AXIOS Journal Vol.3 (2018) by Axios Skopje

AXIOS Student journal for Archaeology and History of Art ISSN: 2545-4285

Студентско археолошко здружение „Аксиос“ – Скопје Association of Archaeology students “Axios” – Skopje

AXIOS Student journal for Archaeology and History of Art Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285 Publisher: Association of Archaeology students “Axios” Bld. "Goce Delčev" 9, 1000 Skopje, Republic of Macedonia Editor-in-chief: Igor Eftimovski Editorial board: Darko Angjelkovski Kristijan Tosheski Tijana Ana Spasovska Filip van der Flier Čejkovski Angela Vitanovska Darko Jovanoski Violeta Risteska Ivan Malezanov Ivana Vucić Vladimir Tanevski Simona Siljanoska Ivana Gjorgievska Darko Trajkovski Anita Jovanova Graphic design: Igor Eftimovski

This is an open-access journal which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author and source are credited.

AXIOS Student journal for Archaeology and History of Art Vol. 3, 2018 ISSN: 2545-4285

Skopje, 2018

Table of Contents: Maida Turkmanović - Posebni nalazi sa istraživanja lokaliteta Butmir, faza I, 2016.godina // Special finds from the excavation of site Butmir, phase I, year 2016………............................…..........11 Stefan Novaković - Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije iz bronzanog u gvozdeno doba u Egeji // Cyprus and Euboea: Contribution to the study of the transition from Bronze to Iron Age in the Aegean……………………........................………..….......24 Igor Eftimovski - Прелиминарно рекогносцирање на локалитетот Кула-Избишта, Преспа // Preliminary survey of the site Kula-Izbishta, Prespa region…………….............…...….…..38 Emir Karić - Antički orijentalni kultovi na tlu današnje Bosne i Hercegovine // Oriental cults from Antiquity on the territory of modern Bosnia and Herzegovina…………………………..….....48 Vladimir Tanevski - Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци // The forgotten church of Saint George in Gradovci…………………………………...…........................…..69 Valentina Pavlič - The question of the collaboration between baroque sculptor Joseph Straub and baroque painter Valentin Metzinger: Some circumstances about the altars in Taborsko (Croatia), Malečnik, Slovenska Bistrica and Rogatec (Slovenia)………………...…………………………….…..….....88

Vasko Gičevski - Милет системот, османизмот и современите национал-идентитетски кризи на Балканот // The Millet system, Ottomanism and the contemporary national identity crisis in the Balkans……………………………………………..........…...…106 Igor Eftimovski - Предлог проект - Археолошки парк „Шурленско Кале“, Преспа // Project proposal - Archeological Park "Šurlensko Kale", Prespa……………….………......……..124

Preface This year has been of great importance for the Association of Archeology Students "Axios", bringing many positive experiences and memories for its current members, but also in building a strong foundation for further development of the Association by its future members. Our first project of 2018 was an event dedicated to contemporary global trends in archeological theory and methodology, specifically giving younger researchers a say in the matter. This event subsequently led to "Axios" becoming a partner of the National Institution Stobi, which manages the country's most excavated and most important archaeological site - the Roman municipium of Stobi. Members of "Axios" were part of numerous projects together with the staff of the National Institution Stobi throughout the year, establishing a strong bond of collaboration for the future to come. In June, the Association also organized a three-day multimedia cultural event titled "Topic:No!", bringing together over 50 young volunteers from the humanities and arts to exchange thoughts, ideas and knowledge: archaeologists, art historians, historians, anthropologists, ethnologists, classical philologists, defectologists, painters, sculptors, musicians, poets etc. all together to share their views on the future of the cultural sector. Now, as continuation of our activities in a very busy year, we present in front of you the third issue of the international student journal for archaeology and history of art "AXIOS", composed out of eight papers written by students from the Republic of Macedonia, Serbia, Slovenia, and for a first time, Bosnia and Herzegovina. Although there are fewer papers in quantity than in the previous two volumes, their quality adds for it, bringing important new information and discussion to the academic community. We hope that you will find them as interesting and insightful as we did.

- The Editorial Board

Posebni nalazi sa istraživanja lokaliteta Butmir, faza I, 2016.godina Special finds from the excavation of site Butmir, phase I, year 2016 Maida Turkmanović Postgraduate student of Archaeology Faculty of Philosophy - Sarajevo

University of Sarajevo maidaturkmanovic@gmail.com Apstrakt: Butmir kao najznačajnije neolitsko naselje nalazi se u Sarajevu, na Ilidži, istraživano je više puta tokom godina. Prvo od tih istaživanja bilo je od strane F. Fiale, W. Radimskog i M. Hoernesa u periodu od 1893 do 1896.godine. Istražena je velika površina od 5305m2. Ovaj lokalitet je jedan od najvećih arheoloških istraživanja neolitskog perioda na prostoru bivše Jugoslavije. Nakon toga organizovan je kongres arheologa i antropologa pa je butmirski lokalitet označen kao eponimni lokalitet istoimene kulture mlađeg neolita čime je ostao do danas najpoznatiji kulturno istorijski spomenik u Bosni i Hercegovini. Ključne reči: Butmir, neolit, Sarajevo, Bosna i Hercegovina, kongres, spomenik.

Butmirsko naselje iz neolita, otkriveno je slučajno prilikom gradnje Poljoprivredne stanice u Butmiru. Tokom prvih arheoloških iskopavanja 1893-1896.godine od strane Fiale,

Turkmanović M., Posebni nalazi sa istraživanja lokaliteta Butmir..., 11-23

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Hoernesa i Radimskog, istražena je ogromna površina od 5305m2. Tom prilikom otrkivena je velika količina kamenih alatki, keramike, antropomorfnih figurina što je zaintrigiralo naučnu javnost pa je Austro-Ugarska uprava 1894.godine organizovala Kongres antropologa i arheologa na koji su došli svi tadašnji najveći svetski arheolozi. U periodu od 1896.godine do danas još dve kampanje su rađene u obliku zaštitnih iskopavanja. Prva geološka istraživanja manjeg obima, koja su prethodila gradnji Instituta za poljoprivredu i razvoj 1979.godine, radio je Borivoj Čović, nakon čega su usledila manja arheološka istraživanja koja je radio Brunislav Marjanović. Rezultati ovih istraživanja nisu publicirani, ali su navedeni u nekim člancima koji su kasnije objavljeni.1

Slika 1- Situacijski plan neolitskog lokaliteta na Butmiru iz 1896. godine (Preuzeto od: Fiala /Hoernes 1898, 8)

Naredna istraživanja ovog lokaliteta su bila zaštitna koja su obavljena tokom izgradnje nove trase ceste Ilidža-Hrasnica, 1999.godine, obavljena su od strane Zilke Kujundžić Vejzagić. Prilikom ovog istraživanja nađeni su ostaci koji datiraju u neolit i mlađe željezno doba – laten. U 1

Kaljanac, 2016, 8, 9.

Turkmanović M., Posebni nalazi sa istraživanja lokaliteta Butmir..., 11-23

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

stratigrafskim jedinicama identificirana su dva horizonta stanovanja, gde je u donjem starijem horizontu došlo do delimičnih oštećenja sloja zbog ukopavanja nastambi iz gornjeg mlađeg horizonta. Za vreme ovih istraživanja pronađeni su ostaci koji ukazuju na postojanje sistema zaštitnih rovova, zemunica, popločanih ulica, vanjskih ognjišta i tragova rane metalurgije.Na osnovu pronađenih nalaza autorica je pretpostavljala da je ovim istaživanjem zahvaćeno jugoistočno rubno područje naselja butmirske kulture.2 U okviru međunarodnog istraživačkog projekta „Rekonstrukcija procesa naseljavanja u kasnom neolitu na prostoru centralne Bosne“, 2002.godine je izvršeno manje sondažno istraživanje sa ciljem određivanja vetikalne stratigrafije naselja, pa su uzeti uzorci za paleobotaničke i paleozoološke analize.3 Otvorena je sonda manjih dimenzija uz istočni profil iskopa sa istraživanja rađenih 1893 i 1896.godine. Paralelno sa ovim međunarodnim projektom izvršeno je arheološko istraživanje na Tilavi na lokaciji za kompleks Terme – Ćatež, zapadno od istraženog centralnog dela lokaliteta Butmir.4 Nakon svih ovih istraživanja 2016.godine Institut za arheologiju pri Filozofskom fakuletetu u Sarajevu počinje prospekcijska istraživanja na ovom prostoru. Cilj je bio utvrditi granice rasprostiranja arheološkog nalazišta na lokalitetu praistorijskog naselja Butmir. Prva faza je obavljena u skladu sa predviđenim Planom preventivne prospekcije arheološkog potencijala na lokalitetu nacionalnog spomenika Arheološko područje – prahistorijsko naselje u Butmiru, općina Ilidža (Faza I).5 U skladu sa ovim, plan je u okviru celokupnog prostora obuhvaćenog istraživačkim radovima predvideo ukupnu podelu prostora na četiri sekcije, na kojima je predviđena implementacija aktivnosti otvaranja testnih rovova (TR), testnih bušotina (B) i geofizičkih i zračnih snimaka, čime bi bila definirana tačna rasprostranjenost arheološkog potencijala u okvirima pojedinačnih sekcija. Pored ovih metoda voditelj istraživanja je dodao i otvaranje malih sondažnih iskopina u okviru ETP i ITP terenskog pregleda koji su raspoređeni zavisno od pristupačnosti i konfiguracije terena unutar predviđenih sekcija.6 Na početku istraživanja došlo je do promene plana u sekciji 4 zbog situacije da se na tom prostoru nalazi voćnjak jabuka koji istovremeno i najvećim delom zauzima njenu površinu i zbog toga je bilo 2

Kujundžić Vejzagić, 2002, 4-8. Hoffman, 2009, 142-156. 4 Kaljanac, 2016, 10. 5 Kaljanac, 2015, 1-8. 6 Kaljanac, 2017, 19. 3

Turkmanović M., Posebni nalazi sa istraživanja lokaliteta Butmir..., 11-23

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

neizvodivo pristupiti predviđenim metodološkim principom. Nemogućnost otvaranja rovova na ovom prostoru kompenziran je otvaranjem ručnih sondi koje su pratile osnovne parametre prvenstveno utvrđivanja prisutnosti arheološkog potencijala. Pošto je ručno otvaranje arheoloških sondi znatno sporije i zahtevnije od drugih metoda izvođenja radova, prospekcija na ručnim sondama je počela prva i vremenski trajala najduže.7 Ovom metodom na jednom prostoru tačnije u sondi 7, nađeno je cca 204 fragmenta keramike.

Slika 2 - Pogled na nalaze i njihovu distribuciju u sondi 7 (Preuzeto od: Kaljanac, CBI, 2017, 27. Foto: Jesenko Hadžihasanović)

Prema statističkim podacima rađenim prilikom pisanja izveštaja vidi se da je ukupan broj nađenih fragmenata 507. U nastavku će biti stavljena statistička tabela i krenuće se sa objašnjenjem nekih posebnih nalaza.

Kaljanac, 2017, 20.

Turkmanović M., Posebni nalazi sa istraživanja lokaliteta Butmir..., 11-23

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Turkmanović M., Posebni nalazi sa istraživanja lokaliteta Butmir..., 11-23

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Slika 3 - Statistička tabela nalaza na lokalitetu Butmir 2016.godine (Preuzeto od: Kaljanac, 2017, 28-29)

Kao što se može videti na tabeli statistike nalaza, najviše ih je nađeno u sondi broj 7, gde je dosta fragmenata ostalo u zemlji zaštićeno geo tekstilom da bi se sačuvalo za moguća sistematska istraživanja ili stavilo pod zaštitu Valleta konvencije. Slike fragmenata keramike koje će biti postavljenje su većinom iz sonde 7 jer se radi o posebnim nalazima koji su ukrašeni ornamentima koji se sreću i na drugim lokalitetima za koje naučnici kažu da pripadaju kakanjskoj ili butmirskoj kulturi, pa će se u daljem tekstu govoriti i komparirati određeni fragmenti. Zanimljiv primer i sličnost sa drugim fragmentom vidimo na fotografiji 4:

Slika 4 - Fragment keramike iz sonde 7 (Preuzeto od: Kaljanac, 2017, 40. Foto: M. Turkmanović)

Slika 5 - Nacrtani fragment keramike butmirska faza I (Preuzeto od: Perić, 1995)

Kako se može videti prema ornamentu ova dva fragmenta su veoma slična, skoro identična. Nađen je još jedan fragment na Butmiru prilikom istraživanja 2016-te godine koji se može svrstati u ovu grupu i slika ovog fragmenta je slikana elektronskim mikroskopom. Na 16

Turkmanović M., Posebni nalazi sa istraživanja lokaliteta Butmir..., 11-23

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

crtežu preuzetom od Perića ništa se sem ornamenta ne može sa sigurnošću komparirati sa ovim fragmentima jer ne postoji fotografija tačnije nije objavljena fotografija ovog fragmenta.

Slika 6 - Fragment keramike pod elektronskim mikroskopom (Preuzeto od: Kaljanac, 2017. Foto: Dž. Merdanić)

Zahvaljujući ovom mikroskopskom snimku mogu se izbliza videti ne samo ornamenti već i primese koje sadrži određeni fragmenat. Poznato je da su karakteristike butmirske keramike između ostalih crna glačana keramika u svoja tri osnovna oblika kao bikonične posude, zaobljene šolje, zdele kao i vaze na nozi sa brojnim varijacijama oblika tih nogu. 8 Spiralno trakasta keramika je najizrazitija karakteristika klasične butmirske skupine (Butmir II faza). U tehničkom pogledu to je najbolje izrađena keramika, a majstori su dostigli najviši umetnički nivo u njenom ukrašavanju. Osnovni oblici ove spiralno trakaste faze su: loptaste vaze, loptaste vaze sa visokim vratom, bikonične zdele i šolje, vaze sa više nogu, razno minijaturno posuđe kao i žrtvenici na četiri noge.9

8 9

Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, 1984, 53. Ibid, 1984, 54.

Turkmanović M., Posebni nalazi sa istraživanja lokaliteta Butmir..., 11-23

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Turkmanović M., Posebni nalazi sa istraživanja lokaliteta Butmir..., 11-23

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Turkmanović M., Posebni nalazi sa istraživanja lokaliteta Butmir..., 11-23

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Na fotografijama u tabeli II su većinom prikazani fragmenti narandžasto sivkaste boje sa dosta vidljivih primesa dok takođe ima jedan ornamentirani fragmenat ukrašen tehnikom ubadanja i urezivanjem linija. I ovaj fragment iako crn ima dosta primesa braon i sive boje, što se možda teško uočava na fotografijama. Potrebno je reći da se fragmenti slikani u tabeli I elektronskim mikroskopom mogu povezati sa ovim fragmentom ukrašenim ubadanjem i urezivanjem linija iz tabele II iako ovaj fragment nije fotografisan mikroskopom poseduje slične ako ne i iste primese kao i fragmenti iz tabele I, iako su rupice od ubadanja dosta sitnije, jednake i pravilne. Zaključna razmatranja Butmirska kultura je dobila ime po prvom iskopanom nalazištu u Butmiru kod Sarajeva. U okvir butmirske grupe spadaju naselja u Kraljevinama kod Novog Šehera, u Obrama II kod Kaknja, Nebu blizu Karahodža kod Travnika, Crkvini kod Turbeta, Okolištu u Donjim Moštrama kod Visokog i na Brdu u Kiseljaku. Prema ovome butmirska kultura zauzima uglavnom porečje reke Bosne, a njena naselja su nekada locirana u blizini naselja kakanjske kulture. Kako je već rečeno naselje u Butmiru je locirano uz reku Željeznicu. Za 22 dana, na prostoru od 30. hektara izvršena su prospekcijska istraživanja 2016.-te godine. Istraživanja je vodio Institut za arheologiju pri Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Voditelj istraživanja je bio doc.dr. Adnan Kaljanac dok su članovi voditeljskog tima bili prof.dr. Adnan Busuladžić, Jesenko Hadžihasanović MA, Edin Bujak, MA. Pored voditeljskog tima dodatno osoblje činili su saradnici instituta Elma Hantalašević BA, Ena Mašić MA, Dženefa Merdanić BA, Mehmed Muminović BA, Azra Sarić BA, Maida Turkmanović BA. Kao konzorcijski partneri tu su bili ispred Arhej d.o.o iz Ljubljane stručni tim Matjaž Novšak, Aleksander Horvat (geolog), Tomaž Verbič (geolog), Robert Erjavec, Jašar Skorupan i Borut Troška (antropolog). Kao sturčni nadzor ispred Univerziteta u Ljubljani bio je prof.dr. Predrag Novaković. Kako je već rečeno pored testnih rovova (TR), bušotina (B), rađena su geofizička snimanja kao i zračne snimke. Zbog konfiguracije terena otvarane su i ručne sonde ETP i ITP, zavisno od pristupa i konfiguracije terena. Nakon 22. dana rezultat je bio sledeći: iskopano je 7 sondi veličine 2x2m, zatim 192 manjih ETP-ova u svim sekcijama je otvoreno veličine 0,50x0,50m, dok je ITP-ova bilo 40. Sa svim ovim radovima pokriven je ceo lokalitet od 30.hektara. Cilj prospekcije je bio utvrditi granice arheološkog lokaliteta i njegov potencijal. Kopalo se do prvog nalaza. Kako se može 20

Turkmanović M., Posebni nalazi sa istraživanja lokaliteta Butmir..., 11-23

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

videti u statističkoj tabeli evidentirano i fotografisano je ukupno 507 fragmenata gde je pored keramike zastupljeno i odbitaka, kamena, uglja i kosti. Najviše nalaza, čak 204 njih, nađeno je u sondi 7. Neki od posebnih nalaza može se vidjeti u tabelama iznad.

Bibliografija: 1. Hoffman, R. / Kujundžić- Vejzagić, Z. / Muller, J. / Rassmann, K. / Muller-Scheessel, N, 2009, Rekonstrukcija procesa naseljavanja u kasnom neolitu na prostoru centralne Bosne, GZM, n.s. 50/51, Sarajevo 2009, 11-178. 2. Kaljanac, A. 2015, Plan preventivne prospekcije arheološkog potencijala na lokalitetu nacionalnog spomenika Arheološko područje – prahistorijsko naselje u Butmiru, općina Ilidža (Faza I), Sarajevo 2015. 3. Kaljanac, A. 2016. Izvještaj o arheološkim prethodnim radovima istražnog karaktera – Plan preventivne prospekcije arheološkog potencijala na lokalitetu nacionalnog spomenika Arheološko područje – Prahistorijsko naselje u Butmiru, Sarajevo 2016. 4. Kaljanac, A. 2017, Rezultati arheološke prospekcije 2016.godine na lokalitetu Butmir, ANUBiH, Centar za balkanološka ispitivanja, br 46, 2017. 5. Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1984. 6. Kujundžić-Vejzagić, Z. 2002, Izvještaj o realizaciji programa zaštitnih arheoloških istraživanja na lokalitetu Butmir - Ilidža predviđen za izgradnju Kompleksa Terme Čatež, Sarajevo 2002.

Turkmanović M., Posebni nalazi sa istraživanja lokaliteta Butmir..., 11-23

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Summary Special finds from the excavation of site Butmir, phase I, year 2016 Maida Turkmanović

The Butmir culture was named after the first excavated site in Butmir near Sarajevo. Known settlements within the Butmir group are: Kraljevino near Novi Seher, Obram II near Kakanj, Nebu-Karahodz near Travnik, Crkvini near Turbet, Okolištu at Donji Moštram near Visoko and on Brdo at Kiseljak. Based on this, we can conclude that the Butmir culture mostly occupies the basin of river Bosna, and its settlements were located near the settlements of the Kakanj culture. As already mentioned, the settlement in Butmir is located along the river Zeljeznica. During 2016, prospecting surveys were carried out at Butmir for 22 days in an area of 30 hectares. The research was conducted by the Institute of Archeology at the Faculty of Philosophy in Sarajevo. The research leader was doc.dr. Adnan Kaljanac while the members of the team were prof.dr. Adnan Busuladzic, Jesenko Hadzihasanovic MA, and Edin Bujak, MA. Additional staff members included: Elma Hantalasevic BA, Ena Masic MA, Dženefa Merdanic BA, Mehmed Muminovic BA, Azra Saric BA, Maida Turkmanovic BA. As partners, an expert team from Arhei d.o.o Ljubljana was also present, consisted out of: Matjaž Novšak, Aleksander Horvat (geologist), Tomaž Verbič (geologist), Robert Erjavec, Jašar Skorupan and Borut Troška (anthropologist). The team also included prof.dr. Predrag Novakovic from the University of Ljubljana as a professional supervision. In addition to test trenches (TR), wells (B), geophysical surveys and aerial images were also made. Due to the field configuration, ETP and ITP trenches have been also opened by hand, depending on the preferred approach and configuration of the terrain. After 22 days, the results were: 7 opened trenches measuring 2x2m, 192 smaller ETPs in all sections measuring 0.50x0.50m, and 40 ITPs. 22

TurkmanoviÄ&#x2021; M., Posebni nalazi sa istraĹživanja lokaliteta Butmir..., 11-23

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

All these efforts covered the entire site area of 30 ha. The aim of the prospecting was to determine the boundaries of the archaeological site and its potential, digging until the first find. As seen in the statistical table, a total of 507 fragments were recorded and photographed, where, in addition to ceramics, debitage, stones, charcoal and bones were also present. Most of the findings, precisely 204 in number, were found in trench 7. Some of the special findings can be seen in the tables above.

Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije iz bronzanog u gvozdeno doba u Egeji1 Cyprus and Euboea: Contribution to the study of the transition from Bronze to Iron Age in the Aegean Stefan Novaković Postgraduate student of Archaeology Faculty of Philosophy - Belgrade University of Belgrade stefanchb.novakovic@gmail.com

Apstrakt: Tokom kasnog bronzanog doba čitav Egejski prostor bio je zahvaćen velikim društvenim promenama koje su kulminirale padom mikenske kulture prouzrokovanim sukcesivnim migracijama različitih naroda koje tadašnji anali beleže kao „Narode s mora“. Ovi događaji nesumnjivo su bili podstrek za početak intenzivnije metalurgije gvožđa na Egejskom prostoru. Sa druge strane, iako je Kipar igrao presudnu ulogu u eksploataciji i trgovini bronzom tokom bronzanog doba Egeje, njegova uloga se nije smanjila ni tokom ranog gvozdenog doba, gde prema dosadašnjim istraživanjima naziremo najraniju metalurgiju gvožđa na tlu istočnog Sredozemlja. S tim u vezi, cilj ovog rada je da pokuša da preispita 1

Autor izražava ovim putem najveću zahvalnost kolegi Aleksandru Dunjiću, istoričaru, na nesebičnoj pomoći tokom izrade ovog rada.

Novaković S., Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije..., 24-37

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

moguće kontakte i uticaj Kiparske metalurgije gvožđa na lokalitet Lefkandi na Eubeji tokom tranzicije iz bronzanog u gvozdeno doba s obzirom da su kulturni kontakti ova dva ostrva dobro posvedočeni arheološkim putem i podstakne na diskusiju o pojavi urbanizacije koja je do sada povezivana sa razvojem metalurgije i uticaju na pojavu gvozdenog doba na širem području Grčke. Ključne reči: Kipar, Lefkandi, velika egejska seoba, kasno bronzano doba Egeje, gvozdeno doba, arheometalurgija, urbanizacija. Kada je reč o interpretacijama tranzicije iz bronzanog doba u gvozdeno doba na području Mediterana, a posebno na tlu Grčke, može se primetiti da su tumačenja ovog fenomena prevashodno zasnivana na pretpostavkama da je sa padom mikenske kulture krajem XIII i početkom XII veka pre nove ere, došlo do kolapsa u metalurgiji i trgovini bronzom koja je u mikenskom ekonomskom sistemu bila obezbeđivana dugoročnim trgovačkim vezama između Kipra, Levanta i Grčke. U nemirnim vremenima praćenim padom mikenskih „palata“, trgovačke veze su bile prekinute širom Mediterana, a eksploatacija i trgovina bakra i kalaja znatno otežana. Prema dosadašnjim interpretacijama ovakav sled događaja prouzrokovao je krizu u metalurgiji bronze, koja je rezultirala iznalaženjem alternativnih metalurških tehnologija, odnosno usvajanjem metalurgije gvožđa na teritoriji Grčke.2 Novijim istraživanjima izraženi su brojni nedostaci ovakvih interpretacija. Sa jedne strane metalografske studije su pokazale da bronzani predmeti ne oskudevaju u primesama kalaja, što bi se moglo očekivati u vremenima nakon naglog prekida u metalurgiji i posebno trgovini bronzanim izrađevinama izazvanog egejskom seobom. Sa druge strane, pretpostavljeno je da je metalurgija gvožđa bila prenešena importom na tlo Grčke. Prvobitno nastala u Anadoliji metalurgija gvožđa je razvijena i usavršena u severnoj Siriji i posebno na Kipru tokom XII i XI veka pre naše ere. Uporedna analiza metalnih predmeta iz Grčke, sa Levanta i iz Etrurije pokazuje da je metalurgija gvožđa importovana na tlo Grčke u već razvijenoj formi sa Kipra. Iako je Kipar, kako smo već videli, predstavljao jedan od glavnih izvora bakra mikenskoj 2

Benac, Alojz. 1987. O etničkim zajednicama starijeg željeznog doba, Praistorija jugoslavenskih zemalja V, 737 – 804, ur. A. Benac. Sarajevo: Centar za balkanološka ispitivanja; Whitley, James. 2001. The Archaeology of the ancient Greece. Cambridge: Cambrdge University Press; Snodgrass, Anthony. 1971. The Dark Age of Greece. Cambridge: Cambridge University Press.

Novaković S., Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije..., 24-37

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

civilizaciji i bio blisko povezan sa njom uskim trgovačkim vezama, postavlja se pitanje kako je metalurgija gvožđa tako brzo importovana na tlo Grčke ako se uzme u obzir nagli prekid ovih veza tokom tkz. „egejske seobe“ koja je zahvatila čitavo istočno Sredozemlje krajem XIII i početkom XII pre nove ere?3 S tim u vezi, namera nam je da u ovom radu pokušamo da preispitamo da li se tokom tranzicionog perioda iz bronzanog u gvozdeno doba, nakon kolapsa mikenskog sveta i „egejske seobe“, može dovesti u vezu širenje pretpostavljene metalurgije gvožđa sa Kipra na Eubeju, a time i ostatak Grčke, pošto su kontakti između ova dva ostrva tokom naznačenog perioda delimično potvrđeni arheometalurškim istraživanjima i mogu li se povezati uslovno sa ranim elementima urbanizacije koja je dovela do formiranja polisa tokom arhajskog i klasičnog doba.

