Pulso web editie 9

Page 1

“Straight to the point”

5

pulso

Aruba, september 2011. Edicion 9

HEADLINES

2 4 7

Palabra di 3 introduccion

Ma spierta for di soño spanta! Kico ta zona asina? Air Ambulance

Mucho gusto cu Ginette Maduro Vrolijk

6 8

Disturbio bipolar

Haya baby den exterior

Baby Love Aruba: un entrevista cu Michael Quandt. Entrevista cu señor Richard Visser; Minister di Salubridad Publico y Deporte.

9

10 12 13 15 16 Urologia na Aruba

Entrevista cu dokter Peter van Ool

Deporte dushi yiu

Bo ta corda e dicho: Necesitas un halls?

E preguntanan mas frecuente na AZV

mber na septe nt ta s e , a s a cora ap u nos nte 2 añ c e m a s ta c in a x gratis um os a c u ta un corant c 2009, n n AZV. vo Pulso f interesado de informati o maart, luna di segurado pa tur a ha pa aña den aya bo Pulso sali 4 bia cember. Bo por h Pulso ta de tember y juni, sep of bo r di cas te k o d o b o sea ta n di cuid a n o d a n du otro. eguro botica of n di bo s Air, io c a rm info cu Tiaira l dia cu contracto mplar, siña tenebo a s e o tr n n i e d a P he bo ta conta adonan e son AZV, nos onoci cu nos trah edio di dokter Ja c un m ra a a e p p ba rca bo ta c ia na Aru en rema g d lo di in ro b le u r ty n po cu s kico ta ya sa ke ovecion a h m , n ia e il d n keda Petro di AZV y exencion n movecio

E

Salud! n Pulso Redaccio


2

Ma spierta for di soño spanta! Kico ta zona asina? door di Ethleen Henson

R

oncamento. Si bo ta stop di hala rosea, pega aden y chok ora cu bo ta drumi, lo bo por tin un problema yama “ sleep apnea”, cual lo por ta hopi serio. Kico ta roncamento? Esey ta ora cu e pasada di aire di bo boca of nanishi pa bo pulmon ta haci e tehido di bo garganta vibra ora cu bo ta drumi. E zonido por ta uno duro y grof. Bo no lo sa cu bo ta ronca, pero esun drumi banda di bo lo ripara cu bo ta drumi cu bo boca habri. E roncamento por causa cu pa e siguiente dia abo of esun cu ta drumi banda di bo lo por sinti hopi cansa. Roncamento por indica tambe otro problemanan medico, manera “sleap apnea obstructivo”. Esaki por ta un

problema serio paso bo ta stop di hala rosea ora cu bo ta drumi. Si bo ta ronca mas biaha bisa bo dokter di esaki. Roncamento ta mas comun cerca hende homber cu hende muhe. Kico ta causa roncamento? Ora bo drumi, e musculo patras di bo shelo di boca, lenga y garganta ta relaha. Si nan relaha demas, nan ta obstaculisa e via respiratorio. Asina cu bo hala rosea, e shelo di bo boca y uvula ( lel) ta vibra na parti patras di bo garganta. Esaki ta ocasiona e zonido cu bo ta scucha ora cu bo ta ronca. Mas smal bo via respiratorio ta, mas e tehido ta vibra y e roncamento ta mas duro.

Dolor di lomba door di Magaly Tobel

E

chens pa bo sa con dolor di lomba ta sinti ta hopi grandi. 4 di cada 5 persona tin e experiencia aki. Dolor di lomba por tin varios rason manera stress, blessure di deporte, sobrepeso, musculo cansa y zwak (vooral di bariga). E ta fastioso pa trata y ta costa hopi placa. Si e dolor di lomba ta bay den bil y hasta na rudia e chens ta grandi cu a un nervio ta wordo primi. Con esaki ta sinti y con dolor e ta, ta un experiencia diferente pa cada persona. Ora e dolor ta na e parti mas abou, bo por sinti dolor of bo ta sinti cu e area ta bira doof. Tambe e por tintel. Sintomanan cu bo por haya ta: ‘e ta hinca’, ‘ e ta kima’ of ta sinti dolor friu. Otro kehonan ta: grawatamento y tin ora hasta manera (un) coriente.

Kico ta ocasiona e dolor di lomba? Dolor di lomba parti mas abou den bo curpa por ta un combinacion di rason manera: • Trabou pisa, sak hopi of hisa carga pisa.

• Sinta hopi, por ehempel sinta • Mal postura, no cana of sinta recto. • e musculonan • Un mal matras • Stress pa un periodo largo di tal forma cu e musculonan ta bou tension • Sobrepeso. Cada 10 kilo di mas ta igual na 40 kilo di presion ariba e disconan di lomba. Dolor di lomba por ta cronico tambe. No ta tur ora tin un rason conoci, pero kisas e ta bin door di e siguiente malesanan (of kehonan) manera: • Hernia • Arthtrose • Artritis • Deformacion • Heupnan instabil • Diabetes • Cancer

Con bo ta trata e problema aki? Bo por trata roncamento door di haci algun cambio den bo estilo di bida. • Perde peso si bo tin demas • Stop di huma • Drumi di banda, y no ariba bo lomba • Limita e uzo di alcohol y medicina manera sedantes prome cu bo bay drumi. • Si bo nanishi ta cera pa motibo di verkoud, uza nasal spray of nose strip pa yuda bo hala rosea . Si e tratamento aki no duna resultado, consulta cu bo doctor. Den cierto casonan, bo doctor lo conseha operacion pa habri e canal respiratorio.


3

Air Ambulance door di Joost van de Kamp

D

ia 28 di juli e Air Ambulance di Tiara Air a a wordo batisa na Airport di Aruba. Pa haya sa mas di kico e avion nobo kiermen pa AZV y pa nos aseguradonan den particular nos a papia cu señora Merrel Curie. Merrel ta account manager na AZV y ta responsabel pa maneha cierto contractnan cu dunadonan di servicio y sigura cu tur acuerdo wordo cumpli. Den su account tin entre otro e instancianan den exterior cu ta traha pa AZV.

Con e situacion ta actual? Te na e momento aki AZV ta haci uzo di Sarpa. Sarpa ta un compania Colombiano cu tin avionnan na Bogotá y Medellín. Ora tin mester di un Air Ambulance e avion ta sali for di Bogotá y ta bin Aruba. Tanten e dokternan ta zorg pa e pashent ta keda cla y e documentonan ta wordo prepara. E ta tuma mas o menos 4 of 5 ora prome e avion ta na Aruba y e ora ey e vuelo pa e clinica den exterior por cuminsa. Tiara Air Aworaki tin un Air Ambulance na Aruba mes y esey tin consecuencianan positivo pa e tempo di respons. Asina ta yama e tempo cu e avion ta keda cla pa bula. En bes di 4 pa 5 ora e tempo di respons ta bira 2 ½ ora. E tempo cu ta wordo gespaar asina ta hopi valioso den cierto caso di emergencia. Por ehemplo pa un hende cu mester di un multiple bypass of un mucha cu a nace prematuro cada minuut ta conta. Learjet Manera bo por wak riba e potretnan e avion ta uno basta grandi y loke ta importante pa un avion di air ambulance ta cu e ta hopi lihe tambe. E ta un asina yama Learjet 35 y e tipo di mashinnan aki ta wordo uza frecuentemente como air ambulance rond mundo. Den e Learjet tin e strecher unda e pashent ta drumi y luga pa su acompañante personal. Banda di esey tin luga pa e team medico cu ta zorg pa e cuido medico a bordo durante e vuelo. Den caso cu mester di un couveuse e strecher ta wordo kita pa traha espacio pa e couveuse di e baby. Y last but not least tin

dos stoel pa e piloto y e co-piloto, pero esey ta papia pa su mes. Team Medico E team di medico cu ta guia e biahe no ta personal di Tiara Air. E team medico ta dokternan y /of nursenan di Instituto Medico San Nicolaas (IMSAN). E composicion di un team medico ta depende di e tipo di caso. Den cierto caso tin mester di un intensivista of un pediatra y den otro caso e guia di un nurse of broeder ta adecua. IMSAN tambe ta coordina e transporte for di hospital te na e air ambulance cu nan propio ambulance. Bentaha Pa hopi hende ya caba e hecho cu Tiara Air ta un compania Arubiano ta un bentaha, pero AZV ta wak natu-

exterior y esaki ta resulta den un prijs cu ta mas economico pa AZV. Banda di tur esey nos a wak caba cu e tempo di respons ta mas cortico ora ta uza un air ambulance cu ta staciona na Aruba mes. Pero kico ta pasa ora e air ambulance a caba di sali caminda pa Colombia y tin mester di un vuelo di air ambulance pa otro pashent? E ora ey Tiara Air tin un back up plan y un otro air ambulance ta wordo busca. Esaki tambe lo ta e caso ora tin mester di air ambulance pa 3 of mas persona na mesun momento. Mirando cu AZV ta uza anualmente entre 60 te 80 biahe un air ambulance pa su aseguradonan ta hopi importante pa traha cu un compania di air ambulance desea Tiara Air hopi exito den futuro y nos ta desea nos aseguradonan hopi salud.

