäýã.
Æîëîî÷ õÿíàëò øàëãàëòòàé òààðàëäàõã¿é ýñâýë õàõóóë áàðüö ºãºõã¿é áîë ãýðòýé àâ÷ðàõ ìºí㺠íü èë¿¿ áàéäàã. Áàñ æîëîî÷ íàð 8 ì3 ìîäûã 10 ì3 ãýæ çàðààä îðëîãîî èõýñãýæ áîëäîã. Õóó÷èí çàìä òààðàëäàõ õÿíàëò øàëãàëòûíõàíä 10,00030,000 Ò çàðöóóëäàã áàéñàí áîë îäîî òýð íü 100,000-350,000 Ò áîëæ ºññºí áàéíà. • Ãàëò òýðãýýð çàðàõ öýãò õ¿ðãýõ. Ýíý áîë õýäõýí øèðõýã õ¿í á¿ëýã èõ ìºí㺺ð õèéäýã íàéìàà. Óëààíáààòàðò òèéì 15 á¿ëýã áàéäàã áà ò¿¿íèé õî¸ð íü 50,000 ñàÿ òºãðºãèéí àðèëæàà õèéäýã òîìîîð òîãëîã÷èä áà áóñàä íü 10,000 ñàÿ Ò îð÷èìä ýðãýëääýã æèæèã õóäàëäàà÷èä áàéäàã áàéíà. Òýýâðèéí çàðäàë, àæëûí õºëñ, õýýë õàõóóë çýðýã ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëóóäûã õàñààä ìåíåæåð 300,000 – 500,000 Ò èéí àøèã îëíî. Áèíçåíèé ¿íý íýìýãäýæ áàéãàà, õÿíàëò øàëãàëò ÷àíãàð÷ áàéãààòàé õîëáîîòîéãîîð õàõóóëûí ¿íý áàñ èõýññýí áàéíà. Ýíý íü õóäàëäàà÷äûí àøèãò ìóóãààð íºëººëäºã. ¯¿íèé äàãóó çàõ äýýðõ ìîäíû ¿íý ºññºí ÷ ãýñýí õóäàëäàí àâàã÷äûí òîî áóóðàõã¿é ýðýëò õýðýãöýý ºíäºð õýâýýð áàéíà. • Çàõ äýýðõ õóäàëäàà. Ò¿ëýýíèé ìîä áà ç¿ñìýë ìîä çàðäàã õî¸ð òºðëèéí õóäàëäàà÷èä áàéíà. Çàðèì íü õî¸óëàíã íü çàðäàã. Íýã ìàøèí ìîäíîîñ îéðîëöîîãîîð 65,000 Ò îëäîã. 0,46-0,9 ì3 ìîäûã 1 ì3 ãýæ õýìæèëòýý áóðóó õèéæ çàëèëàí àøãàà íýìýãä¿¿ëäýã. • Òóñëàõóóä. Òýä ºäºðæèí㺺 àæëààä 3,000-5,000 Ò îëäîã. Ãýõäýý ýíý íü ñàðä 90,000-150,000 Ò áîëæ áàéíà. Çàðèì øàãíàë áîëîí çàëüò àðãààð òýä 200,000-300,000 Ò ñàðä îëäîã. Ò¿ëýýíèé ìîä
• Ìîä ç¿ñäýã õ¿ì¿¿ñ. Ìîä ç¿ñäýã õ¿ì¿¿ñ íýã ìàøèí ìîäûã 25,000 Ò ººð ç¿ñýýä òýðèéã õóâààæ àâíà. Õàðèí öåõèéí ýçýí 45,000 òºãðºãèéí öýâýð àøèã îëíî.
• Ò¿ëýýíèé ìîäíû õóäàëäàà÷èä íýã ìàøèí ìîäíîîñ 45,000-50,000 Ò îëíî. Õýðâýý òýä ìîäîî ì3 ýýð çàðâàë õóäëàà õýìæèæ èë¿¿ ìºí㺠îëíî. Õ¿ì¿¿ñ ò¿ëýýíèé ìîäîî áººíººð àâàõ äóðã¿é áàéäàã. Ìîäîî íýã á¿ðýýð õàðæ àâñàí ÷ ãýñýí çàëèëóóëàõ ÿâäàë èõ ãàðäàã.
• Ìàøèíààð çàðàõ öýãò õ¿ðãýõ. Ýíý íü õàìãèéí õÿëáàð áàñ õàìãèéí ýðñäýë èõòýé øàò þì. Íýã øºíèéí äîòîð ã¿éöýòãýäýã õàìãèéí îéðõîí çàéíä òýýâýðëýëò õèéõýä 60,000 Ò èéí öýâýð àøèã îëäîã.
• Ò¿ëýýíèé ìîäíû íýðýýð îðæ èðñýí ç¿ñìýë ãóàëèíãóóä ¿íýòýé çàðàãääàã. Íýã à÷ààíû ìàøèíààñ 57,000 òºãðºãèéí öýâýð àøèã îëîõ áîëîìæòîé áàéäàã. Óëààíáààòàð ðóó îðæ èðæ
40
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã
Ìîäíû áèçíåñò èõýâ÷ëýí íýí ÿäóó õ¿ì¿¿ñ, õ¿¿õä¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿ä õàìãèéí õ¿íä àæëûã õàìãèéí áàãà öàëèíãààð õèéäýã. Ýíý ýìýãòýé÷¿¿ä Ò¿íõýë äýõü ìîäíû öåõä àæèëëàæ áàéíà. Çóðàã: Ö. Ýðäýíý÷óëóóí, 2005 îí.
áàéãàà ò¿ëýýíèé ìîäíû óðò íü 50 ñì ýýñ èë¿¿ã¿é áàéõ õýðýãòýé ãýñýí ÁÎß íû øèíý æóðìààñ õîéø ýíý àðãûã õýðýãëýõ íü áàãàññàí. Ãýâ÷ ò¿ëýýíèé ìîäíû äîîð òîì ìîä íóóæ îðóóëàõ íü ýëáýã. • Îëîí õ¿ì¿¿ñ ìîäíû çàõ äýýðýýñ øóóäàéëñàí ò¿ëýýíèé ìîäû㠓Ẻíèé” ¿íýýð àâààä õîòûí ãóäàìæèíä, àâòîáóñíû áóóäàë äýýð èë¿¿ ¿íýýð çàðäàã. Òèéì õ¿ì¿¿ñ íýã øóóäàé ìîäûã àâñàí ¿íýýñýý 150 Ò ººð èë¿¿ çàðæ íýã ìàøèí ìîäíîîñ 57,000 Ò îëäîã áàéíà. Óëèðëààñ øàëòãààëàí íýã ìàøèí ìîä çàðàõàä õî¸ðîîñ äºðâºí äîëîî õîíîã çàðöóóëàãääàã áà òýð ìºí㺠íü àìü çóóõàä õ¿ðýõòýé ¿ã¿éòýé áàéäàã. Ãýõäýý òýä “¿íýã¿é” ò¿ëýý ò¿ëäýã.
Õýðõýí õóóëü æóðàì çºð÷èæ áàéãàà íü Æóðìûí äàãóó áîë õóâèéí êîìïàíèóä íü ¿éë àæèëààãàà ÿâóóëàõ ëèöåíçýý àâ÷èõâàë ¯Õß áîëîí àéìãèéí çàõèðãààíä ºðãºä뺺 ºãººä ìîäíû õýìæýýíèéõýý çºâøººðëèéã òºâºãã¿é àâ÷ áîëîõîîð. Ãýõäýý àìüäðàë äýýð áîë ÿã æóðìûí çàãóó çºâøººðºë àâäàã êîìïàíè ìàø öººõºí áàéäàã. ¯¿íèéã õî¸ð øàëòãààíààð òàéëáàðëàæ áîëíî. 1. Ìîä áýëòãýõ, áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ëèöåíçèéã àâàõ ìàø õýö¿¿. 2002 îíä ÁÎß íû ãàðãàñàí ìîäíû çºâøººðºë àâàõ æóðàìä äîëîîí íºõöºëèéã õàíãàñàí áàéõûã øààðääàã. Òýð íºõöë¿¿äèéí èõýíõ íü à÷ õîëáîãäîë áàãàòàé áàñ òºâºãòýé íºõöë¿¿ä áàéäàã. Æèøýýëáýë: Áèñíåñèéí òºëºâëºãºº, çàñàã äàðãûí áè÷èã,
41
Ìîíãîë áàíêíû áàòàëãàà ãýõ ìýò. Èõýíõ êîìïàíèóäàä ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òåõíèêèéí õ¿÷èí ÷àäàë áàãàòàé ãýæ òýð äîð íü òàòãàëçñàí õàðèó ºãäºã. Òîäîðõîé õîëáîî òàíèëã¿é áîë òºâºãòýé àñóóäàë óëàì îëîí òààðàëäàíà. Õàðèí òàíèëòàé õîëáîî ñ¿ëáýýòýé áîë çºâøººðºë àìàðõàí îëäîíî. Ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýýã¿é êîìïàíèóä õàðèí áýëòãýõ ìîäíûõîî õýìæýýíèé çºâøººðëèéã àâ÷èõñàí áàéäàã òîõèîëäîë áàéäàã. 2. Ýíýõ¿¿ òàéëàíãèéí ýõýíä áè÷ñýíýýð Ìîíãîë óëñ æèëä çºâøººðºãäºõ ìîä áýëòãýëèéí õýìæýýã ýðýëò õýðýãöýýíýýñ õàìààã¿é áàãààð òîãòîîñîí. ÁÎßíä òàíèëã¿é, ÷óõàë õýýë õàõóóëóóäûã ºã÷ ÷àäàõã¿é áîë îðîí íóòãààñ ìîä áýëòãýëèéí õýìæýý çààñàí çºâøººðëèéã àâ÷ ÷àääàãã¿é ãýäýãòýé îëîí êîìïàíèóä ñàíàë íýã áàéíà. Ýíý áàéäàë íü îëîí õ¿ì¿¿ñ áîëîí áàéãóóëàãóóäûã õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà õèéõýä ò¿ëõýö áîëæ áàéíà. Íýã îéí êîìïàíû íÿãòëàí èíãýæ ÿðüæ áàéíà. “Ìàíàé áàéãóóëàãà ºíãºðñºí äº÷èí æèëä îéí ñàëáàðò àæèëëàñàí ñîöèàëèçìûí ¿åýýñ ¿ëäñýí õýäõýí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí íýã. Áèä õî¸ð ñàð öàðàé àëäàæ ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýý õººöºëäñºíèé äàðàà íýã òºðèéí áàéãóóëàãûí õ¿íä “õ¿ñýëòýý” ãàðãàæ òàâüñàí. Òýð õ¿í ñàéäòàéãàà óóëçààä 30 ìèíóòûí äàðàà áè ÿàìíû õààëãààð çºâøººð뺺 áàðèàä ãàð÷ ÿâñàí. Áèäýíä èéì õýö¿¿ áàéãàà þì ÷èíü áóñàä æèðèéí èðãýäýä á¿¿ð ÷ á¿òýøã¿é ç¿éë ãýñýí ¿ã”.
42
Êîìïàíèóä ìîäíû çºâøººð뺺 àâ÷ áàéãàà àðãà çàìóóä: • Òºðèéí ýðõ ìýäýë á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã øóóä õàõóóëäàõ, èõ õýìæýýíèé ìîä áýëòãýõ õýìæýýã ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýýí äýýð äàðóóëàõ • Øóóä áóñ õîëáîî òîãòîîõ. ¯¿íä: Ǻâøººðºë îëãîäîã õýëòñèéí õýíòýé íü õàìààã¿é õîëáîîòîé áîëîõ • Íàéç, õàìààòàí ñàäàí, òàíèë òàëààð äàìæóóëæ ñàíàë ãàðãàõ • Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í, ñàéä, ýðõ á¿õèé äàðãà íàð, íýðòýé õ¿ì¿¿ñèéí íýðèéã áàðüæ óòñààð ÿðèõ • Æóó÷ëàã÷ààð äàìæóóëæ õàõóóëü ºãºõ • Çàõ äýýð ëèöåíç õóäàëäàæ àâàõ Ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýý, îé àøèãëàõ çºâøººð뺺 àâ÷èõñàí áàéõàä ò¿¿íèéã îëîí àðãààð áóðóó àøèãëàæ áîëäîã áàéíà (Õ¿ñíýãò 11).
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã
Õ¿ñíýãò 11. Õóóëü áóñààð ìîäíû àðèëæàà õèéæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ õýðõýí ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýý áîëîí îé àøèãëàõ çºâøººðëèéí áè÷ãèéã áóðóó àøèãëàæ áàéãàà íü. Ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýý
Îé àøèãëàõ çºâøººðºë
Õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñò áýëý㠺㺺ä áîëíî ãýð÷èëãýýã îëîí óäàà àøèãëàæ Ǻâøººðºãäñºí õýìæýýíýýñ èë¿¿ õýìæýýíèé ìîä òàéðàõ Ǻâøººðºë äýýð îí ñàðûã õîîñîí òàâèãäàíà ¿ëäýýâýë øàëãàëò õèéñýí ºäºð ë áè÷èãäýíý Îé àøèãëàõ çºâøººðëèéí áè÷èã äýýð èë¿¿ óäààí õóãàöàà îéí áàéöààã÷ààð òàâèóëàõ, òýãâýë 纺ëòèéí òîî îëøèðíî. Ãýð÷èëãýýã õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ. Õóóðàì÷ ãýð÷èëãýý õèéõýä èõ àìàðõàí, áàéöààã÷, øàëãàã÷ íàð òýð á¿ð ÿëãàõààðã¿é õèéäýã. Îé àøèãëàõ çºâøººðëèéã õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ õýäèéãýýð áè÷èã áàðèìòàíä íü áàãà çýðýã ººð÷ëºëò îðäîã ÷ ãýñýí áàéöààã÷èä ò¿ëøíèé ìîä òýýâýðëýã÷äýä îëãîñîí çºâøººðºëä èõýâ÷ëýí ñàíàë íýãääýã. Õîòîä èõ õýìæýýãýýð ìîä îðóóëæ èðýõäýý çàðäëûí òîîöîîãîî õàðóóëäàã. ßã ìîäíû ãýð÷èëãýýã òýð áîëãîí òîì êîìïàíèóäààñ øààðäàæ øàëãàäàãã¿é. Àøèãëàõ òîõèîëäîëä: Êîìïàíèóä ÿàìíààñ îé ìîäíû óðãàöûí õóâààðèëàëò àâñàí òîõèîëäîëä, ò¿ëøíèé ìîä áýëòãýõ çºâøººðºëä êîìïàíèé çàðäëûí õýñýã òóñãàãäñàí òîõèîëäîëä Áàéöààã÷, øàëãàã÷ íàðûã áóäëèóëäàã. Íýã ãýð÷èëãýýãýýð õè÷íýýí ìàøèí îðæ ãàð÷ áàéãààã ìýääýãã¿é. Ǻâøººðºë îëãîäîã ãàçðûí àæèëòíóóä ãýð÷èëãýý çàðäàã. Íýã à÷ààíû ìàøèí àæ ¿éëäâýðèéí ìîä áýëòãýëèéí çºâøººðëèéí ¿íý 50,000-100,000 Ò , õàðèí íýã âàãîí ìîäíû çºâøººðºë 150,000200,000 Ò áàéäàã.
Õýýë õàõóóëûí àðãà õýëáýð áà ¿íý. Õóóëü áóñààð ìîäíû áèçíåñ õèéæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ áèçíåñèéí øàò á¿õýíä îðîëöäîã õ¿ì¿¿ñèéã õàõóóëäàæ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã. Èõýíõ òºðèéí áàéãóóëàãûí õ¿ì¿¿ñ áà õóâèéí ñåêòîðûíõàí òîãòîñîí õàõóóëûí òîîã ìýääýã òîãòîîñîí ãàçàð òóñãàé òîìèëîãäñîí õ¿ì¿¿ñ ìºíãºíèé óðñãàëûã èë ÿâóóëäàã áàéíà. Èõýíõäýý õýýë õàõóóë ìºíãºí õýëáýðýýð áàéäàã áà çàðèìäàà ìîä, àðõè çýðãýýð õèéãääýã (Õ¿ñíýãò 12).
Õóóëü áóñ íºëººí¿¿ä
ìîä
áýëòãýëèéí
ñºðºã
Åêîëîãèéí íºëºº Îéí ò¿éìýð, õîðòîí øàâüæûí òàëààð ºðãºí ìýäýýëýë ÿâàãäàæ áàéäàã áà ýäãýýð ¿çýãäë¿¿äèéí îéí á¿òöýíä ¿ç¿¿ëäýã ÷óõàë à÷ õîëáîãäëûí òàëààð îéëãîëò áàãàòàé áàéäàã. Õóóëü áóñ îé ìîäûã îãòëîõ ò¿¿íýýñ ñºðºã ¿ð äàãàâàðûí òàëààð áàãà àíõààð÷ áàéíà.
43
Ìîíãîë Õ¿ñíýãò 12. Õýýë õàõóóëûí ¿íý. Õàõóóëûí øàëòãààí áà íºõöºë Õ¿ëýýí àâàã÷èä
Õýìæýý
Íýã êîìïàíû ìîä áýëòãýõ ç ÁÎß íû àæèëòàíãóóä, òåíäåðèéí ºâøººðºë õ¿ññýí ºðãºäëèéã 1-5 ñàÿ Ò , ýñâýë àøãèéí 10% ãðóï õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ
Ìîä áýëòãýõ ãýð÷èëãýýã õóäàëäàæ Õóäàëäàæ áàéãàà ýòãýýä àâàõ
Ìîä áýëòãýõýýñ ºìíº áàéöààã÷òàé íàéðàõ Îéí áàéöààã÷ààñ ìóëòðàõ
îéí
òîðãóóëã¿é
Çàìûí öàãäààãèéí ïîñòóóä
10 ì3 ìîäîíä 150,000Ò 20 ì3-ä 200,000Ò 30 ì3- ä 300,000Ò 1 âàãîí ìîäîíä 1 ñàÿ Ò (çºâøººðëèéã îëîí àøèãëàæ áîëíî)
Îéí áàéöààã÷
10,000Ò
Îéí áàéöààã÷
30,000Ò
Çàìûí öàãäàà
20,000-30,000 Ò
äàõèí
Õîò ðóó îðîõ áàéíãûí øàëãàëòûí Öàãäàà, õÿíàëòûí áàéöààã÷ öýã
20,000 – 30,000 Ò
Óëààíáààòàð õîò ðóó îæ ÿâààä õÿíàëòûí áàéöààã÷èä ìàøèí Áàéöààã÷ çàìûí äàãóó áàðèãäâàë ìóëòàðõûí òóëä
Ìîäûã õóðààæ àâàõ ýñâýë íèéò ìºíãºí ¿íýëãýýíèé òàë õóâü (100,000-300,000 Ò). Õî¸ðîîñ ãóðâàí ìàøèí íýã õàõóóëûí äîîð îðæ áîëäîã.