Mikenski svet i egejska seoba Krajem XIII i početkom XII veka pre nove ere čitav istočnomediteranski svet je bio potresen tkz. „egejskom seobom“. Tokom ovih turbulentnih događaja koji se preciznije datuju oko 1200. godine pre nove ere svi glavni centri mikenske kulture bivaju uništeni, a grupe migranata osvajaju određene teritorije, uzrokuju razmeštanja stanovništva i delom se mešaju sa autohtonim življem za šta svedočanstvo predstavljaju bronzani predmeti koje svoje paralele imaju u centralnim delovima Evrope.4 Iako mikenska kultura nastavlja svoj život u nešto izmenjenom režimu narednih nekoliko stotina godina tokom kasnoheladskog IIIC perioda (LH III C) ili kasnominojskog

IIIC perioda (LM III C), politička i ekonomska moć mikenske

zajednice je nepovratno izgubljena. Mikenske palate, jednom uništene, više nisu obnavljane, kao ni njihova funkcija političkih i administrativnih centara, dok linearno pismo B nestaje iz upotrebe. Sa druge strane, u unutrašnjosti Grčke i na Kikladima, prepoznatljiv mikenski stil proizvodnje i ukrašavanja keramike nastavlja da se koristi, kao i prepoznatljiv tip grobnica sa komorom, dok nam ostrvo Krit daje drugačiju sliku u odnosu na kontinentalnu Grčku. Iako je Knosos nešto ranije napušten, druga primorska naselja nastavljaju da žive tokom jednog perioda 3

Whitley, James. 2001. The Archaeology of the ancient Greece. Cambridge: Cambrdge University Press; Snodgrass, Anthony. 1971. The Dark Age of Greece. Cambridge: Cambridge University Press; Kayafa, Maria. 2006. From Late Bronze Age to Early Iron Age copper metallurgy in mainland Grecce and offshore Aegean Islands. 213 – 231. 4 Benac, Alojz. 1967. O učešću Ilira u Egejskoj seobi, Arheološki radovi i rasprave, IV – V: 319 – 334, ur. G. Novak. Zagreb: Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti; Benac, Alojz. 1987. O etničkim zajednicama starijeg željeznog doba, Praistorija jugoslavenskih zemalja V, 737 – 804, ur. A. Benac. Sarajevo: Centar za balkanološka ispitivanja.

Novaković S., Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije..., 24-37

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

poput naselja Palikastro. Drugim rečima, nešto pre 1200. godine pre nove ere ovi obalski gradovi bivaju napušteni, a njihovo stanovništvo se sklanja u manja naselja na nepristupačnim mestima. Ova refugijalna naselja se podižu od 1250. godine pre nove ere na visokim, teško pristupačnim liticama iznad mora, dok stanovništvo nastavlja lokalnu minojsku tradiciju narednih nekoliko decenija.5 Pored gore istaknutih dešavanja nesumnjivo je da su određene promene prouzrokovane ovom seobom odrazile i na ekonomsku i trgovačku pozadinu mikenskog sveta. To se, u našem slučaju, odnosi na prekid u trgovini bronzanim izrađevinama i rudama bronze, posebno ako se uzme u obzir da je Krit bio povezan u ovom kontekstu sa Kiprom i Levantom, a time i na prekid u samoj metalurgiji bronze, što je navelo određene istraživače da pretpostave kako je tokom ovog perioda došlo do prekida u proizvodnji i upotrebi bronzanih predmeta i dovelo do iznalaženja i ubrzanog razvoja i prihvatanja metalurgije gvožđa u Grčkoj.6 Drugim rečima, pojedinačna zainteresovanost za proučavanje tehnoloških aspekata metalnih predmeta iz prelaznog perioda i ranog gvozdenog doba na tlu Grčke leži u takozvanoj „teoriji nedostatka bronze“, hipotezi formulisanoj od strane Entonija Snodgrasa u pokušaju da razjasni prelazak sa metalurgije bronze na metalurgiju gvožđa. Ova teorija se zasnivala na promeni ravnoteže između bronzanih i gvozdenih predmeta u XII, a posebno u XI veku pre naše ere. Tokom ovog perioda gvožđe postaje glavni metal za izradu funkcionalnih predmeta poput alata i oružja. Ovakva teorija podrazumeva generalni obrazac izolacije u navedenom periodu što je, takođe, povezano sa pretpostavljenim prekidom kontakta sa Kiprom i ostatkom Mediterana nakon egejske seobe koja je otežala protok bronze tokom ovog turbulentnog vremena.7 Ovakva interpretacija prvobitno je naišla na odobravanje u širim arheološkim krugovima, ali je kasnije postepeno odbacivana zahvaljujući rezultatima novijih istraživanja pa se danas sve 5

Whitley, James. 2001. The Archaeology of the ancient Greece. Cambridge: Cambrdge University Press; Desborough, V. R. and Hammond N. G. L. 1964. The end of Mycenaean civilisation and the Dark Age of Grecce. In Cambridge Ancient History, eds. I. E. S. Edwards, N. G. L. Hammond and E. Sollberger, 1 – 54. Cambridge: Cambridge University Press; Snodgrass, Anthony. 1971. The Dark Age of Greece. Cambridge: Cambridge University Press; Knapp, John. 2012. Metallurgical production and trade on Bronze Age Cyprus: views and variations. In Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC, eds. V. Kassianidou and G. Papasavvas, 14 – 25. Oxford: Oxbow books. 6 Whitley, James. 2001. The Archaeology of the ancient Greece. Cambridge: Cambrdge University Press; Snodgrass, Anthony. 1971. The Dark Age of Greece. Cambridge: Cambridge University Press. 7 Knapp, Bernard. 2008. Prehistoric and Protohistoric Cyprus. Identity, Insularity andConnectivity. Oxford: Oxford University Press; Kayafa, Maria. 2006. From Late Bronze Age to Early Iron Age copper metallurgy in mainland Grecce and offshore Aegean Islands. 213 – 231; Snodgrass, Anthony. 1971. The Dark Age of Greece. Cambridge: Cambridge University Press; Snodgrass, Anthony. 1980. Iron and Early Mettalurgy in the Mediterranean. In The coming of the Age of the Iron, 335 – 376, eds. T. Wertime and J. Muhly. New Haven.

Novaković S., Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije..., 24-37

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

više veruje da je do usvajanja metalurgije gvožđa došlo naglo na širem prostoru istočnog Mediterana sa izvesnim regionalnim razlikama u njenom širenju, dok je istovremeno prisustvo bronzanih i gvozdenih predmeta istog tipa dobro poznato, a takođe se javljaju i predmeti čiji su delovi izrađeni u kombinaciji bronzanih i gvozdenih sirovina, tako da je danas opšte prihvaćeno mišljenje da nije došlo do nekog većeg prekida u kulturnim kontaktima između Kipra i ostatka Egeje i da je tehnologija metalurgije gvožđa verovatno bila uvedena na tlo Grčke ovim putem sa Kipra ili Levanta.8 Nakon ovog sumarnog osvrta na „egejsku seobu“ i njene posledice po mikensku civilizaciju i posebno metalurgiju u nastavku rada ćemo se konkretnije fokusirati na kiparsku metalurgiju gvožđa i njene moguće uticaje na Eubeju, a samim tim i na ostatak Grčke.

Kipar kao izvoznik metalurških sirovina tokom kasnog bronzanog i gvozdenog doba širom Sredozemlja Vodeća uloga Kipra kao proizvođača i izvoznika bakra tokom kasnog bronzanog doba je dobro poznata i dokumentovana i predstavlja nezaobilaznu fazu u arheometalurškim istraživanjima Egeje. Arheološka istraživanja na gotovo svakom lokalitetu koji se datira u period između 1400 i 1050 godine pre nove ere na Kipru poput lokaliteta Enkomi, Peristeries, Kokkinorotsos ili Kambia donela su na svetlo dana ostatke rudnih ležišta i objekata za preradu bakarne rude na osnovu kojih danas imamo svedočastva o tehnologiji prerade ove rude i poreklu sirovina širom Mediterana.9 Tokom ovog perioda Kipar je održavao veoma čvrste veze sa ostakom Sredozemlja i Levanta (slika 1), što najbolje ilustruje otkriće tovara broda Ulubrun kod obala današnje Turske

Betancourt, Philip. 2012. Cyprus and Crete: the transformation of the Minoan metalworking industry. In Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC, eds. V. Kassianidou and G. Papasavvas, 129 – 134. Oxford: Oxbow books; Knapp, Bernard. 2008. Prehistoric and Protohistoric Cyprus. Identity, Insularity and Connectivity. Oxford: Oxford University Press; Knapp, Bernard. 2008. Prehistoric and Protohistoric Cyprus. Identity, Insularity and Connectivity. Oxford: Oxford University Press; Kayafa, Maria. 2006. From Late Bronze Age to Early Iron Age copper metallurgy in mainland Grecce and offshore Aegean Islands. 213 – 231; Snodgrass, Anthony. 1980. Iron and Early Mettalurgy in the Mediterranean. In The coming of the Age of the Iron, 335 – 376, eds. T. Wertime and J. Muhly. New Haven. 9 Snodgrass, Anthony. 1980. Iron and Early Mettalurgy in the Mediterranean. In The coming of the Age of the Iron, 335 – 376, eds. T. Wertime and J. Muhly. New Haven; Kassianidou, Vassiliki. 2012. Mettalurgy and metalwork in Enkomi: the early phases. In Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC, eds. V. Kassianidou and G. Papasavvas, 94 – 106. Oxford: Oxbow books.

Novaković S., Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije..., 24-37

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

koji se datira na sam kraj XIV veka pre nove ere10 ili otkriće arhive iz Amarne u Egiptu iz sredine XIV veka pre Hrista, a potvrđuju ih i drugi pisani izvori. Ove veze su se prevashodno zasnivale na trgovini bakarnim oxhide ingotima, dok su se u manjoj meri koristili plankonveksni i ovalni ingoti.11

Slika 1: Položaj Kipra, Sardinije i Eubeje sa mogućom mrežom kontataka.

Nakon određenih promena koje su došle sa kolapsom bronzanodopskih zajednica krajem XIII i početkom XII veka pre Hrista gvozdeni predmeti nikada nisu uspeli da u potpunosti zamene bronzane, kako je to bilo interpretirano od strane starijih istraživača, pre svega zbog tehnoloških nedostataka u metalurgiji gvožđa tako da se bronza i dalje upotrebljavala za proizvodnju posuda i ostalih objekata i pretpostavlja se da nije došlo do prekida u eksploataciji

Renfrew Colin, Bahn Paul. 2006. Archaeology. Theories, Metods and Practice. Thames and Hudson.

Novaković S., Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije..., 24-37

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

bakra neposredno nakon tranzicije u gvozdeno doba, što je potvrđeno i arheološkim putem na samom Kipru.12 Tokom prelaznog perioda i ranog gvozdenog doba Kipar je aktivno nastavio svoju ulogu u eksploataciji i trgovini rudama bakra o čemu najbolje svedoče novija istraživanja na Sardiniji u formi oxhide ingota i brojni pisani izvori. Prema izotopskim analizama svi ingoti pronađeni na Sardiniji su najverovatnije izrađeni od bakra koji vodi poreklo sa Kipra i može se datirati u XII i XI vek pre nove ere13 iz čega proizilazi da su kiparske rude i dalje bile tražene i eksportovane širom Sredozemlja sve do kraja XI veka (slika 1). Sa druge strane, gvozdeno doba je definisano uvođenjem u upotrebu nove vrste metala – gvožđa. Diskusija šta je bilo presudno u tranziciji ka punom gvozdenom dobu još nije rešena iako postoje brojni radovi na tu temu koji pokušavaju da putem pisanih izvora doprinesu ovoj problematici.14 Tokom kasnog bronzanog doba na Kipru je iz grobnih celina posvedočeno jedanaest gvozdenih noževa. Ovi noževi sa bronzanom drškom položeni u grobnice predstavljaju najraniju i najbolju manifestaciju utilitarne upotrebe gvožđa na Kipru, dok se tokom kasnijih vremena njihov broj povećava da bi na početku geometrijskog perioda Kipra broj zabeleženih gvozdenih predmeta iznosio nekoliko stotina. Značajan broj gvozdenih predmeta iz perioda tranzicije iz bronzanog u gvozdeno doba navodi nas na zaključak da je tokom ovog prelaznog perioda Kipar imao vodeću ulogu u tranziciji u gvozdeno doba, ali i razvoju i širenju metalurgije gvožđa, posebno ako se uzme u obzir da određeni broj gvozdenih predmeta sa šireg područja Egeje ima analogije među Kiparskim nalazima, što potvrđuju i metalografske i tipološke analize gvožđa od koga su izrađeni ti predmeti.15

Kassianidou, Vassiliki. 2012. Mettalurgy and metalwork in Enkomi: the early phases. In Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC, eds. V. Kassianidou and G. Papasavvas, 94 – 106. Oxford: Oxbow books. 13 Lo Schiavo, Fulvio. 2012. Cyprus and Sardinia, beyond the oxhide ingots. In Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC, eds. V. Kassianidou and G. Papasavvas, 142 – 150. Oxford: Oxbow books; Kassianidou, Vassiliki. 2012. Mettalurgy and metalwork in Enkomi: the early phases. In Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC, eds. V. Kassianidou and G. Papasavvas, 94 – 106. Oxford: Oxbow books; Kassianidou, Vassiliki. 2006. The production, use, and trade of metals in Cyprus and Sardinia: so similar and yetso different. In Instrumentum 23: 8 – 12. 14 Muhly, John. 2006. Texts and tehnology. The beginnings of iron metallurgy in the eastern Mediterranean. In Ancient Greek Tehnology, Proceedings of 2nd International Conference on Ancient Greek Tehnology, 19 – 31 eds. T. P. Tassios and C. Palyvou. Athens. 15 Kassianidou, Vassiliki. 2012. Mettalurgy and metalwork in Enkomi: the early phases. In Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC, eds. V. Kassianidou and G. Papasavvas, 94 – 106. Oxford: Oxbow books; Snodgrass, Anthony. 1980. Iron and Early Mettalurgy in the Mediterranean. In The coming of the Age of the Iron, 335 – 376, eds. T. Wertime and J. Muhly. New Haven.

Novaković S., Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije..., 24-37

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Kipar i Lefkandi: mogući kontakt Kako smo videli u prethodnom delu rada Kipar je imao vodeću ulogu u eksploataciji i trgovini bakrom tokom prelaznog perioda iz kasnog bronzanog u gvozdeno doba, a takođe pošto se smatra da je metalurgija gvožđa importovana u već razvijenoj formi na tle Grčke sa Kipra,16 u nastavku rada potrebno je osvrnuti se konkretno na nalaze sa lokaliteta Lefkandi na Eubeji koji nam pružaju najbolji primer kulturnih kontakata povezanih sa metalurgijom gvožđa u periodu od XII do IX veka pre naše ere.17 Lokalitet Lefkandi nalazi se na južnom delu ostrva Eubeja (slika 2). Tokom dugogodišnjih istraživanja otkriveno je veće naselje i nekropola iz X veka sa starijim i mlađim slojevima. Za naš rad od posebne je važnosti grob 79 sa nekropole Toumba koji nam pruža zanimljive podatke za razmatranje kulturnih konatakata koji su se odvijali morskim putem, ali i razvoja ranog grčkog društva. U pitanju je grob kremirane muške osobe čiji su ostaci bili smešteni u bronzani kaldaron sa Kipra, dok je od grobnih priloga ustanovljena keramika iz Atike, Kipra i Fenikije, severnosirijski pečat, oružje izrađeno od gvožđa i bronzani predmeti. Grob se datuje u X vek pre nove ere i nalazio se ispod monumentalne građevine koja anticipira oblik grčkih hramova koji će biti poznati dva veka kasnije.18 Analogije za nalaze iz groba 79 nalaze se širom istočnog Mediterana, posebno na Kipru i Levantu, dok metalografske analize idu u prilog ovoj konstataciji.19 Iz tog razloga možemo tvrditi dosta pouzdano da su predmeti iz groba 79 izrađeni na samom Levantu ili Kipru, ili od sirovina koje potiču sa tog podneblja. Pošto su u grob 79 pohranjeni predmeti koji su bili izrađivani i tokom kasnog bronzanog doba možemo uvideti da su oni bili upotrebljavani tokom prethodnih stoleća, da bi u jednom trenutku tokom IX veka pre naše ere bili pohranjeni u grobnicu. To se pre svega odnosi na nalaze predmeta izrađenih od hematita, čija specijalizacija u proizvodnji nije mogla postojati nakon egejske seobe krajem 1200 godine pre nove ere. Takođe, dva slična nalaza sa iste nekropole, iz grobova 15 i 16, sa jakim paralelama u kasnom bronzanom 16

Snodgrass, Anthony. 1971. The Dark Age of Greece. Cambridge: Cambridge University Press. Gosden, Chris. 2004. Archaeology and Colonialism – Cultural Contacts from 5000 BC to the Present. 60 – 72. 18 Whitley, James. 2001. The Archaeology of the ancient Greece. Cambridge: Cambrdge University Press; Kroll, John. 2008. Early Iron Age balance weights at Lefkandi, Euboea. In Oxford Journal of Archaeology 27 (1): 37 – 48. Oxford. 19 Kayafa, Maria. 2006. From Late Bronze Age to Early Iron Age copper metallurgy in mainland Grecce and offshore Aegean Islands. 213 – 231; Kroll, John. 2008. Early Iron Age balance weights at Lefkandi, Euboea. In Oxford Journal of Archaeology 27 (1): 37 – 48. Oxford. 17

Novaković S., Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije..., 24-37

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

dobu Egeje argumentovano su proizvođeni tokom gvozdenog doba i mogli bi biti pohranjeni na ovoj nekropoli nakon 1200 godine p.n.e.,20 dok su analize gvozdenih predmeta sa nalazišta na ostrvu Tasos i nalazišta Nichoria pokazale slične rezultate. Za oružje izrađeno od gvožđa iz groba broj 79 sa dosta sigurnosti možemo tvrditi da ono predstavlja gotovo siguran dokaz za povezivanje Kipra kao izvorišta već razvijene metalurgije gvožđa sa Eubejom i ostalim delovima Grčke, čemu idu u prilog tipološke analize i analize porekla sirovina.21

Slika 2: Ostrvo Eubeja sa položajem lokaliteta Lefkandi.

Na osnovu ovih istraživanja možemo uvideti da se tehnologija izrade predmeta od bronze ne razlikuje puno i da se očuvala neka vrsta kontinuiteta u proizvodnji tokom tranzicionog perioda iz bronzanog u gvozdeno doba Egeje.22 Takođe, spomenuti nalazi sa nekropole Toumba, koja se datuje u prvu polovinu IX veka pre nove ere, nam svedoče o neprekinutim ili brzo obnovljenim, trgovinskim vezama između Levanta, Kipra i Eubeje nakon egejske seobe, i obezbeđuje nam dodatno svedočanstvo o aktivnom kiparsko – levantskom uticaju na Eubeju, a verovatno i na ostatak Grčke sve do kraja IX veka pre nove ere.

Kroll, John. 2008. Early Iron Age balance weights at Lefkandi, Euboea. In Oxford Journal of Archaeology 27 (1): 37 – 48. Oxford. 21 Kayafa, Maria. 2006. From Late Bronze Age to Early Iron Age copper metallurgy in mainland Grecce and offshore Aegean Islands. 213 – 231; Kroll, John. 2008. Early Iron Age balance weights at Lefkandi, Euboea. In Oxford Journal of Archaeology 27 (1): 37 – 48. Oxford. 22 Kayafa, Maria. 2006. From Late Bronze Age to Early Iron Age copper metallurgy in mainland Grecce and offshore Aegean Islands. 213 – 231.

Novaković S., Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije..., 24-37

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Prema zaključku: rano gvozdeno doba Grčke Kako je naznačeno u prethodnom delu izlaganja, tranzicija iz bronzanog u gvozdeno doba na području istočnog Mediterana, nakon propasti mikenske kulture prouzrokovane „egejskom seobom“ predstavlja proces koji nije sagledan do kraja. Pored brojnih hipoteza o počecima metalurgije gvožđa na širem prostoru Grčke najduže se održala hipoteza o metalurgiji gvožđa razvijenoj u Anadoliji i na Kipru i importovanoj na teritoriju Grčke upravo sa Kipra,23 posebno ako se ima u vidu da je Kipar bio jedan od posvedočenih izvora metalurških sirovina širom Mediterana tokom bronzanog doba i ranog gvozdenog doba.24 S tim u vezi, dobar primer ovakve interpretacije predstavlja upravo lokalitet Lefkandi na Eubeji gde je otkriven grob koji se datuje u IX vek sa bogatim prilozima u vidu bronzanog kaldarona sa Kipra i bronzanog i gvozdenog oružja. Svi ovi predmeti prema tipološkim i ostalim analizama imaju svoje analogije na Kipru i delom Levantu i mogu nam govoriti o direktnom kontaktu između ova dva ostrva tokom gvozdenog doba, što ide u prilog konstataciji o importovanoj metalurgiji gvožđa sa Kipra u već razvijenoj formi i neprekinutim kontaktima između Kipra i ostatka Sredozemlja. Sa druge strane, u jednom od svojih najpoznatijih radova pod naslovom „The Urban Revolution“ Gordon Čajld je izneo deset tačaka koje karakterišu tumačenja urbanizacije u prošlosti, nesumnjivo pod uticajem jednolinijskog evolucionizma L. Morgana i materijalističkog, odnosno marksističkog pogleda na razvoj društva i ekonomije. U ovih deset tačaka koje po Čajldu predstavljaju okvir za svako tumačenje razvoja urbanih celina u prošlosti možemo nazreti i neke osnove metalurške delatnosti koje su svakako povezane sa tumačenjima urbanizacije i u današnje vreme, u okvirima vladajućih paradigmi. To se pre svega odnosi na konstataciju o postojanju jasno specijalizovanih zanatlija koji su izrađivali određene predmete od metala čime su dovodili u vezu razvoj urbanih centara sa metalurgijom, a time i nekom vrstom razvijene 23

Betancourt, Philip. 2012. Cyprus and Crete: the transformation of the Minoan metalworking industry. In Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC, eds. V. Kassianidou and G. Papasavvas, 129 – 134. Oxford: Oxbow books; Kayafa, Maria. 2006. From Late Bronze Age to Early Iron Age copper metallurgy in mainland Grecce and offshore Aegean Islands. 213 – 231; Snodgrass, Anthony. 1980. Iron and Early Mettalurgy in the Mediterranean. In The coming of the Age of the Iron, 335 – 376, eds. T. Wertime and J. Muhly. New Haven. 24 Lo Schiavo, Fulvio. 2012. Cyprus and Sardinia, beyond the oxhide ingots. In Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC, eds. V. Kassianidou and G. Papasavvas, 142 – 150. Oxford: Oxbow books; Kassianidou, Vassiliki. 2012. Mettalurgy and metalwork in Enkomi: the early phases. In Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC, eds. V. Kassianidou and G. Papasavvas, 94 – 106. Oxford: Oxbow books; Kassianidou, Vassiliki. 2006. The production, use, and trade of metals in Cyprus and Sardinia: so similar and yetso different. In Instrumentum 23: 8 – 12.

Novaković S., Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije..., 24-37

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

proizvodnje u urbanim zajednicama.25 Takođe, u istom članku Čajld navodi i podizanje javnih građevina u okvirima urbanih naselja koja ih bitno razlikuju od onih ruralnih, što se u našem slučaju pre svega odnosi na podizanje svetilišta koji imaju ne samo svoju socijalnu ulogu, već i ulogu u sakupljanju ekonomskih viškova. Najbolji primer za to su građevine podizane uz sama svetilišta koja su, verovatno, imala funkciju skladišta gde su sakupljana određena dobra, među kojima i prestižni metalni predmeti.26 Takođe, u ranom gvozdenom dobu, nakon propasti mikenskog sveta, u mnogim svetilištima i posebno grobnim celinama širom Grčke i istočnog Mediterana pohranjeni su brojni votivni metalni predmeti koji mogu predstavljati povod za rane elemente urbanizacije27 prema Čajldovim postavci što je na kraju verovatno dovelo do formiranja gradova – država, odnosno polisa tokom arhajskog i klasičnog doba. Dobar primer za ovakvu tvrdnju je upravo bogati grob 79 sa nekropole Toumba koji se nalazio ispod monumentalne građevine koja bi mogla, kako je već navedeno, anticipirati ono što će se dva veka kasnije izdvojiti kao dobar primer hramovne arhitekture stare Grčke. Na osnovu dosadašnjih zapažanja možemo zaključiti da su određeni elementi metalurgije gvožđa na područje Grčke, prethodno razvijeni verovatno na Levantu i Kipru, importovani u već razvijenoj formi sa Kipra, imajući u vidu da je Kipar igrao vodeću ulogu u eksploataciji, preradi i trgovini metalurškim sirovinama tokom bronzanog i ranog gvozdenog doba na području Egeje. Ovoj konstataciji ide u prilog bogat metalurški repertoar nalaza iz grobne celine 79 nekropole Toumba na lokalitetu Lefkandi na Eubeji, koji imaju svoje paralele na samom Kipru i delimično Levantu. Pored ovoga, ako uzmemo u obzir konstataciju da je iznad ovog groba bila podignuta monumentalna građevina, koja podseća na nešto mlađu hramovnu arhitekturu Grčke, možemo se nadovezati na Čajldovu tvrdnju o postojanju jasno specijalizovanih zanatlija koji su proizvodili predmete od metala, ali i o ulozi svetilišta i metalurških proizvoda u ranoj urbanizaciji kao jednog od medija sakupljanja ekonomskih viškova koji bitno razlikuju urbano naselje od ruralnog i imaju simboličnu ulogu u urbanizaciji i stvaranju novih socijalnih odnosa unutar

Childe, V. Gordon. 2004a. ''The Urban Revolution''. In Foundations of Social Archaeology. Selected Writings of V. Gordon Childe, eds. T. C. Patterson and C. E. Orser Jr., 107 – 116. Oxford – New York: Berg; Childe, V. Gordon. 2004b. ''Early forms of Society''. In Foundations of Social Archaeology. Selected Writings of V. Gordon Childe, eds. T. C. Patterson and C. E. Orser Jr., 155 – 169. Oxford – New York: Berg. 26 Childe, V. Gordon. 2004a. ''The Urban Revolution''. In Foundations of Social Archaeology. Selected Writings of V. Gordon Childe, eds. T. C. Patterson and C. E. Orser Jr., 107 – 116. Oxford – New York: Berg 27 Orfanou, Vana. 2015. The gods, copper metallurgy and society in Early Iron age Greece. In 21st Annual meeting of the European Association of Archaeologists. Glasgow.