Door cu Tiara Air ta estableci na Reina Beatrix Airport Riba e ilustracion ta wak e Learjet 35


4 Mucho gusto cu

Ginette Maduro Vrolijk door di Ethleen Henson 1) Kico ta bo funcion y den cua departamento bo ta traha? Mi funcion ta Supervisor Polisbeheer en Klan2) Cuanto tempo bo tin ta trahando na AZV? Dia prome di juni 2011 mi a cumpli 6 a単a den servicio di AZV. 3) Bo por a splica en corto kico bo trabou ta encera? Mi trabou ta encera entre otro supervisa nos tonan di inscripcion, prolongacion prome cu un zorgpas wordo entrega na un cliente. Cu otro palabra controla si e cliente tin derecho of no riba e seguro di AZV. Tambe mi mester controla tur e cartanan (post) prome cu nan wordo manda pa cada departamento concerni, y tambe trabou administrativo di nos 4) Kico bo por conta nos di bo experiencia cu e introduccion di AZV? E introduccion di AZV a trece un cambio grandi den locual ta seguro medico na Aruba, paso den pasado no ta tur hende tabata por a haci uzo di un seguro medico, sea tawata PPK, SVB of un seguro priva cual no ta tur hende por a paga pe. 5) Si e ta na bo alcance, kico lo bo kier mira of cambia den AZV? Busca un manera pa baha e gastonan, pero toch lagando e servicio riba un nivel halto , tambe drecha e servicio di e dunadonan di cuido, pa por tin un bon comunicacion entre nan y e asegurado.


“Straight to the point”

5

C

door di Lucy Strijdhaftig ada wowo ta wordo guia door di 6 musculo, 4 musculo stret y 2 musculo schuin. Door di un bon cooperacion entre e musculonan e wowonan nan ta wordo bon coordina cu otro y asina e wowonan ta keda stret. Strabismo ta un anomalia (desviacion) di e posicion di e wowonan na unda e wowonan no ta dirigi na e mesun punto. Strabismo ta manifesta su mes mas tanto na edad jong pero e por afecta un persona mayor di edad tambe. Si wak cifra lo bo ripara cu strabismo ta afecta 2 pa 5 % di mucha y e ta manifesta su mes pa un gran parti despues di 1 aña di edad. Un mucha cu tin strabismo por wordo tenta na scol y e ta algo cu sigur ta afecta e mucha emocionalmente. AZV no ta cubri strabismo ora e ta algo cosmetico pero ta cubri’e na momento cu e dokter di wowo (e specialista) ta mira cu e wowo ta cuminsa tuma un posicion no normal. Den e caso aki e mucha ta haya e asina yama “lui oog” of tambe e mucha por wak dobbel. E dokter di wowo na e momento ey ta haya cu si mester haci operacion y coregi e strabismo pa asina evita cu e mucha haya problema cu su bista. E wowonan por tuma diferente posicion y pa cu esaki tin diferente nomber cu ta wordo uza pa asina e expertonan den e ramo aki sa ta cua posicion di wowo nan ta papiando di dje. posicion di wowo: a) b) c) d)

Esotropia Exotropia a Hypertropia Hypotropia

b

bo e diagnostico corecto cu por bien ta un di esunnan aki riba menciona pero e por ta un otro diagnostico cu nos no a menciona por ehempel strabismus intermittens.

c

d

Na Aruba nos ta custumbra di yama un persona cu tin strabismo, un persona skel. Un persona ta mira cu dos wowo. E imagen cu e dos wowonan ta mira ta wordo transforma door di nos cerebro como un solo imagen. Tin diferente motibo y factornan cu un persona por ta skel, entre otro: • hereditario • problemanan medico durante e periodo cu e baby mester nace • anomalia oftamologico • problema cu e nervio di e cerebro trempan caba nan ta duna un señal na e mayor(nan) cu e mucha lo por tin problema cu strabismo. Y asina conhuntamente cu dokter di cas un mucha por yega cerca un dokter di wowo. Dokter di wowo ta indica ki sorto di tratamento e mucha mester y si dokter di wowo ta haya e necesidad di un operacion anto e ora e por manda un peticion pa e comision di specialistanan cu ta forma CGZ (Commissie Grensoverschrijdend Zorg). E comision aki ta duna AZV conseho y a base di e conseho aki AZV por dicidi cu e mucha lo mester biaha pa exterior pa e por haci e operacion di strabismo aki. AZV ta manda e mucha acompaña pa un di su mayornan e ora ey Colombia. Na Colombia e mucha cu su mayor lo mester keda alrededor di 10 pa 14 dia. E gastonan ta varia dependiendo na e cantidad di musculo di wowo cu mester wordo opera. Dus tin biaha mester opera 2 musculo di wowo pero tin biaha mester opera mas musculo por ehempel 3 of 4. AZV ta paga pa 2 pasashi (pa e mucha y un mayor), hotel (1 camber) y un contribucion pa cuminda. Tambe AZV ta cubri e gastonan di e operacion mes (gastonan medico). Total na gastonan cu AZV ta cubri den un caso asi-


6

U

Disturbio bi polar

door di Solange Tchong n periodo un bon humor y otro periodo totalmente tristo. Un persona cu tin e disturbio bipolar ta un persona cu por caracterisa su mes pa e introduccion di e articulo aki. Un rato nan ta den bon mood y otro rato esaki ta cambia ful. Un disturbio bipolar ta un disturbio cu ta wordo caracterisa pa cambionan den e mood di e persona y ta un diagnostico cu ta wordo haci pa medio di un psichiatra. E cambionan den e persona

cu bipolar I no ta funcciona mas. • Bipolar II (ta manicionnan chikito, depresivo por pero no mucho mania. Den teoria esaki ta yama e hypomane fase) E persona cu bipolar II por funcciona ainda por ehempel den su trabou. • Cyclothymia (ta manifesta su mes mas suave, ni mucho depresivo ni mucho mania). • Y otro tiponan cu dependiendo di e caracteristicanan y severidad ta wordo describi como e ‘bipolar spectrum’.

tambe pa presencia di algun nivel di energianan abnormal den e celebro di e persona como tambe den su manera di pensa (‘cognition’). E cambionan den e mood ta wordo yama episodio y cada episodio tin su caracteristica di sintomanan depresivo of juist hopi activo y fanatico (mania) pero tambe por tin un mescla di ambos. Tin personanan cu ta sufri di cambionan masha rapido mes. Esaki ta wordo yama ‘rapid cycling’. Episodionan di mania extremo tin ora por resulta den sintomanan psychotico manera pensamentonan ireal y halucinacionnan. Ora bay check den literatura ta topa cu diferente factornan of combinacion di factornan cu expertonan ta pensa ta e posibel origen di disturbio bipolar. Algun ta: • Factornan biokimico, por ehempel un falta di noradrenaline, dopamine of serotonine. Tambe un falta di vetzuren manera omega-3 of e DHA vetzuren. • Factornan biogenetico, por ehempel tin otro miembro di famia cu tambe ta sufri di e disturbio aki. • Factornan cu tin di haber cu perde hende of cos den bida. E teorianan aki ta basa riba e prome 6 lunanan di bida di un hende. Ora perde of separa for di un persona importante den bida, e mucha ta cera su mes. • Otro factornan por ehempel sucesonan positivo of negativo den bida manera un promocion of un divorcio. Ambos por causa stress riba personanan cu ta sensitivo pa esaki y ta resulta den un depression of mania. • Factornan psychoanalitico. Tin teorianan cu ta referi

na e educacion cu un mucha a ricibi unda e relacion entre e mucha y su mayor (of esun cu ta cuida p’e) ta bira un relacion di amor y odio (haat-liefde relatie) y esaki ta manifesta su mes na momento cu e mucha bira independiente. E persona aki como yui kier cumpli cu e exigencianan di su mayor (nan) pero na mes momento ta haya rabia riba e exigencianan di su mayor (nan). E rabia ta keda wanta paden y e persona por bira depresivo pero como cu e no ta acepta su depression esaki na su turno ta resulta den mania. E disturbio bipolar ta wordo dividi den diferente categoria: • grandi den e mood di e persona: di full depresivo pa un mood di mania of vice versa) Un persona