Óëààíáààòàð õîò ðóó îæ ÿâààä ÌÕ áàéöààã÷èä òºìºð çàìûí äàãóó Áàéöààã÷ áàðèãäâàë ìóëòàðõûí òóëä
200,000-300,000 Ò
Ãàëò òýðãýýð 纺õºä âàãîíóóäûã Òºìºð Çàìûí Äåïîãèéí äàðãà ãàðãàæ ºãºõ
âàãîí á¿ðèéí 50,000 Ò
Òºìºð çàìûí çîãñîîëîîñ ãàðàõäàà íýã ãýð÷èëãýýã îëîí Òºìºð çàìûí îôôèñåð äàõèí õýðýãëýõ
Âàãîí á¿ðèéí 50,000
Øàëãàëòûí öýã¿¿äýýð ÷ºëººòýé ªíäºð òóøààëûí àëáàòàí ºíãºð¿¿ëýõ “áè÷èã”.
¯ë ìýäýãäýíý
Ǻâøººðºëã¿é ìîä çàðæ áàéãààä áàðèãäâàë íýã óäààãèéí õàõóóëèàð Áàéöààã÷ áàðàã íýã æèë àìü çîãîîíî.
100,000Ò
Òºìºð çàìûí çîãñîîëîîñ èýðõäýý íýã ãýð÷èëãýýã îëîí äàõèí õýðýãëýõ
10,000-20,000 Ò
44
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã Õîòóóäûí ýðãýí òîéðîíãèéí óóëíóóäûí õºíäèéí ìîä äóóñ÷ í¿öãýí òàë øèã áîëñîí áà çàìáàðààã¿é ìîä îãòîëñíîîñ áîëæ îéí á¿òýö, íººö àëäàãäàæ áàéíà. Ò¿ëýýíèé ìîä áýëòãýäýã ìýðãýæëèéí áóñ õ¿ì¿¿ñ 20 ñì-ûí äèàìåòðòýé ìîäûã áà ýñâýë áàðèëãûí øîí áýëòãýõèéí òóëä çàëóó ìîäûã èõýýð òàéðäàã áàéíà. Ãýõäýý òóñãàé çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, òºëºâëºãººòýéãýýð çàðèì òºðëèéí æèæèã ìîäûã çàéëóóëâàë îé ìîäíû á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ, öýâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæ áîëíî. Îäîîãèéí áàéäëààð òèéì çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãºº áàéõã¿é, æèæèã ìîäûã çàéëóóëñíààð àøèãòàé áîëñîí æèøýý àëãà áàéíà. Îéä çàðèì òºðëèéí òîì ìîäíóóä ãàë ò¿éìýð, ñàëõèíààñ õàìãààëàõ ìýò îéí á¿òöýíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Ãýòýë ñ¿¿ëèéí ¿åä òèéì òîì ìîääûã óíàãààæ îéí á¿òöèéã ººð÷èëæ áàéíà. Ìîä áýëòãýã÷èä òàéðñàí ìîäíû ¿ëäýãäýë õîëòñûã öýâýðëýäýãã¿é îéä îðõèîä ÿâäàã íü îéí ò¿éìýð òîìîð÷ ìîäíû ¿íäñèéã øàòààõ øàëòãààíóóäûí íýã áîëæ áàéíà. ßàãààä ãýâýë öóãëàðñàí õîëòîñ ãàë ò¿éìýðò èõ ºðòºìòãèé áàéäàã. ªºð íýãýí ñºðºã íºëºº áîë òóõàéí îð÷íû óñíû ÷àíàð áà ò¿âøèíã áóóðóóëæ áàéíà. Ìîä îãòîëñîí îð÷ìûí õºðñ ñóëàð÷ õºðñíèé ýëýãäýë áîëîõ ýõ ¿¿ñâýðèéã òàâüæ áàéíà. Ìîä áýëòãýëèéí óðò õóãàöààíû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áàéõã¿é ó÷ðààñ îéãîîñ îëäîã áóñàä á¿òýýãäõ¿¿íèé àñóóäàë á¿ð îðõèãääñîí áàéíà. Îäîîãèéí ìîä áýëòãýëèéí ÿâö íü îé ìîäíû áèîìàññ áîëîí îéí áóñàä ç¿éëñèéí á¿òýýãäõ¿¿íèéã áóóðóóëæ áàéãàà þì. Õóóëü áóñààð àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñ îéí àìüòäûã õóóëü áóñààð àãíàäàã. Õóëãàéí àí íü Ìîíãîëûí áàéãàëûí áàÿëãûí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí íýã òºâºãòýé àñóóóäàë áîëñîí áàéíà (Âèíãàðä, Çàõëåð 2006). Îé ìîäîíä øèíýýð çàì ¿¿ñãýæ áàéãàà íü õóóëü áóñ ìîä áýëòãýëèéã óëàì ººõø¿¿ëæ áàéíà. Ìîä áýëòãýë äýýð àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ æèìñ, àðö, ñàìàð, ýìèéí óðãàìàëóóäûã ò¿¿äýã áºãººä ýíý íü áàñ ýäãýýð òºðºë ç¿éëñèéí õýìæýýã áóóðóóëàõàä íºëººëæ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí ñºðºã íºëºº Ìîä áýëòãýëèéí ¿éë àæèëëàãààã õóóëü ¸ñîîð èë òîä ÿâàãäàõã¿é áàéãàà ó÷ðààñ Çàñãèéí ãàçàðò îðîõ ÷óõàë îðëîãî õààãäàæ áàéíà. 1995 îíä áàòàëñàí Ò¿ëýýíèé ìîä áà àæ àõóéí çîðèóëàëòààð áýëòãýõ
ìîäíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëü íü îäîîãèéí áàéãàëûí íººöººñ îëîõ îðëîãûã äýýøë¿¿ëýõ ñõåì áîëîí íºõöºë áàéäàëòàé çîõèöîõã¿é áàéíà. Îéí êîìïàíèóä ëèöåíçèéí ¿íý áà ìîä áýëòãýõ òºëáºð ãýñýí õî¸ð òºëáºð òºëºõ ¸ñòîé. Á¿ä¿¿â÷èëñýí òîîöîîãîîð áîë îäîî çàõ äýýð çàðàãäàæ áàéãàà ìîäíîîñ çîõèõ òºëáºðèéã õóðààí àâ÷ ÷àäâàë æèëä 6.5 òýðáóì (5.4 ñàÿ àì äîë) òºãðºã îëîõ áîëîìæòîé. Ýíý íü îäîîãèéí îéí íººö àøèãëàñàíû òºëáºðººñ îëæ áàéãàà ìºíãºíººñ àðàâ äàõèí èõ áàéíà. 2003 îíä îéí íººö àøèãëàñàíû òºëáºðººñ îëñîí îðëîãî 630 ñàÿ òºãðºã áàéñàí (ÁÎß, ÑØÓÁß, Íýýëòòýé Òºð Âýáõóóäàñ). ¯¿íýýñ ãàäíà õºäºº îðîí íóòàãò õóóëü áóñààð îãòîëæ áàéãàà èõýíõ ìîä õóäàëäàà àðèëæààíä îðäîãã¿é øóóä õóâèéí õýðýãöýýíä áîëîí ò¿ëýýíèé ìîä áîëäîã ó÷ðààñ òºëáºð òàòâàðò õàìðàãääàã¿é áàéíà. ¯¿íèé äýýð õóâèéí áàðèëãà äýýð àøèãëàæ áàéãàà áîëîí ìîä á¿ãä òºëáºð òàòâàðò õàìðàãäàõ õýðýãòýé. ¯íäýñíèé Òàòàâàðûí Àëáàíû 2004 îíû òàéëàíä 2003 îíä 678 ìîäíû àæ àõóé ýðõýëäýã êîìïàíèóäààñ íèéò 1.1 òýðáóì òºãðºãèéí òàòâàð öóãëàðñàí áàéíà. Èõýíõ ìîäíû áèçíåñ Ìîíãîëä íóóöààð ÿâàãäàæ áàéãàà áîëîõîîð ò¿¿íòýé õîëáîîòîé òàòâàð òºëáºðèéí àñóóäàë ìºí íóóö áàéäàã.Õýðâýý ìîäíû áèçíåñò îðæ áàéãàà á¿õ àæ àõóéí íýãæ¿¿äýýñ çîõèõ òºëáºð òàòâàðûã öóãëóóëàõ þì áîë íèéëáýð ä¿í õýäýí òýðáóìààð ÿðèãäàõ áîëíî. Îäîîãèéí ÿâàãäàæ áàéãàà õýìæýýíèé ìîä áýëòãýëèéã õóóëü÷èëæ àëáàí ¸ñíû áîëãî ãýæ ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä áèä Çàñãèéí ãàçàðò çºâëºìæ ãàðãàõã¿é. Ãýõäýý áîäèò õýðýãöýýã àðàé àìüäðàëòàé îéðõîí òîãòîîæ îé àøèãëàñàíû òºëáºð áîëîí çîõèõ òàòâàðûã á¿ðýí õóðààâàë Çàñãèéí ãàçàðò îðîõ îðëîãî èõñýõ áîëíî. . Áàéãàëûí ͺºöèéí Òºëáºðèéí Õºðºí㺠Îðóóëàëòûí Õóóëèéí äàãóó áàéãàëèéí íººö àøèãëàñàíààñ îëñîí àøãèéí 85% íü ýðãýýä áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàãäàõ ¸ñòîé ãýñýí çààëò àìüäðàë äýýð õýðýãæäýãã¿é áàéíà. Îðëîãî áàãà õýâýýð ¿ëäýæ õàðèí õÿíàëò, øàëãàëòûí ºðòºã ºñºæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òîíîã òºõººðºìæèéí ãà÷èãäàë, àæëàà õèéõ õóâü õ¿íèé óõàìñàð, ÷àäàâõè ñóë áàéãààãààñ õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ ÷àäàõã¿é áàéíà ãýñýí ¿çýë áîäîë ò¿ãýýìýë. Õýðâýý òºëáºð òàòàâàðûã á¿ðýí öóãëóóëæ ÷àäâàë äýýð äóðäñàí ãà÷èãäëóóäûã àðèëãàæ áîëíî. Õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæàà íü Ìîíãîë îðîíä òîãòâîðòîé îéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ, øóäàðãà
45
Ìîíãîë áèçíåñèéí îð÷èíã áèé áîëãîõîä ñààä òîòãîð áîëæ áàéíà. Õóóëü áóñààð àæèëëàã÷èä òàòâàð òºëäºãã¿é, òýä áåíçèí, õ¿íèé õºäºëìºðò õàìãèéí áàãààð çàðäàë ãàðãàäàã. Òèéì ó÷ðààñ òýäíèé ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàë áàãà áàéäàã. Ýíý íü æèíõýíý õóóëèéí äàãóó øóäàðãà áèçíåñèéí ºðñºë人íä áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã öîõèæ ìîäíû ¿íèéã áóóëãàäàã áàéíà. Ìîäûã æèíõýíý çàõ çýýëèéí ºðò㺺ñ íü áàãà ¿íýýð çàðæ áàéãàà íü Ìîíãîëûí îéí ñàëáàðò îðóóëàõ ýäèéí çàñãèéí ¿ð ºãººæèéã áóóðóóëæ áàéíà. Íýã ìîäíû öåõèéí ìåíåæåð: “Õýðâýý áèä òàêñàà òºëººä, á¿õ æóðàì ä¿ðìèéã äàãààä ìîäîî îäîîãèéí çàõûí ¿íýýð çàðàõ þì áîë áèä ÿìàð ÷ àøèã îëîõã¿é. Òèéì ó÷ðààñ õóëãàéãààð àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñòýé ºðñºëäºæ ìîäíû ¿íýý áóóðóóëàõûí òóëä áèäýíä õóóëü áóñààð àæèëëàõààñ ººð àðãà áàéõã¿é” ãýæ õýëæ áàéíà. ¯¿íèé äýýð õóóëü áóñààð ìîä áýòãýõ íü îéí îéðîëöîî àìüäàðäàã àðä èðãýäèéí àìüäàðëûã áóóðóóëæ áàéíà. Òýä ìîäã¿é áîë÷èõâîë ìîäîî õîëîîñ ºíäºð ¿íýýð àâ÷ðàõ áîëíî. Íèéãìèéí ñºðºã íºëºº Ýíý òàéëàíã áýëòãýõ ÿâöàä Ìîíãîë îðíû íèéãýìä îãöîì ººð÷ëºëò îðæ áàéãààã àæèãëàñàí. Õ¿ì¿¿ñ îé ìîäûã õàìãààëàõ çîðèëãîîð õîðèãëîñîí þóíä ÷ èòãýõýý áîëüæýý. Õ¿ì¿¿ñèéí ýðòíèé èòãýë ¿íýìøëèéã îð÷èí ¿åèéí ýêîëîãèéí òàëààðõè îéëãîëòîîð ñîëüæ ÷àäààã¿é áàéíà. Óðüä íü Ìîíãîë÷óóä áàéãàëèà õ¿íäýòãýæ ø¿òýæ àìüäàðäàã áàéñàí íü èéì àðäûí ç¿éð öýöýí ¿ãýýð èëýðõèéëýãäýæ áàéíà. Ìîäíû ¿íäýñ òàñàðâàë ìîäíû ¿ð òàñàðíà Ìîäûã õàðààõ íü ìîäíû ¿ðèéí ¿ðèéã òàñëàõòàé àäèë Óñ çàðâàë áàÿí áîëíî, ìîä çàðâàë ÿäóó áîëíî
46
Õ¿ì¿¿ñ õóóëü çºð÷èõººñºº àéõàà áîëüñîí. Óðüä íü çàñãèéí ãàçàð çýñ ìîëèáäåíèé áîëîí ñïèðòèéí õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã òàñëàí çîãñîîæ ÷àäàæ áàéñàí. Îäîîãèéí íºõöºëä óðüä áàéñàí òºðèéí õ¿÷ ñóëàðñàí áàéíà. Òºðèéí àæèëòíóóä õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîæ àðä ò¿ìíýý õ¿íäýòãýõýý áîëüñîí, õ¿ì¿¿ñ òºð çàñàã, ø¿¿õ öàãäààãèéí áàéãóóëàãóóäàä èòãýõýý áîëüñîí áàéíà. Îéí ñàëáàð Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýãã¿é ÷ ãýñýí ýíý ñàëáàðûã öýãöýëâýë õýýë õàõóóëüòàé òýìöýõ èõ à÷ õîëáîãäîë ºãíº. Ó÷èð íü ýíý ñàëáàðûí òºðèéí áîëîí áóñàä áàéãóóëàãûí øàò á¿ð õàõóóëûí ñ¿ëæýýíä îðäîã.
Õóóëü áóñ ìîä áýëòãýëèéí èðýýä¿éí õàíäëàãà Õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæàà íü áàãà ºðò㺺ð ºíäºð àøèã îëäîã ó÷ðààñ óëàì îëîí õ¿íèéã òàòàí îðîëöóóëæ áàéíà. Õÿòàä, Ñîëîíãîñ îðíû ãàäààäûí èðãýä, äîòîîäûí ýìýãòýé÷¿¿ä ýíý ¿éë àæèëëàãàà ðóó îðæ áàéíà. Ìîíãîëûí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ìîä óíàõàä õóóëü áóñ ìîäíû ¿éë àæèëëàãàà çîãñîíî ãýæ îëîí õ¿í èòãýäýã. Ǻâõºí Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð ë óõààëàã çîõèîí áàéãóóëàëò ÿâæóóëæ îéí ñàëáàðûí àøãèéã íýìýãä¿¿ëæ ÷àäíà.
4.
Õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíû øàëòãààí áà õÿíàëò
Õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæàà ºðãºæèæ áàéãàà øàëòãààíóóä
Î
ëîí øàëòãààí áàéíà. ¯¿íä: ìîäíû ýðýëò õýðýãöýý èõñýõ, çàñãèéí ãàçðûí õóó÷èðñàí áîäëîãî, îé õàìãààëàõ ñèñòåìûí äîãîëäîë, õýýë õàõóóë, çàðèì õÿíàëò áà ø¿¿õèéí àæèëòíóóä ººðñ人 èéì ¿éë àæèëëàãààíä ã¿íçãèéí îðñîí, õóóëü áóñ àæèëëàãààíû àøèã îðëîãî ºíäºð, õóó÷èí Ǻâëºëò çàñàã óíàñíû äàðààõü îéí ñàëáàðûí óíàëò áà ÿäóóðàë çýðýã îðæ áàéíà. Îéí ñàëáàðûí õÿíàëòûí äîãîëäîëä îðñîí ýíý ¿åä õóâèéí ñàëáàðûíõàí áîëîí õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà õèéäýã õ¿ì¿¿ñ áàéäëûã îâæèí àøèãëàæ áàéíà. ªíäºð àøèã îðëîãî Õóóëèéí õýðýãæèëòýíä øèéòãýë îíîãäóóëàõ íºõöºë áàãà òóñãàãäñàí, õóóëü ¸ñíû ìîäíû õàíãàìæ äóòóó, îéí ñàëáàðûí õÿíàëò ñóë ãýõ ìýò õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ ýõ ¿¿ñâýðëýí õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæàà ºíäºð àøèã ºãäºã áàéíà. Ýðýëò õýðýãöýý çºâøººðºãäºõ ìîäíû õàíãàìæûã äàâæ áàéíà Ìîíãîëûí îé ìîäíû íººö ýðýëò õýðýãöýýãýý õàíãàõ óó ¿ã¿é þó ãýäýã àñóóäàë áîë îéëãîìæòîé, ¿ã¿é. Ãýõäýý õóóëü ¸ñíû ìîäíû õàíãàìæ îäîîãèéí ìîäíû õýðýãöýýíýýñ õàìààã¿é äîîãóóð áàéãàà íü òîäîðõîé áàéíà. Ìîäíû õýðýãöýýíèé ºñºëò õî¸ð äàõèí èõýññýí, íºãººòýéã¿¿ð æèëä çºâøººðºãäºõ ìîäíû õýìæýýã îãöîì áóóðóóëñàí ýíý íºõöºë õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæàà ÿâóóëàõàä òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëæ
áàéíà. Õóóëü áóñ ìîäíû õàíãàìæ íü ìîäíû ¿íèéã áóóðóóëæ ìîäíû õýðýãëýýíèé õèéìýë ºñºëòèéã ¿¿ñãýæ áàéíà. Õýðâýý õýðýãëýã÷èä òºëáºð, òàòâàð ñóóñàí æèíõýíý ¿íý òºëºõ þì áîë ìàãàäã¿é ìîäíû õýðýãëýý áóóð÷ àæ àõóéäàà ººð òºðëèéí ìàòåðèàëûã õýðýãëýõ áîëíî. Õî¸ðäóãààð á¿ëýãò òàéëáàðëàñàí ìàíàé ñóäàëãààíààñ õàðàõàä çºâõºí ýðýëò õýðýãöýý õóóëü ¸ñíû ìîäíû õàíãàìæààñ äàâñàí áóñ ýíý ñàëáàðò õºðºí㺠îðóóëàëò õýðýãöýýíýýñ èë¿¿ õèéãäñýí áàéíà. Áàðàã á¿õ êîìïàíèóä õ¿÷èí ÷àäëààñàà ìàø äîîãóóð àæèëëàäàã. Èéì ó÷ðààñ ìîä áîëîâñðóóëàõ êîìïàíèóä óëàì èë¿¿ ò¿¿õèé ýä îëîõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã ýíý áàéäàë ìîä áýëòãýëèéã óëàì õººðºãä¿¿ëíý ãýñýí ¿ã. Ýíý áàéäàë äóíä õóãàöààíû òîãòâîðòîé õºãæëèéã ÷ õàíãàæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðãýíý. Õýðâýý õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæààã çîãñîîâîë ìîäíû õèéìýë õÿìä ¿íý íýìýãäýæ çàõ çýýë äýýðõ ìîäíû ¿íý æèíõýíý ¿íýäýý õ¿ðíý. Ýíý òîõèîëäîëä õ¿ì¿¿ñ ìîäûã ¿ð àøèãòàé õýðýãëýæ ýõýëíý. Èéì òîõèîëäîëä Îðîñîîñ ìîä èìïîðòîîð àâàõ áîëîìæòîé áîëîõ áà ýíý íü Ìîíãîëûí îéí ìîäíû ñàëáàðò áàñ íýã ò¿¿õèé ýäèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áîëíî. Ãàçðûí ýçýìøèë áà áàéãàëûí íººöèéã àøèãëàõ òîäîðõîé áóñ ýðõ Ìîíãîëûí îé ìîä áîë áàéãàëûí íººöèéí íýýëòòýé õààëãà, îðîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ îéðîëöîîõü ìîäîî õàìãààëàõ ýðõýý ìýääýãã¿é. Õóâèéí õºðºí㺠áîëîí íèéòèéí õºðºí㺠õî¸ðò õàíäàõ õàíäëàãà ýðñ ÿëãààòàé íü õàðàãäàæ áàéíà. Õýðâýý íýã àéë 10
- 47 -
Ìîíãîë
øóóäàé ìîäîî àëäñàí áîë ø¿¿õ öàãäààä õàíäàæ òýä ýðñ ýñýðã¿¿öýõ áîëíî, õàðèí îéðîëöîîõü îéãîîñ õýäýí àðâàí ìàøèíààð ìîä à÷ààä ÿâáàë òýäíèé ýñýðã¿¿öýë ¿ë ìýäýãäýì áàéäàã. ßäóóðàë áà àæèëã¿éäýë Îëîí õ¿ì¿¿ñ ÿäóóãèéí ãàéãààð îéðîëöîîõü óóëíààñ î÷èæ ìîä îãòîëæ àìüäðàëäàà õýðýãëýõýýñ ººð àðãàãã¿é áîëñîí áàéäàã. Èéì õ¿ì¿¿ñèéí ãàðààð îðæ áàéãàà ìîäíû íèéëáýð ä¿í èõ ãàðàõ áîëîâ÷ òóõàéí õ¿í á¿ðèéí àâ÷ áàéãàà ìîäíû õýìæýý áàãà ìºí òýð íü òýäíèé àìüäàðëûí çàéëøã¿é õýðýãöýýíèé íýã áîëäîã. Õàìãèéí ìóó ¿ð äàãàâàðòàé ¿éë àæèëëàãàà áîë õóóëü áóñ, èõ õýìæýýãýýð ÿâàãääàã, õýýë õàõóóë îðîëöñîí ìîäíû áèçíåñ þì. Òýäãýýð áàãà õýìæýýãýýð ìàøèíààð áóñ áèåýðýý ìîä 纺äºã õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýõ íýí ÿäóó õ¿ì¿¿ñ áàéäàã. Çàñàã çàõèðãààíû óäèðäëàãóóä òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãàòàé áà òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí õóóëü áóñààð ìîä îãòîëæ áóéã çîãñîîâîë ÿäóó õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë á¿¿ð õýö¿¿ áîëäîã. Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà æèæèã õýìæýýíèé õóóëü áóñ ìîä îãòëîõ ¿éë àæèëëàãààã õàðààã¿é þì øèã ºíãºðººäºã áîëñîí. Õóëãàéí ìîä à÷ààä ÿâæ áàéãàà æîëîî÷èéí ¿íýìëýõèéã äóãààðòàé íü õóðààãààä àâ÷èõàä õýä õîíîãèéí äàðàà äàõèàä ººðèéã àâ÷èõñàí ÿâæ áàéäàã. Òîì õýìæýýãýýð õèéäýã õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñèéã äîòîð íü àæèëëàæ áàéãàà ºíäºð òóøààëûí õ¿ì¿¿ñ àðèëãàæ ÷àäàõ áà èõýíõ òîõèîëäîëä òýäãýýð õ¿ì¿¿ñò ººð îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýð áàéäàãã¿é. Îéí ñàëáàðûí óíàëò íü ñàëáàðûí àæèëã¿éäëèéã áèé áîëãîæ òºëºâëºãºº áà áýëòãýëã¿é õóâü÷ëàë íü îéí ñàëáàðûí ìýðãýæëèéí áàéãóóëàãóóäûã óíàãààæ ÷àäàâõèéã áóóðóóëñàí þì. Õýäýí ìÿíãàí îéí ñàëáàðûí àæèë÷èä õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà õèéãýýä ÿâæ áàéíà. ¯¿íèé äýýð îëîí óäèðäàõ àæèëòíóóä, èíæåíåð¿¿ä õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëààä ÿâæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðààñ ãàðñàí õ¿ì¿¿ñ áàñ ýíý ýãíýýíä íýãäýí îðñîí áàéíà.
48
Ñóë çàñàãëàë Õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæààã õÿíàõàä çàñãèéí ãàçðûí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãàà, áîäëîãî ãýõ ìýò õýä õýäýí àñóóäëóóä óðãàí ãàð÷ èðíý. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð çàðèì íýãýí àðãà õýìæýý àâ÷ áàéãàà çàðèì æèøýýí¿¿äèéã äîîð äóðäàâ. ¯¿ðýã áà õàðèóöëàãûí äàâõàðäàë Îéí ñàëáàðûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, ¿éë àæèëëàãààíû õÿíàëòûã õàðèóöñàí õýä õýäýí áàéãóóëàãóóä áèé. Æèøýýëáýë ÁÎß - íû õÿíàëòûí ¿¿ðýã ýðõèéã íýìýãä¿¿ëýõ õýä õýäýí óäààãèéí îðîëäëîãî ãàðñàí áà ýíý íü ÓÌÕÀ íû ýðõ ¿¿ðýãòýé äàâõàðäàæ áàéíà. Õàìòûí àæèëëàãàà áàéõã¿é áîë àìæèëòàíä õ¿ðýõã¿é íü îéëãîìæòîé. ͺ㺺 òàëààð Óëààíáààòàð õîòûã ò¿ëýýíèé ìîäîîð õàíãàõ àñóóäëóóäûã õàðèóöñàí çîõèîí áàéãóóëäàã ÿìàð ÷ áàéãóóëàãà áàéõã¿é áàéíà. Ìîä áýëòãýë õàíãàìæûí ñóë çîõèîí áàéãóóëàëò íü ÁÎß íû ñàíõ¿¿ãèéí, ÿëàíãóÿà áîëîâñîí õ¿÷íèé ÷àäàâõè áîëîí ìýäýýëëèéí ìåíåæìåíòèéí ñóë òàëòàé õîëáîîòîé. Áàéãóóëàãûí ¿ð àøèãã¿é àæèëëàãàà, èäýâõèã¿é íàçãàé áàéäëûã äýýøë¿¿ëâýë îëîí ñºðºã íºëººã áóóðóóëæ áîëíî. Õóóëü ýðõ ç¿éí á¿ðõýã îð÷èí Ìîäíû áèçíåñèéã çîõèöóóëàõ îäîîãèéí õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí õàíãàëòòàé ñàéí áèø áàéãàà. Áàéãóóëàãóóäûí õàðèóöëàãûí äàâõàðäàëò õóóëèéí õýðýãæèëòýíä ìóóãààð íºëººëæ áàéíà. Æèøýýëáýë 1997, 2000, 2002 îíóóäàä ãàðñàí îéã öýâýðëýõ ººð ººð æóðìóóä áàéäàã, òýäãýýðèéí àëèéã äàãàõ ¸ñòîé íü òîäîðõîéã¿é. Õóóëü áóñ ìîä áýëòãýëèéí ¿éë àæèëëàãààã õîðèãëîñîí õóóëü áèé ãýâ÷ õóóëèéã õýðãæ¿¿ëýõ æóðàì, õ¿íèé íººö áà ìåõàíèçì äóòàãäàæ áàéíà. Õàâñðàëò Ã ä ¿ç¿¿ëñíýýð îëîí õóóëü ä¿ðì¿¿ä íü òóíõàã, ëîîçóíãûí øèíæòýé áàéäàã. Áàéãàà õóóëü ä¿ðì¿¿äýý ñàéí õýðýãæ¿¿ëýõèéíõýý îðîíä áàéãóóëàãóóä íü õóóëü ä¿ðì¿¿äèéã áàéãóóëàãûíõàà ÿâöóó ýðõ àøèãòàé íèéö¿¿ëýí “îð÷óóëæ” ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà íü ¿ð àøèãòàéãààð õàìòàð÷ õóóëü áóñ àæèëëàãààòàé õ¿÷òýé òýìöýæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðãýæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã Óðò õóãàöààíû ñòðàòåãèéí øààðäëàãà Ñîöèàëèçìòàé õàìò õóó÷íû îéí ñàëáàðûí áîäëîãî àëãà áîëñîí. Ò¿¿íýýñ õîéø ýíý ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãàà òîãòâîðòîé óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ ñòðàòåãèã¿é ÿâæ èðæýý. Óëñ òºðèéí õ¿÷í¿¿äèéí ñîíèðõîë áîëîí îðîí íóòãèéí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ øàõàëòààñ áîëæ çàñãèéí ãàçàð òîìõîí ººð÷ëºëò õèéõ õàíäëàãà áàéõã¿é áàéíà. Ò¿ð çóóðûí áºãººä ìýðãýæëèéí áóñ óëñ òºðèéí àëáàí òóøààëòíóóä íü ýêñïåðò¿¿äèéí ñàíàë ìýäëýãý áàãà òóññàí, óðò õóãàöààíû áóñ áîäëîãî áîëîâñðóóëæ áàòàëäàãò õàìãèéí ãîë àëäàà îðøèæ áàéíà. Óëñ òºðèéí ñîíãóóëûí äàðàà øèíý çàñãèéí ãàçàð á¿ðýëäýõ á¿ð áàðàã Ìîíãîëûí òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàð òýð ÷èãýýðýý ñýãñðýãääýã. ÁÎß- íû óðò õóãàöààíû çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõ àíõààðàë àëäàãäàæ ºäºð òóòìûí æèæèã ïðîáëåì¿¿äèéã çîõèöóóëàõàä èõ öàã çàðöóóëàãäàæ áàéäàã áºãººä áàéãàëü õàìãààëàõ õàìãèéí ÷óõàë àñóóäëóóä øèéäýãäýõã¿é ºíãºðäºã áàéíà. Ñóë áîäëîãî Ìîäíû áýëòãýë íü çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýýãýýð òîäîðõîéëîãäîæ áîëîõã¿é ãýñýí çàð÷èì Ìîíãîëûí îéí áîäëîãûã óäèðääàã áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð íü ýðýëò õýðýãöýýã õÿçãààðëàõûí îðîíä õàíãàìæûã õ¿÷ýýð áóóðóóëàõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéãàà áºãººä ýíý áîäëîãûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõýä ìàø õàòóó õÿíàëò øàëãàëòûã øààðääàã. Ýíý áîäëîãûí ¿ð ä¿íä çàñãèéí ãàçàðò îðîõ îðëîãî áàãàñàæ Ìîíãîëûí ìîäíû õàíãàìæûí äýíä¿¿ èõ õóâü íü õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààãààð ÿâàãäàæ áàéíà. Ìîäíû çàõ çýýë äýýðõ õèéìýë ¿íý íü îéí ñàëáàðò õóóëèéí äàãóó àæèëëàæ áàéãàà õóâèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã øàõàí ãàðãàæ áàéíà. Æèëèéí çºâøººãºðäºõ ìîä áýëòãýëèéí õýìæýý íü îäîîãèéí áîäèò àìüäðàë äýýð ÿâàãäàæ áàéãàà õýìæýýíýýñ 20-30 äàõèí áàãà áàéãàà ýíý áàéäàë íü õýýë õàõóóëü ãàçàð àâàõ íýã òîì øàëòãààíû íýã áîëæ áàéíà. ÁÎß íü êîìïàíèóäàä ¿íýìøèëã¿é áàãà òîîíû ìîäíû ëèìèò ºãäºã ò¿¿íèé õàðèóä êîìïàíèóä òýð õýìæýýíèé ë ìîä áýëòãýñýí þì øèã ä¿ð ¿ç¿¿ëäýã. ÁÎß íû õóóëü áóñ ìîä áýëòãýëèéã õÿíàõ ä¿ðýì, æóðìóóä äýíä¿¿ õàòóó óÿí õàòàí áóñ ó÷ðààñ àìüäðàë äýýð õýðýãæäýãã¿é áàéíà. Ýíý áàéäàë íü òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé àæèëòíóóäàä õóóëèàñ ãàäóóð àæèëëàõ òààòàé áîëîìæ á¿ðä¿¿ëæ ºãäºã áà íºãºº òàë äýýð õóâèéí ñåêòîðûíõíû õóóëèéí äàãóó àæèëëàõ áîëîìæ
áàãàñàæ õóóëü áóñ àæèëëàãàà ºðãºæèõºä õ¿ðãýäýã. Õÿíàëò, øàëãàëòûí ¿é àæèëëàãààíä èõýýõýí õýìæýýíèé õºðºí㺠çàðöóóëæ áàéãàà áîëîâ÷ ¿ð ä¿í íü áàãà áàéíà. Îëîí íèéòèéí ìýäýýëëýýð õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààòàé òýìöýæ áàéãàà òàëààð ¿ç¿¿ëäýã ÷ ãýñýí õýäýí õîëáîî ñ¿ëáýýã¿é æèæèã õóäàëäàà÷äàä àíõààðàë õàíäóóëæ æèíõýíý èõ õýìæýýãýýð õýýë õàõóóëü îðîëöñîí òîì ìîäíû áèçíåñèéí ìåíåæåð¿¿ä õºíäºãääºãã¿é. Ò¿¿íèé äýýð õóóëü áóñ àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ áàéãóóëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãàà ìàø ñóë áàéäàã. Áóðóó õºõ¿¿ðýã Îðîí íóòãèéí óäèðäëàãóóä îéí íººöººñ îëîõ îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ óäèðäàìæòàé àæèëëàäàã áà ýíý íü òýäíèé îé ìîäûã õàìãààëàõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãàòàé øóóä çºð÷èëäºæ áàéíà. Ò¿¿íèé äýýð îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà îéí íººöººñ îëñîí îðëîãîî çàðöóóëàõ ýðõ ýäýëäýã ó÷ðààñ îé ìîäíîîñ îðëîãî îëîõ ñîíèðõîë íü îé ìîäûã õàìãààëàõààñ äàâóóòàé áàéäàã áàéíà. Ìîä áýëòãýëýýñ îëñîí îðëîãûí çàðöóóëàëòûã õÿíàõ, òýð îðëîãûí ä¿í õýìæýýã áýëòãýñýí ìîäíû õýìæýýòýé õàðüöóóëæ àíàëèç õèéäýã ÿìàð ÷ áàéãóóëëàãà áà çîõèí áàéãóóëàëò áàéõã¿é áàéíà. Õóóëèéí äàãóó áàéãàëûí íººöººñ îëñîí îðëîãûí 85% íü ýðãýýä áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëàãààíä çàðöóóëàãäàõ ¸ñòîé áàéäàã. Áîëîâñîí õ¿÷íû ÷àäàâõè áà íººöèéí äóòàãäàë Õóóëü áóñ ìîä îãòëîõ ¿éë àæèëëàãààòàé òýìöýõýä ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áîëîâñîí õ¿÷íèé ÷àäâàð äóòàãääàã. Íèéãìèéí áóñàä ñàëáàðóóäûí àäèëààð ñóäàëãàà, ¿íýí çºâ òîî áàðèìòóóäûã ãàðãàõ øààðäëàãà èõ áàéäàã áà ¿¿íã¿éãýýð îäîîãèéí îðøèí áàéãàà íºõöºë áàéäàëä íàðèéâ÷èëñýí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ áîëîìæã¿é þì. ̺íãºíèé ãà÷èãäàë íü áàéäëûã óëàì äîðîéòóóëíà. Ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäâàðã¿éãýýñ áîëæ çîõèõ ¸ñíû ìîä áýëòãýëèéí ãàçàðò õ¿ðýõ çàìûí çàñâàð, áàðèëãûí àæèë ÿâàãääàãã¿é ó÷ðààñ ìîä áýëòãýõ áàéðëàë õîòûí ýðãýí òîéðîíä ÿâàãääàã áàéíà. Òºðèéí áàéãóóëàãûí õ¿íèé íººöèéí àñóóäàë áàñ ë ãà÷èãäàëòàé òóëãàðäàã. Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíä õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààòàé òýìöýõ èõýýõýí ýðõèéã îëãîñîí áîëîâ÷ ò¿¿íèé òºñºâ áàéäàãã¿é ó÷ðààñ õ¿÷ã¿é áîëäîã. Æèøýýëáýë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îéí öàãäàà íàðò îëãîäîã áóó, ìîðèíû äóòàãäëààñ áîëæ òýäíèé òîîã öººð¿¿ëñýí áàéíà. Ñîöèàëèçìûí ¿åä Ñýëýíãý àéìãèéí Ìàíäàë ñóìàíä 30 îéí öàãäàà 5 áàéöààã÷
49