Novaković S., Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije..., 24-37

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

zajednice koji nisu bili poznati do sada unutar grčkog gvozdenodobnog društva, što bi moglo predstavljati rani predznak pojave gradova – država tokom arhajskog i klasičnog perioda.

Bibliografija: 1. Benac, Alojz. 1967. O učešću Ilira u Egejskoj seobi, Arheološki radovi i rasprave, IV – V: 319 – 334, ur. G. Novak. Zagreb: Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti. 2. Benac, Alojz. 1987. O etničkim zajednicama starijeg željeznog doba, Praistorija jugoslavenskih zemalja V, 737 – 804, ur. A. Benac. Sarajevo: Centar za balkanološka ispitivanja. 3. Betancourt, Philip. 2012. Cyprus and Crete: the transformation of the Minoan metalworking industry. In Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC, eds. V. Kassianidou and G. Papasavvas, 129 – 134. Oxford: Oxbow books. 4. Childe, V. Gordon. 2004a. ''The Urban Revolution''. In Foundations of Social 5. Archaeology. Selected Writings of V. Gordon Childe, eds. T. C. Patterson and C. E. Orser 6. Jr., 107 – 116. Oxford – New York: Berg. 7. Childe, V. Gordon. 2004b. ''Early forms of Society''. In Foundations of Social 8. Archaeology. Selected Writings of V. Gordon Childe, eds. T. C. Patterson and C. E. 9. Orser Jr., 155 – 169. Oxford – New York: Berg. 10. Catling, Hector. 1975. Cyprus in the Late Bronze age. In Cambridge Ancient History, 11. eds. I. E. S. Edwards, N. G. L. Hammond and E. Sollberger, 188 – 216. Cambridge: 12. Cambridge University Press. 13. Desborough, V. R. and Hammond N. G. L. 1964. The end of Mycenaean civilisation and 14. the Dark Age of Grecce. In Cambridge Ancient History, eds. I. E. S. Edwards, N. G. L. 15. Hammond and E. Sollberger, 1 – 54. Cambridge: Cambridge University Press. 16. Gosden, Chris. 2004. Archaeology and Colonialism – Cultural Contacts from 5000 BC to 17. the Present. 60 – 72. 18. Kayafa, Maria. 2006. From Late Bronze Age to Early Iron Age copper metallurgy in 19. mainland Grecce and offshore Aegean Islands. 213 – 231. 35

Novaković S., Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije..., 24-37

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

20. Knapp, Bernard. 2008. Prehistoric and Protohistoric Cyprus. Identity, Insularity and 21. Connectivity. Oxford: Oxford University Press. 22. Kroll, John. 2008. Early Iron Age balance weights at Lefkandi, Euboea. In Oxford Journal of Archaeology 27 (1): 37 – 48. Oxford. 23. Knapp, John. 2012. Metallurgical production and trade on Bronze Age Cyprus: views and variations. In Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC, eds. V. Kassianidou and G. Papasavvas, 14 – 25. Oxford: Oxbow books. 24. Kassianidou, Vassiliki. 2006. The production, use, and trade of metals in Cyprus and Sardinia: so similar and yetso different. In Instrumentum 23: 8 – 12. 25. Kassianidou, Vassiliki. 2012. Mettalurgy and metalwork in Enkomi: the early phases. In Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC, eds. V. Kassianidou and G. Papasavvas, 94 – 106. Oxford: Oxbow books. 26. Lo Schiavo, Fulvio. 2012. Cyprus and Sardinia, beyond the oxhide ingots. In Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC, eds. V. Kassianidou and G. Papasavvas, 142 – 150. Oxford: Oxbow books. 27. Muhly, John. 2006. Texts and tehnology. The beginnings of iron metallurgy in the eastern Mediterranean. In Ancient Greek Tehnology, Proceedings of 2nd International Conference on Ancient Greek Tehnology, 19 – 31 eds. T. P. Tassios and C. Palyvou. Athens. 28. Orfanou, Vana. 2015. The gods, copper metallurgy and society in Early Iron age Greece. In 21st Annual meeting of the European Association of Archaeologists. Glasgow. 29. Renfrew Colin, Bahn Paul. 2006. Archaeology. Theories, Metods and Practice. Thames and Hudson. 30. Snodgrass, Anthony. 1971. The Dark Age of Greece. Cambridge: Cambridge University Press. 31. Snodgrass, Anthony. 1980. Iron and Early Mettalurgy in the Mediterranean. In The coming of the Age of the Iron, 335 – 376, eds. T. Wertime and J. Muhly. New Haven. 32. Whitley, James. 2001. The Archaeology of the ancient Greece. Cambridge: Cambrdge University Press.

Novaković S., Kipar i Eubeja: prilog proučavanju tranzicije..., 24-37

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Summary Cyprus and Euboea: Contribution to the study of the transition from Bronze to Iron Age in the Aegean Stefan Novaković

During the late Bronze Age, the Aegean was affected by great social changes caused by large migrations. These changes are recognized in the form of a collapse of the Mycenaean civilisation and economy, as well as the destruction of Mycenaean centers. After these dramatic developments in the same area, a more intense development of Iron metallurgy takes place, bringing the eastern part of the Mediterranean into the Iron Age. At the same time, the island of Cyprus retains its status as the main copper exporter throughout the Mediterranean, while on the same island the oldest recorded examples of iron metallurgy in the eastern Mediterranean are also seen. The influence of Cyprus on the development of the Iron Age in Greece is best seen through the example of the Lefkandi site on Euboea, whose necropolises testify numerous metal finds originating in Cyprus. In this regard, our paper is an attempt to review the metallurgical influence on the emergence and development of the Greek Iron Age and to establish a compromise dialogue on the beginnings of Iron metallurgy and urbanisation on the soil of Greece and beyond.

Прелиминарно рекогносцирање на локалитетот Кула-Избишта, Преспа Preliminary survey of the site Kula-Izbishta, Prespa region Igor Eftimovski Student of Archaeology Faculty of Philosophy - Skopje Ss. Cyril and Methodius University of Skopje eftimovskii@gmail.com

Апстракт: Потврдата на локалитетот Гимбабица кај село Избишта, Преспанско, како некропола од хеленистичко време го отвори и прашањето за локацијата на населбата чии жители го наоѓале својот вечен мир во Гимбабица. Нашите напори во потрага по оваа хеленистичка населба нé водат до доминантниот рид Кула, веднаш над селото Избишта и патниот правец Ресен-Охрид, како една од нејзините можни локации. Овој труд претставува краток извештај од прелиминарното рекогносцирање на локалитетот Кула-Избишта. Клучни зборови: Кула-Избишта, Преспа, археолошко рекогносцирање, хеленистичка населба, доцноантичко утврдување.

Eftimovski I., Прелиминарно рекогносцирање на лок. Кула..., 38-47

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Спроведените сондажни археолошки ископувања во месноста Гимбабица кај село Избишта, Преспанско, во август 2018 година1 го потврдија нејзиниот статус како некропола од хеленистичко време,2 со што го отворија и прашањето за можната локација на населбата чии жители се погребувале кај Гимбабица. Постоечките археолошки карти со регистрирани археолошки локалитети во регионот на Избишта3 не даваат одговор на ова специфично прашање, па поради тоа се насочивме кон „стариот пријател“ на археологијата - локалната топонимија.4 Меѓу мноштвото топоними во околината на Избишта, еден особено го привлече нашето внимание - Кула. Се работи за врв на доминатен рид со надморска височина од 1168 метри и со отворен поглед кон Преспанската котлина (T.II: 1), веднаш над течението на Голема Река и патниот правец Ресен-Охрид, во непосредна близина на запад од локалитетот Гимбабица со визуелна Името

кого има јасна

комуникација „Кула“

(T.I).

географскиот

однос со Гимбабица беа доволна причина за да го посетиме. Теренскиот дека

увид

Кула-Избишта

покажа

претставува

зарамнето плато со површина од околу 2 хектари, издолжено во Слика 1 - Позицијата на локалитетот Кула во однос на селото Избишта (Извор: Агенција за катастар на недвижности на Република Македонија)

правец

север-југ,

координатна

точка

со

северна

41°08'29.4"N

20°59'41.2"E и јужна координатна

Археолошките ископувања беа реализирани под раководство на м-р Перо Арџанлиев од Археолошкиот музеј на Македонија, со учество на стручна екипа во состав: д-р Роберт Петковски, Радомир Ивановиќ и Игор Ефтимовски. 2 „Археолошки истражувања на месноста Гимбабица кај Избишта – Преспанско“, ПреспаИнфо <http://prespainfo.com/arheoloshkit-istrazhuvanja-na-mesnosta-gimbabica-kaj-izbishta/> (24.08.2018); „Уште една потврда за богатото културно-археолошко наследство на Преспа!“, ПреспаИнфо <http://prespainfo.com/usteedna-potvrda-za-bogatoto-kulturno-arheoloshko-nasledstvo-na-prespa/> (03.09.2018); „Откриена некропола, стара 2.300 години“, Слободен Печат, број 1457, Скопје 10.09.2018, стр.20. 3 Избишта, Во: Археолошка карта на Собранието на Општината Ресен XXIV, Археолошки Музеј на Македонија, Скопје 1976, стр. 37-38; 13. Избишта, XXIV. Ресен, Во: Археолошка карта на Република Македонија, том 2, МАНУ, Скопје 1996, стр. 335. 4 Јовановки В., Населбите во Преспа - местоположба, историски развој и минато, Скопје 2005, стр. 128.

Eftimovski I., Прелиминарно рекогносцирање на лок. Кула..., 38-47

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

точка 41°08'22.1"N 20°59'39.6"E. Најголемиот дел од површината на локалитетот е обраснат со висока вегетација - дабова шума, со исклучок на две чистини на север и запад (T.II: 2). На прв поглед не забележавме јасни остатоци од градби со станбен или фортификациски карактер, меѓутоа по рабовите на платото беа видливи одредени ситуации кои може да го индицираат некогашното постоење на одбрамбен бедем. Имено, во југоисточниот крај на платото, под тенок слој на земја и мов, можеа да се забележат одредени камени структури за кои, засега, не може со точност да се тврди дали се дел од природната карпа или дело на човечка интервенција (T.III: 1). Не треба да се заборави дека и природната карпа лесно можела да послужи како подлога за фундирање на бедем. Од друга страна пак, покрај западниот раб на платото, во една од претходноспоменатите чистини без висока вегетација, можеше да се воочи благо издигнување - насип - во природното спуштање на теренот, со ширина од околу 1 метар и протегање во правец север-југ (T.III: 2). На површината на платото успеавме да забележиме повеќе фрагменти на градежна и садова керамика (T.IV, T.V), од кои за издвојување се еден фрагмент од рамо и лентеста рачка, еден фрагмент од рамно дно и стомак на чинија и еден поголем фрагмент од капак. Врз основа на откриената површинска керамика, можеме да заклучиме дека локалитетот бил активен во хеленистичко и доцноантичко време, односно и во времето кога била активна некрополата Гимбабица и во времето кога под „Кула-Избишта“ минувал патот Via Egnatia.5 Дали Кула-Избишта е можната локација на населбата чии жители се погребувале кај Гимбабица, останува да покажат идните истражувања.

Библиографија: 1. Археолошка карта на Собранието на Општината Ресен XXIV, Археолошки Музеј на Македонија, Скопје 1976. 5

Fasolo М., La via Egnatia I - Da Apollonia e Dyrrachium ad Herakleia Lynkestidos, Roma 2003, 237-246; Ефтимовски И., По трагите на Скиртијана – прилог кон убикација на една егнатиска патна станица во Преспанскиот регион, во: AXIOS, Vol. 2, Skopje 2017, 30-56.

Eftimovski I., Прелиминарно рекогносцирање на лок. Кула..., 38-47

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

2. Археолошка карта на Република Македонија, том 2, МАНУ, Скопје 1996. 3. Ефтимовски И., По трагите на Скиртијана – прилог кон убикација на една егнатиска патна станица во Преспанскиот регион, во: AXIOS, Vol. 2, Skopje 2017, 30-56.

4. Јовановки В., Населбите во Преспа - местоположба, историски развој и минато, Скопје 2005. 5. Fasolo М., La via Egnatia I - Da Apollonia e Dyrrachium ad Herakleia Lynkestidos, Roma 2003, 237-246

6. „Археолошки истражувања на месноста Гимбабица кај Избишта – Преспанско“, ПреспаИнфо <http://prespainfo.com/arheoloshkit-istrazhuvanja-na-mesnosta-gimbabicakaj-izbishta/> (24.08.2018). 7. „Уште една потврда за богатото културно-археолошко наследство на Преспа!“, ПреспаИнфо

<http://prespainfo.com/uste-edna-potvrda-za-bogatoto-kulturno-

arheoloshko-nasledstvo-na-prespa/> (03.09.2018). 8. „Откриена некропола, стара 2.300 години“, Слободен Печат, број 1457, Скопје 10.09.2018.

Eftimovski I., Прелиминарно рекогносцирање на лок. Кула..., 38-47

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Eftimovski I., Прелиминарно рекогносцирање на лок. Кула..., 38-47

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Eftimovski I., Прелиминарно рекогносцирање на лок. Кула..., 38-47

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Eftimovski I., Прелиминарно рекогносцирање на лок. Кула..., 38-47

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Eftimovski I., Прелиминарно рекогносцирање на лок. Кула..., 38-47

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Eftimovski I., Прелиминарно рекогносцирање на лок. Кула..., 38-47

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Summary

Preliminary survey of the site Kula-Izbishta, Prespa region Igor Eftimovski

The archeological excavations of 2018 at the locality of Gimbabica, near the village of Izbishta, Prespa region, have confirmed its character as a necropolis from the Hellenistic period, opening up a series of questions connected to the cultural history of the Prespa region, and among them - the location of the settlement whose inhabitants were buried at Gimbabica. The existing registers of archeological sites near Izbishta didn't offer an adequate answer to this specific question, so we turned to Archeology's "old friend" - the local toponymy. One name grabbed out attention - Kula (eng. "Tower"), a dominant hull just above Izbishta and the modern road Resen-Ohrid, west of Gimbabica with which it has direct visual communication. Our field survey of Kula showed that it is a plateau with a surface of about 2 hectares, elongated in the north-south direction, covered with high vegetation, with the exception of two clearings to the north and west. Although we didn't notice clear remains of architecture, there were some hints to the possible existence of defensive structures to the south-east and west side of the plateau. On the surface we found remains of ceramic building material and pottery, which can be dated to the Hellenistic and Late Antiquity periods i.e. when both the necropolis Gimbabica and the later Egnatian road passing beneath "Kula" were active. Whether Kula is the possible location of the settlement whose inhabitants were buried at Gimbabica remains to be answered by future research.

Antički orijentalni kultovi na tlu današnje Bosne i Hercegovine Oriental cults from Antiquity on the territory of modern Bosnia and Herzegovina Emir Karić Student of Archaeology Faculty of Philosophy - Sarajevo University of Sarajevo emir.karic.95@gmail.com Apstrakt: Antički orijentalni kultovi na tlu današnje Bosne i Hercegovine su ostavili dosta svojih materijalnih potvrda od kojih se najviše trebaju izdvojiti kultovi Mitre i Atisa. Pored prethodno navedenih, imamo potvrde i ostalih orijentalnih kultova poput Izidinog, Serapisovog, Sabazijevog, te zajednice Jupitera Dolihena i Kastora. Ovi kultovi su nam ostavili materijalnu dimenziju poznavanja istih, međutim danas se susrećemo sa problemima poput nedostatka okolnosti nalaza, nedostatka konteksta, a postoje i slučajevi kada ni mjesto nalaza nije poznato, što nam u velikom dijelu otežava poznavanje nematerijalne dimenzije održavanja antičkih orijentalnih kultova. U radu su opisane prakse i spomeničke cjeline vezane za navedene orijentalne kultove koji su se održavali u Bosni i Hercegovini. Cilj rada je da potakne i druge istraživače u svrhu istraživanja nematerijalne kulture i tradicije antičkog stanovništva današnje Bosne i Hercegovine. U radu su opisani spomenici, navedeni lokaliteti, te su predočene slike spomenika koji su povezani sa antičkim orijentalnim kultovima.

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Ključne reči: Orijentalni kultovi, Mitra, Atis, Sabazije, Serapis, Izida, Jupiter Dolihen - Kastor, Bosna i Hercegovina.

Mitra Kult poštovanja boga Mitre na prostoru Bosne i Hercegovine najvjerovatnije dolazi tokom uspostavljanja rimske civilne i vojne uprave. Ovaj kult sa sobom nose rimski vojnici koji su bili i najposvećeniji poštovatelji istog. Kad se tačno ovaj kult javlja u rimskoj vojsci, nije poznato, međutim postoje razna mišljenja koja datiraju ovaj kult ili u 1. st. p.n.e. ili u 1. st. n.e. Mitra je staro indoeuropsko božanstvo koje se prvi put spominje na jednom natpisu na glinenoj pločici koja potiče iz 14. stoljeća stare ere pisanom klinastim pismom koja je otkrivena prilikom istraživanja stare hetitske prijestolnice u blizini Boghazkoya u Turskoj. Na toj pločici se uređuju odnosi Hetita i Mitanaca, te se Mitra navodi kao božanstvo koje treba da nadgleda da li se poštuju te obaveze. Osim te pločice, Mitra se navodi i u Vedama i u Avesti, svetim knjigama Indijaca i Iranaca. Tu se veže uz vrhovno božanstvo Ahuramazdu. Pošto se Mitra u iransko – indijskom dualističkom poimanju javlja kao božanstvo svjetla, odnosno dobra, u Vedama se Sunce navodi kao Mitrino i Varunino oko.1 Kult boga Mitre, nepobjedivog boga Sunca, dolazi iz perzijskog panteona. Učenje se zasniva na iranskom dualizmu, vječnoj borbi između dobra i zla, svjetla i tame. Mitra se smatra zaštitnikom dobra i svjetla, te se bori protiv sila zla i mraka, obavezujući svoje poštovatelje da se svakodnevno bore protiv svojih mana i udobnosti, te protiv laži i prevara. U socijalnom pogledu, ovaj kult je propovijedao jednakost, tako da je bio velik odziv vjernika u ovom novopridošlom kultu. Misterije, spekulacije i rituali su bili sastavni dio kulta što je vjernicima davalo osjećaj stroge naklonosti i etike. Također su vjernici, tada po prvi put, imali priliku da se iskupe za svoje grijehe i da dožive besmrtnost. Vojnički karakter Mitre na svoju stranu privlači veliki broj vojnika, komandira, pa čak i careva koji traže njegovu pomoć i zaštitu.2 Mitraizam se širio svojim putem preko Perzije i Mezopotamije gdje je ušao u helenistički svijet gdje je poprimio svoje misterijske značajke.

1 2

Gabričević, 1987, 163. Kulturna istorija BiH, 1984, 297. 49

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Na širem području, ovaj kult je bio najrazvijeniji na prostorima koji gravitiraju Italiji, odnosno Jadranskom moru, i to u centrima poput Ptuja, Salone i Siska.3 Smatra se da najveći likovni domet imaju mitreji u Biljanovcima, Sisku, Ptuju, Saloni, te mitrej u Tekiji. 4 Najveći broj mitreja imamo u Ptuju. U grad Rim ovaj kult dolazi zajedno sa kultom Dolihena, te se dalje širi. Kao jedan od događaja koji je presudio širenju mitraizma u rimskom društvu je krunisanje armenskog kralja Tiridata I 66. godine n.e. kojeg je krunisao Neron. Prilikom dolaska na ceremoniju, kralj Tiridat je sa sobom poveo i perzijske magove, te je cjelokupnu ceremoniju obilježio u maniru odavanja počasti Mitri. Tom prilikom se armenski kralj poklonio Neronu kao i samom Mitri. Smatra se da je prilikom tih ceremonija i sam Neron učestvovao na mitraističkim misterijama.5 Najveći broj mitreja imamo u pograničnim prostorima gdje se nalazi i najviše vojnika.6 Na Dunav dolazi prvenstveno u grad Caruntum, gdje su ga donijeli pripadnici legije XV na početku vladavine cara Vespazijana. Sredinom 2. stoljeća se taj kult širi i na prostor Germanije posredstvom trupa koje su služile na tom prostoru. Na području Panonije se taj kult širi u svim gradovima duž rijeke Dunav. U današnji bosanskohercegovački dio provincije Panonije ovaj kult dolazi posredovanjem I ale civium romanorum, koja je bila stacionirana u Dalju kao ispomoć za rat u bogatoj Dakiji.7 Tačan put kojim dolazi prvi prodor kulta boga Mitre u naše krajeve nije poznat, kao ni tačno vrijeme dolaska. Uzimajući u obzir cjelokupnu poslijeratnu situaciju i logične aktivnosti poput obnove, dolaska ljudstva, a pogotovo uspostavljanja vojnih garnizona, možemo pretpostaviti da se ovaj kult geografski širi na relativno brz način, a da broj poštovatelja kulta stabilno raste kao i odnosi između pridošlih stanovnika i lokalnih zajednica. Uticaj većih centara je bio jako značajan, tako da se često u obzir uzima pretpostavka da je ovaj kult došao iz takvog nekog centra, pa tako da se u literaturi navode Akvileja, Salona, Siscia i dr. Do sada nemamo podatke o tome, međutim ako smatramo da su došli nekim razvijenim putem onda bi pojavu ovoga kulta mogli smjestiti u period nakon izgradnje Dolabelinih cesta. Ipak, ovaj kult je vezan 3

Zotović, 1973, 112. Zotović, 1973, 83. 5 Gabričević, 1987, 164. 6 Gabričević, 1987, 166. 7 Imamović, 1977, 281. 4

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

uz vojnike osvajače, tako da se može uzeti u obzir i da ovaj kult dolazi i sa prvim osvajanjima pred kraj 1. st. p.n.e., a također se mora uzeti u obzir da su u ove krajeve dolazile i nove vojne jedinice prilikom gušenja Batonovog ustanka, tako da ni ta opcija ne mora biti isključena. U ovom slučaju možemo pretpostaviti 3 perioda dolaska: 1. Period Oktavijanovog osvajanja;8 2. Period gušenja Batonovih ustanaka;9 3. Period nakon uspostave Dolabelinih cesta10 i uspostave vojnih garnizona.11 Današnji najznačajniji mitreji se nalaze u različitim dijelovima svijeta, tako da ćemo ih ovdje spomenuti, a to su mitreji u Dura Europosu u Siriji, Londonu, te u Samizegetuzi u Rumuniji, a najznačajniji se nalazi na Aventinu ispod crkve svete Priske. U Bosni i Hercegovini ovaj kult je potvrđen na više lokaliteta. Do sada je pronađeno 15 potvrda ovog kulta. Reljefne ploče su pronađene u Pritoci kod Bihaća, Crkvinama kod Bihaća, Jajcu, Konjicu, Vratnici kod Lisičića, te u Dardagani kod Zvornika. Epigrafski spomenici su pronađeni u Pritoci kod Bihaća, Golubiću kod Bihaća, Starom Selu kod Glamoča, Potocima kod Mostara, Konjicu, Skelanima kod Srebrenice, te u Rogatici. Reljefne predstave popraćene tekstom su pronađene u Crkvini, Konjicu, te u Vratnici kod Lisičića.12 Na osnovu do sada poznatih oblika, postoje 3 vida likovnih predstava Mitrinog kulta, a to su reljefne ikone, votivni oltari ukrašeni mitološkim i simboličkim predstavama, te puna plastika.13 Na prikazima, u idealnom slučaju bi bila sljedeća postavka koju je na osnovu poznatih prikaza postavio Cumont: Mladićka figura Mitre naliježe lijevim koljenom na leđa bika koji je oboren na zemlju, a desnim stopalom se oslanja na njegova zadnja kopita. On lijevom rukom podiže glavu bika naviše, hvatajući ga pritom u rjeđim slučajevima za rog, a češće za gubicu,

Džino, Domić Kunić, 2013, 140. Mesihović, 2007, 314. 10 Bojanovski, 1974, 15. 11 Ibid. 12 Imamović, 1977, 277. 13 Zotović, 1977, 82. 9

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

dok desnom rukom zabada nož u plećku savladane životinje. Rep umirućeg bika uspravlja se u grču i često se završava žitnim klasjem.14 Što se tiče ostalih elemenata, u ovome kultu su tačno postavljeni odjevni predmeti prilikom prikazivanja u reljefu, tako da Mitra uvijek nosi frigijsku kapu, tuniku koja je opasana, hlamidu preko leđa pričvršćenu na lijevom ramenu okruglom agrafom, te duboke cipele. 15 Osim bika tu se pojavljuju i druge životinje poput škorpije, zmije, psa i gavrana. Svi ovi prikazi životinja sa sobom nose određeno simboličko značenje. Osim životinja, reljefni prikazi su upotpunjeni i prikazima dadofora koji uvijek stoje mirno, pored Mitre noseći plamen sa sobom. Prikazi dadofora su uvijek manji od Mitre i flankiraju scenu tauroktonije.16 Tu također imamo i prikaze solarnih bogova, Sola i Lune, koji po pravilu kako i Plinije navodi stoje sa lijeve i desne strane, odnosno Sol sa desne, a Luna sa lijeve strane centralnog prikaza.17 Scene koje ilustruju mit o Mitri su sljedeće:18 1. Kosmogonija – sve scene od stvaranja svijeta do rođenja Mitre; 2. Prvi podvizi Mitre – Mitra i drvo, te stvaranje vode; 3. Borba sa bikom – Tauroktonija; 4. Mitra i Sol – Sukob, pomirenje, gozba, te apoteza, odnosno Mitrin odlazak Solovom kočijom. Iako se radi o vojničkom kultu, u literaturi postoji pretpostavka da su ovaj kult održavali većim dijelom trgovci i oslobođenici.19 Ta pretpostavka se ne može primijeniti na prostoru Bosne i Hercegovine. Kao dedikanti su nam poznati ljudi sa gentilicijima Aureilius, Flavius, Aelius, te Orijentalci Sisimbrius i Menender. Prvi navedeni su vjerovatno epihorski stanovnici, čiji su roditelji ili preci dobili rimsko građanstvo, a druga dva navedena su Orijentalci koji su na prostor Bosne i Hercegovine došli nekim svojim poslom bilo to trgovačkim ili vojnim. Ako bi uzeli u obzir da su te spomenike podigli stranci, onda bi njihov obim bio izuzetno manji, te kult poštovanja Mitre bi bio isključiv i bio bi prisutan kao izuzetna pojava. Također se treba uzeti u

Zotović, 1973, 88. Ibid. 16 Ibid. 17 Zotović, 1973, 89. 18 Zotović, 1973, 100. 19 Imamović, 1977, 283. 15

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

obzir i društvena slika našeg prostora, pa bi tako onda veći broj trgovaca i robova podizalo svoje spomenike širom Bosne i Hercegovine. Osim toga, na primjeru mitreja iz Jajca i Konjica vidimo da su ti hramovi bili značajni i da nemaju lokalni karakter, već su dio jednog puno većeg fenomena koji je u antičkom svijetu imao ''globalni'' karakter. Datacijski period ovih spomenika je dosta širok. Reljef iz Pritoke se datira u 2. st., epigrafska ara iz Rogatice u 2. i 3. stoljeće, a u 4. st. se datiraju reljefi iz Dardagana i Jajca, te se smatra da se ovaj kult na našim prostorima zadržava sve do 5. st.20 Ovaj misterijski kult na prostoru Bosne i Hercegovine ostavlja relativno mnogo tragova, te se njegova tradicija uspijeva dugo zadržati na našim prostorima, pa čak i duže nego u većim centrima Rimskog carstva. Lokalni epihorski stanovnici prihvataju ovaj misteriozni i opskurni kult, te ga nastavljaju baštiniti. Vojnički karakter ovoga kulta nam donosi uvid u svakodnevni život veterana velike rimske vojske, koja je svoje operacije vršila diljem Starog svijeta. Ovaj kult nije značajan samo zbog svoje misterioznosti i likovnih predstava koje nosi sa sobom, već svoj značaj prenosi i na onaj svakodnevni dio života nakon svih velikih bitki i akcija u kojima je jedan stanovnik antičkog Bihaća, Jajca ili Konjica učestvovao. Susret sa svojim saborcima iz dalekih zemalja je jednom veteranu sigurno značio isto koliko i zaštita koju mu je sam Mitra ponudio kao legionaru.