Awor, kico ta e tratamento pa personanan cu ta sufri di disturbio bipolar? Ta bon pa sa cu tin tratamento, tambe aki na Aruba. E prome stap ta pa acerca bo dokter di cas. Su persona lo evalua pa referibo pa un psychiatra. E tratamento tin su enfoke pa preveni –riba termino largo- e episodionan depresivo y manico. Pa esaki ta hasi uso di un combinacion di remedi, duna educacion y psychoterapia. Remedinan cu ta yuda stabilisa e mood por ehempel moodstabilysers (lithium, valbroïne, carbamazapine, etc, etc) contra e mania y remedi antidepresivo contra e depresion. Tambe e psychiatra por receta remedinan pa e pashent por relaha, kita miedo y drumi bon. De bes en cuando antipsychotica ta necesario (pa evita of minimalisa e hallucinacionnan). Si nos wak nos cifranan mundial tin exactamente 2% di nos poblacion mundial cu tin bipolar I y bipolar II. Ora nos usa e cifra aki pa Aruba; por bisa cu tin alrededor di 2000 hende cu tin e disturbio bipolar I y II. Pa disturbio bipolar por bisa cu e tratamento na Aruba compara cu esun den otro paisnan no tin gran diferencia. Cu excepcion di e hecho cu den otro paisnan tin departamentonan special cu ta atende e pashentnan cu tin disturbio bipolar. Na Aruba nos tin e departamento di PAAZ. Y pa loke ta e remedinan: Aruba mester ta orguyoso paso aunke nos ta un isla chikito toch bo ta haya un gran parti di e remedinan pa e tratamento di disturbio bipolar aki mes.


7

Haya baby den exterior door di Solange Tchong

O

ra un hende muhe ta na estado e prome cos cu ta pasa den su mente ta si tur cos ta bayendo bon cu e desaroyo di su baby. Algun hende muhe ta pasa henter e embaraso bon y otro ta experiencia esaki cu hopi malestar. Redaccion di Pulso tabata tin e grato placer di por a combersa cu señora Cyria Paul, un asegurado di

pa bay Colombia tabata su acompañante kende tabata su mama; persona cu awendia no ta entre nos mas ya cu Dios a yame. Cu e sosten di su mama y e intermediacion di Giovanni Sapuana di departamento di Cuido Medico den Exterior di AZV tur cos a cana lihe. Den transcurso di algun ora ya e tabata riba e strecher di air ambulance rumbo pa Colombia. Segun señora Paul ta conta e no tin nada di keha di e

di momento cu paga e notario cu ta regla e acta di nacemento (y registro) te cu e peticion pa un noodpaspoort cerca e Embahada Hulandes. Otro motibo pa semper tin un tiki placa poni un banda: e hecho cu prematuurtjes ta nace hopi chikito cu consecuencia cu mester a cumpra paña nobo ya cu tur paña newborn ta keda toch grandi. Mescos ta conta pa algun articulo di baby.

AZV kende aña pasa tabata na estado y a haya su baby den exterior. E proceso aki a cuminsa for di Aruba cu un peticion di su ginecologo na AZV te cu un aprobacion pa tratamento medico na Colombia via AZV. Señora Paul ta conta di tabata hopi emociona y spanta ora e la haya e noticia. Tur cos a bay hopi lihe e ta corda y e tabata tin 28 siman na estado. Ora e ta cerca su ya cu tabata exactamente 10 dia despues cu e tabata interna den hospital pa motibo di un bloeding), su ginecologo ta puntre si e tin su paspoort na ordo por si acaso e mester wordo manda den exterior pasobra cos no tabata mustra bon. E ginecologo a dicidi di interna señora Paul inmediatamente pa observacion. Dos dia despues di a wordo interna den Dr. Horacio Oduber Hospital señora Paul ta haya un bloeding grandi y aki ta unda e ginecologo a cuminsa tur tramite pa mande cu urgencia exterior. Esaki tabata un noticia inespera sin embargo despues di a papia y haci tur su preguntanan na su ginecologo e la tuma e decision pa miho e keda trankil paso tur cos ta keda den man di Dios. For di eynan tur cos a cuminsa lora. Señora Paul ta conta cu un persona clave den tur su tramite

Riba e pregunta na señora Paul kico e ta kere ta un bon recomendacion pa hende muhe cu ta na estado awor e ta bisa nos cu e ta opina cu tur cos ta cana mas facil ora bo tin bo paspoort na ordo y tambe un tiki zakgeld na banda. AZV ta duna un aporte den gastonan di estadia sin embargo mester corda cu como mama bo mes ta responsabel pa regla bo baby su acta di nacemento y su paspoort. E procesamento di e documentonan ey ta resulta den gastonan extra pa e mama; entre 200 pa

Den total señora Paul y su baby a keda 7 siman y 2 dia na Colombia. A regresa Aruba den un air ambulance pa motibo cu e specialista a recomenda esaki. Na yegada na Aruba Timothy a wordo interna den hospital pa observacion. Awendia Timothy ta un baby saludabel y contento. Señora Paul ta gradicido na Dios cu e por a haya su baby bon ya cu no ta tur mama ta mes fortuna. servicio den e air ambulance. Aunke e tabata un pashent cu hopi nervio toch full e team a haci su best pa lagu’e sinti bon y comodo durante e biahe. Señora Paul a wordo atendi den Clinica de la Mujer na e ciudad di Bogota. Segun su propio palabranan e ta la wordo trata manera un reina. E dokternan ta duna informacion pero señora Paul ta bisa tambe cu hopi ta depende di bo mesun actitud, bo mester por durf di haci hopi pregunta pa asina haya sa hopi mas. For di ora su baby a nace (cual baby e la yama Timothy) tur dia e tabata wordo informa tocante su desaroyo. Tambe e la ricibi hopi tips di e nursenan, por ehempel e la siña con mester laga su baby respo pa motibo cu su baby a nace hopi chikito mes.

Algun tips pa A ZV: • Percura pa un persona di cont acto na e Emba Hulandes. hada • Traha un foye to di informacio n no solamente hospitalnan pe di e ro tambe di e re staurantnan cu cuminda y na un tin bon bon prijs. Algun tips pa e asegurado fem enino cu ta na • Percura pa tin estado: bo paspoort na ordo. • Percura pa e persona cu kisa s lo por biaha cu emergencia ta bo den un mbe tin su pasp oort na ordo. • Papia cu bo ca sa, pa lo por wak pa bo rtner, famia of amistad tocant e ken otro yiu (nan) de n caso cu bo m bay urgentem ente exterior. ester • Corda haci ho pi pregunta, nu nca laga duda. • Warda un tik i zakgeld pa e do cumentonan di cu mester wor e baby do regla y tam be pa por ehem laundry ora di pel paga laba paña. • Tin pasenshi ora di duna pe cho of kolf; no esaki ta bay m ta tur ora anera abo of e baby kier y ta tu • Corda na regr ma tempo. eso cu e cuido na Aruba tambe pero simplem ta bon ente e approa ch ta diferente.


8

Baby Love Aruba: un entrevista cu Michael Quandt. door Diandra Alders

N

a un cas patras di Schotlandstraat, den

partera Michael Quandt. Akinan Pulso a bishitele pa haya sa mas di su trabou. Michael a studia prome como enfermero y despues e la specialisa den enfermero psychiatric. Di eynan e la haya un interes den e trabou di partera. Desafortunadamente e la cay pafo di e ‘loting’ cu tin na Hulanda, pero e la haya chens di studia na Belgica. Door cu e tawatin e experiencia y estudio den e ramo medico, e por a haci un estudio mas cortico. Esaki a pasa y e estudio a wordo reconoci door di e federacion di e parteranan Hulandes. Michael a traha na Hulanda den e parti cu yama ‘Achterhoek’, cerca di Enschede, den e practica ‘Het Uilennest’ cu e mes a lanta. Door di malesa den famia e la dicidi pa bay bek Aruba pa asina por duna y tin sosten. Despues di a traha December 2010. Pa cuminsa di nobo no tabata facil segun Michael ta splica. Pero e la haya cu e ta bale la pena si paso e gusta e trabou masha hopi mes. Loke weekend of despues di oranan di trabou ora ta necesario. Por haci mas control si e pashent mester di esaki