Ìîíãîë àæèëëàäàã áàéñàí áîë îäîî 17 öàãäàà 4 áàéöààã÷ òîìèëñîí áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý 5 îéí öàãäàà 2 áàéöààã÷ àæëàà õèéäýã áàéíà. Èõýíõ òîõèîëäîëä íýã îéí öàãäààä îíîãäîõ òàëáàéí õýìæýý èõ òîì, îéí öàãäàà, áàéöààã÷ íàð íýã ñóóðèí ãàçàð õàðèóöñàí òàëáàéãààñàà áóþó õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäàæ ãàçðààñ õîë àìüäàðäàã áàéíà. Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ ñóðãàëòàíä õàìðàãäàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Æèøýýëáýë öàãäààãèéí àæèëòíû áàéãàëü îð÷íû àñóóäàëòàé õîëáîãäîõ ìýäëýãý ìàø áàãà áàéäàã. Çàðèì õóëãàé÷ íàð öàãäàà íàðààñ èë¿¿ ìýäëýãýòýé áàéäàã íü òýäíèéã è÷èõ áóõèìäàõ áàéäàëä îðóóëäàã. Çàðèì öàãäàà íàð ÿìàð òºðëèéí çºâøººðëèéí áè÷èã ÿìàð ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýäãèéã ìýääýãã¿é ìºí ìîäíû òàëààðõè îéëãîëò áàãà áàéäàã. Áóñàä òºðèéí áàéãóóëàãóóäûí àäèë öàãäààãèéí áàéãóóëàãà ñàíõ¿¿ãèéí ãà÷èãäàëä áàéäàã. Æèøýýëáýë òýäýíä õóâèàðëàñàí áèíçåíèé õýìæýý õîò äîòðîî íýã ºäºð ÿâàõàä õ¿ðýõòýé ¿ã¿éòýé áàéõàä òýä õýðõýí óóëðóó ÿâæ ýðã¿¿ë õèéæ ÷àäàõ áèëýý. Öàãäààãèéí àæèëòíóóäàä òàâüæ ºãäºã õýðýãñýë äóòàãäàëòàé áóñàä õÿíàí øàëãàëòûí áàéãóóëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ õàìòûí àæèëëàãàà ñóë áàéäàã. Çàìûí öàãäàà, æèøýýëáýë, õóóëü áóñ àæèëëàãààã õÿíàõàä îðîëöäîãã¿é. Ìàãàäã¿é çàìûí öàãäàà õóóëü áóñààð ìîä à÷èæ ÿâàà ìàøèíûã ãýðýë íü ýâäýðñýí ó÷ðààñ çîãñîîãîîä ÿìàð à÷àà 纺æ ÿâààã øàëãàäàãã¿é. Õýýë õàõóóëü Õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñèéã õººðºãä¿¿ëæ áàéãàà ÷óõàë ç¿éë áîë õýýë õàõóóëü þì. Îéí ñàëáàðûí ºíäºð àëáàí òóøààëòíóóä, öàãäààãèéíõàí áà õóóëèéí õÿíàëò øàëãàëòûí áàéãóóëàãûí çàðèì õ¿ì¿¿ñ õýýë õàõóóëüä õàìðàãääàã. Ìîíãîëûí òºðèéí ¿éë÷èëãýý ñîíãóóëü áîëãîíû äàðàà ñýãñðýãääýã áà çàðèì ýêñïåðò¿¿ä àæëààñàà õàëàãääàã. Îéí ñàëáàðûí õóâüä îëîí ìýðãýæèëòí¿¿ä õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà õèéæ áàéíà. Òýäíèé àæëûã àâñàí ìýäëýãý òóðøëàãà áàãàòàé õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí ñóóäëààñàà ìóëòàðñàí, ñàëáàðûí òàëààð ñàéí ìýäëýãýòýé ìºðò뺺 õóóëèéí ýñðýã àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñòýé òýìöýæ ýõýëäýã. Çàðèì ºíäºð ò¿âøèíãèéí àëáàí òóøààëòíóóä ººðñäèéí ìýääýã ñàëáàðàà óëñ òºðèéí õîíæîîíä àøèãëàæ ýõýëäýã. Æèøýýëáýë, ñîíãóóëûí ¿åä õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñ èõýñäýã øàëòãààí íü ººðòºº îëîí ñàíàë àâàõûí òóëä õóóëü çºð÷èã÷äûã ñóëëàí
50
ÿâóóëäàãòàé õîëáîîòîé. Õ¿ì¿¿ñ ýíèéã ìýääýã òýãýýä ÷ îâæèí àøèãëàäàã. Ýíý ¿çýãäýë 2005 îíû åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëèàð ãàð÷ èðñýí. Õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà õàìãèéí äýýä õýìæýýíäýý õ¿ðñýí. Ýíý íºõöºë áàéäëûã çàñàõàä ìàø èõ õýö¿¿. Õóóëü õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëàãûíõàí õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíä ã¿íçãèé îðîëöäîã. Ä¿ðýìò õóâöàñòàé öàãäàà õóóëü áóñààð ìîä à÷èæ ÿâàà ìàøèíû ºìíº ñóóãààä òýð ìàøèíûã õ¿ðãýæ ÿâààã îëæ õàðàõàä õýö¿¿ áèø. Öàãäààä ìýä¿¿ëñýí õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà çºâººð øèéäýãääýãã¿é, õàðèí õóëãàé÷ûí çºâ áîëîîä ºíãºðºõ ÿâäàë ÷ áàéäàã. Áàñ öàãäààãèéí ø¿¿õýä ºãñºí õýðýã ø¿¿õ äýýð î÷îîä õýðýãñýõã¿é áîëãîäîã òàë çºí人 áèé. Îéí ñàëáàðûí õºäºº àæèëëàäàã òºðèéí áàéãóóëàãûí àæèëòíû öàëèí 48,000 Ò áàéäàã íü áóñàä ñàëáàðóóäûíõààñ äîîãóóð áàéíà. Ýíý òîî ¿íäýñíèé äóíäàæ 81, 000 Ò öàëèíãààñ 42% èàð áàãà áàéãàà þì (Ñòàòèòèêèéí òîî ìýäýý, 2004 îíû 10 ñàð). Ìàãàäã¿é ýíý áàéäàë òºðèéí áàéãóóëàãûí õ¿ì¿¿ñ õàõóóëüä èë¿¿ ºðòºìòãèé áàéãààãûí íýã øàëòãààí áàéõ. Ãýõäýý ýíý òàéëàíã áýëòãýæ áàéõ ÿâöàä óóëçàæ ÿðèëöñàí õ¿ì¿¿ñ áîëîí òýäíýýñ ãàäíà îé ìîäîî ¿íýí ñýòãýëýýñýý õàéðëàæ õàìãààëàõ ÷èí ýðìýëçëýëòýé îëîí îëîí òºðèéí áàéãóóëàãûí õ¿ì¿¿ñ áàéäàã ãýäãèéã öîõîí òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Èë òîä áàéäàë, õàðèóöëàãà, áèåý äààõ ÷àäâàðûí äóòàãäàë Îðîí íóòãèéí çàñàã äàðãà íàð ìåíåæìåíò áà õàðèóöëàãûí ýðõèéã ýçýìøäýã áºãººä òýä àæèëòíóóä, îéí öàãäààã òîìèëîõ ýðõòýéãýýð á¿¿ õýë çàðèì òîõèîëäîëä áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷ íàðàà𠺺ð àæèë õèéëã¿¿ëäýã áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷ íàð ÌÓÕÀ íä èëòãýõ ¿¿ðýãòýé ÷ çàðèì ¿åä õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã íóóí äàëäàëõûí òóëä òýäíèéã ººð òèéøýý àæëààð ÿâóóëàõ ÿâäàë ãàðäàã. Øèéäâýð ãàðãàõ øàòàíä èë òîä áàéäàë àëäàãäñíààñ õýýë õàõóóëü áàñ èõñýæ áàéíà. Á¿õýë á¿òýí ñàëáàðûí õýìæýýíä õóóëü áóñ àæèëëàãàà çîíõèëæ áàéãàà ó÷ðààñ á¿õ ¿éë àæèëëàãàà íóóö, äàëäóóð òîõèðîëöñîí øèíæòýé áàéäàã. Òºðèéí áàéãóóëàãóóäûí õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà ñóë. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä ñàëáàðûí òàëààðõè òîî áàðèìò íàéäâàðã¿é áàéäàã áà õóäëàà òîî ìýäýýí äýýð òóëãóóðëàæ øèéäâýð ãàðãàäàã áàéíà. ¯¿íèé äýýð øàò á¿ðò õàðèóöëàãà òîîöîõ ìåõàíèçì àëäàãäñàí íü áàéäëûã óëàì ìóóòãàæ áàéíà. Àéìàã,
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã ñóìûí çàñàã äàðãà íàð äºðâºí æèëèéí “ìºíãºãã¿é” àëáàí òóøààëûí ýðõòýé áîëäîã áºãººä òýä ººðñ人 áàã á¿ðä¿¿ëýýä õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñ õèéäýã ÿâäàë áàñ ãàðäàã.
õóäàëäàà õèéæ áàéãàà á¿ëã¿¿äèéã àðèëãàõ òàëààð àðãà õýìæýý àâàãäàõã¿é áàéãàà áîëîõîîð òýäãýýð õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà. Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
Õóóëü áóñ ìîäíû áèñíåñèéã çîãñîîõûí òóëä çàñãèéí ãàçðààñ àâ÷ áóé àðãà õýìæýý Çàñãèéí ãàçðûí àâ÷ áóé àðãà õýìæýýã ãóðâàí õýñýãò õóâààæ áîëíî. (1) óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý, (2) õóóëü áóñ ìîä áýëòãýë, àðèëæààã îëæ èëð¿¿ëýõ, (3) õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ áà øèéòãýõ (Õàéðöàã 4). “Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, èëð¿¿ëýõ, çîãñîîõ” ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýã Äýëõèéí Áàíêíû Îéí õóóëèéí õýðýãæèëò áà Çàñàãëàë õºòºëáºðèéí äàãóó áîëîâñðóóëñàí. Ìîíãîë îðîí íü Åâðîï áà Òºâ Àçèéí îðíóóäûí õºòºëáºðò îðäîã áà Ìîíãîë óëñûí õàðèëöàõ áàéãóóëëàãà íü ÁÎß þì. Ìîíãîë îðíû õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñèéã àðèëãàõûí òóëä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð äýýð äóðäñàí ãóðâàí ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéãóóëàãóóäûí õîîðîíäûí ¿ð àøèãòàé õàìòûí àæèëëàãààã õàíãàõ øààðäëàãàòàé áºãººä õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíààñ óðãàí ãàð÷ áóé ñºðºã íºëººã äýýðõè ãóðâàí àðãà õýìæýýíèé äàãóó ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí àñóóäëóóäòàé óÿëäóóëàí àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé. Æèæýýëáýë, ò¿ëýýíèé ìîä îëîí ÿäóó õ¿ì¿¿ñèéí àìüäàðëûí çàéëøã¿é õýðýãöýý áîëæ áàéãàà òîõèîëäîëä óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã àâàõ, ¿¿íä õóóëèéí äàãóó ò¿ëýýíèé õàíãàìæûã äýýøë¿¿ëýõ, äóëààíû ººð ýõ ¿¿ñâýð õàéõ ãýõ ìýò÷èëýí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâàõ. Õàðèí èõ õýìæýýãýýð õóëãàéí ìîäíû áèçíåñ õèéæ áàéãàà á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä áîë õýýë õàõóóëèéã çîãñîîõ, öàãäàà ø¿¿õèéí áàéãóóëàãûã õ¿÷èòãýõ, õÿíàëò, øàëãàëòûí ñèñòåìèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ãýõ ìýò àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé. Çàñãèéí ãàçàð õóëãàéí ìîäíû àðèëæààã çîãñîîõûí òóëä îëîí àðãà õýìæýý àâ÷ áàéãàà áîëîâ÷ àëáàí òóøààëàà çàâøèõ, àëáàí ¿¿ðãýý äîðîìæëîõ çýðãýýñ øàëòãààëàí äîðâèòîé ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áàéíà. Çàðèì òîõèîëäîëä àâ÷ áàéãàà àðãà õýìæýý, äýâø¿¿ëñýí áîäëîãóóä íü áàéäëûã óëàì ìóóòãàæ áàéíà (Õàâñðàëò Ã). Àâ÷ áàéãàà àðãà õýìæýýí¿¿ä ºðãºí õ¿ðýýòýé áóñ ºíãºöõºí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áà èëð¿¿ëýõ àðãà õýìæýýí¿¿ä àâ÷ áàéíà. Ãóðàâäóãààð õýñýãò çààñàí àðãà õýìæýýí¿¿ä àâàãäàõã¿é áàéíà ãýõýä õèëñäýõã¿é. Òèéì ÷ ó÷ðààñ õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà áàãàñàõã¿é áàéíà. Èõ õýìæýýãýýð õóëãàéí
Ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýý áîëîí îé àøèãëàõ çºâøººðèéí áè÷ãýýð ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ çýðýã õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ îëîí àðãà õýìæýýã çàñãèéí ãàçàð àâ÷ áàéíà. Çàðèì çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãûí çºð÷èë人í íü õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäýñ áîëæ áàéíà. Æèøýýëáýë: 2006 îíû ýõýýð ÓÌÕÀ íü ÁÎß áîëîí Ñß õî¸ðò àëáàí ¸ñíû õ¿ñýëò ãàðãàñàí. ¯¿íä, Ñàíãèéí ßàìíààñ ãàðãàñàí îé àøèãëàñàíààñ îëîõ îðëîãûí õýìæýý íü ÁÎß íààñ òîãòîîñîí ìîä áýëòãýëèéí õýìæýý õîîðîíäîî çºð÷èëäºæ áàéãàà þì. Õýýë õàõóóëüòàé òýìöýõ àðãà õýìæýý 2006 îíû ýõýýð àéìãèéí çàñàã äàðãà íàðûã àéìàãò îíîãäñîí ìîä áýëòãýëèéí õýìæýýíèé 50% ä çºâøººðºë îëãîõ ýðõòýé áîëãîñîí. Ýíý íü ÁÎß-íû èë òîä áàéäëûã äýìæèæ õàõóóëûã áóóðóóëàõ îðîëäëîãî áàéâ. Ãýõäýý òóõàéí îðîí íóòàãò óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâàõã¿é áîë õýýë õàõóóëü áàéðëàëàà ººð÷èëñýí õýðýã áîëíî. Ìîä áýëòãýëèéí õýìæýýã çààæ ºãºõ øèéäâýðò èë òîä áàéäëûã áèé áîëãîõ òàëààðõè àðãà õýìæýý Êîìïàíèóäàä ìîäíû çºâøººðºë îëãîõ çààâðûí òºñëèéã Äîòîîä Õýðãèéí ßàì áîëîí Õóóëü Ç¿éí ßàìàíä ºðãºí áàðüñàí áàéãàà áºãººä ¿¿íä îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëò òóñãàãäñàí áàéíà. Ýðýëò õýðýãöýýã áàãàñãàõ Áîëîâñðóóëààã¿é ìîäûã ãàäààäàä ýêñïîðòîîð ãàðãàõûã õîðèãëîñîí. Ò¿ëýýíèé ìîäíû ýðýëò õýðýãöýýã áàãàñãàõûí òóëä ñàéæðóóëñàí çóóõíû òºñºë, áèîëîãûí òóéïóó ¿éëäâýðëýõ çýðýã ÿíç á¿ðèéí òºñëèéã çàñãèéí ãàçàð õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ìîä áîëîâñðóóëàõ êîìïàíèóäûí èë¿¿äýë õ¿÷èí ÷àäëûã áàãàñãàõ Ìîä áîëîâñðóóëäàã àæ àõóéí òîî õýìæýýã áàãàñãàõ àðãà õýìæýýí¿¿ä àâàãäàæ áàéíà. 2005 îíä 100 ãàðóé àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ìîä áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëýõ çºâøººðëèéí ºðãºäºë ãàðãàñíû 48 -ä íü îëãîñîí áàéíà. 2005 îíä Ìîíãîëûí ìîä áîëîâñðóóëàõ õ¿÷èí ÷àäàë áóóðñàí. Æèøýýëáýë: Äàðõàí õîò äàõü õàìãèéí òîì ¿éëäâýð¿¿äèéí íýã ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òåõíîëîãèîð òîíîãëîñîí ìîäíû ¿éëäâýð õ¿÷èí ÷àäëààñàà
51
Ìîíãîë Õàéðöàã 4. Õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñèéã çîãñîîæ áîëîõ Çàñãèéí ãàçðûí àâàõ õýìæýý Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ • Òºñâèéí õàãàñ æèëèéí òàéëàí áà çàñàã çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíû øóãàìààð õýýë õàõóóëüòàé òýìöýõ àðãà õýìæýý àâàõ • Ǻâøººðºë áà ìîäíû õýìæýýã õóâèàðëàõ àæëûã èë òîä áîëãîõ • Çàõèðãààíû (øààðäàõ áè÷èã áàðèìòóóä) æóðìûã ýíãèéí áîëãîõ áà íýã õ¿íä öóãëàðñàí ýðõèéã áàãàñãàõ • Çîõèîí áàéãóóëàëòûí øèíý÷ëýëò õèéõ (õÿíàëò áà ìåíåæìåíòèéã ñàëãàõ) • Õóóëü ¸ñíû ìîäíû õàíãàìæûã íýìýãä¿¿ëýõ, äóëààíû ººð ýõ ¿¿ñâýðýýð õàíãàõ • Îëîí íèéòèéí áîëîâñðîë áà ìýäýýëëèéã ñàéæðóóëàõ • Îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ • պ人 îðîí íóòàãò îðëîãî îëîõ ººð áèçíåñèéã õºãæ¿¿ëýõ • Õóâèéí ñåêòîðûí øóäàðãà ýðõ àøãèéã õºõ¿¿ëýõ äýìæèõ (õóâèéí ñåêòîðòîé õàìòûí àæèëëàãààíû ãýðýý áàéãóóëàõ, òýäýíä øóäàðãà ºðñºë人íèé íºõöºë á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ, õóâèéí ñåêòîð õóóëü ä¿ðìèéí äàãóó àæèëëàõ íºõöºëèéã ãýðýý õýëýëöýýðèéí äàãóó õèéæ òºðèéí õ¿÷èéã àøèãëàõ, õóâèéí ñåêòîð äàõü èë¿¿äýë õ¿÷èí ÷àäëûã áàãàñãàõ ãýõ ìýò)
Èëð¿¿ëýõ • Õóóëèéí çºð÷ë¿¿äèéã á¿ðòãýõ áîëîí ìýäýýëëèéí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ (ñòàòèñòèêèéí ñèñòåìèéã õºãæ¿¿ëýõ) • Õóóëü áóñààð ìîä îãòîëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààã èëð¿¿ëýõýä ñàíñðûí õÿíàëòûí ñèñòåìèéã àøèãëàõ • Îéí ¿éë àæèëëàãààíû áîëîí òýýâýðëýëòèéí õÿíàëòûã áèåý äààñàí áîëãîõ • Îé õàðèóöñàí çàñàã çàõèðãààíû áàéãààóëàãóóäûí áîëîí óëñûí àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä ñàíõ¿¿ãèéí àóäèò (øàëãàëò) ÿâóóëàõ
Çîãñîîõ • Öàãäàà íàðûí îéä àæèëëàõ õ¿÷èéã ñàéæðóóëàõ, íýìýãä¿¿ëýõ • Îéí ãýìò õýðãèéã ýðýí ñóðâàëæëàõ õýñãèéí õ¿÷èéã ÷àíãàòãàõ • Ø¿¿õ áîëîí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëàãóóäûí äóíä ìîäíû õóëãàéí ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã ýð÷èìòýé ñóðòàë÷èëàõ • Îé ìîäíû õóëãàé äýýð äàãíàí àæèëëàäàã ø¿¿ã÷ öàãäàà íàðûã áýëòãýõ (áàéãàëü îð÷íû áîëîí ìºí㺠óãààõ òóõàé õóóëèóäûã àøèãëàõ) • Îéí ãýìò õýðýãòýé õîëáîîòîé øèéòãýëèéí êîäûã ººð÷èëæ òîõèðóóëàõ • Èë òîä áàéäëûã íýìýãä¿¿ëýõ, õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí ø¿¿õèéí áàéãóóëàãûí ¿éë àæèëëàãààí äàõü îëîí íèéòèéí õÿíàëòûã äýýøë¿¿ëýõ
õàìààã¿é äîîãóóð àæèëëàæ áàéíà. Ñàâõ ¿éëäâýðëýæ áàéñàí îëîí êîìïàíèóä ò¿¿õèé ýäèéí äóòàãäëààñ áîëæ õààãäñàí áàéíà. 2006 îíä ÓÌÕÀ, ÁÎß, ¯Õß áîëîí çàðèì òºðèéí áóñ áàéãóóëàãóóä õàìòðàí 33 ñóìûí 14 ñóóðèíä àæ àõóéí áàéãóóëàãóóäàä ¿çëýã õèéæ öààøèä ÿìàð áàéãóóëàãà ìîäíû àæ àõóé ýðõýëâýë çîõèõûã òîäîðõîéëñîí áàéíà.