Slika 1 - Reljef Mitre u sceni tauroktonije – Reljef uklesan na živu stijenu – Jajce 20

Imamović, 1977, 282. 53

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Slika 2 - Čeona strana dvoreljefne ploče iz Mitrinog hrama u Konjicu – Prikaz tauroktonije

Slika 3 - Stražnja strana dvoreljefne ploče iz Mitrinog hrama u Konjicu – Prikaz procesije

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Atis Drugi najveći broj orijentalnih spomenika u Bosni i Hercegovini pripada kultu boga Atisa. Poznato nam je 12 spomenika od kojih je jedan imao kultni karakter, dok su ostali spomenici likovne predstave.21 Iz Fojnice nam je poznat nalaz male brončane statuete Atisa. Atis je prikazan u stojećem položaju naslonjen na pedum. Lijeva noga je prebačena preko desne noge, a na sebi nosi karakteristične cipele, hiton, kimation i frigijsku kapu.22 Ostale predstave Atisa nam potiču sa nadgrobnih spomenika i pronađene su isključivo na prostoru istočne Bosne u gornjem toku Drine na lokalitetima Crvica kod Skelana, Sikirić kod Srebrenice, Bratunac, Rogatica, Štitarevo kod Višegrada, Klašnik kod Višegrada, Rudo, te Gostilj kod Višegrada.23 Spomenici su oštećeni, međutim na osnovu sačuvanih likovnih prikaza, možemo zaključiti da se radi o standardiziranom prikazu Atisa. Na prostor Bosne i Hercegovine ovaj kult dolazi sa uspostavljanjem rimskog provincijalnog sistema. Što se tiče datiranja spomenika, svi se datiraju u period nakon sredine 1. stoljeća. Atis u zajednici sa Kibelom se u Dalmaciji javlja već u ranom Carstvu i to na nadgrobnim stelama legije VII, a u Panoniji se javlja u 2. stoljeću.24 Nadgrobni spomenik iz Klašnika kod Višegrada je dobar orijentir za dataciju jer na njemu imamo gentilicij Flavius, te se na osnovu njega može zaključiti da se spomenici mogu datirati u početak 2. stoljeća, a datacija se može pomjeriti i u raniji period, sredinu 1. stoljeća, na osnovu konsekracione formule DM.25 U Rim ovaj kult dolazi za vrijeme punskih ratova.26 Rimsko i grčko društvo zaprvo nisu bili raspoloženi za održavanje ovoga kulta, međutim uspostavom Carstva, uklanjaju se zabrane za održavanje ovog kulta u Italiji.27 Uporedo sa Atisom se poštovala Kibela, odnosno Magna Mater, koja je sa njim činila božanski par u religijskim pričama orijentalnih naroda. 28 Sam božanski karakter Atisa je bio povezan sa prirodnim fenomenima, odnosno sa životom i

Imamović, 1977, 273. Ibid. 23 Ibid. 24 Nikoloska, Vilogorac Brčić, 2014, 107. 25 Sergejevski, 1934, 30. 26 Imamović, 1977, 275. 27 Cumont, 1911, 55. 28 Nikoloska, Vilogorac Brčić, 2014, 107. 22

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

kretanjem nebeskih tijela, tako da je kult Atisa vrlo lako zaokupirao pažnju i Orijentalaca i Rimljana, a na osnovu potvrda i u drugim krajevima i pokorenih naroda. Što se tiče lokalnog stanovništva na prosoru Dalmacije, poznato je da je u Nezakciju bila poštovana Božica Majka za vrijeme neolita, što je uveliko olakšalo prihvatanje prvenstveno Kibele, a zatim i Atisa kao njenog para kasnije.29 Kasnije se Atis doživljava i kao vegetacijsko božanstvo ruralnih krajeva Dalmacije, a u kasnoj antici, među salonitanskom gradskom elitom, Atis postaje simbol nebeske besmrtnosti duše.30 U kultu poštovanja boga Atisa je primijetan jedan interesantan fenomen prikazivanja Atisa na nadgrobnim spomenicima. Postojala su mišljenja da je takva vrsta ukrašavanja spomenika imala više likovnu ulogu nego kultnu ulogu, međutim ista su opovrgnuta jer je taj običaj poznat i u drugim mjestima u Panoniji i na Rajni.31 Osim materijalnih potvrda prikazivanja Atisa na nadgrobnim spomenicima, D. Sergejevski također odbacuje to mišljenje pridavajući prikazima Atisa kultni karakter. Kao izvorište proizvodnje ovih nadgrobnih spomenika sigurno možemo uzeti neki radionički centar koji ako se nije nalazio u samoj Srebrenici onda se zasigurno nalazio u blizini današnje Srebrenice, za koji bi najpovoljniji izbor bio municipium Malvesiatum, dok za prostor koji je bio bliže Dalmaciji možemo potvrditi Salonu kao centar proizvodnje Atisovih figura.32 Osim na prostoru Bosne i Hercegovine, potvrde Atisovog kulta imamo i u drugim okolnim mjestima. Poznati su nam nalazi statueta, tako da imamo po jednu u Saloni i Sremskoj Mitrovici, te imamo 3 statuete iz Sinja, a reljefna predstava je otkrivena u Kušiljevu.33 Kult bogu Atisa je bio relativno dobro zastupljen na tlu današnje Bosne i Hercegovine. Treba navesti da su na području Fojnice

Slika 4 - Brončana

pronađene potvrde i drugih orijentalnih kultova, tako da možemo

statueta Atisa - Fojnica

Nikoloska, Vilogorac Brčić, 2014, 104. Nikoloska, Vilogorac Brčić, 2014, 108. 31 Imamović, 1977, 275. 32 Nikoloska, Vilogorac Brčić, 2014, 107. 33 Imamović, 1977, 275. 30

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

pretpostaviti da je na tome prostoru bila sigurno zastupljena zajednica Orijentalaca, a i ekonomski karakter je sigurno igrao veliku ulogu u naseljavanju ovog prostora, jer nam je poznato da je rijeka Fojnica jedna od zlatonosnih rijeka, a u blizini su se nalazili i drugi rudnici. O ekonomskom faktoru naseljavanja govori i potvrda raširenosti orijentalnog kulta boga Atisa na širem prostoru današnje Srebrenice, tako da su sigurno ekonomski uvjeti bili značajni za naseljavanje ne samo Orijentalaca već i Italika i drugih naroda Rimskog carstva koji su mogli biti posrednici u širenju ovih kultova.

Sabazije Kult Sabazija na području Bosne i Hercegovine je potvrđen samo jednim primjerom votivne brončane figure ruke slučajno otkrivene u Sasama kod Srebrenice.34 U antičkom periodu je na prostoru Srebrenice prvobitno bio grad Domavia, a zatim officina Argentaria, odnosno središte rudnika srebra za prostor Dalmacije i Panonije. U tako bogatom gradu koji je svoj prosperitet vidio za vrijeme Valerija Supera i Aurelija Verekunda je živio veliki broj stranaca koji su bili vezani uz rudnike i njihovu djelatnost. Brončana votivna figura je prikazana u stavu gdje su prva tri prsta savijena blago prema unutrašnjosti ruke, dok su posljednja dva prsta u potpunosti savijena prema unutra. Taj položaj se naziva benedictio latina. Na ruci su u reljefu izrađena četiri životinjska motiva i jedan biljni motiv koji simbolički predstavljaju božanske atribute. U obliku narukvice je prikazana zmija sa podignutom glavom, na palcu se nalazi šišarika, a na dlanu imamo guštera sa vanjske strane koji je u pokretu, kornjaču u pokretu i žabu u skoku. Brončana ruka je realistično izvedena i sigurno je rad radionice iz većeg centra.35 Brončana votivna ruka poput ove je svoju namjenu imala u misterijskim procesijama Sabazijevog kulta. Stajala je na vrhu štapa koje je predstavljalo žezlo. Žezlo kao predmet liturgijskih procesija Sabazijevog kulta je najvjerovatnije preuzeto od semitskih jevrejskih plemena na istoku, odakle i ovaj kult potiče.36 Prema mišljenju Cumonta, misterije ovoga kulta su se bazirale na čišćenju grijeha starog pretka, te slavljenju ciklusa života i smrti. U religiji je

Imamović, 1977, 264. Paškvalin, 1961, 208. 36 Cumont, 1911, 64. 35

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

bio prisutan mit sličan biblijskom mitu o Adamu i Evi, gdje su vjernici smatrali da su naslijedili grijeh prvog čovjeka, te imaju vjersku dužnost da taj grijeh očiste.37 Postoji i mišljenje da je ovaj kult bio dio jevrejskog monoteizma koji je bio prilagođen vjerovatno u Frigiji. Tako postoji mogućnost da su i neki drugi kultovi preuzeli običaje i praksu jevreja. Ako je kult Sabazija bio jevrejski, onda su vjernici mogli biti i neofiziti, odnosno, oni koji su primili vjeru. To je potrebno navesti jer službeno jevrejsko učenje ne daje mogućnost ulaska u vjeru drugima osim rođenim Jevrejima i Djeci Izraela.38 Kult Sabazija, sudeći po trenutnom stanju istraženosti, nije bio toliko čest na prostoru Dalmacije kao što je bio na prostoru Panonije, tako da se možemo za bližu analogiju poslužiti primjercima iz Osijeka, te sa dvije epigrafske potvrde iz Pirota i Nina.39 Datacija ove votivne ruke nama nije sigurna. U literaturi Slika 5 - Brončana votivna ruka - Srebrenica

imamo dva različita mišljenja koja smještaju nalaz votivne ruke u kraj 1. ili početak 2. stoljeća, odnosno u 3. stoljeće.

Izida Potvrdu Izidinog kulta u Bosni i Hercegovini, danas nažalost imamo samo u literaturi. Poznata nam je metalna figurica iz okoline Fojnice koja je bila rad jedne bolje radionice. 40 Osim lokacije pronalaska, nije nam ni poznat kontekst pronalaska, tako da ne znamo da li se figurica nalazila na oltaru ili negdje drugo u kući. Iako nas okolnosti upućuju na to da je ovaj nalaz slučajan, Imamović smatra da se isti može dovesti u vezu sa jednim cipusom iz Stoca. Cipus je ukrašen biljnim ornamentima, te je na njemu navedeno ime pokojnika, Plassus.41 Pored biljnih ornamenata, tu imamo i prikaze sistruma42 koji nam ukazuju na egipatsko porijeklo pokojnika.

Ibid. Cumont, 1911, 65. 39 Imamović, 1977, 266. 40 Imamović, 1977, 257. 41 Ibid. 42 Sistrum je muzički instrument koji je u Egiptu bio jako popularan, te se vezao uz procesije posvećene Izidi. Sistrum je također korišten i kao znak u egipatskom pismu, hijeroglifima. Osim egipatskih sistruma, poznati su nam minojski sistrum. 38

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Ovaj spomenik nam ukazuje da je bio prisutan kult poštovanja Izide i na prostoru Bosne i Hercegovine. Prije nego što se uđe u analizu manifestacije ovoga kulta na tlu Bosne i Hercegovine, potrebno je navesti neke podatke o ovome kultu, te manifestaciji kulta u ostatku rimske države. Etimološki, Izidino ime se asocira sa personifikacijom faraonskog prijestolja. Izida je kćerka božice neba, Nut i boga Zemlje, Geba, a sestra je Ozirisa, Setha i Neftide. U sferu Izidinog božanskog djelovanja ulaze ljubav, seksualnost, obnavljanje prirode, te životna snaga. 43 Božanstvena uloga Izide je da uređuje sudbinu i pravdu. Sirijci je nazivaju Astrade Artemida Nanaia, Likijci je nazivaju Leto, Tračani je nazivaju Majka Bogova, a Grci imaju više imena poput Hera Velikog Prijestolja, Afrodita, Hestia Agathe, Rea, Demetra.44 Za Izidu se ne veže smrt, kao što se veže za Ozirisa, već je njoj svojstveno davanje života i općeniti životni ciklus. Izida je predstavljena kao žena odjevena u tipičnu usku haljinu, a na glavi nosi za nju svojstven naglavak, set koji je u obliku prijestolja. U grčko – rimskom razdoblju za Izidu su karakteristične dvije stvari, a to su izidinski čvor – mistični splet energija i sistrum koji predstavlja totalitet svijeta.45 Egipatsko poimanje kultova se u velikoj mjeri razlikuje od rimskog i epihorskog poimanja. Dolaskom novog faraona dolazi i novi kult, odnosno kultovi koji su svojstveni za prostor odakle faraon dolazi.46 Za širenje kultova iz Egipta na europski kontinent su najzaslužniji Ptolomeidi. Osim njih, i sami Egipćani su zaslužni za širenje kulta Izide jer se tokom 2. i 1. stoljeća p.n.e. veliki broj njih priključuje rimskoj vojsci. Ovaj kult na Siciliju dolazi 296. godine p.n.e. kada sicilski tiranin Agathocles ženi snahu Ptolomeja I.47 Osim tog događaja, za širenje kulta Izide su zaslužni i egipatski trgovci i moreplovci. Njihova zaštitnica je Izida, pa se na osnovu toga kult širi na prostorima na kojim su egipatski trgovci i moreplovci imali svoje interese, a to su Sirija, Mala Azija, Kikladi, Jonija, te Grčka. 48 Zbog razvijene trgovine sa

Selem, 1997, 15. Selem, 1997, 20. 45 Selem, 1997, 21. 46 Cumont, 1911, 74. 47 Cumont, 1911, 79. 48 Cumont, 1911, 79-80. 44

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

istočnim provincijama, prvenstveno Egiptom, kult Izide na prostor Italije dolazi relativno rano, početkom 3. stoljeća. Prvenstveno se ovi kultovi javljaju na jugu u Sirakuzi i Kataniji.49 Iako se ovaj kult u rimskoj državi i društvu javlja jako rano, puno vremena je prošlo da bi se isti prihvatio. Razlozi su mnogobrojni, te je odnos između poštovatelja rimskog panteona i Izide ovisio o političkim okolnostima koje su se odvijale u određenim periodima. Pravi karakter odnosa ovih religija, rimske i egipatske možemo vidjeti u periodu za vrijeme i oko vremena odvijanja rimskih građanskih ratova. Više puta rimski senat naređuje rušenje hramova, i to u 59., 58., 53. i 48. godine, sve prije nove ere.50 Ipak, trijumviri nakon Cezarove smrti naređuju da se hramovi obnove. Novi period borbe protiv orijentalnih kultova dolazi sa uspostavljanjem Carstva, te vladavinom Oktavijana. Oktavijan u maniru vođenja svoje politike nikako ne dopušta da se slave bogovi i kultovi bivših i sadašnjih neprijatelja. Nakon Oktavijanove pobjede kod Akcija sve egipatsko postaje neprijateljsko, ali ipak kult Izide nastavlja da živi. Kult su nastavili održavati Egipćani i orijentalni Grci u svojim istočnim radionicama i trgovačkim centrima. Nakon Oktavijanove smrti dolazi do popuštanja prema Orijentalcima, a 38. godine dolazi do ponovnog balansa između istoka i zapada podizanjem Izidinog hrama na Marsovom polju, a zanimljivo je napomenuti da je Agripa zabranio podizanje stranih hramova unutar pommeriuma. Ovaj hram podiže Kaligula.51 Osim Kaligule, hramove su podigli i Domicijan na Kvirinalu, te Karakala 215. godine, a kao podržavatelji širenja ovoga kulta su poznati i Oton, Vespazijan, a pogotovo Komod.52 Najveće širenje ovi kultovi dobijaju tokom 3. stoljeća.53 Nakon svih previranja koja su se dešavala u periodu uspostave ovog kulta u grčko – rimskom društvu dolazi do smirivanja odnosa, te hramovi Izide i Serapisa postaju jedini hramovi egipatskih kultova koji se podižu u Rimskom carstvu. Hramovi su se gradili po uzoru na onaj iz Aleksandrije. Dvorišta su bila okružena peristilom, a do hrama je vodilo stubište. Hram se sastojao od pronaosa sa šest stubova, te od ćelije svetišta. Sa strane je stajao veliki žrtvenik, a u uglu je bila mala zgrada za svećenike dok je drugi dio bio skladište. Likovni prikazi su bili 49

Cumont, 1911, 80. Cumont, 1911, 81. 51 Cumont, 1911, 84. 52 Imamović, 1977, 258. 53 Cumont, 1911, 84. 50

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

egipatske, helenističke, sakralne i profane tematike. Prikazivani su Izida, Oziris, Harpokrat, Anubis, svećenici i mitovi, a tu su stajali i kipovi Izide, Dioniza, Afrodite i Prijapa.54 Društveni sloj koji se najviše okreće ovom kultu je bio uglavnom aristokratski u većim centrima, a trgovački u provincijama. U Grčkoj koja je imala najrazvijeniju trgovinu sa Egiptom ovaj kult najviše održava aristokratija, što se također oslikava i na rimsko društvo. Najveći dojam ovaj kult ostavlja na visoki društveni sloj zbog svojih misterija, te zbog samog karaktera ovog kulta koji je vezan uz Nil koji svojom poplavom donosi izobilje u kojem najviše uživa gornji sloj društva. Osim opskurnih zanimljivosti i želje za izobiljem, ovaj kult sa sobom nosi i egzotiku Orijenta što je u visokom društvu ravno luksuzu. Gledajući na prostor balkanskog poluotoka, ovaj kult imamo u Fojnici, Stocu, Zadru, Ninu, Saloni, Ptuju, Čačku, Kamniku, te u Ravnoj, a možda i sa prostora Zenice. U Stocu nam je, uslovno rečeno, poznat jedan poštovatelj ovog kulta, čije nam zanimanje nije toliko poznato, ali sudeći po prikazu sistruma možemo izvesti više pretpostavki: 1. Plassus je egipatski trgovac kojeg je smrt zadesila u Stocu; 2. Plassus je egipatski zabavljač koji je svirao sistrum; 3. Plassus je doseljeni Rimljanin koji je održavao kult Izide. O vjernicima koji su održavali ovaj kult na prostoru Bosne i Hercegovine nemamo podataka, ali na osnovu oskudnog broja spomenika možemo pretpostaviti da ova vjerska zajednica nije bila posebno raširena, a čak se može pretpostaviti da je ovaj kult održavala određena doseljena aristokratska populacija. Na osnovu cipusa iz Stoca možemo pretpostaviti šta se dešavalo sa Izidinim kultom. Ako je Plassus bio trgovac, onda možemo zaključiti da je on najvjerovatnije došao iz Narone da trguje sa unutrašnjošću provincije, jer se ovaj kult najviše razvija tokom 3. stoljeća što se poklapa sa većim razvojem provincije Dalmacije. Ako pretpostavimo da je to egipatski zabavljač, onda je vjerovatno bio među omiljenim robovima nepoznate aristokratske porodice iz Stoca. Također se može pretpostaviti da je Plassus bio i doseljeni Rimljanin koji je održavao kult Izide koji je upoznao u Italiji jer je poznato da se određeni broj doseljenika naselio na širem prostoru Hercegovine. Ove pretpostavke bi bile puno

Selem, 1997, 28. 61

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

utemeljenije da su nam poznate okolnosti nalaza fojničke metalne figurice Izide. Pošto imamo samo opće podatke o nalazu, ne možemo ništa više od toga da zaključimo. Uz ove primjerke imamo i jedan nadgrobni spomenik koji se može dovesti u vezu sa Izidinim kultom. Radi se o nadgrobnom spomeniku iz Zenice sa likovnim prikazom mlade pokojnice. Ne postoji direktna uputa na Izidin kult, međutim ono što upućuje na isti je bršljan koji se nalazi na resama koji je dobro poznat kao prikaz na spomenicima pokojnika, vjernika Izidinog kulta. Direktna analogija postoji sa nadgrobnim spomenikom trogodišnje djevojčice iz Salone. Za ovaj zenički spomenik Cambi smatra da je urađen sa primjesama istočnjačkog stila. Datira se u 3. ili 4. stoljeće.55 Smjer dolaska ovoga kulta nam također nije poznat, a u literaturi se kao centar navodi Akvileja. Pošto je prostor Bosne i Hercegovine bio razdvojen na Panoniju i Dalmaciju, možemo govoriti o dva centra širenja ovog kulta. Za Panoniju je vrlo vjerovatno da se kult širio iz Akvileje i da je došao vojnim zauzimanjem tog prostora. Što se tiče Dalmacije, ovaj kult vjerovatno dolazi dosta ranije kroz grčke trgovačke emporije, a u Hercegovinu ulazi kroz Naronu. Iz ovoga možemo izvući dvije relativne datacije za sjever i za jug. Na sjeveru se kult najvjerovatnije pojavio tokom 1. i 2. stoljeća, a na jugu možda čak i u 3. i 2. stoljeću p.n.e. Kult Izide je opstao u Rimu sve do 5. stoljeća, međutim širenjem kršćanstva ovaj kult nailazi na žestoke protivnike. Kult je sam po sebi bio hedonistički i predstavljao je sve loše u očima kršćana, a osim vjerskih razlika ovaj kult je nosio i socijalne razlike jer su poštovatelji uglavnom bili aristokrate i bogataši, pa je i tim putem ubrzan pad i nestanak ovog kulta iz rimskog društva.