y ta mas facil pa duna mas tempo na pashent. Un reto pa Michael ta pa e hende muhe ta miho prepara pa nan embaraso. Segun e, ora un hende muhe planea su embaraso esaki ta haci hopi diferencia. Compara cu Hulanda, cuido preconceptivo no ta hopi conoci na Aruba. Mamanan no ta mas amplio. Hopi biaha e informacion di famia no ta basa riba ciencia pero riba puro casualidad. Hende muhenan cu ta na estado mester ta bon informa y no mester ta preocupa. Tambe Michael ta enfatisa cu mester tin un cambio den lifestyle di hende muhe ora cu nan ta na estado. Mester cuida curpa, es decir, mester evita alcohol, droga y sigaria por completo. Ademas mester ahusta e dieta tambe. Un otro reto pa Michael ta pa e futuro tatanan haya mas atencion durante e embaraso. Michael ta haya cu (futuro) tatanan mester ta mas al tanto kico e consecuencianan di un embaraso tin pa e hende muhe riba e hende homber no ta confortabel den su rol como tata. Ora cu un hende muhe na estado bin acudi na Michael e lo haya hopi informacion (y splicacion) na e prome bishita. Banda di informacion e ta toca tambe lo tuma luga. Tambe e ta envolve e tatanan, siña nan

con nan por ta e miho sosten pa e hende muhe. Michael ta pone enfasis cu e baby ta algo di nan dos, durante full e embaraso. Michael ta splica cu e ta ripara cu hopi biaha ta trata e embaraso como un malesa, mientras esaki no tin mester. Un partera por tin mas tempo pa e pashent y e pashent por acudi mas facil na un partera compara cu un specialista, unda cu por lo general tin temponan di espera hopi largo. Michael lo kier wak cu na Aruba lo duna mas sosten pa duna luz na cas, un luga unda e (futuro) mama lo ta sinti su mes mas confortabel y mas den control. Un desbentaha di esaki por ta cu lo mester di un ‘kraamverzorg(st)er’, cual no ta wordo cubri via AZV. Sin embargo e mama ta den su mes cas, ta comodo y ta den tur privacidad. Si tin complicacion, tur partera por reconoce e señal y lo percura cu ta yega hospital lihe. Akinan na Aruba e hospital no ta mucho leu dus esey ta un riesgo cu por wordo maneha. Nos di Pulso ta gradici Michael pa su tempo y informacion. Baby Love Aruba, Caya Soeur Melitia 5, telefon 5887065.

Style di Movecion

door di Joost van de Kamp

brecarga bo jointnan, manera rudia, enkel of heup. Musculonan cu normalmente no ta wordo uza hopi ta wordo activa, circulacion di sanger ta wordo stimula, e awa ta duna masashi y limpia e cuero y hasta e capacidad di pulmon por wordo amplia. Hopi biaha landamento ta aumenta e

T

algo cu un persona sin handicap tambe por. Pashentnan di malesa di curason y malesa di pulmon tambe tin un cierto probecho cu landamento, pero tambe persona cu reuma, Multiple Sclerose y otro malesan-

Landamento Landamento ta un bunita deporte pa un persona cu un handicap. Mayoria di hende cu tin un handicap por siña landa. Den awa bo ta bira leve y pa via di esaki cierto hende cu normalmente ta den rolstoel por cana den awa y siña landa. Bentaha di ta den awa ta, cu bo por mehora bo condi-

Lama Kico ta mas dushi cu bay cu un grupo di famia y amigonan beach? Aruba ta rondona cu lama y decora cu beachnan famoso mundialmente pa nan santo blanco, anto e no tin nada mas facil pa haci cu un grupo grandi pa un dushi dia yen di movemento. A menos cu... Si bo mes ta den rolstoel of bo tin un ser keri cu ta den e situacion aki, bo sa cu ta imposibel pa maneha cu e rolstoel riba beach. Pero for di un tempo caba tin un solucion pa esaki. Tin un compania cu ta

ur edicion di Pulso nos ta presenta diferente tipo di deporte of actividad cu bo por haci na Aruba. Asina nos kier mustra diferente posibilidadnan pa promove bo salud y pa convence nos aseguradonan pa bin den accion y sigui move. Pero con bo ta haci ora movecion cu pa hopi hende ta normal, manera cana of subi trapi no ta posibel? Kico ta bo opcionnan ora bo ta den rolstoel por ehemplo.

huur rolstoelnan special pa core riba santo moli y por hasta bay den lama. Pa mas informacion tocante e rolstoelnan aki por tuma contact via email adaptedhappywheels@hotmail.com of telefon 5684787. Pool Landa den pool tambe por ta un opcion, pero esey ta mas limita. Por lo menos si mester un lift pa drenta den pool. Den Community Pool na San Nicolas tin un lift asina pa takel un persona for di rolstoel y baha e den pool. Lo ta bon di avisa Community Pool prome cu bo kier bay landa eynan of bin cu un hende cu por opera e lift. Pabou di brug na Aqua Windie’s no tin un lift den pool, pero nan si ta duna les di landamento of terapia den awa pa hende cu ta den proceso di revalidacion. Pa via cu no tin lift (ainda?) no tur persona cu ta den rolstoel por wordo yuda pa drenta den pool. E resultadonan cu movemento den awa ta hopi positivo. Si bo kier of mester bo por hasta core riba bais den nan pool. Pa mas informacion yama: Community Pool San Nicolas: 584 3826 Aqua Windie’s: 583 5669


9 Entrevista cu señor

Richard Visser; Minister di Salubridad Publico y Deporte.

door di Solange Tchong

U

n bishita cerca señor Richard Visser, Minister di Salubridad Publico y Deporte a duna nos como redaccion e oportunidad pa haci su persona algun pregunta tocante e situacion di salud actual di nos hendenan como tambe su plannan pa nos isla. Segun Minister Visser nos tin cosnan bon y otro menos bon. Tin areanan cu nos ta bon para y otro cu sigur merece atencion of te hasta ta papia di un inhaalslag. Por ehempel AZV. For di aña 2010 y 2011 ta wak un maneho dirigi riba un bon control di e gastonan. Riba tereno di salud publico tin basta trabou pa haci entre otro lo mester wak unda por introduci mas IT pa asina Aruba bira un gezondheidskenner y por dirigi Aruba miho den e areanan necesario. Actualmente mes departamento di epidemiologia di Directie Volksgezondheid a cuminsa traha cu GGD e prome gezondheidsmonitor pa Aruba. Door di trece mehoracion den e 1ste lijn (dokternan di cas) lo por yuda hopi mas pashentnan cu malesanan cronico cu no necesariamente mester keda den man di specialista. Door di introduci un Instituto Biba ta kere cu lo haci un diferencia grandi; esta yega cu informacion pa asina conscientisa e hendenan. E Bus di Salud lo tin un rol hopi activo ya cu esaki lo pasa e scolnan, yega den bario y lo organisa tambe diferente eventonan deportivo riba un base structural pa asina mobilisa un y tur pa drenta den movecion of keda den movecion. di Dr. Horacio Oduber Hospital ta spera pa yega na un miho calidad di cuido cu ta wordo duna door di hospital. Tambe Aruba lo mester siña demanda calidad y unico manera cu por haci esaki ta ora cu keda cla cu e leynan cu ta concretisa e structura y forma pa cu calidad di cuido medico di Aruba. Un bon ehempel di esaki ta e ley di BIG (Beroepen in de Individuele Gezondheidszorg) y tambe e Ley pa Inspectie voor de Gezondheidszorg pa Aruba. Actualmente e dos leynan akiriba menciona ta scirbi. Riba e pregunta na Minister Visser con e ta kere lo soluciona e polemica di studiantenan di paisnan den Latino America cu ta desea pa bin Aruba bek pa traha sin embargo nan no ta cumpli cu BIG, Minister Visser ta continua door di splica nos e siguiente: “Tin 3 solucion factibel. E prome lo ta pa e studiantenan haci e examen MIR di Spaña, e di dos solucion lo ta e examen di Merca y e ultimo solucion cu mi ta trahando riba dje ta un trayecto completamente nobo