52
Ìîäíû àæ àõóé ýðõëýõ çºâøººðºë àâàõ íýã øàëãóóð íü ìîä áýëòãýëèéí êîìïàíèóä íü äóðûí íýã õóäàëäàà÷äàä áèø çºâõºí çºâøººðºëòýé àæ àõóéí íýãæèä ìîäîî çàðàõ øààðäëàãàòàé. Õóóëü ¸ñíû ìîäíû õàíãàìæûã èõýñãýõ Íýì¿¿ ºðòãèéí òàòâàð, ãààëèéí õóðààìæààñ
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã ÷ºëººëæ õóóëü ¸ñíû ìîäíû õàíãàìæûã íýìýãä¿¿ëýõ îðîäëîãûã çàñãèéí ãàçàð õèéñýí. Ãýõäýý ãàäààäààñ èìïîðòîîð îðæ èðæ áàéãàà ìîäíû òîî èõýññýí òàëààð áàðèìò áàéõã¿é áîëîâ÷ ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí ÷àíàð ìóó áàéãààã áàñ àíõààðàõã¿é îðõèæ áîëîõã¿é. Èðýõ æèë¿¿äèéí èìïîðòûí òàëààðõè õÿíàëò, òîî áàðèìòóóäûã íÿãòëàí àíõààð÷ ä¿ãíýõ õýðýãòýé.
äàõü íºõºðëºë¿¿ä íü áàéãàëûí áàÿëãûã ºì÷ëºõ áîëîí ç¿é çîõèñòîéãîîð àøèãëàõ ýðõèéã òîäîòãîæ ºãñºí. 2005 îíä îðîí íóòãèéí èðãýäèéí áàéãàëûí áàÿëãûí íººöèéí ìåíåæìåíò õèéõ øèíý ãýðýýíèé çàãâàðûã áàòàëñàí (ÁÎß, Òîãòîîë Ɋ 114). Ýíý íü ÁÎß íä ýíý àñóóäëûã ºðãºí àíõààðàõ áîëîìæ îëãîæ áàéíà. Ãýõäýý ýíý ãýðýýãýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íü ýõëýëèéí øàòàíä áàéíà.
Çàõ çýýë äýýð õóóëü áóñààð ìîä îðæ èðæ ìîäíû ¿íèéã áóóðóóëæ áàéãàà èéì íºõöºëä èìïîðòûí áèçíåñ ºðñºëäºõºä õýö¿¿ áàéõ áºãººä õàìãèéí ÷óõàë àðãà õýìæýý áîë õóóëü áóñ àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòûí ìîäíû áýëòãýë, áèçíåñèéã çîãñîîõ ÿâäàë þì.
Èíñòèòóòûí øèíý÷ëýë (ìåíåæìåíò áà õÿíàëòûã ñàëãàõ) 2002 îíä Ìîíãîëûí Çàñãèéí Ãàçàð íü ÿàìäûí õÿíàëò øàëãàëòóóäûã íýãòãýæ ÓÌÕÀ ûã Åðºíõèé ñàéäûí äýðãýä áàéãóóëñàí áà îäîî ýíý íü áèåý äààñàí ÿàì áîëñîí áàéíà. ÁÎß íü õóóëü õýðýãæ¿¿ëäýã áàéãóóëëàãà áºãººä ¿¿íýýñ õÿíàëò øàëãàëòûí ôóíêöûã ñàëãàñàí íü çºâ àëõàì áîëñîí þì.
̺í çàñãèéí ãàçàð ìîäòîé á¿ñèéí 7 ñóóðèíä óðò õóãàöààíû áàãà õ¿¿òýé çýýë îëãîñîí. Ãýâ÷ ¿ð ä¿í áàãà áàéíà. Îéí ñàëáàðò õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà íî¸ðõîæ áàéãàà ýíý íºõöºëä õóóëèéí äàãóó áèçíåñ õèéæ øóäàðãà ºðñºë人íä ÿëíà ãýäýã õýö¿¿ ÿâäàë. Æèë á¿ðèéí çºâøººðºãäºõ ìîä áýëòãýëèéí õýìæýýã òîãòîîõ îíîëûã Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõàààíû áàéãóóëëàãà ãàðãàñàí áîëîâ÷ ýíý òîî íü æèë á¿ð àäèëõàí áàéäàã. Ýíý òîîã ÁÎß òîãòîîäîã áºãººä àéìãóóäàä òîîã õóâèàðëàäàã. Ýíý àñóóäëûã ßàìíû Ñàéäûí Ǻâëºëèéí õóðëààð àâ÷ õýëýëöäýã áîëñîí ÷ øàò á¿ðò òºâºãòýé àñóóäàë òóëãàðäàã. Ñàÿõàí ÁÎß- íû àëáàíû õ¿ì¿¿ñòýé õèéñýí ÿðèëöëàãàä ýíý òîîã õýòýðõèé äîîãóóð òàâüñàí ãýæ çºâøººðñºí áà àéìàã ñóìûí òºâøèíä îéã öýâýðëýõ àæëûã óëàì ¿ð àøèãòàé áîëãîñíîîð ò¿ëýýíèé ìîäíû áýëòãýëèéã äýýøë¿¿ëæ áîëíî ãýæ ÿðèëöàâ. Îðîí íóòãèéí èðãýäýä ãàçðûí áîëîí îé àøèãëàõ áàòàëãààòàé ýðõ îëãîõ Îðîí íóòãèéí èðãýä õóâèéí õýðýãöýýíèé ìîäîî áýëòãýõèéí òóëä æèë á¿ð çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàòàé áºãººä òýäýíä íóòãèéíõàà îéã õàìãààëàõ, õÿíàëòàíä àâàõ îëîí æèëèéí ýðõèéã àâàõ ñîíãîëò áàéäàãã¿é áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûí 125 òîãòîîë íü õóâèéí àæ àõóéíóóä áîëîí îðîí íóòãèéí èðãýäýä îéí íººöèéã îëîí æèëýýð ò¿ðýýñëýõ áîëîìæûã îëãîæ áàéãàà ÷ ãýñýí ýíý òîãòîîë íü îéí íººöèéã àøèãëàõ æóðàì øààðäëàãàä ÷èãëýñýí áîëîõîîñ áèø îéí íººöèéã ò¿ðýýñýëæ áàéãàà ýòãýýäèéí ýðõ ¿¿ðãèéí òàëààð äóðäààã¿é áàéíà. 2005 îíä Áàéãàëü Îð÷íûã Õàìãààëàõ õóóëèíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëñàí. ¯¿ãýýð öàã õóãàöàà, íºõöºë çààæ ºãñºí ãýðýýíèé äàãóó îðîí íóòàã
Ãýâ÷ 2005 îíû 2ð ñàðä ÁÎß íä Ìîä Ìîäîí ýäëýëèéã Øàëãàõ Àëáà áàéãóóëàãäñàí. Ýíý íü õÿíàëò øàëãàëòûí ýðõèéã áóöààí àâ÷ðàõ îðîëäëîãî áàéñàí. Õóóëü Ç¿éí ßàì áà Äîòîîä Õýðãèéí ßàì íü ýíý ÿâäëûã õóóëü çºð÷ñºí ÿâäàë ãýæ ¿çýýä óã àëáûã 2006 îíû 2 ñàðä òàòàí áóóëãàñàí áàéíà. ÁÎß íû àæèëòíóóäòàé õèéñýí ÿðèëöëàãààñ õàðàõàä õÿíàëòûí ýðõèéã õààíà áàéëãàõ òàëààðõè ¿çýë áîäîë õóâààãäìàë õýâýýð áàéäàã áàéíà. Îëîí íèéòèéí ñóðòàë÷èëãàà áà ìýäýýëëèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÁÎß íü ãàäààäûí áîëîí äîòîîäûí îëîí áàéãóóëàãóóäòàé õàìòðàí îëîí íèéòèéí ñóðòàë÷èëãààã ñàéæðóóëàõ àæèë çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà. Ãýâ÷ õàìãèéí ãîë íü ýíý àæëûã áàéíãûí áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîîã äýýøë¿¿ëýõ Îéí ñàëáàðò 40 îð÷èì òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà àæèëëàæ áàéíà. Áàéãàëûí íººöèéã õàìãààëàõ õóóëèéí íýìýëò ººð÷ëºëòèéí äàãóó èðãýäèéí îðîëöîîã èõñýõ áîëîìæ òàâüæ ºãñºí. ÓÌÕÀ íü òºðèéí áóñ áàéãóóëàãóóäòàé àæèëëàõ ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëæ áàéãàà áºãººä èðýýä¿éä õàìòûí ¿éë àæèëëàãààãàà óëàì ºðãºæ¿¿ëíý ãýñýí çîðèëòòîé áàéíà. Ìîíãîëûí Îéí Íèéãýìëýã íü 2006 îíä ÓÌÕÀ ûã òºðèéí áóñ áàéãóóëàãóóäûã äýìæèæ, õàìòàð÷ àæèëñíûã íü ¿íýëæ “Òàëàðõëûí Áè÷èã” ýýð øàãíàñàí áàéíà. պ人 îðîí íóòàãò îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéã íýìýãä¿¿ëýõ Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð íü ãàçàð òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëæ õ¿íñíèé íîãîî òàðèõ, ãàð óðëàë õºãæ¿¿ëýõ, ìàëûí ò¿¿õèé ýäèéã áîëîâñðóóëàõ çýðãèéã äýìæèõ îëîí
53
Ìîíãîë òºðëèéí çàãâàð òºñë¿¿äýä õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñýí áàéíà. Ãýõäýý òýäãýýð òºñëèéí õºðºí㺠îðóóëàëòóóä íü õóóëü áóñ ìîä îãòîëæ áàéãàà ãàçðóóäàä (õóó÷èí îéí àæ àõóé ýðõýëæ áàéñàí ñóóðèíãóóä ãýõ ìýò) õèéãäýýã¿é áºãººä òºñëèéí õýìæýý áàãà ó÷ðààñ îäîîãèéí áàéäëààð ýåðýã íºëºº áàãà áàéíà. Øàëãàí èëð¿¿ëýõ Ñàÿõíààñ ýõëýí ÁÎß íü ÓÌÕÀ òàé õàìòðàí àæèëëàæ ýõýëëýý. Çàñãèéí ãàçàð õÿíàëò øàëãàëòûã ÷àíãàðóóëæ áàéãàà ÷ ãýñýí õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà áóóðàõã¿é áàéíà. Æèøýýëáýë: • Õÿíàëò øàëãàëò ÷àíãàðõààð õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæàà áàãàñäàã. Õàðèí øàëãàëò õýâèéí õýìæýýíä ÿâàãäàõàä õóóëü áóñ àðèëæàà ýðãýýä èõñýæ óðüäûí ÿâæ áàéñàí õýìæýýíäýý èðäýã. Ãýõäýý õàõóóëèéí ¿íý èõýñäýã. • 2005 îíä ìîäíû ¿íý õî¸ð ãóðâàí óäàà íýìýãäñýí. Ìîäíû õàíãàìæ áàãàñ÷ áàéíà ãýõ áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý õÿíàëò øàëãàëòûã àðãàëàõ ¿íý íýìýãäýæ áàéãàà íü íºëººëñºí. • Õýðâýý Óëààíáààòàð ðóó èðýõ ìîäíû õýìæýý áàãàññàí áîë ìîäíû ¿éëäâýð¿¿äèéí àæèëëàãàà áóóðíà. Óëààíáààòàð õîòûí ìîäíû ¿éëäâýð¿¿ä õýâèéí õýìæýýíäýý àæèëëàæ áàéíà. Õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã èëð¿¿ëýõèéí òóëä ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ ÁÎß íû òàòàí áóóëãàãäñàí Ìîä ìîäîí ìàòåðèàëûã øàëãàõ àëáà íü õóóëü çºð÷ñºí õýðã¿¿äèéã á¿ðòãýæ áàéñàí áà îäîî õàðèí ýíý á¿ðòãýë ÿâàãäàæ áóé íü òîäîðõîé áóñ áàéíà. Õóëãàéí ìîä áýëòãýëèéã èëð¿¿ëýõýä ñàíñðûí õÿíàëòûí ñèñòåìèéã àøèãëàõ Ìîíãîë îðîí îäîîãîîð îéí íººöèéí õÿíàëòàíä ÿìàð íýãýí òåõíîëîãèéã àøèãëàäàãã¿é. Îéí á¿ðòãýë, õóëãàéí ìîä áýëòãýëèéã èëð¿¿ëýõýä ñàíñðûí çóðãèéã àøèãëàäàãã¿é. 2005 îíä õîëûí çàéí óäèðäëàãûí ëàáîðàòîðè ¯íäýñíèé Èõ Ñóðãóóëèéí Ýêîëîãèéí Òýíõèìèéí äýðãýä áàéãóóëàãäñàí. ÓÌÕÀ-íû Ãåîäåçè Ñàðòîãðàôûí Àëáà áà Áàéãàëü Îð÷íû Õÿíàëòûí Àëáàíû äàðãà íü äîêòîðûíõîî àæëààð Ìîíãîë îðíû îéí ñàëáàðò ñàíñðûí çóðãèéã õýðõýí àøèãëàõ òàëààð ñóäàëãàà õèéæ áàéíà. Îéí áîëîí óíàà òýýâðèéí áèåý äààñàí õÿíàëò ÓÌÕÀ íü òºðèéí áóñ áàéãóóëàãóóäòàé õàìòðàí îé õàìãààëàõ “Ñàéí äóðûí áàéöààã÷” ûí îðîí òîî
54
ãàðãàõààð àæèëëàæ áàéíà. Áèåý äààñàí õÿíàëòûã “Èðâèñ” ýýð äàìæóóëàí õèéõ çîðèëãîòîé áàéíà (òàéëáàðûã õàð). Çàñãèéí ãàçàð “ýêîëîãèéí öàãäààãèéí õ¿÷” áàéãóóëàõ ñîíèðõîëòîé áàéãàà. Áàéöààã÷ íàðûí õ¿÷ ÷àäëûã äýýøë¿¿ëýõ ÓÌÕÀ íü îéí áàéöààã÷ íàðûã íýãýýñ äºðºâ áîëãîæ òîîã íýìýãä¿¿ëñýí. Ãåðìàíû Õàìòûí Àæèëëàãààíû Àãåíòëàãèòàé õàìòðàí ÓÌÕÀ íü îé õàìãààëàõ “Èðâèñ” òºëºâëºãºº áàéãóóëñàí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ áîëíî. Óëààíáààòàð õîòûí Îéí Õÿíàëòûí Àëáàíä íýìýãäýë ìàøèí, ò¿ëø õóâèàðëàñàí áàéíà. Ǻâõºí 44 ð çºðëºã äýýð ìîä à÷ñàí âàãîíûã øàëãàõ çºâøººðºë áàéäàã. Ò¿ëýýíèé ìîä íü 50 ýýñ èë¿¿ã¿é óðòòàé áàéíà ãýñýí øèíý ä¿ðýì ãàðñàí. Ãýâ÷ 2 ìåòð óðò ìîäíóóä “ò¿ëýýíèé ìîä” ãýñýí íýðèéí äîîð Óëààíáààòàð õîòîä îðæ èðñýýð áàéíà. Çàðèì òîõèîëäîëä ò¿ëýýíèé ìîäíû äîîð òîì ãóàëèíãóóäûã íóóñàí áàéäàã. Àìüäðàë äýýð øèíý ä¿ðýì õýðýãæäýãã¿é, õýò áîãèíî òàéðñàí ìîäíû õýðýãöýý áàðàã áàéõã¿é, áàðèëãà äýýð ÷ õýðýãëýæ áîëäîãã¿é ãýñýí ãîìäîë èõ ãàðäàã. Ä¿ðìýíä ýðãýýä 2.2 ì óðò ìîäûã òàâèõ áàéõ. Óëñûí ìîäíû ¿éëäâýð¿¿ä áîëîí îéí ñàëáàðûí çàõèðãààíû áàéãóóëàãóóäàä ñàíõ¿¿ãèéí øàëãàëò ÿâóóëàõ Óëñûí áàéãóóëàãóóä õóâü÷ëàãäñàí ÷ ãýñýí øàëãàëò ÿâóóëàõ øààðäëàãà áèé. Îéí ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõè ìýäýýëèéã îëîí ò¿ìýíä óëàì îéðòóóëàõ Îé ìîä áîëîí ìîäíû áèçíåñèéí òàëààðõè íàðèéí ìýäýýëë¿¿äèéã îëîí ò¿ìýíä áàéíãà õ¿ðãýæ áàéõ õýðýãòýé. Çàðèì ìîä áýëòãýëèéí òàëààðõè òîî áàðèìò, ìîäíû õóëãàéí òàëààð ãýõ ìýò ìýäýýëýë íü ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð òàðäàã ÷ ãýñýí áàéíãà ÿâàãääàãã¿é, ýñâýë âýá õóóäñàíä áàéäàã. Ìîä áýëòãýëèéí çºâøººðëèéí õýìæýý, òýíäýðèéí ÿâö ãýõ ìýò íàðèéí ìýäýýëë¿¿ä îëîí ò¿ìýíä õ¿ðòýýëã¿é áàéäàã. Äýëõèéí Áàíêíû Çàñàãëàëûí òºñëèéí äàãóó ººð÷ëºëò õèéæ áîëíî. Òàñëàí çîãñîîõ Ãýìò õýðýãòíèéã ø¿¿õ áà õóëãàéí ìîäíû õýðãèéã çîãñîîõ ¿éëäëèéã ò¿ðãýâ÷ëýõèéí òóëä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð íü çàðèì íýãýí ýðõ ç¿éí ººð÷ëºëò õèéñýí áàéíà. Ãýõäýý õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷àäàâõèéí
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã áîëîí õ¿âü õ¿íèé óõàìñðûí äîðîéòîë áàéñààð áàéíà. Îéí ñàëáàð äàõü ãýìò õýðãèéã øèéòãýõ êîäûí ººð÷ëºëò õèéõ Õóëãàéí ìîäíû õýðãèéí øèéòãýëòýé õîëáîîòîé õýä õýäýí õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò õèéñýí. Æèøýýëáýë Áàéãàëü Îð÷íûã Õàìãààëàõ Õóóëèíä õóëãàéí ìîä à÷ñàí ìàøèíûã õóðààõ, ýðõèéí áè÷ãèéã öóöëàõ õ¿ðòýë çààëò áèé. 2002 îíû Îéí Õóóëèéí íýìýëò ººð÷ëºëòèéí äàãóó îéí ñ¿éòãýñýí ãýìòýýñýí çýðýãëýëèéã áàéãàëü îð÷íû ¿íýëãýýãýýð òîãòîîæ çîõèõ õýìæýýíèé òîðãóóëü òîãòîîæ ìºíãºí øèéòãýë ¿ç¿¿ëíý ãýñýí áàéãàà.
îðíóóäûí çàõ çýýë äýýðõ ìîäíû ¿íýýð òîãòîîíî ãýñýí áàéíà. Ýäãýýð òóøààë òîãòîîëóóäûí õýðýãæèëò óäààí áàéíà. Ø¿¿õèéí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí áàéãàà ÷ ãýñýí îéí ãýìò õýðãèéã ø¿¿õ íü õîâîð áàéäàã. պ人 îðîí íóòàãò áàéäàã öººõºí òîîíû öàãäàà íàð íü ãàíö íýãýýðýý îéí ãýìò õýðýãòýé õýðõýí òýìöýõ òàëààð ñóðãàëòàíä õàìðàãäààã¿é áàéäàã. Õóóëü áóñààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà á¿ëýã ñ¿ëæýýíèé õ¿ì¿¿ñèéã èëð¿¿ëýõ òóñãàé ìýðãýøñýí ìºðäºí áàéöààã÷ íàð äóòàãäàæ áàéíà. Çàðèì íýãýí ñóðãàëò ñåìèíàð ÿâàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷ ø¿¿õèéí áàéãóóëàãûí õ¿ðýýíä õóóëü áóñ ìîäíû àðèëæààíû ñºðºã ¿ð íºëººíèé òàëààð ñóðòàë÷èëãàà áàãà õèéãäýæ áàéíà.