Serapis Pored egipatskog kulta božice Izide, na prostoru Bosne i Hercegovine je ustanovljen još jedan spomenik egipatskog vjerovanja. Riječ je o bisti boga Serapisa koja je izrađena od pečene zemlje. Kao i metalna figurica Izidinog kulta i ovaj spomenik nema razjašnjene okolnosti nalaza. Nije poznato mjesto nalaza, međutim poznato je to da je bista poklonjena senjskim franjevcima od strane njihove braće iz Bosne.56 Kult Serapisa je najčešće održavan uporedo sa Izidinim 55 56

Selem, 1997, 119. Cambi, 1963 – 1964, 100 – 101. 62

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

kultom jer se radi o kultu kojeg su, uporedo sa Izidom, Ptolomeidi uveli u održavanje kao državni kult.57 Iako su često stajali u zajednici, primijeti se da je na zapadu Balkanskog poluotoka češći kult Serapisa od Izidinog kulta. Postoje mnoge teorije o porijeklu kulta Serapisa. U suštini, jedna teorija smatra da Serapis ima azijsko porijeklo od Baala ili Ela iz Sinopeje, dok s druge strane postoji mišljenje da je Serapis nastao od Apisa koji je stolovao u Grčkoj, a zatim je u jednom momentu prešao u Egipat.58 U suštini, Serapis je predstavljao vrhovno božanstvo, nalik na Zeusa, te vrhovni neoborivi božanski autoritet nad svim drugim božanstvima.59 Serapisove značajke su bile da je on spasitelj, da donosi zdravlje i sreću, te da dijeli bogatstvo, a povezuje se i sa Askelepijem zbog davanja zdravlja ljudima.60 Serapis je predstavljen kao muškarac bujne kose i brade koji sjedi na prijestolju. Kroz svoj razvoj u grčko – rimskom svijetu dobija i Izidu kao svoju božansku suprugu. Serapis je predstavljao votivno božanstvo, odnosno, njemu su se vjernici obraćali sa nekim željama koje su se odnosile na sudbinu jednog čovjeka.61 Što se tiče uvođenja ovoga kulta u grčko – rimski svijet, opet se moramo osvrnuti na dinastiju Ptolomeida koji su imali izuzetno razvijene odnose sa tim svijetom. Kao što je ranije navedeno na primjeru poštovanja Izidinog kulta, širenje egipatskih kultova možemo najviše vezati uz trgovinu i više slojeve društva. Ovaj kult je najviše bio održavan u Egiptu, međutim njegov značaj vidimo i u Grčkoj. Kralj Nikokreon ovaj kult donosi na Kipar nakon što je posjetio svetište u Serapeumu. Ptolomej Soter gradi Serapisov hram u Ateni u podnožju Akropole kao znak dobre volje, a Arsinoja, Soterova supruga ili majka, gradi hram u Halikarnasu oko 307. godine p.n.e.62

Cumont, 1911, 75. Selem, 1997, 23. 59 Za primjer treba navesti poređenje sa grčkim Zeusom koji pored svojih božanskih epiteta nije bio vladar svega jer je imao npr. Posejdona koji je kontrolisao more, Hada koji je kontrolisao podzemlje i sl. 60 Selem, 1997, 23. 61 Selem, 1997, 24. 62 Cumont, 1911, 79. 58

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Poznato je da su Serapeum posjećivali mnogi rimski carevi kao što su Vespazijan, Komod, Severi, te Karakala koji je uzdigao Serapisa na status službenog carskog božanstva.63 Serapisova bista sa nepoznatog lokaliteta se datira u konac 2. i početak 3. stoljeća. Bista je rad neke veće aleksandrijske radionice.64 Imamović navodi, na osnovu franjevačkog izvora, da je bista zadržala bitne elemente originalne umjetničke koncepcije, te se opredjeljuje za to da je bista egipatskog, a ne drugog porijekla. Nažalost ovo su nam jedini podaci koje imamo o ovoj bisti, međutim, trebaju se navesti još neki opći podaci koji bi nam mogli otvoriti neka pitanja. Izvornim mjestom nalaza ove biste se smatra prostor Fojnice gdje je pronađena i figura Izidinog kulta. Također je tu prisutna jaka djelatnost franjevaca koji djeluju u samostanu u Fojnici koji ima svoju muzejsku zbirku, te tim putem navedeni podaci nas navode na to da bi najvjerovatnije mjesto nalaza mogla stvarno biti Fojnica. Gledajući u historijskom kontekstu, prostor Fojnice se nalazio u rejonu industrijskog interesa rimske provincijalne vlasti gdje su se eksploatisale uglavnom zlatne sirovine. O održavateljima kulta nemamo nikakvih podataka, međutim osim nalaza biste nisu nam poznati nikakvi drugi nalazi koji bi se mogli dovesti u vezu sa Serapisovim kultom, pa tako nismo u mogućnosti da izvedemo nikakve zaključke. Osim Fojnice, imamo i jedan srebreni prsten sa Serapisovim likom sa područja Turbeta kod Travnika. To je srebreni Slika 6 - Bista Serapisa od pečene zemlje - Fojnica

prsten sa narebrenim ramenima i sa ugraviranim volutama. Pločica u obliku slova T ima na sebi plastično zlatno poprsje bradatog muškarca sa kalathosom na glavi. Datira se u 3. stoljeće.65

Na širem prostoru su poznate dvije vrste spomenika Serapisovog kulta, a to su likovne predstave i epigrafske are. Najveći broj otkrivenih spomenika su spomenici sa likovnim predstavama.66 Iz epigrafskih spomenika možemo vidjeti da su Serapisovi najčešći epiteti Sanctus, Invictus, Deus, Augustus...67 Likovne predstave su nam poznate u sljedećim primjerima: brončana bista iz Salone, mramorna statua iz Senja, bista iz Sremske Mitrovice, dvije biste iz 63

Selem, 1997, 24. Imamović, 1977, 261. 65 Selem, 1997, 118. 66 Imamović, 1977, 263. 67 Imamović, 1977, 262. 64

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Ravne; a što se tiče epigrafskih spomenika imamo ih u Senju, Ljubljani, Ptuju, Drniku, Peći, te u Suvom Lukavcu. Smatra se da je veće središte bilo Ptuj. Kult Serapisa na našim prostorima nije dovoljno poznat da bi se o njemu moglo nešto više reći. Nove spoznaje o ovome kultu na prostoru Bosne i Hercegovine bi nam trebale biti poznate novim otkrićima, ali dosadašnji nedostatak nekih većih spomeničkih cjelina nam ukazuje da je ovaj kult bio ograničen na manju grupaciju ljudi. Ako bi doveli u vezu Serapisovu bistu i Izidinu figuricu, mogli govoriti o određenoj povezanosti ova dva nalaza. Ipak, podrobnije analize su onemogućene datim okolnostima, odnosno nedostatkom Izidine figurice i nedostatkom ostalih podataka vezanih uz nalaz.

Jupiter Dolihen – Kastor Pored Mitrinog kulta koji je bio poznat kao isključivo vojnički kult, na području Bosne i Hercegovine je zabilježeno postojanje i kulta zajednice Jupitera Dolihena i Kastora. Spomenik ove kultne zajednice je otkriven u Maslovarama kod Bosanskog Novog gdje je bilo aktivno rudarsko naselje. Riječ je o epigrafskoj ari sa reljefnim ikonografskim prikazom Jupitera Dolihena i Kastora, te se uz likovni prikaz nalaze i dedikacije.68 Kult potiče sa sjevera Sirije, nešto bliže granici sa armenskim kraljevstvom iz grada Dolihe.69 Pošto se radi o kultu koji potiče iz dalekih orijentalnih krajeva, može se pretpostaviti da je dedikant vjerovatno bio Orijentalac. Na osnovu natpisa možemo zaključiti da je dedikant bio Marko Aurelije Flavije koji je vjerovatno dobio svoje građanstvo po constitutio Antoniana 212. godine, tako da period nakon tog događaja možemo uzeti i kao okvirni relativni datacijski period.

Prikaz Dolihena i Kastora je

urađen u ikonografskom stilu, sa razvijenijim likovnim umijećem,

Sergejevski, 1965, 7. Imamović, 1977, 269. 70 Paškvalin, 1970, 19. 69

Slika 7 - Ara od mekog lapora sa prikazom Jupitera Dolihena i Kastora – Bosanski Novi

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

tako da se smatra da ova epigrafska ara potiče iz strane radionice ili je djelo majstora iz strane radionice koji je radio po nalogu naručioca ovoga spomenika.71 Bitno je navesti, za dalja istraživanja, da su se u antičkom svijetu često uporedo poštovali i Mitra i Jupiter Dolihen jer su bili vojnički kultovi.72 Ipak, situacija na terenu je drugačija, na prostoru rimskog naselja kod Bosanskog Novog nije pronađen mitrej, niti ijedna potvrda Mitrinog kulta. To se može objasniti odsustvom vojnih jedinica na tom prostoru. Kult Jupitera Dolihena je uveden na prostore Rimskog carstva osvajanjem Sirije, ulaskom sirijskog društva u sklop rimskog društva kroz vojno i trgovačko učešće građanstva. Potvrde tome imamo u rasprostranjenosti ovog kulta koji je potvrđen u Retiji, Germaniji, Italiji, Britaniji, te Numidiji.73 Na prostoru koji graniči sa Bosnom i Hercegovinom ovaj kult je potvrđen na više lokaliteta, i to u Saloni, Vidu, Vitalju, Naroni, Munjavi na prostoru Dalmacije, te sjeverozapadno u Prozoru, Čakovcu, Ljubljani, Ptuju i istočnije u Kostolcu, Kumanovu, Prizrenu.74 Što se tiče uvođenja kultne zajednice Jupitera Dolihena i Kastora na naše prostore nemamo veliki broj podataka, međutim poznati su nam i ostali dedikanti koji su možda igrali ulogu u širenju ovoga kulta jer se radi o legijama rimske vojske. Tako među dedikantima imamo više legija, VII Gemina u Daruvaru, VIII Gemina u Ljubljani, XIV Gemina u Trebinju, te panonska ala u Slankamenu.75 Kultna zajednica Jupitera Dolihena i Kastora nam može služiti kao primjer za proučavanje kompleksnosti poštovanja stranih kultova i kultnih zajednica jer se radi o kultu koji je kao interpretatio romana dolihenskog božanstva Baala ušao u rimsko društvo kao Jupiter Dolihen. Dalja istraživanja nam mogu ponuditi nova saznanja o poštovanju ovoga kulta. Pitanja koja ostaju nerazjašnjena se tiču same zajednice poštovalaca zajednice kulta Jupitera Dolihena i Kastora jer nam nije poznato da li je ovaj spomenik podignut kao individualno odavanje počasti ili je služio za veći broj vjernika.76

Imamović, 1977, 271. Cumont, 1911, 148. 73 Imamović, 1977, 272. 74 Ibid. 75 Imamović, 1977, 269. 76 Imamović,1977, 269. 72

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Bibliografija: 1. BOJANOVSKI 1974: Ivo Bojanovski, Dolabelin sistem cesta u rimskoj provinciji Dalmaciji, Sarajevo 1974. 2. CAMBI 1963 – 1964: Nenad Cambi, Vjesnik za historiju i arheologiju dalmatinsku, Split. 3. DŽINO, DOMIĆ KUNIĆ 2013: Danijel Džino, Alka Domić Kunić, Rimski ratovi u Iliriku: Povijesni narativ, Zagreb, 2013. 4. CUMONT 1911: Franz Cumont, The oriental religions in Roman paganism. 5. GABRIČEVIĆ 1987: Branimir Gabričević, Studije i članci o religijama i kultovima antičkog svijeta, Split 1987. 6. IMAMOVIĆ 1977: Enver Imamović, Antički kultni i votivni spomenici na području Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1977. 7. Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1984. 8. MESIHOVIĆ 2007: Salmedin Mesihović, Dezitijati, Zagreb, 2007. 9. NIKOLOSKA, VILOGORAC BRČIĆ 2014: Aleksandra Nikoloska, Inga Vilogorac Brčić, Velika Majka Bogova na spomenicima iz Hrvatske. 10. PAŠKVALIN 1960 - 1961: Veljko Paškvalin, Bronzana votivna ruka iz Sasa, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Arheologija, Sarajevo. 11. PAŠKVALIN 1970: Veljko Paškvalin, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Arheologija, Sarajevo. 12. SELEM 1997: Petar Selem, Izidin trag – Egipatski kultni spomenici u rimskom Iliriku, Split 1997. 13. SERGEJEVSKI 1934: Dimitrije Sergejevski, Rimska groblja na Drini (neizdati spomenici), Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Arheologija, Sarajevo. 14. ZOTOVIĆ 1973: Ljubica Zotović, Mitraizam na tlu Jugoslavije, Beograd 1973.

Karić E., Antički orijentalni kultovi na tlu današnje BiH..., 48-68

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Summary Oriental cults from Antiquity on the territory of modern Bosnia and Herzegovina Emir Karić

Oriental cults came to the territory of present day Bosnia and Herzegovina with the Roman conquerors. Some cults were brought by soldiers alone, like in the example of the cult of Mithras, and some of the cults were brought by merchants and colonialists or Romans and Orientals themselves. However, unlike in Rome itself, the cults and their followers weren't oppressed and were incorporated in the everyday life of the province together with other merchants, governors and soldiers. Today's remains of these cults in Bosnia and Herzegovina are monuments and ruins of temples, but however, they are left and forgotten in the depots of museums and some of the monuments have no data about the place of finding or any data at all. Oriental cults that are confirmed on the territory of Bosnia and Herzegovina were the cults of Mithras, Attis, Sabazius, Isis, Serapis, and the united cult of Jupiter Dolichenus and Castor. The biggest number of remains are connected to the cult of Mithras. By researching the oriental cults we can see how the mixture of trade, ideas and people resulted in the time of Antiquity. The world was bigger and more dangerous, but the fear of the unknown - was unknown in the past. People continued to live together in peace thinking about their everyday lives and work. Today, when we look back on the times before us, we can ask ourselves a question: Are borders between states and peoples real when the focus is on everyday life and trade?

Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци The forgotten church of Saint George in Gradovci Vladimir Tanevski Student of Art History Faculty of Philosophy - Skopje Ss. Cyril and Methodius University of Skopje vladimirt.1997@gmail.com Апстракт: Црква заборавена од страна на надлежните институции која се наоѓа во

напуштеното село Градовци, Општина Зелениково. Селото

Градовци се наоѓа на 30 километри југо-источно од Скопје, главниот град на Република Македонија, и 3 километри западно од селото Зелениково, кое е седиште на истоимената општина. За оваa црква нема многу сознанија и научни истражувања, но тоа според мене не треба да е пречка за зачувување на оваа убава мала црква која е во катастрофална состојба. На територијата на Република Македонија има голем број цркви кој се во иста состојба и кои се заборавени од надлежните институции. Овие цркви датираат од различно време, но се сликани и градени во духот на византиската уметност. Жално е што „Св.Ѓорѓи“ во Градовци е блиску до самиот главен град, а можеби ќе се урне во рок од неколку години. Клучни

зборови:

Црква,

Св.Ѓорѓи,

фрескосликарство,

сликарство, Охридска архиепископија, Пеќска патријаршија.

византиско

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Црквата се наоѓа во село Градовци, во рамките на Општина Зелениково, а до неа се стигнува по еден тесен и лош пат, уништен од поројни дождови и земјоделската механизација која се движела по него. Селото е од распрснат тип и е целосно напуштено, има неколку големи куќи кој одолеале на времето, но има и голем број куќи кој се во рушевини. Според тоа колку куќи имало можеме слободно да заклучиме дека имало и голем број жители: во далечната 1900 година селото имало 400 жители, сите христијани 1, а според последниот попис од 2002 година во селото имало само 2 жители кои денес се иселени. Црква „Св. Ѓорѓи“ е на стотина метри пред сé уште активниот извиднички центар Градовци и се наоѓа веднаш до самиот пат. Црквата е од гробјански карактер и е обиколена со голем број гробови кој потекнуваат од XIX век и XX век. Таа е мала, еднобродна црква со една апсида на источната страна. Црквата е вкопана длабоко во земја и има големо правоаголно двориште. Нејзините демензии се: должина – 6 метри, ширина – 4.70 метри, висина – 4 метри, вкопана во земја е скоро 80 сантиметри, а ѕидовите се дебели 70 сантиметри. Порано оваа црква била засводена, но сводот се срушил и била направена дрвена таваница која денес протекува. При правењето на дрвената таваница оштетен е горниот дел на фрескоживописот. Точната година на рушењето на сводот и поставањето на дрвената таваница не ни е позната. Годината на почетокот на изградбата не е позната, но според Јасминка Николиќ - Новаковиќ црквата била изградена или обновена околу средината на XVI век, поточно после 1557 година2, но д-р Јован Хаџи Василевић во својата книга „Скопље и његова околина” црквата ја вброил во листа на цркви кој биле изградени на темели од постари цркви и во кои се вршела богослужба. 3 До 1557 година, Скопската област била под јурисдикција на Охридската архиепископија, предводена од архиепископот Прохор (1525 – 1550), но по обновата на Пеќската патријаршија, од Охридската архиепископија ќе се оделат: Скопје, Тетово, Штип и Горна Џумаја и ќе се припојат на новоформираната Пеќска патријаршија. Архиепископот Прохор бил најистакнатиот архиепископ на Охрдската архиепископија за време на владеењето на Османлиското Царство4 и воопшто се смета за еден од најпочитуваните 1

Васил Кънчов, Македония Етнография и статистика, София 1900, стр. 208. Јасминка Николиќ - Новаковиќ, „Црквата во Градовци и една сликарска работилница од втората половина на XVI век во околината на Скопје”, Културно Наследство 22- 23/1995 – 1996, Скопје 1997, стр. 91-107. 3 Јован Хаџи Василевић, Скопље и његова околина, „Св. Сава”, Београд 1930, стр. 420. 4 Јасминка Николиќ - Новаковиќ, Живописот во црквата Св. Атансиј Александриски во Журче, Културно историско наследство на Република Македонија, Скопје 2003, стр. 11. 2

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

поглавари на Охридската архиепископија кој бил и голем познавач и покровител на литературата и уметноста.5 Обновувањето на Пеќската патријаршија ќе започне уште на почетокот на XVI век. Имено, во 1530 година смедеревскиот митрополит Павле заедно со неколку локални српски властелини ќе ја отфрли власта на Охридската архиепископија и со помош на локалната османлиска власт ќе ја прогласила Пеќската црква за независна. Моќта на Охридската архиепископија веќе била во опаѓање и иако била во блиски односи со султанот, тој не учествувал активно во расправиите на двете цркви. Одметнувањето на Павле го натерало Охридскиот архиепископ Прохор да свика собор на кој би се одземала моќта на Павле. Соборот се одржал на 13 март 1532 година, но и покрај одземањето на титулата митрополит, Павле ќе продолжи да води посилен отпор кон Охридската архиепископија. Во еден наврат, Павле успеал и да ги поткупи локалните власти и да го уапси архиепископот Прохор.6

Прохор со помош на Вселенскиот патријарх Еремија I и

други патријарси успеал да се ослободи и повторно застанал на чело на Охридската архиепископија. На 20 јуни 1541 година, Прохор повторно ќе свика собор на кој митрополитот Павле и неговите соработници ќе бидат расчинети. Околу 1550 година Прохор ќе почине, а после неговата смрт за поглавар на Охридската архиепископија ќе биде поставен Симеон, кој бил поглавар само една година, а е познат по тоа што го вовел грчкиот јазик како официјален јазик на архепископијата. После него ќе биде поставен архиепископот Никанор кој бил поглавар до 1557 година.8 Никој од нив не го достигнал знаењето кое го поседувал Прохор и славата и почита со која тој се здобил. Со сето ова дополнително се ослабнала позицијата на архиепископијата како доминантна црковна организација на Балканот. И покрај неуспехот на Павле, смртта на Прохор ќе ги натера другите српски свештеници во Охридската архиепископија да се здружат и да ја обноват Пеќската патријаршија. Тоа било конечно остварено во 1557 година со помош на Османлиската власт, локалните српски властелини и посебно со помош на големиот везир

Јасминка Николиќ - Новаковиќ „Црквата во Градовци и една сликарска работилница од втората половина на XVI век во околината на Скопје”, Културно Наследство 22- 23/1995 – 1996, Скопје 1997, стр. 91; Цветан Грозданов, Студии за охридскиот живопис, Рапублички завод за заштита на споменици на културата, Скопје 1990, стр.150 - 158. 6 Ђоко Слијепчевић, Историја Српске Православне Цркве 1 , Бигз, Београд 2002, стр. 213. 7 Коста Балабанов, Историја на Македонскиот народ, Нип „Нова Македонија”, Скопје 1969, стр. 254. 8 Јасминка Николиќ - Новаковиќ, Живописот во црквата Св. Атансиј Александриски во Журче, Културно историско наследство на Република Македонија, Скопје 2003, стр. 13.

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Мехмед Паша Соколовиќ9 и султанот Сулејман Величествениот10 кои сакале да го смират српскиот народ, па затоа им помогнале да ја обноват својата црква.11 Прв поглавар на црквата бил Макариј Соколовиќ. Интересно е што Макариј Соколовиќ му бил или брат или братучед на Мехмед Паша Соколовиќ.12 Постојат неколку тези за обновувањето на Пеќсата патриаршија: или Макариј самостојно ја покренал иницијативата или бил под притисок од неговиот брат/роднина, моќниот голем везир. Како и да е, оваа црква со поддршка на османлиската власта започнала да ги приграбува териториите на Охридската архиепископија. Според Макариј, сите Срби требале да бидат под една црква, а „Св. Ѓорѓи“ во Градовци е во близина на Скопје, поранешниот главен град на моќното Српско царство (1346-1371) и местото каде што бил крунисан најмоќниот српски владетел, царот Стефан Душан.13 Сето ова мора да се напомене бидејки во XVI век голем број цркви во скопската област биле обновени, а биле изградени и голем број нови, како што се „Св.Спас“ во Добри Дол, „Св.Атанасиј“ во Шишево и други. Најголем дел од овие цркви се еднобродни и не се знае кој им бил ктитор. На некои цркви има и натписи („Св.Спас“, Добри Дол) кои ја оддаваат годината на градење на црквата. Од полето на сликарството, во овие цркви работели анонимни сликари со различен квалитет. Според Јасминка Николиќ – Новаковиќ, во овој период во скопската област можеби работела една сликарска група која ги живописала црквите „Св. Атанасиј“ во Шишево, „Св. Спас“ во Добри Дол и секако „Св. Ѓорѓи“ во Градовци, меѓутоа оваа теза не е потврдена. Фрескоживописот во црквата не се разликува од поставените општовизантиски стандарди, но тој моментално е во очајна состојба - голем дел од фреските се многу исплакнати/избледени. Од останатото можеме да потврдиме дека биле насликани најважните светители и сцени. Црквата има три зони: првата зона (најдолна) е исполнета со стоечки светители, втората зона е фриз од полуфигури на разни светители, а во најгорната (трета) зона се претставени сцените од Големите празници. За деталната анализа на фрескоживописот јас би започнал од олтарскиот простор. Како што предходно наведов, нема апсиди или ниши за ѓаконикон и проскомидија/протезис. Во конхата на 9

Славко Диневски, Историја на Македонската православна црква, Македонска книга, Скопје 1989, стр. 245. Владеел од 1520 до 1566 година. 11 Сакале да го смират и ублажат гневот на српскиот народ после големата победа на Османлиите кај Мохач во 1526. 12 Ђоко Слијепчевић, Историја Српске Православне Цркве 1, Бигз, Београд 2002, стр.217. 13 Константин Јосиф Јиричек, Историја Срба Политичка историја до 1537 године, Невен, Београд 2006, стр. 222. 10

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

главната апсида е претставата на Богородица Платитера (полуфигура), облечена во црвен мафорион, која на половината има претстава на Христос во медаљон кој е облечен во стандардната облека со хитон и химатион. Целата претстава, како и самата апсида, е пресечена од пукнатина која е широка околу 10 сантиметри. Под оваа претстава е сцената Поклонувањето на архиереите на Христос Агнец. Сцената ја сочинуваат двајца архиереи, а помеѓу нив на чесна трпеза е претставен Исус Христос Агнец. Кон оваа сцена се придодава и претставата на св. Григориј кој е насликан на јужниот ѕид. На северниот ѕид е прикажан Кирил Александриски или се работи за претстава на свети Петар Александриски.14 Оваа дилема се јавува поради придавката „Александрик” која е сочувана десно од фигурата. За разлика од другите архиереи, оваа фигура е исправена т.е. не е во проскинеза и не држи отворен свиток, туку отворена книга. Сите архиереи се облечени во полиставрион и омофор и се разликуваат во сликарскиот квалитет од другите претстави во оваа црква, со што би можеле да заклучиме дека ги работеле некои поискусни мајстори/зографи. Лево од апсидата во првата зона е фигурата на Св. Стефан кој во едната рака држи кадилница, а во другата дарохраналница. Облечен е во бел стихар и орар, на лицето на архиѓаконот се видливи оштетувања кај очите и устата, предизвикани од локалното население кое ги длаби очите и устата за употреба во магиски дејства за среќа или здравје. Вакви „намерни” оштетувања има и кај некои од другите претстави. Десно од апсидата во првата зона е претставата на Симеон Столпник како старец со долга брада кој во едната рака држи крст и стои на висок тенок столб. Претставата на столпници во близина на прозори или врати претставува заштита од зли сили кој би влегле низ тие отвори. Во зоната на стоечките светители од иконостасот кон запад се насликани патронот на храмот св. Ѓорѓи, а до него св. Димитриј. Двајцата се со иконографија на свети воини, облечени во оклопи и ги имаат симболите на мачениците. Св. Ѓорѓи има кружен штит на грбот и долго копје, во рацете држи допола изваден меч и канија која е врзана на левото бедро. Од другата страна има лак и неколку стрели во футрола. Патронот е облечен во зелена туника, а над туниката има богато украсен оклоп врз кој од левото рамо има врзан долг плашт украсен со скапоцени камења. Св. Димитриј е поскромно опремен, но исто така држи полуизваден меч, и исто така на грбот има штит кој е триаголен и има долго

Јасминка Николиќ - Новаковиќ, „Црквата во Градовци и една сликарска работилница од втората половина на XVI век во околината на Скопје” , Културно Наследство 22- 23/1995 – 1996, Скопје 1997, стр. 91.

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

копје. Според овие две фигури на св. Ѓорѓи и св. Димитриј, можеме дека заклучиме дека повеќе било посветено внимание во сликањето на патронот отколку на другиот светител. После овие претстави има мала врата, а по вратата следуваат претстави на две женимеченички: св. Петка и св. Недела. Претставата на св. Петка е доста оштетена, светителката има раширени раце, во десната рака носи мал крст и носи едноставна облека, но интересно е што горниот дел, поточно главата и вратот, се насликани на понов слој малтер, но како и кај св. Стефан (во олтарскиот простор) и на оваа претстава има оштетувања кај очите и устата. Последна фигура на јужниот ѕид е св. Недела која е исто така доста оштетена, но според останатото можеме да заклучиме дека била облечена во богато декорирана облека и рацете ѝ се во висина на градите, а дланките се свртени накај гледачот. Оваа светителка има и богато декорирана круна на главата. До претставата на св. Недела т.е. на јужниот дел од западниот ѕид, лево од вратата се наоѓа претставата на Архангел Михаил во војничка опрема - мечот го држи во висина на градите, канијата му е на левото бедро, а преку оклопот има црвена наметка. Во десната рака држи отворен свиток кој е многу оштетен. Од текстот кој бил напишан на свитокот останат е само мал дел. Целата претстава од појасот па надолу е целосно уништена. Десно од вратата е претставата на Константин и Елена кои се облечени во богато украсена царска облека, а помеѓу нив е голготскиот крст. Овие две претстави се според општо пропишаните византиски стандарди. На северниот ѕид веднаш до олтарната преграда, односно како пандан на претставата на патронот, е насликана композицијата Дејзис. Христос е претставен централно седнат на трон со висок наслон облечен во кафеав хитон и темно зелен химатион, лево од Христос е Богородица облеченаа во црвен мафорион, а десно е св. Јован Крстител (Претеча). До Богородица е претставен св. Никола облечен во својата стандардна архиерејска облека, насликан е фронтално и со книга во рака, а до него има доста оштетена фигура која има доминантна капа „колбук” или круна на главата. Според специфичната капа, можеби се работи за светител во велможка (властелинска) иконографија15, меѓутоа долниот дел е делумно уништен. Може да се работи за претстава на св. Теодор Тирон или Теодор Стратилат. До оваа претстава е св. Меркуриј во војничка опрема и е специфичен по својот шлем - перјаница. Последната фигура е на воин –

Велможката иконографија ќе стане многу популарна во рамките на Охридската архиепископија, но ќе биде забранета на Света Гора и во рамките на Пеќската патријаршија.