via AMC (Amsterdam Medisch Centrum), VU (Vrije Universtiteit)” y e “Slotervaartziekenhuis”. Tur solucion tin dos factor clave ta hunga un rol: tempo y placa. Lo mester wak cua solucion ta mas factibel y informa tur studiante (y mayornan) di esaki. Tin algun critica tocante AZV cu ta manda hende bay ricibi tratamento medico na Colombia sin embargo loke Minister Visser kier enfatisa ta cu no mester lubida cu AZV ta manda su aseguradonan (pashentnan) na e top clinicanan di Colombia unda mayoria di e specialistanan tin diplomanan halto y renombra segun standaardnan BIG y mas halto. Nos ta pasa pa otro topico, uno hopi famoso te cu awe: ImSan. Minister Visser ta conta nos cu for di cuminsamento ora e la bira Minister e la tuma e decision cu lo laga ImSan opera minimo sin embargo esaki no tabata kiermen cu no ta traha riba un plan. A tuma tempo pa papia y negocia posibilidadnan cu Baptist Health South Florida, un hospital na Merca cu tin 6 hospital grandi, 25 diferente clinicanan chikito y hopi experiencia. Baptist Health South Florida ta wak Aruba como un oportunidad pa nan tambe siña for di dje y expande nan mes despues den mas pais. Awe Aruba tin un cooperative agreement cu Baptist Health South Florida cu lo percura pa training y upgrading di ImSan. Lo traha riba e departamento di emergencia, dialyse, cuido pa diabetico, oftalmologia y tambe lo haci di ImSan un centro di cuido pa pashentnan di cancer. Como cu Aruba conoce un cantidad halto di pashentnan cu ta sufri di un of otro forma di cancer un centro di cancer lo yuda Aruba hopi. Algun ehempel: pashent lo no mester bay exterior mas pa haya su cuido pero lo haya esaki na Aruba mes unda e tin tur facilidad pero mas importante ainda; unda e ta keda cerca di su propio famia cu por dune e sosten emocional cu e mester. Minister Visser ta sigui e entrevista informando nos su interes pa percura pa Aruba cuminsa haci mas uso di e-medicine of sistemanan manera Drimpy unda e pashent ta haya e oportunidad pa e mes ta mas activo den su propio cuido. Tambe lo mester enfatisa mas riba mantencion di nos familiezorg/mantelzorg ya cu esaki ta existi ainda pero lo mester purba di sigui motiva Aruba pa nos keda haci esaki. Finalisando e entrevista nos ta puntra Minister Visser kico tin riba agenda e luna aki. Aruba ta bay New York, Merca pa participa na e UN High Level Meeting on Non Communicable Diseases (NCD’s) dia 19 y 20 di september. Durante e reunion di nivel mundial aki lo an non-transmisibel, cu ta inclui y ta menciona “The Aruba Call for Action on Obesity – Throughout Life... at All Ages”

Mucho gusto cu

Angelaine Zievinger door di Ethleen Henson

1) Kico ta bo funcion y den cua departamento bo ta traha? Mi funcion ta Medewerker Algemene Zaken y mi ta traha den e departamento di Directie Secretariaat en Algemene Zaken 2) Cuanto tempo bo tin ta trahando na AZV? Mi tin 7 aña ta trahando na AZV 3) Bo por a splica en corto kico bo trabou ta encera? Mi trabou ta encera mantenemento di y cushina, haci pedido di formularionan y tambe mi ta invalster pa departamento di archief. 4) Kico bo por conta nos di bo experiencia cu e introduccion di AZV? Mi ta haya cu e introduccion di AZV ta algo bon paso no ta tur pais nan tin un seguro asina, pero nos lo no mester haci mal uzo di esaki. Porta na banda di AZV pa inwonende di Aruba por a introduci tambe un seguro apart pa esunnan cu ta bin traha temporario aki na Aruba. 5) Si e ta na bo alcance, kico lo bo kier mira of cambia den AZV? Mi lo kier pa evalua e dunadonan di cuido a base di con nan ta duna cuido na nos asegurado cu tin biaha no tin un resultado di kico lo ta e malesa cu e asegurado ta sufri di dje. Si tin keho nos lo mester traha ariba esaki pa asina por mehora e dunamento di cuido medico na nos aseguradonan. Lo por bin cu un sancionnan pa cu esaki paso ta e asegurado ta esun cu ta keda perhudica.


10

Urologia na Aruba door di Jason Petronilia, urologo

Kico ta urologia? Urologia ta un specialismo cu ta tene su mes bezig cu diagnostica y tratamento di e malesanan na e urinewegen. Den esaki e urologo ta funciona como e ‘ciruhano di e urinewegen’. E urinewegen ta cuminsa na e riñon. Un funcion di e riñon ta urineleiders y ta bay na e blaas unda e ta wordo warda. Yenamento di e organo aki (e blaas) ta resulta den urgencia y ora di pishi e orina ta sali for di canal pafo di e curpa. Cerca hende muhe esaki ta un canal cortico pero cerca hende homber esaki ta mas complica door di e presencia di un prosdi pishi. Riba tur nivel di e sistema di orina por origina malesanan cu ta ocasiona kehonan cu mester wordo evalua y trata dor di un urologo. Malesanan urologico Cu e atencion creciente pa problemanan di prostaat cerca hende homber den edad avansa ta parce cu urologia ta solamente bezig cu esey, sin embargo hende muhe tambe ta wordo mira dor di un urologo casi cu mesun frecuencia relaciona cu malesanan (kehonan) na e otro organonan di e urinewegen. Crecementonan di tumornan na riňon porta un crecemento maligno of benigno. E malesanan aki ta wordo trata door di e urologo. Un otro malesa urologico di e riñon ta e formamento di piedra den riñon door di acumulacion di cristal den e riñonnan cu ta resulta den un obstruccion di e urineleiders. Den caso cu e orina, pa otro motibonan, no ta core optimal e por ocasiona tambe infeccionnan den e urinewegen. Infeccionnan di e blaas cu cada biaha ta bolbe bek por wordo ocasiona door di varios problemanan di e blaas y mester wordo controla. E urologo ta trata tur malesa cu tin di haber cu e genitalnan masculino (canal, penis y testiculo). Incontinencia cerca hende homber y hende muhe tambe ta pertenece na e tereno di un urologo. Cancer di blaas ta un malesa cu, compara cu e resto di mundo, afortunadamente no ta aparece asina hopi na Aruba. Tur momento, ora tin pishimento cu sanger, mester descarta un tumor di blaas. Desde e descubrimento di e test di sanger ) tin e ultimo añanPSA ( an hopi mas atencion pa cancer di prostaat. Cerca tur sorto di cancer di e urinewegen e urologo ta hunga un rol central den e tratamento (operacion, radioterapia y chemoterapia) y follow up despues di e tratamento. Piedra di riñon Na Aruba e urologo pa un gran parti di su tempo

ta bezig cu e tratamento di pashentnan cu problemanan di piedra di riñon. Piedra di riñon ta origina den e riñonnan door di un sobresaturacion di orina cu calcium y oxalaatkristallen. Si e riñonciente, e cristalnan aki ta forma fragmentonan di piedra. Normalmente piedranan cu un diametro mas chikito cu 5mm ta wordo pishi sin problema. Fragmentonan di piedra mas grandi por pega den e urineleiders y por ocasiona atakenan di dolor fuerte y colico. E dolornan aki ta wordo sinti den e regionnan di riñon. E ke-

honan di dolor aki ta reacciona mayoria biaha bon riba medicamento contra dolor. E problema real ta cuminsa ora e piedra ta pega den un di e urineleidersnan causando hinchamento di e riñon. E momento aki tin indicacion pa un urologo cuminsa cu su tratamento, cu e meta principal di alivia e riñon hincha. Den di dos instancia e piedra ta wordo kita via un operacion. Despues di


11 Hende muhe

Hende homber

Kidney = riñon Ureter = urineleider Bladder = blaas Urethra = canal Prostate = prostaat Penis = penis Testes = testiculo

tratamento ta esencial pa e pashentnan di piedra di riñon keda bou control cerca e urologo. Dependiendo di e sorto di piedra tin dietanan special indica, pero mas importante pa tur variante di piedra di riñon ta keda e tumamento di 2 liter di likido pa dia. Esaki ta e conseho preventivo mas

importante cu por tin. Crecemento di prostaat E prostaat ta un klier masculino cu tin como unico funcion e produccion di likido cu ta sali for di e curpa ora di un ejaculacion. E likido aki ta promove e actividad di e spermacellen pa asina logra yega na un fertilisacion mas optimal. Desde e edad di 45 aña e prostaat anualmente ta cuminsa crece y esaki por primi e canal c u

cil. Tin ora esaki por resulta tambe cu e hende homber no por pishi. E crecemento di prostaat benigno aki, yama BPH (Benign Prostatic Hyperplasia), ta responsabel pa 85% di tur e casonan di problema na prostaat. Di importancia ta cu e crecemento di prostaat no tin nada di haber cu cancer di prostaat. Ambos malesa ta wordo trata totalmente diferente. Den principio ta e dokter di cas ta cuminsa cu e tratamento cu remedi pa e BPH. Tambe remedinan natural di tera por yuda alivia e kehonan (sintomanan). Den caso di cu e remedinan no ta efectivo, e ta keda na e urologo pa trata e BPH via un operacion. Ta depende di e grandura di e prostaat con e urologo lo opera. Den caso di prostaat relativamente chikito e urologo por opera via e canal y den caso di prostaat grandi e operacion ta bay via e barica. Cancer di prostaat Mundialmente cancer di prostaat ta expandiendo su mes na e cancer mas comun bou di hende homber y Aruba no ta un excepcion riba esaki. E crecemento den envehesimento di e hende homber y e hacimento di e test di laboratorio PSA ) mas frecuente, ta splica ( e aumento di e casonan di cancer di prostaat. Door cu cancer di prostaat den e mayoria di e casonan no ta bin acompaña di kehonan (sintomanan), ta haci cu diagnosticando e malesa aki na tempo ta e unico manera pa trata e malesa aki optimal. Pa e motibo aki un control anual desde e edad di 50 aña door di un dokter di cas ta necesario. E combinacion di un PSA-test y e fulamento di e prostaatklier (rectaal toucher) ta keda ainda e miho combinacion pa detecta e sospecho di cancer di prostaat. Na Aruba tin un taboe riba e examen di e prostaat cu dede, pero den practica e examen aki ta sosode den algun seconde y no ta haci dolor. Ora tin un sospecha di cancer di prostaat e pashent ta wordo referi pa e urologo. Biopagnostico. Dependiendo di e grado di agresividad di e tumor y e edad di e pashent y despues di un combersacion cu e urologo tocante e bentahanan y desbentahanan di cada tratamento, e pashent por scoge entre 2 posibilidad: kita e prostaat via operacion of radiacion di e prostaat. Cerca tumornan menos agresivo e observacion di e nivelnan PSA) duna indicacion pa terapia activo den forma di operacion of radiacion. Prevencion di cancer di prostaat cu suplementonan natural ta wordo investiga mundialmente, sin embargo e actual metodo di prevencion contra cancer di prostaat ta keda diagnostico trempan di e cancer aki.