ÁÎß íû 61-ð Òóøààëä “îéí íººöèéí ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý” õèéæ òîðãóóëèéã çýðãýëäýý õºðø
55
5.
Ǻâëºìæ
Ì
îíãîëûí çàñãèéí ãàçàð õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñèéã çîãñîîõ òàëààð àðãà õýìæýý àâ÷ áàéãàà áîëîâ÷ öààøèä õèéõ ç¿éë îëîí áàéãàà íü òîäîðõîé.
Óëñ òºðèéí õ¿ñýë çîðèãèéã íýìýãä¿¿ëýõ Ìîíãîë îðîí íü Åâðîï áà Õîéä Àçèéí á¿ñèéí “Îéí õóóëèéí õýðýãæèëò áà Çàñàãëàë” õºòºëáºðèéí ãèø¿¿í îðîí. Ýíý õºòºëáºðèéí ãèø¿¿ä òóõàéí á¿ñýä îéí ãýìò õýðãèéã óñòãàõ çîðèëòòîé àæèëëàäàã.
íóòãèéí óäèðäëàãóóäòàé óëñûí îé ìîäíû åðºíõèé áàéäàë ìóóäàæ áàéõàä õàðèóöëàãà òîîöäîãã¿é. Ñ¿¿ëèéí ¿åä îéí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ áàãà çýðýã àðãà õýìæýý àâ÷ ýõýëæ áàéíà. Õóëãàéí ìîä áýëòãýë áà õóóëü áóñààð ìîäíû àðèëæàà õèéæ áàéãàà èëýðñýí áîëîí áàéæ áîëîõ á¿õ õýðã¿¿äèéã á¿ðòãýäýã àëáàí ¸ñíû á¿ðòãýëèéí ñèñòåì áàéãóóëàõ õýðýãòýé. Ýíý òîõèîëäîëä õýðýã äàõèí äàâòàãäàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ ÷àäíà. ̺í õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýä õ¿ðãýõ õýðýãòýé.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õóóëü áóñààð îé ìîä ñ¿éòãýõ àñóóäëûã Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð àíõààðëûíõàà òºâä áàéëãàæ õÿíàëò øàëãàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ, çîõèîí áàéãóóëàëò á¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéæ ýíý àñóóäàë õàðèóöñàí áàéãóóëàãûí ýðõèéã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã îëîí àðãà õýìæýýí¿¿ä àâ÷ áàéíà. Ãýâ÷ õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã òàñëàí çîãñîîõ óëñ òºðèéí õ¿ñýë ýðìýëçëýë áàãà ìýäðýãäýæ, îéí ñàëáàðûí òºñºâ ìàø áàãà òóñ ñàëáàðûí ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäàâõè ñóë áàéíà.
Îéí ñàëáàðò îëîí ìÿíãàí øóäàðãà õ¿ì¿¿ñ õ¿íä õ¿÷èð àæèë õèéæ áàéíà. Òýä çºâõºí øààðäëàãàãã¿é áýðõøýýë¿¿äòýé àëõàì òóòàì òààðàëääàã ó÷èð èõ áóõèìääàã. Òýäãýýð ¿íýí÷ýýð õºäºëìºðëºõ ñîíèðõîëòîé îëîí õ¿ì¿¿ñèéã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä äýìæèõ õýðýãòýé. ¯¿íèé òóëä “ø¿ãýë ¿ëýýæ” õóóëü áóñ àæèëëàãààòàé òýìöýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ áîëîí áóñàä õóëãàéí ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëæ áàéãàà ¿íýí÷ øóäàðãà õ¿ì¿¿ñèéã õàìãààëàõ õ¿÷òýé òºð áîëîí õóóëü áàéãóóëàõ õýðýãòýé.
Îéí ñàëáàðûí õýýë õàõóóëûã çîãñîîæ õàðèóöëàãûí òîîöîî õèéõ
Çàñãèéí ãàçàð àøèãòàé ìýäýýëýë ºãñºí õ¿ì¿¿ñèéã óðàìøóóëàõ, õàìãààëàõ ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëæ ÷àäíà. 2002 îíû Áàéãàëü Îð÷íûã Õàìãààëàõ õóóëèéí íýìýëò ººð÷ëºëòºíä íààøòàé àëõìóóä õèéãäñýí áàéãàà áºãººä õàðèí îäîî õóóëèéí õýðýãæèëòèéã òîãòâîðòîé õÿíàæ øààðäëàãàòàé ººð÷ëºëò¿¿äèéã
Ýíý ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíû õÿíàëò àìæèëòã¿é ÿâàãäàæ áàéãààãèéí ãîë øàëòãààí áîë õýýë õàõóóëü ãàçàð àâñàíòàé õîëáîîòîé þì. ÁÎß áîëîí îðîí
- 57 -
Ìîíãîë äîð á¿ð íü õèéõ õýðýãòýé. ¯íýí÷ øóäàðãààð àæëàà ñàéí õèéæ áàéãàà òºðèéí àæèëòíóóäàä ºíäºð öàëèí ºãºõ õýðýãòýé. Õàðèí õýýë õàõóóëüä îðîëöîæ áàéãàà òºðèéí àæèëòíóóäàä õóóëèéí äàãóó çîõèõ øèéòãýë îíîîõ öàã áîëæýý.
çàñãèéí ¿íýëãýý, áîëîí õîëáîãäîõ ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð, ñàëáàðûí ýêñïåðò¿¿äèéí ñàíàë çºâëºë㺺ã òóñãàæ, àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí áîëîí îëîí íèéòèéí ñîíèðõëûã õàðüöóóëüñíû ¿íäñýí äýýð áîäëîãûí øèéäâýðèéã ãàðãàæ áàéâàë ¿ð ä¿íòýé áîëäîã.
Ø¿¿õèéã õ¿÷èðõýã áîëãîõ
Ç¿ñìýë ìîäûã ò¿ëøèíä õýðýãëýõ ÿâäàë èõ áàéäàã áà ýíý àñóóäëûã àíõààðàëäàà àâàõ øààðäëàãàòàé. Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð ¿íäýñíèé ò¿ëøíèé õýðýãöýýíèé ìîäíû õàíãàìæ áà ò¿¿íèé ýðýëò õýðýãöýýíèé ìåíåæìåíòèéí ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé áîëñîí áºãººä ýíý ñòðàòåãèä õºäºº îðîí íóòãèéã ò¿ëýýíèé ìîäîîð õýðõýí õàíãàõ, ¿ð àøèãòàé äóëààíû õàíãàìæûã øèéäýõ ãýõ ìýò àñóóäëóóäûã àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãà áàéíà.
Õýðýã á¿ðòãýëèéí ñèñòåìèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààíä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý. Õýðýã á¿ðòãýëèéí ñèñòåìèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîîä îëîí íèéòýä èë òîä áîëãîõ þì áîë ÿìàð õýðýã ÿìàð øàòàíäàà ÿâæ áóéã îëîí ò¿ìýí õàðàõ áîëîëöîîòîé áîëñíîîð îëîí íèéòèéí õÿíàëò äýýøèëæ ø¿¿õ äîòîðõè çºð÷ë¿¿ä áàãàñíà. ̺í áàéãàëûí íººöèéã çîõèñã¿é àøèãëàæ áàéãàà ýòãýýä¿¿äýä îíîîõ òîðãóóëèéí áîëîí øèéòãýëèéí òàëààðõè ìýäýýëëèéã îëîí ò¿ìýíä èë òîä, îéðõîí áîëãîæ ºãâºë ø¿¿õ õ¿÷òýé áîëíî. Ìîíãîë îðîíä áàéãàëü îð÷íû àñóóäëààð àæèëëàäàã ìýðãýæëèéí ìºðäºí áàéöààã÷ íàð áàéäàãã¿é. Ø¿¿õ öàãäààãèéí áàéãóóëàãûí àæèëòíóóäûí áàéãàëü îð÷íû òàëààðõè ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëæ, òåõíèêèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí õ¿÷èí ÷àäëûã íýìýãä¿¿ëýõ þì áîë òýäýíä áàéãàëü îð÷íû õóóëèóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä àìàð áîëíî.
Ìåíåæìåíòèéí ñòðàòåãèéí áîäëîãî, õàìòûí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ Ìîíãîëûí îéí ñàëáàðûã õàðèóöñàí òºðèéí áàéãóóëàãóóä áàéíãà ººð÷ëºãäºæ áàéñàí. Îäîî áàéãàà àãåíòëàã àëáàäóóäûí õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, òýäíèé ýðõ ¿¿ðãèéí äàâõàðäàëòûã àðèëãàõ íü äàõèí ººð÷ëºëò õèéõýýñ õàìààã¿é ¿ð ä¿íòýé áàéõ áºãººä ººð÷ëºëò õèéõ á¿ðò îðîí òîîíû ººð÷ëºëò ÿâàãääàã íü áàéäëûã ñàéæðóóëäàãã¿é. Îéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òàëààðõè áîäëîãûí õóâüä áîë ò¿ëýýíèé, õóâèéí õýðýãöýýíèé ìîä áýëòãýë áà àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòûí ìîä áýëòãýë¿¿äèéí ìåíåæìåíò-çîõèîí áàéãóóëàëòûã ÿëãààòàé õèéõ õýðýãòýé. Ýäãýýð õî¸ð òºðëèéí ìîä áýëòãýëèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðîëöîæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ çàð÷ìûí áîëîí óõàìñðûí ººð ººð ÷èãëýëä áàéãààã àíõààðàõ õýðýãòýé. ¯¿íèé äýýð ìîäíû ýðýëò õýðýãöýýã áàãàñãàõ áà íèéë¿¿ëýëòèéã õÿíàæ ñàëáàðûí ìåíåæìåíòèéã áàëàíñòàé õèéõ ÷óõàë øààðäëàãà áàéíà. Ýäèéí
58
Ìîäíîîñ áóñàä ò¿ëøíèé õýðýãëýýíèé òàëààðõè øèíý ñàíàà÷ëàãà, ¿éë àæèëëàãààíóóäûã äýìæèæ ãýðòýý ¿ð àøèãòàé ìîäíîîñ ººð äóëààíû ýõ ¿¿ñâýð àøèãëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã óðàìøóóëàõ õýðýãòýé. Àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòûí ìîä áýëòãýëèéí õóâüä, õóóëü ýðõ ç¿é, õÿíàëòûí îð÷èíã àìüäðàëä õýðýãæèõ¿éöýýð òààëàìæòàé áîëãîõ, ìîä áýëòãýëèéí òîî õýìæýýã áîäèòîé áîëãîõ áîëîí øààðäëàãàãã¿é õàòóóðõñàí, öàã ¿ðñýí, òîëãîé ýðã¿¿ëñýí ä¿ðýì æóðìóóäûã ººð÷ëºõ õýðýãòýé.
Îéí íººöèéí ìåíåæìåíò äýýøë¿¿ëýõ áà ìîäíû àøèãëàëòûã ¿ð àøèãòàé áîëãîõ Ìîíãîëûí îé ìîäíû ñàëáàðò õóâèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä õóóëèéí äàãóó àæèëëàõ áîëîìæ, õýðýãöýý èõ áàéãàà áîëîâ÷ áèçíåñèéí îð÷èí ìóó áàéãàà áºãººä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õààãäñàí õóâèéí áèçíåñ¿¿ä èõýíõ íü õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Èõýíõ òèéì êîìïàíèóä ¿ð àøèã áàãàòàé àæèëëàäàã. Õÿìä ¿íýýð îëäîæ áàéãàà õóëãàéí ìîäíû õàíãàìæ ìîäíû õýðýãëýýã õººðºãäºæ áàéíà. Êîìïàíèóäûí õ¿÷èí ÷àäëûã íèéë¿¿ëñýí òîîã Ìîíãîëûí îé ìîäûã çîõèõ ¸ñîîð àøèãëàõ òîîòîé õàðüöóóëâàë ¿éëäâýð¿¿äèéí õ¿÷èí ÷àäëûí òîî õàìààã¿é èõ áàéíà. Èèíõ¿¿ ìîä áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð àæèëëóóëàõ çºâøººðëèéã áàãàñãàõ øààðäëàãà áàéãàà òîõèîëäîëä ìîä áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéí òîîã áàãàñãàæ, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðòàé áºãººä ¿ð àøèãòàéããàð õóóëèéí äàãóó àæèëëàæ ÷àäàõàà áàòëàí õàðóóëæ ÷àäñàí àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä çºâøººðºë îëãîõ õýðýãòýé.
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã
Óëààíáààòàð õîòûí ìîäíû çàõ äýýð ìîä ç¿ñýæ áàéãàà íü. Çóðàã: Áðà¸îíè Ìîðãàí. 2006 îíû 5 ñàð.
Èéì çîðèëãûã õàíãàõûí òóëä çºâøººðºãäºõ ìîä áýëòãýëèéí òîîã çîõèõ õýìæýýãýýð íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãòýé. Õàìãèéí ¿ð àøèãòàé, ¿íýí÷ àæèëëàäàã ¿éëäâýð¿¿ä øàëãàðàí ¿ëäýõ íºõöºëèéã áèé áîëãîõ õýðýãòýé. Òýãâýë õóâèéí ¿éëäâýð¿¿ä ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òåõíîëîãè, òåõíèêèéã íýâòð¿¿ëæ ¿ð àøãàà äýýøë¿¿ëýõ ñîíèðõîëòîé áîëíî. Ç¿ñýëòýýñ ¿ëäñýí ìîäûã õàÿãäàë áîëãîõã¿éí òóëä òèéì ìîäîîð áèçíåñ õèéõ çºâøººðëèéã áèé áîëãîõ õýðýãòýé. Òàòâàðûã áóóëãàõ áèø èõýñãýñýíýýð ¿éëäâýð¿¿äèéí òîîã áàãàñãàæ ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëíý ãýñýí åðºíõèé ¿çýë áàéäàã. Çàñãèéí ãàçàð íü èõ õýìæýýíèé ìîäîîð àøèã îëæ áàéãàà õóâèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí îðëîãûí áîëîí íýì¿¿ ºðòãèéí òàòâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ áîäëîãî òàâüæ áîëíî. Áàðèëãà àøèãëàæ áàéãàà øîíãèéí ìîäíóóä áîëîí ò¿ëýýíèé ìîä àøèãëàñàíû çîõèõ ¸ñíû òºëáºð òàòààñ àâàõ ¸ñòîé. Áàðèëãûí øîíä àøèãëàäàã ìîäíóóä æèæèã íÿãòðàë ñàéòàé ìîä áàéõ øààðäëàãàòàé áàéäàã áà òèéì
ó÷ðààñ íàðèéõàí ñàéí ìîäûã îãòîëäîã. Òèéì ìîäíóóä óðãàõäàà èõ õýìæýýíèé óñ õýðýãëýäýã áà óäààí õóãàöààíä óðãàäàã ó÷èð óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ íü õóðäàí. Èéìýðõ¿¿ àíõààðâàë çîõèõ ÷óõàë àñóóäëóóäûã àíõààð÷ òîõèðñîí çîõèîí áàéãóóëàëòûã õèéõ õýðýãòýé áàéäàã. Õóëãàéí õÿìä ìîä áàãàñ÷ çàõ çýýë äýýð ìîäíû ¿íý èõñýæ õóóëèéí äàãóó ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäâàë õ¿ì¿¿ñ ìîäíû õýðýãëýýãýý áàñ õÿíàæ èðíý. Ìîäíû îðîíä ººð òºðëèéí ò¿ëø àøèãëàæ ýõëýõ áà õ¿ì¿¿ñèéí ìîäíû õýðýãëýý áàãàñíà. Æèøýýëáýë óðò áàíçààð õàøàà áàðèõàà áîëüæ îðîíä Ẻðºíõèé ìîäîîð ýñâýë Caragana ãýäýã ìîäûã õàøààíû îðîíä òàðüæ áîëíî. Ýíý íü õîòûí íîãîîí òàëáàéã èõýñãýõýä òóñëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Çîõèîí áàéãóóëàëòûí ººð÷ëºëò õèéõäýý íèéãìèéí ýìçýã áºãººä ÿäóó õ¿ì¿¿ñèéí áàéäëûã àíõààð÷ òýäíèéã äýìæèõ àìüäàðëûã óëàì õýö¿¿ áîëãîõã¿é òàëààñ íü õÿíàõ õýðýãòýé. ßëàíãóÿà, õóó÷èí ñîöèàëèçìûí ¿åä ìîäíû àæ àõóéòàé áàéñàí õºäºº îðîí íóòãèéí òîñãîäûí èðãýäèéí àìüäàðëûã
59
Ìîíãîë ñàéæðóóëàõ òºñëèéã îëîí óëñûí òºñºë õºòºëáºðò îðóóëæ áîëíî. Õÿìä ò¿ëýýíèé ìîäîîð àìü çóóäàã ÿäóó õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûã äýìæèõ õýðýãòýé áîëíî. Òèéì õ¿ì¿¿ñò ¿íýã¿é ò¿ëýýíèé çºâøººðºë îëãîõ, õàëàìæûí ñàíä õàìðóóëàõ, ýñâýë ìîäíîîñ ººð ò¿ëøýýð õàíãàõ çýðýã òóñëàìæûí õýëáýð¿¿ä áàéæ áîëíî. Îéí íººöèéí ìåíåæìåíò áà ìîä áýëòãýë ¿ð àøèãòàé áîëæ áîëíî. Òºâ ñóóðèí ãàçðóóäààñ ìîä áýëòãýëèéã õîëäóóëàõûí òóëä çàì çàñâàðûí àæèëä õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ õýðýãòýé. Ãýõäýý õÿíàëò øàëãàëò ñàéæðààã¿é íºõöºëä çàì çàñààä ºã÷èõâºë õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñ áîëîí ìîäíîîñ áóñàä îéí á¿òýýãäõ¿¿íèéã àâàõàä çàâøààíòàé õýðýã áîëîõ ó÷ðààñ ýíý àðãà õýìæýýã ìàø áîëãîîìæòîé áàñ óäààí õóãàöààíä õèéõ íü ç¿éòýé. Îäîîãèéí áàéäëààð îéí ìåíåæìåíò íü æèë á¿ð ãàðäàã áºãººä õýðýãæäýãã¿é òºëºâëºãººíèé äàãóó ÿâàãääàã. Îéí ìåíåæìåíò íü óðò õóãàöààíû áàéæ ìîä áýëòãýëèéí òîîã íàðèéâ÷èëæ ãàðãàñàí áàéõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Õóñ ìýòèéí õóðäàí óðãàäàã, àæ ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áîëäîã ìºí õîìñäîëä îðîîã¿é ìîäíû òºðëèéã àøèãëàæ áîëíî. Îé öýâýðëýõ, ñèéðýãæ¿¿ëýõ àæèëëàãààíààñ èõ õýìæýýíèé ìîä áýëòãýæ áîëäîã. Îé öýâýðëýõ íü îéí ãàëä ºðòºìòãèé áàéäëûã áóóëãàäàã ó÷ðààñ øààðäëàãàòàé àæëóóäûí íýã áîëäîã. Îéí áèîìàññûã ò¿ëøèíä áîëîí áàðèëãûí ìàòåðèàëä àøèãëàõ áîëîìæ áèé.