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

маченик со виткана коса и кратка густа брада, кој носи метален оклоп и зелена наметка, наоружан со копје, меч, штит и има маченички венец. Лево од главата е останат дел од сигнатурата (...THNIE). Според ова можеме да претпоставиме дека бил претставен св. Мартин (MAPTINHIE). Мора да истакнам дека точно кај фигурата на овој светител целиот ѕид е набабрен и има опасност од целосно уништување на фрескоживописот во сите зони во овој дел. Над стоечката зона на јужниот и северниот ѕид се протега фриз од допојасни фигури на светители. На јужниот ѕид од исток кон запад се претставени пророците Давид, Софонија, Авакум, Илија и Осија, по кои следи голем дел фрескоживопис кој е уништен. Според текстот на Јасминка Николиќ – Новаковиќ, овде се наоѓале претставите на мачениците Мисаил и Азариј, врз основа на претставата на Ананиј која следува после уништениот дел.16 Мисаил, Азариј и Ананиј биле еврејски момчиња кој биле одведени во Вавилон како робови, биле фрлени во печка, но не изгореле поради својата верба во Бог. Попознати се како дел од сцената Трите еврејски момчиња во вжарената печка. Оваа сцена во православниот свет е претставена во мноштво цркви, како на пример: „Хосиос Лукас“, „Св.Софија“ во Охрид, „Св.Врачи“ во Кустур, Манастир Дионисиј и др. Овие сцени се чести и во ранохристијанската уметност, односно ги има и во катакомбите, од кои најпозната е претставата во катакомбата на Комодила во Рим. Поради нивната поврзаност, би претпоставиле дека се насликани едни до други. После претставата на Ананиј следува претставата на Михеј и на крај до ѕидот е претставата на св. Зосима и Марија Египетска (Зосима ја причестува Марија Египетска). На северниот ѕид, од исток кон запад, се претставите на: пророкот Давид, после него има две уништени претстави, пророкот Арон, Данил, Малахија, Илија, Захарија, Еремија и мачениците Кирик и Јулита. Горната зона каде што се наоѓаат најважните сцени (Големите празници ) е скоро целосно уништена. Евидентно е дека црквата некогаш била повисока и можеби имала свод, со тоа што кога е правен дрвениот кров оштетени се сите сцени во горните зони на сите ѕидови, и фигурите се видливи само до појас. За анализа на зоната на Големите празници, јас би започнал од западниот ѕид: над вратата е претставата на сцената Успение на Пресвета Богородица (оваа сцена е најсочувана од сите), над неа е сцената Преображение Христово, од која се гледа само долниот дел. Во зоната на Големите празници на северниот ѕид се

Јасминка Николиќ - Новаковиќ, Црквата во Градовци и една сликарска работилница од втората половина на XVI век во околината на Скопје, Културно Наследство 22- 23/1995 – 1996, Скопје 1997, стр. 93.

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

насликани сцените: Христово влегување во Ерусалим, Распетие, Мироносници на гробот и Христово симнување во Адот. Во истата зона на јужниот ѕид се сцените: Раѓање Христово, Сретение, Крштевање и Лазарево воскресение. На источниот ѕид во најгорната зона т.е. тимпанонот/забатот е претставена сцената Христово вознесение на небото, при што видилив е само долниот дел на Богородица која е претставена централно и двете групи на Апостoли кој се лево и десно. Претставите се видливи од појас надолу, а видлив е и мал дел од мандорлата во која се наоѓа Исус кој се вознесува на небото. Под оваа сцена лево од конхата е претставата на Архангел Гаврил, а десно од конхата е претставата на Богородица. Овие две претстави ја оформуваат првата сцена од Големите празници Благовештението, и е во рамките на класичната поставеност во византиската уметност. Живописот на сводот не ни е познат, при што можеме само да претпоставиме што би можело да биде насликано, а да е во духот на фрескосликарството во Македонија во XVI век. Можеби на источниот крај бил насликан Исус во мандорла кој е носена од ангели како дел од сцената Вознесение Христово на небото кое се наоѓа на источниот фронтон/забат. Морам да напоменам дека на западната фасада од надвор точно над вратата има претстава на св. Ѓорѓи која е целосно уништена, но е останата сигнатурата. Со општото анализирање на фрескоживописот кој има различен квалитет можеме да претпоставиме дека работеле неколку мајстори или можеби еден мајстор кој посветил различно внимание на сликарството. Оваа теза или претпоставка е евидентна во сликарството во олтарниот простор. Имено, фигурите во олтарниот простор се насликани со повеќе детали и самите претстави се поелегантни и поволуменозни, додека според мене некој претстави во првата зона во наосот го немаат овој квалитет, со иклучок на патронот, претставата на архангел Михаил и претставата на царот Константин и царицата Елена. Со анализа на целата црква можеме да заклучиме дека е потребна итна конзервција или некаков вид на репарација на евидентните и опасни оштетувања. Единствениот подетален научен труд за црквата, воедно и кратка анализа на живописот, во авторство Јасминка Николиќ – Новаковиќ, отвара и тема дека во тој период работела одредена група на сликари во овој крај кои, покрај црквата во Градовци, ги живописале и црквите: „Св. Спас“ во селото Добри Дол (1576) и „Св. Атансиј“ во селото Шишево (1565). Во нејзиниот текст, авторката наведува дека црквата можеби е насликана во периодот помеѓу 1565 и 1576 година т.е. помеѓу сликарството во црквата „Св. Атанасиј“ во Шишево и „Св. Спас“ 76

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

во Добри Дол, со тоа што има повеќе заеднички стилски карактеристики со црквата во Шишево. Оваа теза делумно ја потврдува и Викторија Поповска – Коробар во својот текст „Зографи од кругот на Јован Теодоров од Грамоста околу средината на XVI век”, при што стилот на фрескосликарството на анонимните скопски зографи го поврзува со сликарството токму на оваа група на зографи кои живописувале во рамките на целата Охридска архиепископија и наведува дека има голема сличност во стилот на сликање на анонимните зографи од Скопската област со групата зографи која работела во наосот на црквата „Св. Димитрија“ во Палатиција кај Верија од 1568/1569 година, каде што е потпишан и Никола од с. Линотопи, кој бил член на славната Линотопска сликарска школа од околината на Костур.17 Со анализа на живописот на овие цркви од Скопската област може да се забележат многу сличности, но според мене за таа тема е потребен некој пообемен научен труд кој би го опфатил целото сликарство од 16 век во скопската околина преку детална анализа на црквите, земајќи ги во предвид и ставовите на Јасминка Николиќ – Новаковиќ и Викторија Поповска – Коробар.

Библиографија: 1. Васил Кънчов, Македония - Етнография и статистика, София 1900, стр. 208. 2. Викторија Поповски – Коробар, „Зографи од кругот на Јован Теодоров од Грамоста околу средината на XVI”, На траговима Војислава Ј. Ћурића, Одељење историјских наука, Београд 2011, стр. 317 – 321. 3. Ђоко Слијепчевиђ, Историја Српске Православне цркве I, Бигз, Београд 2002. 4. Јасминка Николиќ - Новаковиќ, „Црквата во Градовци и една сликарска работилница од втората половина на XVI век во околината на Скопје”, Културно Наследство 22- 23/1995 – 1996, Скопје 1997. 5. Јасминка Николиќ - Новаковиќ, Живописот во црквата Св. Атансиј Александриски во Журче, Културно-историско наследство на Република Македонија, Скопје 2003, стр. 11.

Викторија Поповски – Коробар, „Зографи од кругот на Јован Теодоров од Грамоста околу средината на XVI”, На траговима Војислава Ј. Ћурића, Одељење историјских наука, Београд 2011, стр. 317 - 321.

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

6. Јован Хаџи Василевиђ, Скопље и његова околина, „Св. Сава”, Београд 1930, стр. 420. 7. Константин Јиричек Јосиф, Историја Срба. Политичка историја до 1537 године, Невен, Београд 2006. 8. Коста Балабанов, Историја на Македонскиот народ 1, Нип „Нова Македонија”, Скопје 1969, стр. 253 - 255. 9. Славко Диневски, Историја на Македонската православна црква, Македонска книга, Скопје 1989. 10. Цветан Грозданов, Студии за охридскиот живопис, Рапублички завод за заштита на споменици на културата, Скопје 1990.

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Сл. 1 – План на црквата (Изработил: Н. Ангеловски)

Сл. 2 – Локација на црквата (Google Earth)

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Сл. 3 – Западната фасада на црквата (Фото: В. Таневски)

Сл. 4 – Источната фасада на црквата (Фото: В. Таневски)

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Сл. 5 – Внатрешност на црквата кон исток (Фото: В. Таневски)

Сл. 6 – Западен ѕид (Фото: В. Таневски)

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Tanevski V., Заборавената црква „Св.Ѓорѓи“ во Градовци, 69-87

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Summary The forgotten church of Saint George in Gradovci Vladimir Tanevski

The churches from the same period as Saint George in Gradovci reflect the situation in Macedonia during the Ottoman rule. This church was probably built or restored during the period of the restoration of the Patriarchate of Peć in 1557. During this time, the once powerful Ohrid archbishopric was weakened and forever lost the title as the leading Orthodox Church on the Balkans. The small churches from the 16th century are mere glimpses for what was once great Byzantine architecture, but even though they are small, they still reflect the same fresco painting style of the Byzantine painters. The small churches also reflect the political situation in which this region was during that time - Orthodox Christianity wasn’t the religion of the rulers anymore, it was surpassed by Islam, the Byzantine Emperor was surpassed by the Ottoman Sultan. The seat of the Empire was now known as Istanbul, and Orthodox Christianity fell apart. There were no more local lords that paid for building grand churches with domes and spectacular fresco paintings. Now, the local Christian population which was often poor would start to collect money to build smaller churches, with fresco paintings of a lesser quality. The church of St. George in Gradovci is a small single nave church that is dug in the ground, and this practice is evident in many small churches in Macedonia built during the Ottoman rule. As said before, during this period smaller churches were built with lesser quality of frescoes, but it is important that the tradition of building churches and painting them was preserved. During this time there were many unknown artist groups in this region, many of their works are unknown, and St. George in Gradovci was probably painted by one of those groups. Churches like this one are often found in old and isolated villages in the mountains were the Ottoman rule was not so strong. Today, these villages are often abandoned and left to withstand time all alone, with most of their churches in very bad condition.

The question of the collaboration between baroque sculptor Joseph Straub and baroque painter Valentin Metzinger: Some circumstances about the altars in Taborsko (Croatia), Malečnik, Slovenska Bistrica and Rogatec (Slovenia) Valentina Pavlič Doctoral student of Art History Faculty of Arts and Faculty of Education - Ljubljana University of Ljubljana valentina.pavlic@pef.uni-lj.si

Abstract: In the first part of this article I present a less known painting of St Joseph on the side altar of St Joseph in a parish church of the Assumption of Mary in Taborsko (Hum na Sutli, Croatia), attributed to Valentin Metzinger; and in the second part I focus on the collaboration between baroque painter Valentin Metzinger and baroque sculptor Joseph Straub. Key words: Joseph Straub, Valentin Metzinger, Taborsko, Rogatec, Malečnik, Slovenska Bistrica, baroque sculpture, 18th century, collaboration between sculptor and painter.

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

The side altar of St Joseph in a parish church of the Assumption of Mary in Taborsko and some circumstances about the origin of the painting

In the parish church of the Assumption of Mary in Taborsko (Hum na Sutli, Croatia), there is a baroque side altar of St Joseph placed in the north side chapel. Above the mensa, there is a wooden polychrome altar with a painting in the middle and a pair of columns and pilasters on the sides. Between the painting and the column, there are two sculptures of male saints, one on each side: St Zachary on the left and St Joachim on the right. Above the side openings, there are two sculptures of female saints: St Elisabeth on the left and St Anne on the right. The sculptures represent two couples – St John the Baptist`s parents on the left and Mary`s parents on the right. In the attic (upper part of the altar), there are two big volutes with two angels sitting on their sides. In the middle, there is a dove of Holy Spirit surrounded with clouds and rays of glory with angel heads and two smaller angels. The sculptures of St Zachary and St Joachim are of great quality: they have lively postures and expressive gestures. The record of the canonical visitation in 1742 mentions that the altar of St Joseph is soon to be erected.1 The inscription in the cartouche above the altar painting reveals that the altar was indeed completed in 1745 and that Josip Jagušić commissioned it.2 The record of the canonical visitation in 1748 confirms that it had already been polychromed and gilded by that time.3 The altar was attributed to the baroque sculptor Joseph Straub by Doris Baričevič.4 The sculptures have all the characteristics of Joseph Straub`s personal style, indeed. We can find several

Archives of the Archdiocese of Zagreb, Canonical visitations, Zagorje Archdeaconry, 156/V, 1742, 175: "Quintum altare errigeretur in capella S. Josephi, et super eo collocabitur ara intra breve tempus." (Transribed by Š. Demo; published by M. Ožanić, K. Škarić, The side altar of Saint Joseph in the Parish church of the Assumption of Mary in Taborsko, in: TrArS – Tracing the Art of the Straub Family, 2018, (accessed 20/09/2018). 2 Inscription in the cartouche on the altar: A. 1745. PER JOS. JAGUŠIĆ. A. 1869 AERC PAROCHI POPULI ET ECCLESIAE FACTUM. 3 Archives of the Archdiocese of Zagreb, Canonical visitations, Zagorje Archdeaconry, protocol 156/V, 1748: »Sunt in hac ecclesia arae quinque; 4 quidem minores, bene et eleganter dispositae, decoloratae et deauratae." (Published by Ožanić, Škarić, The side altar, 2018, (accessed 20/09/2018). 4 D. Baričević, "Pregled spomenika drvorezbarstva i skulpture XVII. i XVIII. st. u najzapadnijem dijelu Hrvatskog Zagorja", Ljetopis Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti, LXXIII, 1966 (1969), pp. 484, 490. About the altar see also: S. Vrišer, Baročno kiparstvo na Štajerskem, Ljubljana, Slovenska Matica, 1992, p. 235; D. Baričević, "Članovi kiparske obitelji Straub u Hrvatskoj", Peristil. Zbornik radova za povijest umjetnosti, 35–36, 1992–1993, pp. 193–218; D. Baričević, Oltari, kipovi, propovjedaonica. Župna crkva Uznesenja Bl. Dj. Marije, Umjetnička topografija Hrvatske, Krapinsko-zagorska županija. Sakralna arhitektura s inventarom, feudalna arhitektura, spomen-obilježja, Ivanka Reberski (ed.), Zagreb, Institut za povijest umjetnosti, Školska knjiga, 2008, pp. 243-244; D. Baričević, Barokno kiparstvo sjeverne Hrvatske, Zagreb, Institut za povijest umjetnosti, Školska knjiga, 2008; Ožanić, Škarić, The side altar, 2018, (accessed 20/09/2018).

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

similarities with his other (documented) works. The faces of St Joachim, St Zachary and St Elisabeth are especially significant. They all have big, open, almond-shaped eyes with thick lower eyelids; the beards and the hair of St Joachim and St Zachary are curly. They are similar to the sculptures from Studenci, which are Joseph Straub`s documented works (today in Regional Museum Maribor). Also the face of St Elisabeth shows significant characteristics of Joseph Straub`s female saints. With a double chin and a hair style, the sculpture is similar to the sculpture of the same saint from Studenci. Only the face of St Anne is not so well made, but the drapery has similar movement – the creases and the significant “open” crease in the lower hem of a garment. Several characteristics of Joseph Straub`s personal style can also be seen in the attic of the altar – the angels and angel heads are chubby and similar to the angels from Studenci. According to the inscription on the altar, it was renovated in 1869. In 2009 the Croatian Conservation Institute carried out on-site conservation works on the entire church equipment, including the side altar of St Joseph. The works were conducted by Marijana Galović.5

The altar painting of St Joseph

The altar painting shows St Joseph kneeling on the clouds with Jesus in his arms. There is an angel with a blossoming rod accompanying them. Above, in the middle of the gleaming sky there are two angel heads looking down on them. In the right lower edge, a green lush landscape is seen. The painting of St Joseph with a child (oil on canvas, 175 x 100 cm) was known as a work of unknown painter from the 18th Century until 2008, when Mirjana Repanić Braun attributed it to the workshop of Valentin Metzinger and pointed out that it has been repainted several times. She added that the composition of the painting – especially the pose and the relationship between St Joseph and the child, which is almost identical on some other works by Valentin Metzinger – was probably made after a graphic.6

M. Galović, M. Pavličić, "Radovi u 2009.: Taborsko (on CD)", Portal, godišnjak Hrvatskog restauratorskog zavoda, 1, V. Bralić, L. Bekić (ed.), Zagreb, Hrvatski restauratorski zavod, 2010, pp. 200–201. (accesssed: http://www.h-r-z.hr/images/portal/Portal_br_1-21.pdf) 6 M. Repanić Braun, Slike. Župna crkva Uznesenja Bl. Dj. Marije, Krapinsko-zagorska županija. Sakralna arhitektura s inventarom, feudalna arhitektura, spomen-obilježja, Zagreb, Institut za povijest umjetnosti, Školska knjiga, 2008, p. 244.

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Between 2010 and 2011 the painting was restored by Vesna Sobota from the Croatian Conservation Institute.7 Among other restoration works, she also removed all the repaintings. This revealed much lighter and transparent colours, as well as much richer colour palette. Some repaintings were completely removed and some original details, which were completely covered, became visible again; for example the figure of an angel on the right and some parts of the clouds and the sky. The restoration work revealed the painting as an unquestionably and a very quality work of Valentin Metzinger. Beside the similarities with the works of Valentin Metzinger, which were already mentioned by Mirjana Repanić Braun,8 we should also point out the similarities with others – especially documented – works of Valentin Metzinger. We can compare the painting in Taborsko with a painting of the Holy Family in a parish church of Our Lady of Sorrows in Breznica (Slovenia) and a painting of St Joseph (with Jesus) in Museum of Arts and Crafts in Zagreb (Croatia).9 Both paintings are signed and dated (VALENTIN METZINGER

PINX

1744; VALENTIN

METZINGER 1735). Even though the composition of the painting in Taborsko is simpler, the position of St Joseph and the child in the middle is identical on all three paintings. But the relationship between St Joseph and the Child is the most intimate on the painting in Taborsko. We should point out that St Joseph is dressed the same on all three paintings – even the colours match as well as the model of his sandals. His kneeling posture with a head leaning toward the Child (which is the most significant on the painting in Taborsko) can also be seen on the painting in Breznica. The face of St Joseph is also similar on all three paintings, but only on the painting in Taborsko his face shows older features than on the other two paintings. When we focus on the figure of Jesus on the painting in Breznica, we can see that the same face features appear also on the painting in Taborsko – but not in the depiction of Jesus, but in the figure of angel with blossoming rod. The comparison of the painting in Taborsko and the painting in Zagreb is even more interesting regarding the circumstances of their origin. The painting of St Joseph, kept at the 7

I would like to thank to Darko Ivić from the Croatian Conservation Institute for sharing the documentation of the painting with me. 8 She mentioned the attributed works by Valentin Metzinger, the paintings of St Anthony of Padua in parish church of St John the Baptist in Trnovo (Slovenia), in parish church of St James in Kostanjevica na Krki (Slovenia) and in parish church of Mary`s birth in Polhov Gradec. For the paintings see: A. Cevc, Valentin Metzinger: 1699-1759: življenje in delo baročnega slikarja, Narodna galerija, 21. december 2000–1. april 2001, Ljubljana: Narodna galerija, 2000, cat. 250, 298, 346. 9 Cevc, Valentin, 2000, cat. 94, 235.

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Museum of Arts and Crafts in Zagreb, was originally made for the cathedral in Zagreb.10 The altar in Taborsko was commissioned by Josip Jagušić, who was a secretary of Jurij Branjug, the bishop of Zagreb. Therefore it seems possible, that Jagušić made a commission after “the role model” of the painting he saw in Zagreb and with a painter he already knew. Such explanation seems possible also regarding the fact, that Zagreb painting is older and more complex.

The question of the collaboration of baroque sculptor Joseph Straub and baroque painter Valentin Metzinger

In the second part I would like to give some attention to the fact that Valentin Metzinger and Joseph Straub worked on the same altar not only in Taborsko, but also at some other locations. Note however that their collaboration has not been emphasized and studied well enough in the literature. So far we know three other locations (all in Slovenia) beside Taborsko, where they worked on the same altar – Joseph Straub as a sculptor and Valentin Metzinger as a painter of altar painting(s): the side altar of St Anthony of Padua in parish church of St Peter in Malečnik, the side altar of St Anthony of Padua in parish church of St Bartholomew in Rogatec and the high altar in pilgrimage and succursal church of St Joseph in Slovenska Bistrica. Beside a sculptor and a painter of altar`s paintings, other masters were included in the process of making an altar, too: a carpenter, who made the altar`s architecture and a painter, who did the polychromy of an altar and sculptures, when the sculptor finished his work. Archival sources revealed that Joseph Straub collaborated with carpenter Franz Leeb and painter Franz Beinlich (he did the polychromy), on the high altar of the parish church of St Joseph in Studenci.11 Interestingly, Joseph Straub and carpenter Franz Leeb worked together also on the high altar and the pulpit in the minorite church of St Peter and Paul in Ptuj.12 On the other hand,

Cevc, Valentin, 2000, cat. 94. Archiepiscopal Archives of Maribor, Župnija Hoče, 47, Inspections Raittung 1752: “No. 6 Ingleichen H. Leev tischler Maistern alda, ut quitting No. 6 400 fl.”; Archiepiscopal Archives of Maribor, Župnija Hoče, 47, Inspections Raittung 1756: “No. 4 Leuth quitung No. 4 bezalle Hr Frantz Beintlich Maller vor fasstung dest hochaltar undt orgl lauth gemachten Contract per 930 fl.« There is also a receipt from 26th January 1757 saved (Archiepiscopal Archives of Maribor, Župnija Hoče, 47). 12 Ludvik Pečko wrote that during the renovation in 1859 an inscription in pencil was found on the back side of the pulpit (»DEN 9TEN MAI 1752 HABE ICH JOSEPH STRAUB, BILDHAUER VON MARBURG, DEN HOHEN ALTAR WIE AUCH DIE KANZELL, SO WOHL VOR BILDHAUSER ALS T ISCHLER UND MAHLER VOLLSTÄNDIG HIER HER VERSETZT, DER MAHLER IST GEWESEN MIT NAHMEN DOMINICUS CAGONI, DER TISCHLER FRANZ LEB«) in which Joseph Straub wrote that he made the pulpit and the high altar. In addition, the carpenter Franz Leeb and the painter Dominicus Cagoni 11

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

the painter Dominicus Cocconi (Cagoni), who did the polychromy of the high altar and the pulpit in Ptuj, worked with Joseph Straub also in Malečnik and in Ruše. According to the parish chronicle of Malečnik, the polychromy of the side altars in the parish church was done by Dominik Cocconi in 174613 and according to the parish chronicle of Ruše he made (together with Franz Assecla) also the polychromy of the organs, which were made by organ master Joannes Franciscus Janechek, and their sculptural decoration by Joseph Straub.14 These are rare examples of archival sources about Joseph Straub`s altars in Styria. Still, we can see that he permanently collaborated with certain carpenters and painters. There are at least two possibilities, which explain how they cooperated. They might worked and represented themselves as a workshop, but more likely one of them (probably the sculptor Joseph Straub) got the commission and then chose or suggested which other masters to invite in the project. On the other side, the question of the collaboration of sculptor Joseph Straub and painter Valentin Metzinger is more complex and cannot be explained easily. Their collaboration was probably not so tightly. With the following examples we will take a closer look at Joseph Straub`s altars with altar paintings by Valentin Metzinger and try to explain if and how they collaborated. The side altar of St Anthony of Padua in parish church of St Peter in Malečnik The side altar of St Anthony of Padua in the parish church of St Peter in Malečnik is placed in the last chapel on the left side of the church and the side altar of St Francis Xavier in the chapel on the opposite side. The altar painting with a depiction of St Anthony of Padua with baby Jesus is an attributed work of Valentin Metzinger.15 On the left side of the painting, there is a sculpture of St Anthony the Great, and on the right is St Paul of Thebes. The sculpture of St Anthony the

are mentioned. The Historical Archive Ptuj, Ludvik Pečko, Geschichte des Minoritenklosters und von der Pfarre St. Peter u. Paul zu Pettau, SI ZAP 70, R-32, 1861. 13 S. Vrišer, "Mariborski baročni kiparji", Zbornik za umetnostno zgodovino, n. v. IV, 1957, p. 118; S. Vrišer, Malečnik, Maribor, Obzorja, 1976, p. 12. 14 Johann Baptist Cocconi and Franz Assecla were paid 300 fl according to the church chronicle. J. Mlinarič, Ruška latinska kronika, Ruška latinska šola 350 let: 1645-1995, Ruše, Občina Ruše, Župnijski urad, 1995, p. 222; T. Štefanič, B. Roškar, Katalog ohranjenih ohišij glasbil Janeza Frančiška Janečka na območju Slovenije, Celjski baročni orglarski mojster Janez Frančišek Janeček, J. Dobravec, B. Roškar, T. Štefanič, D. Zadravec (edd.), Ptuj, Pokrajinski muzej Ptuj – Ormož, 2016, p. 167 [They explained that there is probably a mistake in the chronicle and that Johann Baptist is actually Dominik Cocconi]. 15 Vrišer, Malečnik, 1976, p. 13; Cevc, Valentin, 2000, cat. 257.