12 RECTIFICACION

Pressrelease 19 augustus 2011

Entrevista cu dokter

Peter van Ool U

door di Solange Tchong n diaranson merdia den luna di maart nos di redaccion tabata tin e grato placer di por a combersa y entrevista dokter Peter van Ool. Desde 1 di februari 2011 dokter Peter van Ool a cuminsa ofrece su servicio como dokter di cas den su ari 10i, net dilanti di Parke Curason. Hunto cu su dos empleadonan, assistent administrativo Dolores van Ool-Masquez Bermeo y assistent di dokter Lissette Lacle-Salinas nan ta duna servicio na e comunidad di Paradera y vecindario. Nos a puntra dokter Peter van Ool pa conta algo di su persona como tambe su trayectorio di estudio y trabou. Dokter Peter van Ool ta splica cu e la studia na Vrij Universiteit Amsterdam na unda na aña 1996 e la gradua como basisarts. Como cu for di su hubentud e tabata conoce Antias Hulandes, esaki a atrae su persona pa bay traha na Corsou. Eynan e la keda 3 aña y a traha entre otro na Sint Elisabeth Hospitaal, Monseigneur Verriet y e dokter di cas na Tera Cora. bay Hulanda bek. Su prome intencion tabata pa studia pa e ramo di psikiatria pero bida a haci cu e mester a cambia su decision y studia pa bira un dokter di cas. di cas ya cu e kier a yuda hende. Den pasado e la haci entre otro su servicio militar y eynan e la realisa cu e tabata tin mas interes den un trabou unda e hende ta na prome luga. Tambe e la experiencia cu ta hopi mas dushi pa traha den un team chikito y no den un team grandi manera tempo e la traha na Rotterdam unda tabata tin hopi dokterassistentes y praktijkondersteuners y unda e comunicacion no ta cana asina lihe y facil manera den un team chikito. 2005. Como dokter den enseñansa pa dokter di

cas y despues como dokter di cas e la sa di traha na diferente luga entre otro na Cas di dokter Punta Brabo y na Spoed Eisende Hulp na Dr. Horacio Oduber Hospitaal. Dokter Peter van Ool su interes pa Aruba tin un banda di haber cu su amor pa ambiente y cultura di e isla (nan) pero di otro banda tambe cu e hecho cu na Aruba e la siña conoce e amor di su bida; su casa Dolores. Segun Dokter Peter van Ool como dokter di cas bo mester sa di diferente tereno. Cada malesa por worsu tarea pa determina bon kico ta e malesanan cu e como dokter di cas mes por trata y cua no (kiermen cua mester bay un specialista). E punto di salida di medicina general awor ta cu tur cos ta wordo purba di esey, bo ta fungi tambe como guia pa e problemanan social of emocional di e pashent. Riba e pregunta si Dokter Peter van Ool ta opina cu su pashentnan ta consciente di kico realmente ta e trabou di un dokter di cas, su contesta ta positivo. Dokter Peter van Ool ta conta cu e ta gusta e contacto cu diferente hende y diferente cultura. Aruba tin 3 problema grandi: pashentnan diabetico, pashentnan cu tin presion halto y pashentnan cu problema di riñon. Cada uno por wordo yuda door di dokter di cas y ora ta necesario ta referi nan pa un specialista. Finalmente nos ta puntra Dokter Peter van Ool kico ta su opinion riba AZV. E ta bisa cu AZV ta un compania di seguro riba un isla chikito unda bo ta depende hopi di e placa cu ta wordo crea door di e economia riba e isla. E pregunta ta e ora con largo lo por sigui sostene e Fondo di AZV. Update: Pashentnan interesa pa inscribi of traspasa nomber pa dokter di cas van Ool por pasa directamente na AZV na Rumbastraat 21. Mester percura pa trece un ZorgPas valido of un cedula of paspoort valido. Tambe tene siguiente dianan: Dialuna – Diamars – Diahuebs y Diabierna for di 8.00’or pa 16.00’or. Diaranson for di 8.00’or pa 12.00’or (merdia ta cera). Number di telefon di dokter Peter van Ool ta 5882226 y number di fax ta 5882619.

Exemption AZV insurance persons of independent means

T

his amendment implies that a foreign person of independent means quali-

he/she can prove that he/she: • has been admitted to Aruba as a person of independent means based on a valid permit; and • has a valid medical insurance in his/her country of origin, which insurance covers the costs of emergency care abroad. In anticipation of this legislative amendment, the Executive Body will process exemption requests from persons of independent means accordingly. At present, persons of independent means past, which request was rejected based on the former policy, could possibly qualify for an exemption pursuant to this new policy. They may Executive Body, attn.: the Board. If the request until June 28, 2011. An exemption from the AZV insurance obligation leads to it that the person concerned is not obligated to pay contributions and also is not entitled to care at the expense of the AZV. As regards any person not falling under the category of persons of independent means and residing in Aruba based on a valid permit, the Executive Body will still only grant an exemption from the AZV, if there is question of the AZV overlapping with a foreign medical insurance that, just like the AZV, is based on a foreign statutory regulation and at least grants


Deporte dushi yiu H

13

door di Magaly Tobel

aci deporte ta bon pa bo y esey no tin duda. Bo weso y musculonan ta bira mas fuerte, bo peso ta keda den balans y bo ta sinti mas energia. Y mas aun door di haci deporte bo ta preveni parcial of completamente malesanan manera diabetes, osteoporosis (perde calki di weso), algun malesa di curason of ader. Y last but not least: deporte ta haci bo jong y yen di bida.

Con y con hopi? E secreto di mantene e rutina ta moderacion. Cu esaki nos kiermen vooral ora bo ta cuminsa haci deporte. 2 a 3 bes pa siman 20 pa 30 minuut ta hopi. Duna bo curpa e chens di custuma y recupera. Dus haci deporte parti di rutina di bo bida. Cuminsa poco poco y cada biaha agrega un poco mas te ora bo yega na e schedule cu ta pas cu bo. Deporte mester keda algo placentero cu bo ta gusta haci pero sin stress. Ahusta e standard training na bo condicion di salud. Tene cuenta cu bo historia medico. Si bo ta

sufri di un of otro malesa di weso, curason, presion etc. Prepara bo mes Den comienso lo bo sinti dolor di musculo sin duda. Esey ta normal pero mester ta temporal. Bo por preveni esaki door di cuminsa suave y keda desaroya gradualmente. Preveni blessures door di haci e ehercicionan corecto. Scucha bon na e seĂąal di bo curpa. Si bo cuminsa sinti dolor di cabes, no tin gana di come, dolor di musculo pisa, dolor di joints of cabuya of bo ta perde concentracion miho bay suave. Un otro problema cu ta presenta su mes ta calor inmenso. Preveni esaki Adapta bo alimento Por ultimo si bo ta haci deporte pa baha peso ta bon pa adapta bo dieet pa esaki por logra den combinacion cu deporte of movecion. Bo curpa ta mescos cu un motor y pa e funciona optimal bo tin cu wak pa e haya e alimento den e cantidad corecto.