Áîëîâñîí õ¿÷èí áà ñóðãàëò պ人 îðîí íóòàãò àæèëëàæ áàéãàà àæèëòíóóäûí òîî íü çîõèñòîé õÿíàëò øàëãàëòûã ÿâóóëàõàä ÿàãààä ÷ õ¿ðýëöäýãã¿é. Ãýõäýý ñóðãàëòûã ºðãºí ÿâóóëæ îðîí íóòàãò áàéãàà õ¿íèé íººöèéã àøèãëàõ áîëîìæ áèé. Áàéãàëü îð÷íû øèíý áàéöààã÷ íàð, õóóëèéí áàéãóóëàãûí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëàãûí àæèëòíóóäûí äóíä ñóðãàëò ÿâóóëàõ ìàø ÷óõàë øààðäëàãà áàéíà. Îéí öàãäàà, áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷ íàðûí ãàðûí àâëàãûã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Áàéãàëèà õàéðëàí õàìãààëàõ ÷èí ñýòãýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã àæèëä àâàõ íü ÷óõàë áàéäàã. Áàéãàëü Îð÷íûã Õàìãààëàõ õóóëèéí íýìýëò ººð÷ëºëòºíä (2005 îíû 11 ð ñàð) èõ ñóðãóóëü òºãññºí áà çîõèõ ñóðãàëòàíä õàìðàãäñàí , òóðøëàãàòàé õ¿ì¿¿ñ
60
óëñûí áàéöààã÷ áîëîõ áà áàéãàëü õàìãààëàã÷ íü çîõèõ ¸ñíû ëèöåíçòýé ñóðãóóëü, äàìæààã ä¿¿ðãýñýí áàéõ øààðäëàãàòàé ãýñýí áàéíà. Ò¿¿íèé äýýð íýã áàéãàëü õàìãààëàã÷èä îíîãäîõ òàëáàéã òîãòîîæ ºãñºí.
Èë òîä áàéäàë, îëîí íèéòèéí îðîëöîî áà ñóðòàë÷èëãààã íýìýãä¿¿ëýõ Èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëâýë õýýë õàõóóëèàñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ õàðèóöëàãà òîîöîõ àðãà õýìæýý èõýñãýõýýñ ãàäíà òºðèéí áàéãóóëëàãà õýðõýí øèéäâýð ãàðãàäàã áîëîí õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààòàé òýìöýæ áàéãààãàà îëîí íèéòýä õàðóóëàõ íýã áîëîìæ ãàð÷ èðíý. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð íü ýíý çàð÷ìûã õ¿ëýýí çºâøººðäºã áºãººä îëîí íèéòýä ìýäýýëëèéã âýá õóóäñààð áîëîí áóñàä õýðýãñëýëýýð íýýëòòýé õ¿ðãýõ òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ìýäýýëýë åð íü îëîí ò¿ìýíä èë áàéäàã ãýõäýý òýð ìýäýýëëèéã îëæ àâàõàä õýö¿¿ áàéäàã. Çàñãèéí ãàçàð íü òºðèéí áóñ áàéãóóëàãóóä, àðä èðãýäèéã îé ìîäíû ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíû õÿíàëòàíä îðîëöîõ áîëîìæûã íýìýãä¿¿ëæ ºãºõ õýðýãòýé. Õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñèéí ñºðºã ¿ð äàãàâàðûí òàëààð îëîí íèéòèéí äóíä õ¿÷òýé ñóðòàë÷èëãàà õèéæ èðãýäèéí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ þì áîë îëîí íèéòèéí õÿíàëò õ¿÷òýé áîëíî. Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãûã ñóðòàë÷èëäàãã¿é, áèåý äààñàí ñòàòóñòàé îëîí íèéòèéí ìýäýýëýë ñóðãàëòûí òºâèéã áàéãóóëæ áîëîõ þì. Òýð íü àëü íýãýí èõ ñóðãóóëèéí äýðãýä áàéãóóëàãäàæ áîëíî. ßäóóðàë, àæèëã¿éäýë, îé àøèãëàõ çºâøººðëèéí çºð÷èë ãýõ ìýò îëîí õ¿÷èí ç¿éëñ õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã õººðºãäºæ áàéãàà áºãººä ýäãýýð íü áàñ îðîí íóòãèéí õÿíàëòûã áóóðóóëäàã. Îé ìîäíîîñ àìüæèðãàà íü øóóä õàìààðäàã õºäºº îðîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíû õÿíàëò çîõèîí áàéãóóëàëòûã äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä òýäýíä ¿ð àøèãòàé îéí ìåíåæìåíò õèéõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ óðàìøëàëûã íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãòýé. Ñàÿõíààñ Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð íü îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîã õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä õàíãàæ ºãñºí. Ãýõäýý îäîîãèéí áàéäëààð îðîí íóòãèéí èðãýä íü “á¿ðòãýãäýýã¿é” ººðºº õýëáýë õóóëü ¸ñíû ýðõòýé áóñ áàéãàà ó÷ðààñ õÿíàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä íü èõ ñààä ó÷ðàõ áîëíî (ýíý òàëààð Âèíãàðä, Çàõëåðûí, 2006 òàéëàíãààñ õàð).
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã Í¿¿äëèéí àìüäðàëòàé Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä èðãýäèéí îðîëöîîã õàíãàõ îéí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ òºâºãòýé áîëîâ÷ îëîí íèéòèéã îðîëöóóëñàí òºñë¿¿äèéí õóâèëáàðóóäûã öààøèä ýðæ õàéñààð áàéõ õýðýãòýé. Îðîí íóòãèéí èðãýä áà õóâèéí ñåêòîð õî¸óëàíòàé íü óðò õóãàöààíû ãàçàð áîëîí îé àøèãëàõ çºâøººðëèéí ãýðýýã èë òîä áàéäëààð õèéæ îðîëöîã÷ á¿õ òàëóóäûí
¿¿ðýã õàðèóöëàãà, îëîõ àøãèéã òîäîðõîé òóñãàæ ºãºõ þì áîë îéí ìåíåæìåíò ñàéæèðíà. Îðîí íóòãèéí èðãýäýä îéã ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéã õàðèóöëàãàòàé íü îëãîæ òýä ººðñ人 îéãîîñ õýðõýí àøèã õ¿ðòýæ áîëîõ òàëààð îéëãóóëæ ºãºõ þì áîë Ìîíãîëûí áàéãàëèà õ¿íäýòãýí õàìãààëäàã ýðòèé óëàìæëàë ñýðãýæ ÷àäíà.
61
Íîì Ç¿é
Íèéñëýë Õîòûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Àãåíòëàã. 2003. “Õóóëü áóñ ìîäíû áèñíåñèéí òóõàé òàéëàí”. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Óëñûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Àåíòëàã. Îé ìîä Óñ Ñóäëàëûí Òºâ. 2004. Ìîíãîëûí îéí ìîäíû íººö. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Îé ìîä Óñ Ñóäëàëûí Òºâ. Êðèñï, Í, Äèê, Æ., áà Ìóëèíñ, Ì. 2004. Ìîíãîë îðíû îéí ñàëáàðûí òîéì. Âàøèíãòîí, Ä.Ñ.: Äýëõèéí Áàíê. Äîðå Æ. Áà Ò. Íàãðàë. 2006. “Ìîíãîë îðíû õîòûí øèëæèëò”. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áàéãàëü îð÷íû óõààí áà áîäëîãî 48: 12-24. Ò. Ýðäýíý÷óëóóí. “Ìîíãîë îðíû îðîí ñóóöíû ñàëáàðûí òóõàé òàéëàí”. Íîîðîã. Îé ìîä Óñ Ñóäëàëûí Òºâ. 2001. “Îéí ìîäíû ñàëáàð: Àðèëæààã áóóðóóëàõ áà íºõºí ñýðãýýëòéèí áîëîìæóóä”. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: çîõèîã÷ Í. Ãîìáîñ¿ðýí. 2000. Îé ìîäíû õàìãààëàëò áà íºõºí ¿ðæ¿¿ëýõ. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð. 2003. Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã äýìæèõ ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãè. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: çîõèîã÷ Õ¯ß. 2003. 2003 îûí ¿éë àæèëëàãàííû õºòºëáºð. . Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: ¯éëäâýõ Õóäàëäààíû ßàì.
ÁÎß. 2000. Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí òàéëàí. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Áàéãàëü Îð÷íû ßàì ÁÎß. 2001. Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí òàéëàí. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Áàéãàëü Îð÷íû ßàì ÁÎß. 2001. Ìîíãîë îðûí áàéãàëü îð÷íû õóóëü ä¿ðì¿¿ä. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Áàéãàëü Îð÷íû ßàì ÁÎß. Ìîíãîë îðíû áàéãàëü îð÷íû ä¿ðýì æóðìóóä. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Áàéãàëü Îð÷íû ßàì ÁÎß. 2003. Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí òàéëàí. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Áàéãàëü Îð÷íû ßàì ¯íäýñíèé Îéí Õîðîî, ÁÎß. ¯íäýñíèé Îéí Õºòºëáºð. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Áàéãàëü Îð÷íû ßàì ¯íäýñíèé Ãàçàð Ç¿é , Êàðòîãðàôûí Ãàçàð. 2004. Àéìãóóäûí ãàçðûí çóðàã. Çîõèîã÷ ¯ÑÃ. 2005. Ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë. 2004 îí. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Ãàçàð. ¯ÑÃ. 2001. Îðîí ñóóöíû õàíãàìæ: 2000 îíû õ¿í àìûí òîîëëîãîîð õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Ãàçàð. ¯ÑÃ. 2002. Ìîíãîë îðíû äîòîîäûí í¿¿äýë áà õîòæèëò: 2000 îíû õ¿í àìûí òîîëëîãîîð õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Ãàçàð.
- 63 -
Ìîíãîë ¯ÑÃ. 2004. Ñàðûí ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëýë. 6 ñàð. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Ãàçàð. ¯ÑÃ. 2002. Ìîíãîëûí õ¿í àìûí ºñºëò: 2000 îíû õ¿í àìûí òîîëëîãîîð õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Ãàçàð. ÓÌÕÀ. 2003. Æèëèéí òàéëàí. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Óëñûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Àãåíòëàã. ÓÌÕÀ. 2004.Áàéãàëü îð÷íû àæèëòíóóäûí ãàðûí àâëàãà. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Óëñûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Àãåíòëàã. ÓÌÕÀ. 2004. Óëààíáààòàð õîòûí ìîäíû çàõ äýýð ÿâóóëñàí õÿíàëò øàëãàëòûí àæëûí òàéëàí. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Óëñûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Àãåíòëàã. ͯÁÕÕ. 2004. Ñóäàëãààíû òàéëàí: Õîòûí ÿäóóëàë
64
áà õîò ðóó èðýõ í¿¿äýë. http://www.undp.mn/index.php?name=downloads&d_op=veiwdownload details&lid=68.Âýáõóóäñààñ 2006 îíû 8 ñàðûí 17 íä òàòàæ àâàâ. Äýëõèéí Áàíê. 2002. Ìîíãîë îðíû áàéãàëü îð÷íû õÿíàëò øèíæèëãýý. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Äýëõèéí Áàíê. Äýëõèéí Áàíê. 2003. Ìîíãîë îðíû áàéãàëü îð÷íû õÿíàëò øèíæèëãýý 2003- Ãàçðûí íººö áà ìåíåæìåíò. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Äýëõèéí Áàíê. Äýëõèéí Áàíê. 2004. Ìîíãîë îðíû áàéãàëü îð÷íû õÿíàëò øèíæèëãýý 2004- Õîòûí õºãæèë äýõü áàéãàëü îð÷íû õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóä. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Äýëõèéí Áàíê. ÄÁÕÑ Ìîíãîë. 2002. Ìîíãîë îðíû õóóëü áà õóóëü áóñ ìîäíû õóäàëäàà. Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: ÄÁÕÑ èéí Ìîíãîëûí Õºòºëáºðèéí Îôôèñ.
Õàâñðàëò À
Ìîíãîë îðíû îéí àæ àõóé ýðõýëäýã êîìïàíèóä (2004 îûí ýõíèé õàãñà æèëä) ¯Õß
¯ÑÃ
¯ÒÀ
Àðõàíãàé
6
9
25
Áàÿí ªëãèé
-
7
14
Áàÿíõîíãîð
-
1
7
Áóëãàí
19
19
27
Ãîâü Àëòàé
-
2
8
Çàâõàí
8
9
31
Õýíòèé
9
3
21
Äîðíîãîâü
-
2
7
Äîðíîä
3
3
17
Äóíäãîâü
-
3
11
Òºâ
3
4
19
Îðõîí
3
7
31
ªìíºãîâü
-
3
14
Ñ¿õáààòàð
-
1
3
Ñýëýíãý
31
35
89
Äàðõàí Óóë
9
2
9
Õºâñãºë
3
10
28
ªâºðõàíãàé
2
7
38
Óâñ
-
2
5
Õîâä
-
2
2
Àéìãóóäàä íèéò
90
131
406
Óëààíáààòàð
66
61
272
¯íäýñíèé õýìæýýíä
156
192
678
- 65 -
Õàâñðàëò Á
Ìîä áîëîí îéí á¿òýýãäõ¿¿íèéã àøèãëàäàã êîìïàíèóäûí ñóäàëãàà Óëñ äàÿàð
Óëààíáààòàð
Á¿òýýãäõ¿¿í
ÒÁÁ
10 ñàÿ ¥ õ¿ðòýëõ ¿íäñýí õºðºíãºòýé
10-50 ñàÿ ¥ õ¿ðòýëõ ¿íäñýí õºðºíãºòýé
50 ñàÿàñ äýýø ¥ èéí ¿íäñýí õºðºíãºòýé
Íèéò
ÒÁÁ
10 ñàÿ õ¿ðòýëõ ¿íäñýí õºðºíãºòýé
10-50 ñàÿ ¥ õ¿ðòýëõ ¿íäñýí õºðºíãºòýé
50 ñàÿàñ äýýø ¥ èéí ¿íäñýí õºðºíãºòýé
Íèéò
1
Áàðèëãûí ìàòåðèàë ¿éëäâýðëýäýã
-
77
68
30
175
-
28
29
20
77
2
Áóñàä ìîäîí áà íýõìýë á¿òýýãäõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã
-
112
76
19
207
-
47
36
10
93
3
Ìîäîí ôàíåð ¿éëäâýðëýäýã
-
23
16
9
48
-
16
13
6
35
4
Ìîäîí õàéðöàã áà ãàð óðëàëûí á¿òýýãäõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã
-
20
15
1
36
-
15
10
1
26
5
Ç¿ñìýë ìîä ¿éëäâýðëýäýã
-
46
66
11
123
-
10
10
-
20
6
Ìîä áýëòãýëèéí
5
42
39
3
89
2
7
8
2
19
- 67 -
Íèéò
Ìîä áýëòãýëèéí êîìïàíèóäûã îðîëöóóëààã¿é
5
321
280
73
678
2
123
106
39
270
279
241
70
589
0
116
98
37
251
Õàâñðàëò Â
Áàðèëãà áà ìàëûí õàøàà áàðèõàä øààðäëàãàòàé ìîäíû õýìæýý (m3) Øààðäëàãàòàé ìîä 1
Ò¿¿íýýñ Áèò¿¿
Çàäãàé
1.6
2.9
Àìáààðòàé õàøàà
3 cm õàâòàí
2
Õàíà (2)
3 cm õàâòàí
1.1
-
3
Í¿¿ðíèé õàíà
3 cm õàâòàí
1.35
-
4
Äýýâýð
3 cm õàâòàí
4.8
-
5
Òóëãóóð ìîä áà øîí
15 cm Ẻðºíõèé ìîä
1
0.5
6
Total
9.83
3.4
Õóâüäàà ìàëòàé îéí áàéöààã÷ûí òóñëàìæòàéãààð ýíý òîîöîîã õèéâ
Õóâèéí áàéøè áà áàðèëãûí ìîä (m3) Øààðäëàãàòàé ìîäîí ìàòåðèàë
Ãýð õîðîîëëûí íýã äàâõàð ìîäîí áàéøèí, 6×8ì
2 äàâõàð çóíû áàéøèí 10×12 ì
1
Õàíûí áýõýëãýýíèé ìîä
15 ñì õºðººäñºí õàâòàíãóóä
11.76
35.0
2
Òààç
3 cm õàâòàí
1.44
4.5
3
Øàë
5 cm õàâòàí
2.4
6.0
4
Äýýâýð
3 cm õàâòàí
2.42
4.65
5
Áýõýëãýý
15 ñì õºðººäñºí õàâòàíãóóä
1.4
5.0
6
Íèéò
19.2
55.15
Õîòûã ¯éë÷èëãýý Ñàéæðóóëàõ Òºñëèéí èíæåíåð¿¿äèéí õèéñýí òîîöîî, Óëààíáààòàð.
- 69 -
Õàâñðàëò Ã
Õóóëü áóñ ìîä áýëòãýëèéã çîãñîîõûí òóëä Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð íü îëîí àðãà õýìæýýã øàò áîëãîíä àâ÷ áàéíà. Ãýõäýý õàíãàëòòàé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõã¿é áàéãàà áºãººä ò¿¿íèé øàëòãààíóóäûã äîîð ¿ç¿¿ëýâ.
Èõ Õóðëûí õóóëü, òîãòîîëóóä Îí, ñàð, ºäºð
Õóóëü
Óòãà
Õýðýãæèëò, ýåðýã áà ñºðºã ¿ð äàãàâàðóóä
1995-5-19
Ò¿ëýýíèé áà ç¿ñìýë ìîäíû òºëáºðèéí òàëààð
Ìîäíû òºëáºð îðîí íóòãèéí äàíñàíä îðíî. 85%-ûã îéí íºõºí ñýðãýëòýíä çàðöóóëíà
Òºëáºðèéã õóóëü÷èëæ ºãñºí.
1996-5-28
Îé, òàë õýýðèéã ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
Îé õýýðèéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã õóóëü÷èëæ ºãñºí.
Õóóëèéí õýðýãæèëò ñàéí áàéãàà.
1999-1-8
Ýêñïîðòîîð ãàðãàæ áàéãàà ìîäíû ãààëèéí òóõàé õóóëü
Áîëîâñðóóëààã¿é ìîäûã ýêñïîðòîíä ãàðãàõûã õîðèãëîâ
Ýêñïîðò çîãññîí. Ѻðºã íºëººã¿é.
2000-1-27
Ò¿ëýýíèé áà ç¿ñìýë ìîäíîîñ àâàõ òºëáºðèéí òóõàé õóóëü
Çàõ çýýëèéí ¿íýòýé ä¿éö¿¿ëæ Õýðýãæèëò ÿâàãäàæ áàéíà. ¿íèéí ººð÷ëºëò õèéñýí.
2000-4-14
¯Õß áà ÕÍÕß ûí õàìòàðñàí Òóøààë 62-67. Ìîä áýëòãýëèéí òîñãîäûí èðãýäèéí íèéãìèéí áîëîí àæëûí áàéðààð õàíãàõ, îéã íºõºí ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð.
7 òîñãîíä 15 ñàÿ òºãðºãèéí õºíãºëòòýé çýýë îëãîñîí. 10 ñàÿ ìºãðºãèéã ÕÍÕß ààñ àæëûí áàéð áèé áîëãîõ çîðèëãîîð ãàðãàñàí áà 5 ñàÿèéã ¯Õß íààñ æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéã äýìæèæ ãàðãàæýý.