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Great looks a bit stiff, especially regarding the right arm and the position of the head. The sculpture of St Paul of Thebes is better in this respect, but we can mark that his hands are extremely big. Nevertheless, the head of the saint is similar to other works of Joseph Straub – open mouths with teeth, big open eyes, curly beard and hair. In addition, the lower part of the drapery shows significant movement. The side altar of St Francis Xavier has an altar painting with a depiction of St Francis Xavier baptising a black man, which is usually attributed to a certain Gottieb Gessor because of the signature which used to be on the painting, but is lost today.16 Anica Cevc even suggested attibution to Valentin Metzinger because of similarities with a painting of St Francis Solano in the Franciscan monastery in Trsat (Croatia),17 but she remained reserved because of the supposed signature.18 On the left side of the painting, there is a sculpture of St Apollonia, and on the right of St Lucy. Both sculptures have many similarities with a sculpture of St Lucy from the Succursal Church of the Virgin Mary of the Assumption in Podlehnik (attributed work of Joseph Straub). One should also point out the ornamentation of the altar – for example the wreaths of roses on the upper part of the altar painting – which is significant for Joseph Straub`s altars. Two side altars (the altar of St Francis Xavier and the altar St Anthony of Padua) in the parish church of St Peter in Malečnik were attributed to Joseph Straub by Sergej Vrišer.19 Vrišer wrote that according to the chronicle, the polychromy was done by Dominik Cocconi in 1746.20

The side altar of St Anthony of Padua in parish church of St Bartholomew in Rogatec

The side altar of St Anthony of Padua in the Parish Church of St Bartholomew in Rogatec was also attributed to Joseph Straub by Sergej Vrišer.21 The altar was erected to form a pair with the side altar in the opposite chapel (the Rosary Altar) and was designed in 1748.22 The confraternity

Vrišer, Malečnik, 1976, p. 13; Cevc, Valentin, 2000, p. 388 [A. Cevc suggested the attibution to Valentin Metzinger]; Barok na Slovenskem, 1961, 25–26. 17 Cevc, Valentin, 2000, cat. 47. 18 Cevc, Valentin, 2000, p. 388. 19 Vrišer, Baročno kiparstvo, 1992, p. 236. Cf. Vrišer, Baročno kiparstvo, 1963, pp. 84, 149; Vrišer, Malečnik, 1976, p. 12. At first, Vrišer was reserved about the attribution. 20 Vrišer, "Mariborski", 1957, p. 118; Vrišer, Malečnik, 1976, 12. 21 S. Vrišer, Baročno kiparstvo na slovenskem Štajerskem, Maribor, Obzorja, 1963, p. 169; Vrišer, Baročno kiparstvo, 1992, p. 236. Cf. A. Grobelnik, Sopotnica življenja: nadžupnija Rogatec in župnija sv. Roka ob Sotli skozi stoletja, Rogatec, Nadžupnijski urad, 2003, pp. 94–95. 22 M. Kemperl, L. Vidmar, Barok na Slovenskem. Sakralni prostori, Ljubljana, Cankarjeva založba, 2014, p. 181.

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

of St Anthony of Padua had a seat at the altar and was probably also the patron for the altar.23 The gilding of four side altars was made in 1765 and costed 500 fl.24 Both altar paintings are documented works of Valentin Metzinger: the main altar painting depicts St Antony of Padua and, placed in the upper part of the altar, a smaller painting depicts St Anthony the Great.25 The altar`s architecture represents the most common type in the opus of Joseph Straub: there is a pair of columns on each side of the altar`s painting, with sculptures placed in between (St Aloysius Gonzaga and St Martin on the left and St Nicholas and St Stanislaus Kostka on the right). In the upper part, there are angels sitting on volutes, putti and angel heads. The altar represents a high quality work in the oeuvre of Joseph Straub.

The high altar in the pilgrimage and succursal church of St Joseph in Slovenska Bistrica Sergej Vrišer set the dating of the altar in 1757/58 and suggested Joseph Holzinger as the author.26 Valentina Pavlič, on the contrary, recently argued for Joseph Straub’s authorship based on the style analysis as well as on the secondary sources (namely the sources about the building of the church and the visitation records of the church made by Savinja Archdeacony of Gorizia Archdiocese from 1756).27 The sculptures as well as the architecture of the high altar share some similarities with works by Joseph Holzinger, but many more with works by Joseph Straub. Pavlič also suggested that the altar is Joseph Straub’s last work (alongside with the sculptures from the parish church in Zlatar in Croatia).28 Evidently, the statues were made just before his death and we can assume that Joseph Holzinger (supposedly his successor) set them on the altar and carved two angels on the sides of the attic and fine ornaments (wreaths of roses above the heads of St Anne and St Elizabeth). The altar fills the whole space of the church apse. It is harmoniously adjusted to the architecture. The four main figures are life size (170 cm) and represent St Anne, St Joachim, St 23

Grobelnik, Sopotnica, 2003, p. 80. J. Curk, Topografsko gradivo. VII: Sakralni spomeniki na območju občine Šmarje pri Jelšah, Celje, Zavod za spomeniško varstvo, 1967, p. 122. 25 Cevc, Valentin, 2000, cat. 264, 250. 26 Vrišer, "Mariborski", 1957, p. 96; Vrišer, Baročno kiparstvo, 1963, p. 93; Vrišer, "Donesek k baroku v Slovenski Bistrici", in: Zbornik občine Slovenska Bistrica, 1, Slovenska Bistrica, 1983, pp. 229–231; Vrišer, Baročno kiparstvo, 1992, pp. 133–134; Vrišer, Jožef Holzinger, Maribor, Umetniški kabinet Primož Premzl, 1997, p. 16. 27 V. Pavlič, "Jožef Straub in problem avtorstva velikega oltarja v cerkvi sv. Jožefa v Slovenski Bistrici", Zbornik za umetnostno zgodovino, n. v. 53, 2017, pp. 149–163, 164–165. 28 Pavlič, "Jožef Straub", 2017, pp. 162–163. 24

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Zachary, and St Elizabeth with a young St John the Baptist standing beside her. All four saints are of great quality and richly dressed. In the upper part of the altar, there is a representation of heavenly glory: a figure of God the Father with significant globe beneath his right hand. The altar painting of Saint Joseph’s Death was attributed to Valentin Metzinger.29 It shows dying St Joseph lying on the bed with Virgin Mary and Jesus on the sides. There are also angels beside – one is depicted above St Joseph, with an open book, while two others (in the left lower corner) play with tools of St Joseph. The light is coming from the left side and brightening the body of St Joseph and the youthful face of Virgin Mary. The side altar of St Anthony of Padua and the side altar of St Francis Xavier in the parish church in Malečnik must have been made around the same time as the side altar of St Joseph in Taborsko, while the side altar in the parish church in Rogatec and the high altar in the succursal church in Slovenska Bistrica are later. In the literature we can find an opinion that the collaboration between Joseph Straub and Valentin Metzinger must have been very tight in Rogatec, because the angels on the altar painting and the sculptures of angels supplement each other.30 In my opinion this is exaggerated because we can clearly see that the size and the format of the painting were changed since some parts of the depicted angels and angel heads are cut. If the painter had to cut his canvas because he obviously did not know the exact dimensions of the altar opening, it does not seem to be plausible, that he knew where the sculptures of angels are (to be) placed and even how they would look like.31 With the above presented examples, collaboration between Joseph Straub and Valentin Metzinger cannot be explained in detail. The painter made his paintings in studio and had them transferred to a location. Therefore we can assume that they were in contact or even collaborated at the stage of designing the altar. When this was settled, there was also no need for tighter cooperation; they worked individually – Valentin Metzinger in Ljubljana and Joseph Straub in Maribor, where they had their studios. Joseph Straub`s altars with the altar paintings by Valentin Metzinger are the altars with the highest level of quality in his oeuvre (for example the side altar in the parish church in Rogatec). Therefore, we should point out one further aspect of their cooperation: Valentin 29

Cevc, Valentin, 2000, pp. 288, 418 (with there listed older bibliography); D. Krašovec, Valentin Metzinger 1699– 1759. Lorenec na Kranjskem = un Lorrain a la lisiere de l‘Empire, Ljubljana – Educy 2000, p. 255. 30 Cevc, Valentin, 2000, p. 248. 31 Cevc, Valentin, 2000, p. 248.

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Metzinger and Joseph Straub were both the most eminent artists of 18th Century in Styria (and Carniola in the case of Valentin Metzinger). Commissioners that wanted the highest level of quality, engaged Valentin Metzinger and Joseph Straub because they were the best masters living in the area of today`s Slovenia (Styria and Carniola in the 18th Century). I believe that further studies will help us to understand how the commissions were realised and how the process of making an altar and collaboration of different master looked like in 18th Century Styria.

Bibliography: Sources: 1. Archiepiscopal Archives of Maribor, Župnija Hoče, 47, Inspections Raittung 1756. 2. Archiepiscopal Archives of Maribor, Župnija Hoče, 47. 3. Archives of the Archdiocese of Zagreb, Canonical visitations, Zagorje Archdeaconry, 156/V, 1742. 4. Archives of the Archdiocese of Zagreb, Canonical visitations, Zagorje Archdeaconry, protocol 156/V, 1748. 5. Archiepiscopal Archives of Maribor, Župnija Hoče, 47, Inspections Raittung 1752. 6. The Historical Archive Ptuj, Ludvik Pečko, Geschichte des Minoritenklosters und von der Pfarre St. Peter u. Paul zu Pettau, SI ZAP 70, R-32, 1861.

Literature: 1. Baričević, D., "Pregled spomenika drvorezbarstva i skulpture XVII. i XVIII. st. u najzapadnijem dijelu Hrvatskog Zagorja", Ljetopis Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti, LXXIII, 1966 (1969), pp. 484, 490. 2. Baričević, D., "Članovi kiparske obitelji Straub u Hrvatskoj", Peristil. Zbornik radova za povijest umjetnosti, 35–36, 1992–1993, pp. 193–218. 3. Baričević, D., Barokno kiparstvo sjeverne Hrvatske, Zagreb, Institut za povijest umjetnosti, Školska knjiga, 2008. 4. Cevc, A., Valentin Metzinger: 1699-1759: življenje in delo baročnega slikarja, Narodna galerija, 21. december 2000–1. april 2001, Ljubljana: Narodna galerija, 2000. 97

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

5. Curk, J., Topografsko gradivo. VII: Sakralni spomeniki na območju občine Šmarje pri Jelšah, Celje, Zavod za spomeniško varstvo, 1967. 6. Galović, M. and M. Pavličić, "Radovi u 2009.: Taborsko (on CD)", Portal, godišnjak Hrvatskog restauratorskog zavoda, 1, V. Bralić, L. Bekić (ed.), Zagreb, Hrvatski restauratorski

zavod,

2010,

pp.

200–201

(accesssed:

http://www.h-r-

z.hr/images/portal/Portal_br_1-21.pdf). 7. Grobelnik, A., Sopotnica življenja: nadžupnija Rogatec in župnija sv. Roka ob Sotli skozi stoletja, Rogatec, Nadžupnijski urad, 2003. 8. Kemperl, M. and L. Vidmar, Barok na Slovenskem. Sakralni prostori, Ljubljana, Cankarjeva založba, 2014. 9. Krašovec, D., Valentin Metzinger 1699–1759. Lorenec na Kranjskem = un Lorrain a la lisiere de l‘Empire, Ljubljana – Educy 2000. 10. Mlinarič, J., Ruška latinska kronika, Ruška latinska šola 350 let: 1645-1995, Ruše, Občina Ruše, Župnijski urad, 153–227. 11. Ožanić, M. and K. Škarić, The side altar of Saint Joseph in the Parish church of the Assumption of Mary in Taborsko, in: TrArS – Tracing the Art of the Straub Family, 2018, (accessed 20/09/2018). 12. Štefanič, T. and B. Roškar, Katalog ohranjenih ohišij glasbil Janeza Frančiška Janečka na območju Slovenije, Celjski baročni orglarski mojster Janez Frančišek Janeček, J. Dobravec, B. Roškar, T. Štefanič, D. Zadravec (edd.), Ptuj, Pokrajinski muzej Ptuj – Ormož, 2016, 109 –198. 13. Pavlič, V., "Jožef Straub in problem avtorstva velikega oltarja v cerkvi sv. Jožefa v Slovenski Bistrici", Zbornik za umetnostno zgodovino, n. v. 53, 2017, pp. 149–163, 164– 165. 14. Vrišer, S., "Mariborski baročni kiparji", Zbornik za umetnostno zgodovino, n. v. IV, 1957, 71–127. 15. Vrišer, S., Baročno kiparstvo na slovenskem Štajerskem, Maribor, Obzorja, 1963. 16. Vrišer, S., Malečnik, Maribor, Obzorja, 1976. 17. Vrišer, S., "Donesek k baroku v Slovenski Bistrici", in: Zbornik občine Slovenska Bistrica, 1, Slovenska Bistrica, 1983, pp. 229–231. 18. Vrišer, S., Baročno kiparstvo na Štajerskem, Ljubljana, Slovenska Matica, 1992. 98

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

19. Vrišer, S., Jožef Holzinger, Maribor, Umetniški kabinet Primož Premzl, 1997. 20. Župna crkva Uznesenja Bl. Dj. Marije, Umjetnička topografija Hrvatske, Krapinskozagorska županija. Sakralna arhitektura s inventarom, feudalna arhitektura, spomenobilježja, Ivanka Reberski (ed.), Zagreb, Institut za povijest umjetnosti, Školska knjiga, 2008, 241–248.

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Figure 1 - The side altar of St Joseph in a parish church of the Assumption of Mary in Taborsko (Hum na Sutli, Croatia), photo by Valentina Pavlič.

100

PavliÄ? V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Figure 2 - The painting of St Joseph from Taborsko, before the restoration work, photo by Croatian Conservation Institute.

101

PavliÄ? V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Figure 3 - The painting of St Joseph from Taborsko, after the restoration work, photo by Jovan Kliska, Croatian Conservation Institute.

102

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Figure 4 - The side altar of St Anthony of Padua in Parish Church of St Peter in Malečnik, photo by Valentin Benedik, Institute for the Protection of Cultural Heritage of Slovenia.

103

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Figure 6 - The high altar in the pilgrimage and succursal church of St Joseph in Slovenska Bistrica, photo by Valentina Pavlič.

104

Pavlič V., The question of the collaboration between baroque..., 88-105

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Summary The question of the collaboration between baroque sculptor Joseph Straub and baroque painter Valentin Metzinger: Some circumstances about the altars in Taborsko (Croatia), Malečnik, Slovenska Bistrica and Rogatec (Slovenia) Valentina Pavlič

In the first part of this article I present a less known painting of St Joseph on the side altar of St Joseph in the parish church of the Assumption of Mary in Taborsko (Hum na Sutli, Croatia), attributed to Valentin Metzinger; and in the second part I focus on the collaboration between baroque painter Valentin Metzinger and baroque sculptor Joseph Straub. The painting of St Joseph in Taborsko was attributed to Valentin Metzinger by Mirjana Repanić Braun. In this article I point out the similarities of the painting with documented works of Valentin Metzinger. I also suggest that Josip Jagušić (a secretary of Jurij Branjug, the bishop of Zagreb), who commissioned the altar in Taborsko, made a commission of the painting to Valentin Metzinger after “the role model” of the painting he saw in Zagreb (the painting of St Joseph (with Jesus), which is kept at the Museum of Arts and Crafts in Zagreb (Croatia), but was made for the cathedral in Zagreb) and with a painter he already knew. The collaboration of baroque sculptor Joseph Straub and baroque painter Valentin Metzinger raises a question of commissioning altars in 18th Century and a question of how these altars were made especially with respect of the collaboration of different masters. It seems rather obvious that carpenters, sculptors and painters, who did the polychromy, had to collaborate closely or were even organised as a unified workshop. On the other hand, a painter of altar paintings did not need to integrate in this group so tightly, but still had to join at certain phases in raising the altar.

105

Милет системот, османизмот и современите национал-идентитетски кризи на Балканот The Millet system, Ottomanism and the contemporary national identity crisis in the Balkans Vasko Gičevski Student of History Faculty of Philosophy – Skopje Ss. Cyril and Methodius University – Skopje vasko.gicevski@gmail.com Апстракт: Проучувањето и пишувањето на историјата во балкански услови знае да биде тешко поради комплексниот начин на воспоставувањето на „балканските нации“ и современите политичко-историски пермутации. Ваквиот комплот на отежителни околности се должи пред сé на неразбирањето на процесите на етногенезата, митовите за светоста на нацијата, полагањето и пролонгираните идеи за историското право на држава од XIX век кои на Балканот се задржале сé до XXI век. Накратко ова би значело дека проучувањето на историјата на овие простори е тесно сврзано со „националната гордост и големина“ што е единствената кочница и спор во бројни балкански историографски дилеми и дискусии. Во овој труд ќе се обидеме да дадеме преглед на развојот на процесите на етнополитичко и економско организирање на балканските земји користејќи ги механизмите и општествено-политичките услови на Османлиската Империја. Ќе го согледаме и влијанието на недовршеноста или завршеноста

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

на тие процеси и како тие се одразиле врз подоцнежните општественополитички системи и како скриено ни се повлекуваат до денес, имајќи го своето влијание со не помала жестина во сите сфери, а особено на полето на општествените науки и политичкиот систем кои пак, своја рефлексија имаат и врз секојдневното битисување на народот од овој географски простор. Клучни зборови: Османлиска Империја, Балкан, милет систем, османизам, нација.

Османлиската Империја која на овие простори се задржала од 1371 година па сé до 1912 година кога заминува од историско-политичката карта на Балканот, оставила длабоки траги во општественото обликување на овие простори. Нејзините социјални и економски механизми се конгломератот од кој ќе се пробијат и издвојат балканските народи и држави. Тоа, пред сé, се должи на фактот што Османлиската Империја имала систем кој тешко ги совладувал предизвиците на новите времиња, коишто сé посилно надоаѓале, а таа ги поставувала врз темелите на сé уште присутниот османлиски феудализам. Во контекстот на нашата тема особено ни е важен милет системот кој бил основна социјална политика на Османлиската Империја, принцип според кој ќе се води Империјата сé до Втората уставна ера кога потоа настапува политиката на османизмот. Османлискиот светоглед бил поделен на два дела: dar ur islam, односно буквално „куќа на исламот“ т.е исламски свет и dar ur harb односно „куќа на војната“ т.е христијански свет. Рум милетот спаѓал во втората категоризација. Понатаму постоела уште една општествена поделба на население на asker-аскер, односно население кое извршува воена служба и reaya-раја, односно цивилно феудално население.1 Населението 1

Феудално зависно население било населението кои живеело на поседите на османлиските феудалци спахиите, тимариотите, беговите и пашите. Основа на османлискиот феудализам бил тимаро-спахискиот систем. Тимаро-спахискиот систем содржел три главни поделби на земјиштето: тимар, зеамет и хас и неколку потподелби кои всушност биле само помали делови земји со приход од околу 1000 акчиња годишно и најчесто се давале на поситни благородници. Хасот бил голем феудален посед кој донесувал годишен приход од најмалку 100.000 акчиња додека горната граница на приходите што можел да ги донесува хасот не била утврдена туку варирала од случај до случај. Постоеле три вида на хасови: султански, кои султанот ги задржувал за себе; султанијски, кои султанот ги давал на своите султанки; и хасови, кои султанот ги давал на некои поугледни носители на функции како што биле беговите, пашите итн. Зеаметот бил среден земјишен посед. Тој донесувал годишен приход од 20.000 – 99.999 акчиња. Титуларот на тесаруфот на феудалецот врз зеаметот се вика заим. Овој посед главно се доделувал на средната аристократска класа и

107

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

кое не било феудално зависно се нарекувало beraya-бераја. Во османлиската терминологија постоеле и изрази за граѓанин (şehirli), селанец (köylü) и жител (ehali).2 Целокупното население, а особено немуслиманското било категоризирано во милети. Милетот бил основна функционална организација која била темелот на правното, економското и социјалното постоење на Империјата. Зборот milet води потекло од арапскиот збор milli кој означува народ, но во Османлиската Империја овој термин се користи за определување на верска група особено за немуслиманските зедници во Империјата.3 По освојувањето на Контантинопол во 1453 година, султанот Мехмед Фатих II одлучил државата да ја структуира во милети.4 Со ова тој всушност креирал еден вид на мали теократски етно-политички заедници во Османлиската Империја. Немуслиманското, односно во тој период доминантното христијанско население било под закрила на Цариградската патријаршија и го сочинувала Рум милетот, односно во директен превод Ромејски народ. Еврејското население кое во Османлиската Империја ќе почне да се населува по 1492 година ќе добие свој Јехуди милет. Секој милет имал свој милет башија, односно верски старешина кој ги застапувал интересите на милетот пред државата. Немуслиманските заедници имале статус на заштитени групи и државата требало да се грижи за остварување на нивните легитимни права.5 Целиот правен систем во османлиската држава бил организиран според четири признати права: шеријатско право, државно или канунско право, милетско право, и обичајно право.6 Милетското и обичајното право биле два правни лекови кои биле резервирани само за немуслиманите. Со милетското право, биле регулирани семејните, брачните, верските и наследните односи на разни народи кои не биле муслимани како на пример христијаните, мојсеевците и сите други конфесии. Овие повластици на немуслиманите, за недоволно упатениот изгледаат чудни, но ако се земе предвид фактот дека шеријатското право има исклучиво верски

можел лесно да биде одземен доколку заимот направел некаков престап против државата. Види повеќе кај: Димитар Поп Ѓоргиев, Сопственоста врз чифлиците и чифлигарските аграрно правни односи во Македонија, ИНИ, Скопје 1956. 2 Александар Матковски, Крепосништвото во Македонија, ИНИ, Скопје 1978, стр. 22. 3 Gabor Agoston, Bruce Alan Masters, Encyclopedia of the Ottoman Empire, Facts on file, 2009, стр. 383. 4 Stevan K. Pavlowitch, A History of the Balkans 1804-1945, Longman, New York 1999, стр. 6. 5 Види повеќе кај: Muhammad Hamidullah, "The Status of NonMuslims in Islam", Chapter 12, Muslim Conduct of State, Sh. Muhammad Ashraf, Lahore 1968, достапна на следниот линк: <https://archive.org/details/MuslimConductOfStateDr.MuhammadHamidullah> (12.08.2018). 6 Александар Матковски, Отпорот во Македонија за време на турското владеење, том 3, Мисла, Скопје 1983, стр.353.

108

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

(конфесионален) карактер и како такво претежно било задолжително само за муслиманите, ако се земе предвид дека тоа право било потполно спротивно на верските сфаќања на покорените народи, сосема е природно што Турците (кои инаку биле толерантни спрема другите религии) им дозволувале на немуслиманите да ги решаваат своите имотно-правни и верски односи, по своите дотогашни верски прописи бидејќи тоа не штетело на интересите на државата и на владејачката класа. Семејните, наследните, верските и имотно-правните односи меѓу немуслиманите се решавале главно преку црковните старешини. Секоја народност ги решавала споровите меѓу своите верници според своето партикуларно милетско право за што верските старешини морале да водат сметка. На немуслиманите им било дозволено своите односи да ги решаваат и врз база на обичајното право, а преку народните судови. Во тој случај суделе кнезови, коџобашии, старци и други угледни лица кои при пресудата морале да водат сметка за обичаите и старите норми. Ова право било развиено меѓу сточарите Власи и Албанци, а особено меѓу Албанците кои се управувале според непишаниот закон на Лека Дукаѓини.7 Според изнесеното се согледува дека милетите биле во пракса затворени етнополитички конфесионални заедници. Религијата го заземала предното место во животот на човекот низ целокупното постоење на Османлиската Империја. Религијата во тоа време била единствената потпора на народот во врска со асимилаторските

зафати

на

источниот

завојувач,

односно

на

асимилацијата.

Христијанскиот идентитет, всушност значи и етнички идентитет на народите од Турската Империја. Во такви услови значењето на црквата е од првостепено значење во зачувувањето на етничкиот идентитет, со тоа што таа се претвора во единствен и основен фактор во општествениот живот на поробените народи.8 Во суштина на вакви позиции стоело и муслиманското население, па така заедничко и на двете групи е доминацијата на верата во однос на етничноста, при што во определен степен двата поими се заменуваат и се изедначуваат. Односот на муслиманите кон христијаните може да се согледа според тоа што муслиманите велеле „Ѓаурун дини вар дир, имани јок дур“, односно „Христијаните

7 8

Александар Матковски, Отпорот.. , стр. 356-357. Танас Вражиновски, Народна традиција, култура, религија, Матица Македонска, Скопје 1999, стр. 17.

109

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

вера имаат, дела немаат“.9 Односот и перцепцијата на христијанското население не се разликувал во голема мера: „Поганците кои го примиле законот на Мухамед се различни: Аргини, Персијци, Турци, Татари, Бербери, Арабијци и некои црнци кои немаат огнен знак на лицето. Сите тие ја држат книгата на Мојсеј, а се поведуваат според проклетиот Ал Коран во кој Мухамед го напиша својот закон и веруваат во единствениот Бог творец на небото и земјата“.10 Ваквата перцепција на христијаните кон муслиманите и обратно се задржала повеќе или помалку до крајот на Османлиската Империја, а културолошки се среќава парцијално и до денешни дни. Милет системот вака поставен имал една основна маана знaчајна за нашите согледувања - спречувал создавање на интегрирано општество во Османлиската Империја. Секој милет во суштина ги гледал своите интереси занeмерувајќи ги оние на другите милети. Структурата на општествено-политичкиот систем не дозволувал немуслиманите да ги добијат места на првенците кои биле резервирани само за муслиманите, а со тоа и нивната идентификација со „Османлиите“ како идентитeтска основа не била можна. Диференцијацијата наместо интеграцијата беше вградена во милет системот. Ова пак не била плодна почва врз која можела да се потпре општеството.11 Ваквата ситуација поради надетничкото

територијално

организирање

предизвикало

масовно

мешање

на

идентитетите на населнието, спојувајќи ги во еден конгломерат чиешто повторно одделување бил болен, долготраен и крвав процес. Типичен пример е Софискиот ејалет кој се состоел од 16 санџаци во кои живееле Турци, Грци, Бугари, Власи, Срби и Македонци.12 Треба да се има предвид дека феудализмот како таков не познавал етникуми, народи, а камоли пак нации кои се деветнаесеттовековен конструкт. Основната движечка сила се општествено-економските врски надгледувани и управувани од религискиот светоглед. Перцепцијата за засебност на некој народ е ограничена на територијата на која што населението живее и сличностите во јазикот и традицијата. 9

Константин од Островица, Сеќавања на еден јаничар, Готен, Скопје 2012, стр. 114. Покрај ваквиот начелно негаторски однос, христијаните и Евреите во Империјата биле почитувани како „народи од книгата“ поради заедничкото потекло на сите три религии. 10 Константин од Островица... стр. 99. 11 Payton, James R. Jr., "Ottoman Millet, Religious Nationalism, and Civil Society: Focus on Kosovo", Occasional Papers on Religion in Eastern Europe, Vol. 26: Iss. 1, Article 2, 2006, стр. 11-23, достапно на следниот линк: <http://digitalcommons.georgefox.edu/ree/vol26/iss1/2> (12.08.2018). 12 K. H. Karpat, Millets and Nationality: The Roots of the Incongruity of Nation and State in the Post-Ottoman Era, цитирано кај B. Braude and B. Lewis, Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society – The Central lands,Vol.1, Holms &Meier Publishers, New York-London 1982, стр. 147.