Mucho gusto cu

Drs. Merreldeth Curie-Carrera

door di Ethleen Henson 1) Kico ta bo funcion y den cua departamento bo ta traha? Account Manager Zorg inkoop. 2) Cuanto tempo bo tin ta trahando na AZV? Hopi recien, desde april 2010 mi a cuminsa como account manager den e afdeling Zorginkoop. 3) Bo por a splica en corto kico bo trabou ta encera? • Mi ta responsabel pa traha afspraak cu dunadonan di cuido local y den mi caso como account manager di entre otro buitenland tambe cu dunadonan di cuido pafo di Aruba, pa asina yega na contractnan solido cu ta garantisa un cuido di un bon nivel pa nos clientenan. • Nos ta focus ariba develop un bon contact cu nos dunadonan di cuido y un parti importante di e functie ta e strategia dus yuda

ontwikkel e inkoopbeleid pa e cuido di Aruba teniendo na cuenta e budget disponibel. 4) Kico bo por conta nos di bo experiencia cu e introduccion di AZV? Mi no por compara cu e sistema anterior, mi por si haci un comparacion cu sistemanan di salud publico den e region. Aruba tin un sistema solido y den crecemento. Como un pais asina chikito nos ta ofrece nos hendenan hopi specialismo medico di un nivel halto na Aruba mes. Mas importante ta e un y tur dus nos tur tin acceso na dje. 5) Si e ta na bo alcance, kico lo bo kier mira of cambia den AZV? Mi lo kier enfatisa e importancia pa nos cuida nos sistema di seguro general cu nos tin sin perde for di bista e necesidad di innovacion den e sector aki. Esaki den mi opinion lo por sigura durabilidad di nos seguro general.


14

Gezondheid, Bless You, Salud, Santé

•Noticianan Internacional•

Compila door di Diandra Alders HULANDA YUDANDO PA CONSTATA DIABETES MAS TREMPAN: Pa prome biaha ta posibel pa test si un hende lo tin tendencia pa desaroya e malesa di diabetes na edad relativamente hoben. E test aki, hunto cu consehonan di bida y kisas medicamento lo por preveni cu un hende ta bira diabetico. E investigacion a wordo haci na Erasmus Medisch Centrum conan cu a tuma parti den e investigacion ta bisa: “E prome resultadonan di test nobo aki ta mustra cu nos por wak ora curpanan no ta bay bon om cu insulina. Kisas e malesa mes lo a presenta su mes aki 25 aña, ora ya ta mucho laat”. E test cu ta wordo uza mundialmente por solamente mustra cu e nivel di sucu den sanger no ta corecto. E test nobo aki ta mustra si e curpa no ta bay bon om cu e insulina. www.zorgportaal.nl EGIPTO SUFRIENDO DI CURASON, TRES MIL AÑA PASA: Un mummy di un prinses Egipcio a wordo diagnostica cu malesa di curason. A pesar cu e dieta di su tempo tawata hopi saludabel, cu tiki vet y hopi berdura, sin embargo e persona aki tawatin blokeo serio den su adernan cu ta bay pa su curason, pulmon y pia. Si e prinses aki tawata na bida den nos tempo, e lo mester haci un operacion ‘Bypass’ pa elimina e blokeonan. E resultado aki ta cu por tin otro causa di blokeo cu no ta sigaria, cuminda vet of tiki ehercicio. www.bbc.co.uk

GRAN BRITTANIA DUNANDO PECHO Y ECCEMA: ciencu duna pecho ta evita cu e mucha ta haya eccema. E hefe di e investigacion, Carsten Flohr, ta splica cu pero si nan ta bisa cu no tin un conneccion entre duna pecho y evita eccema. www.nytimes.com MALAWI YUDANDO BABY Y MAMA POR NADA: Un partera na e pais Africano di Malawi, Charity Salina, ta yuda mamanan duna luz na nan yiu cu e ekipo mas basico cu por tin. Charity tawata traha na Merca, pero e la entrega su retiro y cu su pensioen y un prestamo di US$600.00 e la habri un clinica den un di e partinan mas pober di Malawi. E la yuda 4 mil baby nace y ainda e tin hopi pasion pa su trabou. Segun Salina, loke ta importante ta e training cu e la haya.

“Bo por tin tur ekipo di mundo, pero si bo no a train adecuadamente, esaki lo no yudabo”. www.cnn.com MERCA DRUMI Y BO PRESION: Un investigacion cu a tuma luga na Merca ta mustra cu pa yuda baha e presion, hende homber cu tin 65 aña of mas y cu no tawata sufri di presion halto ora cu e studio a cuminsa. Loke a demostra ta si bo no drumi profundamente, e presion ta subi cu tur consecuencianan cu esaki por tin. Scucha loke bo curpa y famia ta bisabo. Si bo famia ta bisa cu bo no ta hala bon rosea ora bo ta drumi, papia cu un medico pa wak si bo por tin un problema den bo soño. www.cnn.com GRAN BRITANIA versidad Britanico ta bisa cu come chuculati ta bon pa bo curason. A bin dilanti cu esnan cu a come e cantidad mas halto di chuculati tawatin 37 por ciento menos chens di haya problema di curason y ader, compara cu esnan cu ta come tiki chuculati. Si ta pone un pregunta na e resultado aki, paso chuculati tin hopi caloria, llocual por hisa e chensdi sobrepeso y diabetes. www.nu.nl NICARAGUA VACUNA E YIUNAN: Na Nicaragua a cuminsa cu un campaña di vacuna contra di sarampi y rubella. A hende den e barionan di Managua. A yama tur mayornan di muchanan pa nan bin vacuna nan yiunan lo mas pronto posibel. www. minsa.gob.ni

Pasta?

door di Lucy Strijdhaftig No, pasta ta haci mi gordo! Un grito cu hopi biaha mi ta tende rond di mi. Awel pa mustra esnan cu ta kere cu pasta ta haci nan gordo mi tin 1 hopi dushi y cu poco caloria. Y loke semper mi lo keda enfatisa ta no ta loke nos ta come ta haci nos gordo pero ta e cantidad di cuminda cu nos ta come ta haci nos gordo. Mi tip preferi semper ta keda: uza un tayo mas chikito, asina e cuminda ta mustra hopi den bo tayo. PASTA CU GALIÑA Y CHAMPIGNON Ingrediente pa 6 porcion/plato: • 375 gram pasta • 350 gram galiña corta na bloki • 300 gram champignon corta na plak • 225 gram tomati corta na plak • 120 milliliter bouillon di galiña • 60 milliliter biña blanco sec • 1 siboyo corta chikito • 25 gram basilicum fresco corta chikito • 75 gram keshi parmesan • • 1 cuchara di oregano • • ¼ telep di salo • ¼ telep di peper Preparacion: 1. Herbe e pasta 2. Season e galiña cu e salo y peper. Pone 1 cuminsa keinta. Y hasa e galiña. 3. Saca e galiña for di e panchi y pone un cuchara champignon y siboyo. 4. Despues agrega e biña y e bouillon di galiña den e panchi y lage cushina ariba un candela abao pa mas o menos 10 minuut. Rato rato ta draai e pe no pega. 5. Kita e panchi for di e candela y pone e pasta, e galiña, tomati, oregano y basilicum y brouw tur cos bon hunto 6. Pone un poco den bo tayo y strooi keshi parmesan ariba. E plato delicioso aki ta contene pa porcion: Caloria: 294 Vet: 7 gram Vet satura: 2 gram Proteina: 22 gram


15

Bo ta corda e dicho: ¿Necesitas un halls?

door di Ethleen Henson

B

o a leun pa bisa algo na bo amigo y na e cara di dje, bo a ripara cu algo no ta bon. Hmm mi ta kere cu mi a pone demas siboyo den mi hamburger awe. Bon noticia, mal aliento sa pasa cu tur hende den bes y cuando. Esey kiermen cu bo no ta bo so. Ban wak con pa detecta, preveni y trata e mal aliento. Mal aliento ta un nomber comun pa un condicion medico conoci como halitosis. Tin diferente cos cu por causa halitosis, for di no skeiro bo djente te cu cierto condicionnan medico. Tin ora e persona no ta ni na altura cu e tin mal aliento. Tin diferente forma pa bisa un persona cu e tin mal aliento, p.e. ofreciendo esaki un menta of bals sin mester di bisa nan algo. Pero den caso cu bo tin mal aliento constantemente, lo ta bon pa bishita bo dentista y of bo dokter di cas.

bon bo ta causa cu e cuminda cu ta keda den bo boca ta colecta bacteria. E cuminda ta putri den boca y ta causa cu bo boca ta cuminsa hole (of hole malo). • Huma sigaria y tabaco. Humamento ta seca bo boca causando un holor desagradable. • Malesa. Cancer, disorden di e metabolismo, causa un holor di pisca. Medicamento cu ta wordo usa pa preshon halto, condicionan psychiatrico of problema di e urinewegen por produci tambe mal aliento. • Condicion di boca, nanishi y garganta. Sinusitis y of ulcers den e via respiratorio tambe por ocasiona mal aliento.