- 71 -
2000 áàéíãûí áîëîí ò¿ð õóãàöààíû àæëûí áàéð ¿¿ññýí ãýæ òàéëàíä áàéíà.
Ìîíãîë Àéìàã ñóìäûí óäèðäëàãóóä àëáàí òóøààëàà áóðóóãààð àøèãëàâàë ÁÎß àðãà Àæ ¿éëäâýðèéí áîëîí õóâèéí õýìæýý àâíà. Õóóëü áóñ íýìýëò õýðýãöýýíèé ìîä áýëòãýëèéí ìîä áýëòãýëèéí àæèëëàãààã çºâøººðëèéã ÁÎß ºãíº. õÿíàõàä àìàð áîëñîí. Õ¿íä ñóðòàë, òºâëºðºëò, õýýë õàõóóëü áèé áîëñîí.
2000-1-27
Îéí Õóóëèéí ººð÷ëºëò
2000-1-28
Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíû òºñâèéí ýõ ¿¿ñâýð òîäîðõîéëîãäñîí. Áàéãàëûí ͺºöèéí áàéãàëûí óðãàìàë - 30% àøèãëàëòûí òºëáºðèéí ò¿ëýýíèé áà ç¿ñìýë ìîä õºðºí㺠îðóóëàëòûí òóõàé 85% õóóëü àíãèéí - 50% Ãàçàð àøèãëàñàíû 30% Óñ àøèãëàñàí 30%
ÁÎß íû Çýðëýã àí àìüòíû ìåíåæìåíò õîëáîîòîé òºñâèéí ä¿í øèíæèëãýý (Âèíãàðä áà Çàõëåð, 2006). Ýíý òàéëàíã ãàðãàõàä îé ìåíåæìåíòèéã õèéõýä òºñâèéí àíàëèç õèéñýí òàëààð àâ÷ ¿çýýã¿é.
2002-4-25
Õóóëèéí õýðýãæèëòéã õàíãàõ çààëòóóä. Õóóëü áóñ ìîä Áàéãàëü Îð÷íûã Õàìãààëàõ áýëòãýë íü ìàøèíûã õóðààæ Õóóëèéí íýìýëò ººð÷ëºëò àâàõ, çºâøººðëèéí öóöëàõàä õ¿ðãýíý.
Õýðýãæèëò äóíä çýðýã. Õî¸ð æèëèéí äîòîð èéì ÿâäàë òîõèîëäîîã¿é. Õàðèí íýã ìàøèí õóðààãäñàí áàðèìò áèé.
2005-1-27
Äîòîîäûí çàõ çýýë äýýðõ õÿìä ìîäíû õàíãàìæûí óëìààñ Ìîíãîëä èìïîðòîîð îðîõ Ãààëèéí Õóðààìæûí òóõàé ìîäíû èìïîðò øààðäëàãàòàé ìîäîíä ãààëèéí õóðààìæ õýìæýýíä õ¿ðòýë ÿâàãäàõã¿é õóóëèéí íýìýëò ººð÷ëºëò áàéõã¿é. áàéíà. ÁÎß îëîí òàëààñ íü äýìæèæ áàéíà.
2005-11-18
Ñàéí äóðûí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðûã äýìæèíý. Áàéãàëü Îð÷íûã Õàìãààëàõ Áàéãàëûí íººöèéã çîõèñòîé Õóóëèéí íýìýëü ººð÷ëºëò àøèãëàõ áà çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîã õàíãàõ.
72
Õóóëèéí õýðýãæèëòýíä õÿíàëò òàâèõ. 2006 îíû 1 ñàðä ÁÎß íû ñàéí äóðûí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðûã àæèëëóóëàõ òóøààë ãàðñàí.
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëóóä Õýðýãæèëò, ýåðýã áà ñºðºã ¿ð äàãàâàð
Îí ñàð ºäºð
Òîãòîîë
Àðãà õýìæýý
12-6- 1995
Îéí òîîëëîãî õèéõ
Îéí òîîëëîãî õèéõ àæëûí Õ¿íèé áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí ãà÷èãäàëä õ¿ðýýã òîäîðõîéëñîí îðñîí
12-18, 1996
Îé ìîäûã öýâýðëýõ ¿éë õºíãºëºëòèéí ¿íèéí àæèëëàãààíä ¿íèéí 30-40% ¿íèéí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëñýí. ººð÷ëºëò õèéñýí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ
7- 22, 1998
Õóâèéí àæ àõóé áîëîí èðãýäèéí îéä õàíäàõ õàíäëàãà ººð÷ëºãäñºí. Òîãòîîë Ɋ.125. Îéã íºõºí ñýðãýýõ õàìãààëàõàë Îéí íººöèéã îðîí Îäîîãîîð 29 íºõºðëºë èë¿¿ èäýâõèòýé áîëñîí. Ãýðýýíèé íóòãèéí èðãýäýä áîëîí ò¿ðýýñèéí ãýðýýíä ãàðûí íºõöºëä ò¿ðýýñëýã÷äèéí ýðõ õóâèéí àæ àõóéä ¿ñýã çóðñàí ¿¿ðãèéí äóòóó òóñãàñàí ãýñýí ò¿ðýýñë¿¿ëýõ ø¿¿ìæëýë áèé. Ýíý íü ãýðýýíèé õýðýãæèëòýíä ìóóãààð íºëººëíº.
10-13 1999
Òîãòîîë Ɋ. 163. Çàõ çýýëèéí äàãóó 2006 îíû 6 ñàðûí 29 íû ºäºð Ìîäíû õóðààìæ òºëáºðò ¿íèéí ººð÷ëºëò Çàñãèéí Ãàçðûí 147 ð òîãòîîëîîð òºëáºðèéí ººð÷ëºëò õèéâ. öóöëàãäñàí.
11-22, 2000
Òîãòîîë Ɋ 181. Àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû Àéìãóóäàä áàéãàëü Àéìãèéí Çàñàã äàðãûí àãåíòëàãèéí á¿òöèéã àãåíòëàãóóä áàéãóóëàãäàâ. òàìãûí ãàçðûí á¿òèéã áàòëàâ. áàòëàâ
10- 31, 2001
¯íäýñíèé Îéí Õîðîîã ÁÎß íû ó ä è ð ä ë à ã à ò à é ã à à ð Îäîîãîîð ¯íäýñíèé Îéí Õºòºëáºð áàéãóóëæ 5 æèëèéí ¿éë áàéõã¿é. àæèëëàãààíû õºòºëáºð áàòëàâ.
1-13, 2001
Òîãòîîë Ɋ. 03. Àæ ¿éëäâýðèéí ç¿ñìýë Ýêñïîðòîíä ãàðãàõ Õýðýãæèëò àìæèëòã¿é ìîäûã ýêñïîðòîîð á¿òýýãäõ¿¿íèé ìîäîí Øàëòãààí òîäîðõîéã¿é ãàðãàõ ò¿¿õèé ýäèéí òóõàé
12 ñàð 2004
Ýíý àëáûí ãîë ¿¿ðýã íü îéí ñàëáàðûí õºãæëèéã õàíãàõ. Ãýâ÷ Òîãòîîë Ɋ 236. ÁÎß íä Îéí Áîäëîãî ã¿éöýòãýë õàíãàëòã¿é áàéãàà. Îéí (2004), ÁÎß íû á¿òöèéã Çîõèöóóëàëòûí Àëáûã ñàëáàðò àõèö ãàðàõã¿é áàéíà. Ýíý ººð÷ëºõ áàéãóóëàõ àëáà íü èõýâ÷ëýí õÿíàëò øàëãàëòûí àæèëä îðäîã ìºí õóóëü áóñ ìîäíû áèçíåñòýé òýìöäýã.
6-29 2006
Òîãòîîë Ɋ 147. Çàõ çýýëèéí ¿íèéí Ìîä áýëòãýëèéí äàãóó òºëáºðò ººð÷ëºëò Øèíý òºëáºð àâ÷ ýõýëñýí. òºëáºðèéí ººð÷ëºëò îðóëñàí.
õàðàãäàõ
îð÷íû
¿ð
ä¿í
áîëñîí.
73
Ìîíãîë Áàéãàëü Îð÷íû ßàìíû Òóøààëóóä Îí ñàð ºäºð
Òîãòîîë
Àðãà õýìýý
Õýðýãæèëò, ýåðýã áà ñºðºã ¿ð äàãàâàðóóä
8- 31, 1995
Ìîä áýëòãýõ ãàçðûí õÿçãààð òîãòîîõ óäèðäàìæóóä
Ìýðãýæëèéí áàéãóóëàãóóä ìîä áýëòãýõ òåõíîëîãèéã áîëîâñðóóëñàí.
Õýðýãæèëò ÿâàãäàæ áàéíà.
12- 26, 1995
Îéæóóëàõ áà îéí ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ æóðàì
Îéæóóëàëò íü òºëºâëºãäñºí áà ñàíõ¿¿æ¿¿ëýãäñýí
Òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä îëîí õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóä áàéíà.
7- 15, 1995
Îé ìîäûã îéí ñàíä àâàõ
ÁÎß áà àéìãóóäûí õàìòàðñàí Îéæóóëñàí ãàçðûã óëñûí õîðîî áàéãóóëàãäñàí. Îéí ñàíä àâñàí òîîëëîãî øèíý÷ëýãäñýí.
12-30, 1997
Îéã öýâýðëýõ áà ñèéðýãæ¿¿ëýõ
Îéã öýâýðëýõ áà ñèéðýãæ¿¿ëýõ òåõíîëîãè áàòëàãäñàí.
Èõ òàëáàéã ýçýëñýí ãàçàð ýíý òåõíîëîãèéã õýðýãëýýã¿é. Ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæã¿é.
2- 16, 1998
Îéí á¿ñèéã òîäîðõîéëîõ
Îéí çàðèì á¿ñèéã õàìãààëàëòàíä àâàõ
ÁÎß íü àëïàéí á¿ñèéã õàìãààëàëòàíä àâàõ òîäîðõîéëîëò õèéâ.
12- 15, 1998
1 ãà îéí íîðìûã òîãòîîõ
1 ãà ãàçðûã îéæóóëàõ ºðòºã
100,000 Òºã Õàíãàéí á¿ñýä 135,000 Òºã Ãîâèéí á¿ñýä
1-7, 2000
ÁÎß íü õóâèéí àæ ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýý àõóéíóóäàä ãàðàë Õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é. øààðäàõ ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýý îëãîæ ýõëýâ
12- 15, 2000
Àæ ¿éëäâýðèéí áîëîí õóâèéí õýðãöýýíèé ìîäíû çºâøººðëèéã ºãºõ æóðàì
Ìîä áýëòãýëèéí çºâøººðëèéí îëãîæ ýõëýâ
Õàðàìñàëòàé íü ÁÎß ººðºº æóðìàà çºð÷äºã áàéíà.
1- 12, 2001
Ìîäíû õóäàëäààã çîõèöóóëàõ æóðàì
Ìîäíû õóäàëäàà áà õÿíàëò àëáàí ¸ñíû æóðìûí äàãóó ÿâàãäàõ
Õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é. Õóóëü áóñ àðèëæàà èõýññýí. Òýäíèé ñ¿ëæýý õîëáîî ºðãºæñºí.
1- 15, 2001
Òóøààë Ɋ.23 Ò¿ëýýíèé ìîä áýëòãýëèéí çºâøººðëèéã ººð÷ëºõ
Ýíý àðãà õýìæýý íü çºâøººðëèéí òîîã õÿíàõ ÷óõàë àëõàì áîëñîí. Óëñûí õýìæýýíä Õóóðàì÷ààð áè÷èã áàðèì ¿éëäýõ á¿ðòãýñýí äóãààðûí ÿâäëûã áàãàñãàñàí. Òºëáºðèéí äàãóó çºâøººðëûã îëãîæ ¿íý áàñ ºññºí. Ýíý çºâøººðëèéí ýõýëñýí. õýðýãöýý èõýññýí ó÷èð õóóëü áóñààð çºâøººðºë çàðæ ýõýëñýí.
2- 12, 2001
Òóøààë Ɋ. 38 Áàéãàëü Îð÷íû Àãåíòëàãóóäûí õóóëü ä¿ðìûí áàòëàõ
Áàéãàëü Îð÷íû Àãåíòëàãóóäûí ôóíêöóóäûã òîäîðõîéëñîí.
5- 28, 2002
Ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýýã àøèãëàæ ýõëýõ
2000 -1 ñàðûí òóøààëûã Õýðýãæèæ áàéíà. õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí
74
Õýðýãæèæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Ìîäíû Õàíãàìæ: Õóóëü áà Õóóëü áóñ Ýäèéí Çàñàã Îí ñàð ºäºð
Òîãòîîë
Àðãà õýìýý
Õýðýãæèëò, ýåðýã áà ñºðºã ¿ð äàãàâàðóóä
3- 18, 2003
Áàéãàëûí ͺºö, Îé ìîä, Óñíû Àãåíòëàãûí áèçíåñ òºëºâëºãºº, òºñèéã áàòàëñàí.
Áàéãàëûí ͺºö, Îé ìîä, Óñíû Àãåíòëàãûí áèçíåñ òºëºâëºãºº, òºñèéã áàòàëñàí.
Øèíý Àãåíòëàã áàéãóóëàãäàâ.
11-15, 2004
Ìîä òýýâýðëýëò, ìîäíû õýðýãëýýíèé ëèöåíçèéã îëãîõ ä¿ðýì
Ìîä òýýâýðëýëò, ìîäíû õýðýãëýýíèé ëèöåíçèéã îëãîõ ä¿ðýì
Ãýð÷èëãýý øèíý÷ëýãäýâ. Ò¿ëýýíèé áà ç¿ñìýë ìîäíû çºâøººðºë òóñãààðëàãäñàí. Òàéëàíä äýëãýðýíã¿é òàéëáàðëàâ.
ÁÎß íû äýðãýä Ìîä Ìîäîí Ìàòåðèàëûí Õÿíàëòûí Àëáà áàéãóóëàõ òóøààë
ÝÀëáà áàéãóóëàãäàâ.
Àíõíû ¿åä õÿíàëò øàëãàëòñàéæèð÷ òýð õàâàð õóóëü áóñ ìîäíû ¿éë àæèëëàãàà áóóðñàí. 6, 7 ñàðä ýðãýýä ºññºí. Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëü ìºí ýíý àëáûí ¿éë àæèëëàãàà ñóëàðñàíòàé õîëáîîòîéãîîð õóóëü áóñ ¿éûë àæèëëàãàà áóöààä èõýññýí.
3- 9, 2005
Òóøààë Ɋ 61. Îéí íººöèéí äîðîéòëûí çýðýãëýëèéã òîãòîîõ
1 ìåòð êóá ãàçðûí îéí äîðîéòëûí åðºíõèé ¿íèéã 250,000 Òºãðºãººð òîãòîîæ , îéí îíöãîé áàéäëààñ øàëòãààëàí íýìýãäýë ¿íý òîãòîîõ áîëîâ
Ýíý ¿íýëãýý íü îéã äîðîéòóóëñàí ýòãýýäýä ìºíãºí òîðãóóëü òàâèõàä òóñàëæ ýõýëñýí. Ãýõäýý îëîí õ¿ì¿¿ñ ýíý ¿íýëãýýã ìîäíû ¿íèéã õèéìëýýð èõýñãýñýí ãýæ ¿íýìøäýã. Ãýõäýý ýíý òîãòîîë èõ õýðýãæýýã¿é. 2002 îíû 93 ð òîãòîîë õ¿÷èíòýé õýâýýð õýðýãæèæè áàéãàà.
1- 23, 2006
Òóøààë Ɋ 24. Ñàéí äóðûí áàéãàëü õàìãààëàã÷ àæèëëóóëàõ, øàãíàëûí ñèñòåìèéã áèé áîëãîõ.
Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õóóëèéí íýìýëò ººð÷ëºëòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
Õýðýãæèæ áàéíà.
4- 26, 2006
Òóøààë Ɋ 114. ͺõºðëºëòýé ò¿ðýýñèéí ãýðýý õèéõ ä¿ðýì
Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õóóëèéí íýìýëò ººð÷ëºëòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
Õýðýãæèæ ýõëýýã¿é áàéíà.
2 ð ñàð 2005
75
Ìîíãîë Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí áàéöààã÷ íàð áîëîí áóñàä áàéãóóëàãóóäûí àâ÷ áóé àðãà õýìæýýí¿¿ä
Îí ñàð ºäºð Òîãòîîë
Àðãà õýìæýý
Õýðýãæèëò, ýåðýã áà ñºðºã ¿ð äàãàâàð
Òîãòîîë -.A/177 Áàéãàëü Îð÷íû Õàìãààëàõ Àëáà áà Óëààíáààòàð õîòûí Òºìºð Çàìûí Óäèðäëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé
44 ð çºðëºã äýýðõè ìîäíû øàëãàëòûã ñàéæðóóëàõ, õóëãàé÷ 44 ð çºðëºãººð ºíãºðâºë ººð ãàçàð çîãñîîæ áîëíî
2003
Ñàéí äóðûí áàéöààã÷ûí òóõàé
ÓÌÕÀ íü ÒÁÁ òàé õÿíàëò øàëãàëòûí ¿ð ä¿íòýé áîëãîõ çîðèëãîîð õàìòðàí àæèëëàæ ýõýëñýí. Çàðèì òîõèîëäîëä õÿíàëòûí áàéöààã÷ íàð àëáàí òóøààëàà àøèãëàæ õóëãàé÷ íàðûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöäîã áàéíà.
2003
Áèåý äààñàí õÿíàëòûí ñèñòåìèéã áèé áîëãîõ
Õÿíàëòûí ôóíêöûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëàãóóäààñ ñàëãàæ åðºíõèé ñàéäûí äýðãýä áèåý äààñàí áàéãóóëàãà áîëãîñîí íü çºâ àëõàì áîëñîí.
11-15, 2004
Òîãòîîë - Ɋ .54 Ìîäíû ¿íäýñíèé ñòàíäàðòûã òîãòîîõ Ñòàíäàðò Ɋ 5413-2004.Ò¿ëýýíèé ìîä 50 ñì ýýñ óðòã¿é õýìæýýòýé áàéíà.
Ýíý íü 2 ìåòð ìîäûã ò¿ëýýíèé ìîä ãýæ Óëààíáààòàðò îðóóëæ èðýõèéã çîãñîîñîí ÷óõàë àðãà õýìæýý áàéâ. Ãýõäýý áàñ ýíä ìóó òàë áèé.
2002
76
ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕªÃÆÈË Environment andÁÀSocial Development ǯ¯Í ªÌ껀 ÀÇÈ ÁÎËÎÍ ÍÎÌÕÎÍ ÄÀËÀÉÍ Á¯Ñ ÍÓÒÀà East Asia and Pacific Region ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÍÊ THE WORLD BANK 1818 Street, N.W. 1818HÝé÷ ãóäàìæ Washington, D.C. 20433, USA
Âàøèíãòîí, ÄÑ, 20433, ÀÍÓ
Telephone: Óòàñ: Facsimile: Ôàêñ: E-mail:
È-ìýéë:
202 473 1000 202522 4731666 1000 202 202 522 1666 worldbank.org/eapenvironment worldbank.org/eapenvironment worldbank.org/eapsocial
worldbank.org/eapsocial