Tratamento y medicina • Pasta dental y likido pa spula boca. Si bo tin mal aliento pa motibo di bacteria (placa) na bo djente, e dentista por recomenda e uzo di likido pa spula boca . Esaki ta mata e bacterianan paso e ta contene cetylpyridinium chloride. Tambe e por recomenda pasta dental cu ta contene un ingrediente anti bacterial. • Tratamento pa malesa dental. Si e dentista descubri cu bo tin malesa di carni djente, e por mandabo na un specialista.

Kico ta causa mal aliento? • siboyo,keshi, orange juice y refresco. Cuminda cu ta contene cierto azeta por causa mal aliento. mas conoci cu ta causa mal aliento, pero tin mas berdura y condimento. Despues cu e cumindanan aki wordo digeri, e azeta ta wordo absorba den bo sanger. Na su turno e ta wordo hiba na bo pulmon y esaki ta bay over na bo aliento te ora cu e cuminda ta elimina for di bo curpa. • djente regularmente. Door di no skeiro djente

E prome menstruacion

D

door di Magaly Tobel en bida nos tin varios fase y un di nan pa e hende muhe su bida ta menstruacion. E prome bes cu bo ta ongesteld ta un evento grandi (un milestone) den e desaroyo di bo curpa. Tin hopi nomber pa menstruacion, manera ongesteld, regla di luna, cay malo. Mucha muhenan rond di e edad di 11 pa 14 aña cu no a cay ongesteld ainda ta preocupa ki ora ta e dia. Mucha muhenan cu a pasa den esaki caba tin hopi pregunta. Mi ta bay usa maandverband of tampons? E dolor y kehonan cu mi ta haya ta normal? Tur e preguntanan aki ta normal. AZV ta duna bo algun informacion pa abo como hoben cu tin cu pasa aden ainda of cu a caba di pasa den esaki y tin (ainda) pregunta. Edad Entre 11 pa 17 aña ta normal pa bo haya bo menstruacion. Semper tin excepcion manera 9 of 10 aña pero tin otro cu ta haya nan menstruacion despues di 17. En general mucha muhenan largo y mas pisa ta haya menstruacion tempran. Bo mes

no por haci algo pa haye mas prome of mas despues. Bo curpa ta dicidi esey. Señal Prome cu bo haya bo menstruacion bo ta haya algun señal di cambio di hormona den bo curpa. Crecemento di cabey na e parti abou di bo curpa y tambe desaroyo di pecho. Door di pone bon atencion na e señalnan di bo curpa, esta e desaroyo di e cabeynan na e partinan genital (e ta bira mas hopi) y e pechonan cu ta cuminsa haya forma, bo por cuminsa prepara. Lo ta bon pa cana cu un maandverband den e temporada aki den tas. Mayoria mucha muhe ta ripara cu algo ta pasando cu nan curpa door cu e prome biaha nan ta mancha (un plek di sanger ta sali for di e vagina). E no ta asina cu e prome biaha bo ta haya un bashamento di hopi sanger. Tin biaha e ta keda na e plek di sanger esaki ta ‘spotting’. E ‘spotting’ por ripiti mas biaha prome cu bo haya bo menstruacion mes. AZV kier yudabo pa cuida bo mes, sigui nos informacion pa asina bo siña mucho mas. Te otro biaha!


16

E preguntanan mas frecuente na AZV

door di Solange Tchong

1) Cuanto biaha pa aña AZV ta publica Pulso? Pulso ta wordo publica 4 biaha pa aña, den luna di maart, juni, september y december. Bo por busca ImSan (Instituto Medico San Nicolas). Tambe bo ta haya Pulso cerca bo dokter di cas, botica of un di e otro dunadonan di cuido cu ta traha cu AZV. Otro manera pa bo haya Pulso ta via nos website www.azv.aw. 2) Mi a caba di haya baby. Cuanto tempo mi tin pa registra mi baby na AZV y cua documentonan mi mester trece? Esaki ta depende di e situacion di e hende muhe of pareha. Akibou nos ta describi algun ehempel. * Si ta trata di un pareha casa di cual un di e mayornan ta naci na Aruba y tin nacionalidad Hulandes: • Buki di casamento of • Acta di nacemento di e baby of • Carchi di nacemento di hospital (e carchi ros of blauw) plus • Un prueba di inscripcion na Censo di Awg. 5,= no mas bieu cu 1 luna (extracto di Censo) • Paspoort of cedula (otorga dentro di Reino Hulandes) • Awg. 7,50 pa e ZorgPas • Mester trece e baby pa nos por saca potret di dje * Si ta trata di un mama soltera naci na Aruba y cu tin nacionalidad Hulandes: • Buki di famia of e acta di nacemento di e baby • Inscripcion di Censo no mas bieu cu 1 luna di e baby

• Paspoort valido di e mama of Cedula (otorga den Reino Hulandes) y • Den caso cu ta trata di un baby reconoci door di e tata mester trece adhunto e acta di reconocimento • Awg. 7,50 pa e ZorgPas • Mester trece e baby pa nos por saca potret di dje * Si ta trata di un baby naci na Aruba di un mama cu tin permiso di estadia y di cual e baby ta reconoci door di un tata cu nacionalidad Hulandes: • Buki di famia of e acta di nacemento • Inscripcion di Censo no mas bieu cu 1 luna di e baby • Paspoort valido di e mama of(Cedula otorga den Reino Hulandes) y • Acta di reconocimento y • Cedula di Reino Hulandes) • Awg. 7,50 pa e ZorgPas • Mester trece e baby pa nos por saca potret di dje * Si ta trata di un pareha of un mama soltera cu permiso di estadia: • E acta di nacemento di e mucha • Paspoort of cedula (di Reino Hulandes) di e mayor/nan • Recibo di pago pa e permiso di e baby di SIAD • Comprobante di cita cu DIMAS pa e baby • Permisonan valido di mayor/nan • Awg. 7,50 pa e ZorgPas • Mester trece e baby pa saca su potret * Den caso cu un voogd ta bin inscribi e baby: • E acta di nacemento di e mucha

Colofon: “Pulso” ta un proyecto di departamento di Informacion & Comunicacion di Organo Ehecutivo AZV. E ta un corant gratis cu tin como meta pa informa y conscientisa e aseguradonan riba su seguro AZV. E di dos meta ta pa percura pa informacion yega na e aseguradonan di AZV riba diferente topico di salud, tanto na Aruba como internacional. Bo tin algun comentario, pregunta of sugerencia? Comunica cu nos na: info@uoazv.aw Tambe bo por yama nos na: Organo Ehecutivo AZV Rumbastraat 21 Tel. (297) 5279900 Redaccion: Diandra Alders Ethleen Henson Joost van de Kamp Lucy Strijdhaftig Solange Tchong Magaly Tobel

Colaborador: Drs. H.A.E. van Gaalen Drs. J. Petronilia Solange Tchong Fotografo: Diandra Alders Solange Tchong Diseñador: Gerardo Perdomo Imprenta: Interprint N.V. Van Leeuwenhoekstraat 26 Oranjestad, Aruba Siguiente edicion: 15 di december 2011

• Inscripcion di Censo no mas bieu cu 1 luna • Prueba cu e persona ta voogd di e baby (Carta di Voogdijraad of Uitspraak Hues) y • of Cedula di Reino Hulandes) • • Awg. 7,50 pa e ZorgPas • Mester bin cu e baby pa por saca su potret pa su ZorgPas *Si ta trata di un baby cu mester bay exterior pa cuido medico (dus asina cu e la caba di nace) mester tene cuenta cu e mayor/nan mester duna un familiar of un conoci e autorisacion (por escrito) pa bin inscribi e baby na AZV. *Si ta trata di un baby cu mester keda hospital despues di nacemento pa ricibi tratamento medico e ora e mayor/nan mester pasa AZV pa inscribi e baby cu e documentonan necesario y AZV mes lo bay saca e potret di e baby na hospital. Punto di atencion pa loke ta inscripcion di baby: percura pa inscribi bo (so) baby dentro di 1 luna di su nacemento. Den e caso ey, nos ta cubri tur gasto medico manera e parto y/of estadia den hospital. Na momento cu bo no cumpli cu inscripcion dentro di 1 luna, esaki tin como consecuencia cu nos ta inscribi bo baby segun e segun e fecha di nacemento di bo baby. Cu otro palabra: tur gasto relaciona cu bo parto lo core pa bo propio cuenta.

Tur derecho reserva. Ningun parti di e edicion aki mag wordo multiplica, copia y/of publica sin e aprobacion previo y por escrito di e redaccion di Pulso. Aunke e edicion aki a wordo compila cu hopi cautela, e redaccion di Pulso y colaboradornan no ta acepta ningun responsabilidad pa daño causa pa motibo di eror y/of imperfeccion den e edicion aki.


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.