110

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Подоцна ова ќе стане фундаментот за формирањето на балканските етно-политички заедници кои претендираат да станат национални држави. Ова била шемата кон која се придржувале сите православни христијани од југоисточна Европа. Додека милет системот продолжувал да ги обликува нивните сфаќања за заедницата, развојот детерминирал заедницата да се сведе на помал број луѓе.13 Претходно изнесените општествено-политички услови со текот на време ќе започнат да се менуваат. Прогресот и новите идеи кои започнале да се шират во Европа во добата на просветителството, а особено по избивањето на Француската буржоаска револуција не можеле да ја одминат и Османлиската Империја. Времето на криза на Турското Царство (крајот на XVIII век) најпрво било карактеризирано со воена немоќ, криза на финансиите и криза на државното управување.14 Стариот феудален концепт на Османлиската Империја ќе биде слаб темел врз кој ќе треба да се надгради политичкиот систем и да ги задоволи потребите на поданиците.15 Големите даночни злоупотреби, корупцијата, воената немоќ, влијаеле населението масовно да крева бунтови, да бега од поседите на феудалците, односно да се одметнува од власта. Суштината на овие побуни била длабоко економска, која потоа добила и верски карактер, а дури потоа се издефинирала во етно-политичко движење кое пак ќе резултира со создавање на „националните“ држави на Балканот. Ваквите идеи и тенденции може да се заклучи дека во најголема мера се директна последица на идеите на Француската револуција и Наполеоновите политики, кои биле особено актуелни низ Европа.16 Најеминентна појава во историјата на балканските народи на самиот почеток на XIX век е српската национална револуција (Првото српско востание 1804-1813) со своите широки јужнословенски и општобалкански одеци и реперкусии.17 Под влијание на ова востание се развило 13

Payton, James R. Jr. "Ottoman Millet... Чедомир Попов, Грађанска Европа 1770-1914, Основи Европске Историје XIX века 1770-1815, Завод за Уџбенике, Београд 2010, стр. 183. 15 Полека но сигурно исчезнува тимаро-спахискиот систем, а за сметка на тоа навлегува приватното големопоседништво преку чифлигарскиот систем кој додатно ќе ги влоши условите за живот на населението поради сѐ поголемите злоупотреби. Државата наскоро ќе западне во економска и општествена криза која ќе резултира со постепено губење на нејзините територии на Балканот. 16 Крајот на XVIII век и почетокот на XIX век во Османлиската Империја ќе биде обележан и со сепаратизмот на големите чифлигари од типот на Али Тепели Јанински, Пазван Оглу, дахиите итн. Во овој труд овие теми нема да бидат опфатени поподробно поради просторот, но и примарниот интерес на статитијата. 17 Чедомир Попов, Грађанска Европа... стр. 238. Една од основните причини за востанијата на населението било самовластието на дахиите кои се одметници од султановата власт. 14

111

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

општобалканско движење против Османлиите, најпрво во Јужна Србија, па Грцијa, Бугарија, Македонија и Романија.18 Револуционерниот почеток на XIX век во Османлиската Империја ќе донесе и мноштво

други

новитети.

Османлиската

Империја

ќе

го

започне

патот

на

модернизацијата, односно Танзиматот. Овој процес ќе започне со рудиментираните реформи на Селим III кои нема да успее да ги спроведе, а дефинитивниот и храбар почеток ќе го стави султанот Махмуд II со укинувањето на јаничарскиот ред. Султанот Абдул Меџит пак ќе ги издаде Ѓулханскиот Хатишериф во 1839 година и Хатихумајунот во 1856 година со коишто се признаваат сите поданици за еднакви. Претходно Евреите во 1835 година конечно ќе добијат официјален милет, а во 1861 година и Ерменците, наскоро по тоа ќе биде основана и Бугарската егзахрија во 1870 година, а во 1850 година од Цариградската патријаршија ќе се отцепи и Грчката православна црква. Во XVIII век биле укинати и Охридската ахриепископија и Пеќската патријаршија. Локалното население од овие простори ги изгубило своите легални закрилници, сé до моментот на формирањето на балканските држави во XIX век, со исклучок на Македонија која станала боиште на големодржавните црковни пропаганди и започнала таканаречената во изворите „Борба за души“. Бугарската егзархија всушност била формирана како резултат на желбата на словенското население за литургија на словенски јазик, но исто така познавајќи го начинот на функционирање на милет системот, таа покрај духовната имала и политичка улога и мотив да биде формирана. Како што се вели во Ферманот за прогласување на егзархијата од 1870 година: „Меѓутоа помеѓу Грчката патријаршија и локалното бугарско население, спротивно на мојата желба се појавиле некои непожелни неслоги и тоа околу степенот на поврзаноста на бугарската црква, нивните митрополити и епископи

свештеници кон грчката црква“.19 Воедно во истиот ферман во член 4 се наведува дека егзархот ќе биде избиран со царски указ, а во член 10 се определува територијата на Егзархијата. Во истиот член се укажува на тоа дека секое место кое со полно или двотретинско мнозинство сака да влезе под црковна управа на егзархија, треба да им биде 18

Овде нема да бидат поподробно објаснети револуционерните движења туку само парцијално ќе се осврнеме на нивните гледишта за народот и политиката на засебност. За тековите на револуционерните борби види кај: Glenny, Misha. The Balkans: Nationalism, War, and the Great Powers, 1804-2011. Penguin Publishing Group, 2001; Jelavich, Barbara. History of the Balkans: Eighteenth and Nineteenth Centuries. 1., Cambridge University Press, 1983. 19 Александар Матковски, Кануни и фермани, Мисла, Скопје 1990, стр. 444.

112

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

дозволено да го направат тоа.20 Всушност со овој потег султанот Абдул Азис I сакал да го смири и придобие на своја страна словенското население пред тоа да се распрсне во закрила на Русија, односно Австро-Унгарија. Балканот веќе засилено станувал болна точка на Империјата. Во 1830 година независност добила Грција, а по Берлинскиот конгрес независност добиле Србија, Романија и Црна Гора. Идејата за Санстефанска Бугарија била надмината, а на нејзино место биле формирани Кнежевството Бугарија и Источна Румелија, вазални на Империјата, додека Босна и Херцеговина ѝ била отстапена на Австро-Унгарија. Албанија нема да остане мирна при сите овие настани. Нов удар Империјата ќе добие веднаш по Берлинскиот конгрес со формирањето на Призренската лига и барањата за автономија на Албанија. Населението во Македонија пак, во овие кризни години ќе дигне две востанија, Разловечкото во 1876 и Кресненско-македонското востание во 1878 година. Констелацијата на работите веќе ја покажала неефикасноста на Османлиската Империја која само привидно сé уште господарела со Балканот - практично гледано, на Балканот сé посилни биле националните ослободителни движења, се формирале балканските држави, а милетите од верско-политички организации на рајата прераснале во еден вид државотворни елементи. Со создавањето на балканските држави всушност доаѓа и до дефинитивната конфузија на милет системот и всушност неговиот реален крах. Сега милетот најчесто се конотирал со некоја држава, а тоа пак во определена смисла на зборот добива третман на етничка, односно некаква преднационална или национална определба. Од тука всушност потекнуваат и денешните бројни „историски спорови“ во однос на националноста на населението, правото на држава и други бесмислени спорови кои се провлекуваат од 19 век до денес. Верски заедници-

1885

1897

1906

1914

12,585,950

14,111,945

15,518,478

15,044,486

2,392,776

2,569,912

2,822,773

1,729,738

милети Муслимани Грци православни 20

Александар Матковски, Кануни... стр. 445-446.

113

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

ЕрменциГрегоријанци Бугари

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

988,887

1,072,374

1,050,513

1,161,169

818,962

830,189

762,754

60,597

62,468

90,050

67,838

Грци Католици / Еременци

150,166

129,497

католици Протестанти

36,229

44,360

53,880

65,884

Латини

18,240

22,335

20,447

24,845

Евреи

184,139

215,425

256,003

187,073

Маронити

нерегистирани

32,416

28,726

47,406

Франкијци

235,690

нерегистрирани

197,700

нерегистрирани

Вкупно

17,375,225

19,050,307

20,897,617

18,520,016

Табела 1 - Популациска статистистика на милетите во Османлиската Империја, 1885-1914 година.21

Според претходна табела се гледа сложеноста и конфузноста на милет системот. Асимилацијата на народите во една или друга конфесионална група која подоцна ќе добие и државотворен, односно национален карактер е тоа што ја прави конфузијата. Џон Фостер Фрејзер кога ја посетил Македонија во 1905 година забележал дека имало Бугари кои зборувале бугарски, но ѝ припаѓале на Грчката ортодоксна црква и се сметале за Грци по националност, а имало и Грци кои зборувале грчки, а биле припадници на Егзархиската црква и на тој начин биле Бугари по националност. Националноста во Македонија било прашање на страв, политика и религија. Потеклото имало релативно мало значење. Јазикот не помагал многу, бидејќи повеќето Македонци зборувале два јазика и го менувале јазикот кога ја менувале партијата.22 Оттука се согледува дека секое толкување и разбирање на претходните категоризации во строго етнички контекст е недозволиво. 21

Stanford. J. Shaw, The Ottoman census system and population 1831-1914, International journal of Middle East studies, Vol 9, No.3, Oct., 1978, стр. 337. Ерменците католици, Евреите, Франкијците, Мароканците, Протестантите, Латините во оваа статија не се опфатени поради тоа што немаат конекција со Балканот и претставуваат одделно прашање и тематика која заслужува внимание, но во табелата се дадени со цел подобро да се илустрира милет системот. Кон оваа табела недостасуваат Власите кои се јавуваат уште под графите Романци, Грци православни, Куцовласи, па и Бугари сѐ до 1905 кога се признати за милет, но не потполно туку имаат само право на свој јазик и богослужба под определени услови. 22 Александар Матковски, Македонија во делата на странските патописци 1904-1905, Ѓурѓа, Скопје 2009, стр. 103.

114

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Методолошки најправилно е секогаш овие појави да се согледаат и да се третираат како верска конфесија, и секогаш кога се пристапува кон оваа проблематика да се постави прашањето „Што биле?“, а не кои биле. Останатите сфаќања за кои освен површинските докази, од типот „се изјанувал за булгар милет и следствено на тоа е Бугарин“, или „доколку посетувал Патријаршиска црква е Грк“, се само обиди за современи импликации на еден систем кој едноставно не функционирал на таков начин. Овие појави кои се задржале до ден-денес се резулат на сé уште не надживеаните на Балканот „мегали идеи“, верувањето во светоста на нацијата, и обидите во XIX век да се рекреираат средновековните балкански држави, но само во оној момент кога биле во полна експанзија.23 Овие процеси на конфесионално изјаснување биле крвави, а особени чести биле судирите меѓу населението од две групи. Во периодот од 1904-1906 година на територијата на Битолскиот вилает во судирите помеѓу патријаршистите и егзархистите убиени биле 119 души, а 28 биле ранети, а од патријаршиските зулуми убиени биле 217 души и 41 биле ранети. Само во периодот од 1 март 1905 година до 15 декември 1905 година според извештајот на Опенхајмер имало: 36 убиени патријаршисти и 14 ранети од страна на егзархистите,

169

убиени

егзархисти

31 ранети

од

страна на

патријаршистите.24 За разлика од балканските идеолози кои сé повеќе зборувале и дејствувале во насока на разединување кај османлиските интелектуалци кои ја согледале оваа појава, има спротивна појава односно сé повеќе се појавуваат идеи и движења за унификација на државата. Тука особено значајни се Зија Ѓокалп кој своите погледи за пантуранизмот во поемата „Turan“ ќе ги изнесе во литературното списание Genç Kalemler кое се издавало во Битола.25 Во 1904 година османлискиот публицист од татарско потекло Јусуф Акчура ќе ја издаде тезaта „Üç Tarz-ı Siyaset“ - „Трите насоки“. Во тезата тврди дека за да постои Османлиската Империја таа треба да одбере колективен идентитет, кој ќе ги обединува 23

Србија требало да се изгради по моделот на Душанова Србија, Бугарија имала тенденции преку Санстефанскиот договор да ја добие територијата од времето на цар Борис и Симеон, Грција сонувала за обнова на Византиското Царство. Основата за ваквите идеи биле „заедничкото“ минато, сличноста во јазикот со останатото соседно население, и верувањето дека преку образовна и културна пропаганда може да се создаде една силна нова голема држава. 24 Австриски документи за историјата на македонскиот народ 1905-1906, том I, Скопје 1977, стр. 126-129. 25 K.H. Karpat, The politization of Islam: Reconstructing identity, state, faith and community in the late Ottoman state, Oxford university press, 2001, стр. 377. Ова списание за прв пат почнало да се издава под името Hüsün ve Şiir, во 1909 година во Битола и претставувало гласило на новите идеи за панисмамизам, туркизам отоманизам итн. и било соработник на организацијата Türk Dernegi.

115

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

сите и предлага три начини на кои тоа може да се направи: 1. На панисламска основа; 2. Создавање на османлиска нација; и 3. Трансформирање во национална држава на Турците.26 Всушност овие два лика се темелникот покрај Али Хусеинзаде, Намик Кемал, Неџип Асим, Ахмед Митхат ефенди и редица други автори и мислители кои пишувале од втората половина на XIX век па сé до формирањето на современата турска држава. Турскиот национализам еволуирал низ три фази на идентитетска промена, првата долга историска фаза (1865-1908) не била целисходно планирана, туку била производ на зголемените комуникации, писменост и издигањето на новата елита. Втората фаза започнала кога власта ја преземале Младотурците во 1908 година и кога Абдулхамид II, симболот на стариот османско-муслимански ред, бил тргнат од престолот во 1909 година.27 Политиката на Младотурците била обединување на државата под закрилата на османизмот, создавање на една заедничка држава за сите народи, праведна, модернизирана и унитарна.28 Неспособноста да се носи со предизвиците на времето, младотурската власт ќе ја турне Османлиската Империја во дефинитивно повлекување од Балканскиот Полуостров и во виорот на Првата светска војна.29 Со ова всушност завршува и веќе доволно конфузниот и нефункционален милет систем низ кој населението од овие простори живеело во текот на пет векови. Балканските држави кои биле веќе формирани и Албанија 26

Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset. Aнглиска редакција: Central Asian Mouments, Edited by H. B. Paksoy, IsisPress, Istanbul 1992, стр. 133. Дигитализирана верзија достапна на линкот: <https://web.archive.org/web/20050415093644/http://www.ku.edu:80/carrie/texts/carrie_books/paksoy2/cam9.html> (14.08.2018). Tурска редакција: Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset (превод и коментар Mustafa Yeni, Erol Kılınç), Otuken, Istanbul 2015, достапна на линкот: <https://www.otuken.com.tr/u/otuken/docs/u/c/uctarzi-1442401918.pdf> (14.08.2018). 27 K.H. Karpat, The politization... стр. 402. За третата фаза тука нема да стане збор бидејќи таа го опфаќа периодот на современа Република Турција. 28 Идеите и сфаќањата на Mладотурците може добро да се согледаат преку прогласите, повиците и меморандумите до власта и бугарското население застапени во: Австриски документи за историјата на македонскиот народ 1907-1908, том II, Скопје 1981, стр. 142-157; како и во мемоарското дело на еден од припадниците на Младотурското движење и дел од управувачката класа во Османлиска Македонија Тахсин Узер: Тахсин беј ја објаснува Македонија, Македоника, Скопје 2013. Во ова дело се подробно објаснети сите тешкотии и проблеми на периодот пред Втората уставна зона и грешките за време на Втората уставна зона. За согледување пак на односот на Младотурците и општо османлиските власти кон македонското револуционерно движење, добра почетна литература е делото на Шемсудин Селаникли, Македонија историја на револуционерниот период (превод од османлиски турски јазик, вовед и коментари Драѓи Ѓорѓиев), ИНИ, Скопје 2011. 29 Поподробно грешките на младотурската политика и на политиките на Абдулхамид II може да се согледаат во публицистичкото дело на Туџарзаде Ибрахим Хилми: Зошто ја изгубивме Балканската Војна, Алманах, Скопје 2016. За првпат ова дело било издадено во 1913 година во Истанбул и претставува современа остра критика која сосема добро ги детектира проблемите за изгубената војна.

116

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

која се формира во 1912 година, успешно ќе почнат да се соочуваат со новите предизвици на новиот светоглед, да ја зајакнуваат државата и веќе слободно можеме да кажеме нацијата преку економско-производните, образовните и културните институции. Веднаш по Првата светска војна (1914-1918), а особено во периодот до Втората светска војна, балканските монархии ќе доживеат процут. За разлика од другите земји, населението од Османлиска Македонија која ќе биде поделена на три дела со Букурешкиот мировен договор, ќе се најде разделено под власта на Грција, Србија и Бугарија, секојдневно асимилирано во обид да се вклопи во новозародената нација на соодветната земја. Во суштина овие монархии нема да бидат далеку од стариот османлиски принцип. Нивната основна обединувачка суштина врз која се фундираат ќе биде религија, јазикот, и митот за „лошите“ Османлии и „добрите“ Балканци кои го ослободиле Балканот, како и митовите за потценување на соседот, односно еден вид натпревар чиј народ досега подалеку во историја и има пославно минато, што во суштина е она фамозно историско право и постојаните формални-неформални препукувања по оваа основа.30 Всушност, се градел еден култ на големината на државата, на славното минато кое според нивната логика требало да резултира и со светла иднина, занемарувајќи ги реалните општественополитички и економски проблеми со кои се соочувале. Ваквата поставеност на работите придонела да се развијат силни антимонархистички движења во балканските земји, што пак по Втората светска војна ќе резултира со потполна трансформација на монархиите во социјалистички земји. Населението кое во период од нецелосни 33 години излегло од една типично феудална теократска држава, Османлиската Империја, и влегло во системот на балканските монархии (кои иако биле проевропски ориентирани, длабоко во основите се фундирани врз османлискиот принцип), сега зачекорило по патот на диктатурата на пролетеријатот, марширајќи кон идеалите и стремежи на работничката класа комунизмот. Овој концепт бил сосема нов светоглед за населението, а реалните услови 30

Овие силно изразени етноцентристички погледи ќе се префрлат и врз целокупното муслиманско население кое ќе се гледа како рецидив на поранешниот поробител и ќе биде повод за бројни убиства, прогони и малтретирања. Овие појави се подеднакви кај сите балкански земји, што лесно се согледува од периодичниот печат, законите, забраната за здруженија на оние кои размислуваат поинаку од официјалната власт или се чувствуваат поинаку од националната „догма“, литературните дела итн. Овој особено богат материјал заслужува поголем простор и поподробна обработка за која што се надеваме дека во иднина ќе има можност истата да се сработи.

117

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

пак не дозволувале остварување на социјалистичкиот идеал.31 Во периодот меѓу двете светски војни и во времето на Втората светска војна голем дел од населението се повело според мислата дека „Работниците мораат сами својата судбина да ја земат во свои раце, зошто тие не можат да се надеваат на помош од никаде“ - Ј. Б. Тито.32 Новиот модел на анационално и бескласно, арелигиозно размислување и живеење на овие простори не може докрај да се примени според теоријата на Маркс. Оттука, и во СССР и на Балканот во глобала верифицирани биле следниве две дефиниции за нацијата односно националноста: „Нацијата е историски конструирана стабилна заедница на луѓето, формирана врз база на заедничкиот јазик, територија, економскиот живот и психолошките манифестации во културата“,33 додека пак втората дефиниција вели дека „Народот и нацијата како општествени асоцијации се историски творби кои настанале на одреден степен од општествениот развиток како нужен резултат на дадениот степен на развитокот на производните сили и одредената општествена поделба на трудот, степенот на организираноста на производството и циркулацијата на производните богатства“.34 Двете дефиниции во суштина говорат дека нацијата се прифаќа како готов вид од минатото и дека таа е продукт на економско-производните односи и нивниот степен на развој во општетвото, што е делумно точно. Недостатокот и на двете е тоа што субјективизирано сугерираат дека тој период во кој се изнесени е крајниот период од развојот на човековите заедници за што релевантно е дека не било така. Со ова, идентитеско-идеолошката конфузија станала поголема. Комунистичката идеја која требало да оди кон тоа да се организира општество и свет со една единствена категорија „работничка класа“, сега се 31

Економско-производните апаратури биле во фазата на либералниот капитализам, што пак е недоволно за социјалистичка револуција, која за да биде целоисходна треба да се изведе во земји со монополистички капитализам односно со висок степен на економско-производна развиеност. Деривациите на марксизмот кои настанале на Балканот всушност биле само вешти копии и прилагодувања на Лениновиот модел, кој бил првата адаптација на Марксистичката теорија, бидејќи и царска Русија немала предуслови за социјалистичка револуција. Предвоениот Балкан се карактеризирал со: 1. Спротивности помеѓу трудот и капиталот, империјалистички спротивности и феудални остатоци; 2. Нерешени национални прашања; 3. Спротивност помеѓу општествените слоеви; 4. Политичка обесправеност на народните маси. 32 Митре Арсениевски, Нашето дело, том 1, Студентски збор, Скопје 1982, стр. 17. Мислата е дадена за илустрација. Во суштина, говори и идеи со многу слични, односно исти тематики имало низ целиот Балкан, кои сходно на земјата биле водени од тамошните водачи. 33 J.V.Stalin, Collected works vol.2, Foreign language publishing house, Moscow 1953-54. Онлајн верзија: <https://www.marxists.org/reference/archive/stalin/works/1913/03a.htm#n6> (15.08.2018) 34 Лазар Никодиновски, Основи на Марксистичка социологија со самоуправен социјализам, Просветно дело, Скопје 1976, стр. 100.

118

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

нафатила на патот да етаблира држави, да развива производно-економски односи и да го зацврстува слабо утврденото национално чувство. Обединувачки мост бил заедничкото минато, предимно од периодот на средниот век, повторно искористениот мит за „турскиот јарем“ и борците против него, но сега гледани низ нагласена идеолошка призма, што било погубно за историската наука, и најсилниот темел била Антифашистичката борба и ликот и делото на лидерот на државата. Голем дел од овие фундаменти, особено последните две, биле изградени токму од населението, а тивко поттикнувани од централната власт, за на крајот тоа да стане своевидна религија и симбол кој го означувал идентитетот на народот.35 Сепак, ваквата констелација на нештата не опстоила долго. До 1991 година веќе сите социјалистички земји го отфрлиле комунистичкиот систем и се организирале во плурални, демократски и либерално-капиталистички земји. Новиот период на национално остварување и дејствување започнал, негирајќи ги митовите од претходниот систем. Сега фундаменти беа антикомунизмот, античкото минато, повторно се појавува борбата против „турскиот зулумќар“, но сега од нова призма која е тесно национаналистичка со тенденција на етноцентризам, плуралното општество и победата на демократијата како и религијата која е еден вид неформален, затскриен, но сериозно силен столб. Врз основа на ова во сите балкански земји се разви силен етноцентризам, меѓуетничка и меѓуверска нетрпеливост, односно состојбите деградираа до нивото на кое биле во османлискиот период. Се забележува дека во овој конструкт отсуствува производно-економскиот аспект, кој пак е основното врзивно ткиво на нацијата како степен на организираност на народот. Последна карактеристика на овој конструкт е секако постојаното лутање низ историското минато со цел пронаоѓање цврста идентитетска основа, врз која ќе се базира државата, што пак нé води до повторно реафирмирање на историското право за државност и митот за светоста и неменливоста на нацијата, кои се крајно погрешни и неодржливи тези.36 Овие тези сé уште се задржале, според нашето мислење поради немањето на економско-производна унифицираност на 35

„Ние сме титови, Тито е наш“;„Вечно да живее Енвер Хоџа, Енвер, партија, ние сме секогаш спремни“;„Ѓеорги Димитров најголемиот син на бугарскиот народ “ итн., редица на песни, филмови и книги, кои го негувале култот на лидерот во суштина придонеле лидерот да се сфати како симбол на нацијата, што пак повторно е слично со политиките во Османлиската Империја каде султанот бил „алфа и омега“, основен симбол на исламот и Империјата. 36 Навраќање кон антиката, истакнување милениумска култура и традиција на државноста, потенцирани определени етникуми како државотворни што го конструира и елементот на недржавотворни етникуми кои живеат во државата, разгорување на територијалните претензии кон соседните земји итн.

119

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

општеството, која пак претставува реална сатисфакција и силно убедувачко средство за моќта, напредокот, одржливоста на една држава, а со самото тоа и одржување на националната гордост. Сумарно согледано, по прегледот на историските периоди и нивното влијание врз етничкиот, односно национално-идентитетскиот аспект, може да се потврди дека тој е еволуирачки процес кој постојано се надградува или деградира, процес во кој се додаваат и одземаат елементи, но и процес во кој се задржуваат некои основни нитки. Недостатокот на економско-производната нитка како и незавршеноста на процесите кои започнале уште во Османлиската Империја резултирале со таканаречената национал-идентитетска криза на Балканот. Немањето на реална економска сатисфакција го принудува менталитетот на народот постојано да трага по „славните времиња“, да бара непријатели во очите на другите етнички и верски заедници. Ова несомнено е ретроактивен елемент кој бил негуван за време на османлиското владеење со милет системот, а повторно се разгори кога колективниот идентитет и култот на лидерот во комунистичкиот период се разрушија со падот на комунизмот. Сепак, во оваа длабока идентитетска криза останува прашањето „Кои сме ние?“. Приближниот одговор кој можеме да го дадеме според историските согледување е дека „ние“ сме онаа менлива категорија, која се моделира врз основа на степенот на производните сили, моменталните политички прилики и неприлики, општествените поволности и проблеми, базирајќи го основното наше себство врз основа на територијалното единство, бавните културни промени, одржливоста на традицијата и религија како нејзин клучен обликувач, и базичните историски митови кои се вкорениле во нашата колективна историска меморија.

Библиографија: Извори 1. Австриски документи за историјата на македонскиот народ 1905-1906, том I, Скопје 1977.

120

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

2. Австриски документи за историјата на македонскиот народ 1907-1908, том II, Скопје 1981. 3. Александар Матковски, Македонија во делата на странските патописци 19041905, Ѓурѓа, Скопје 2009. 4. Александар Матковски, Кануни и фермани, Мисла, Скопје 1990. 5. Митре Арсениевски, Нашето дело, том 1, Студентски збор,Скопје 1982. 6. Константин од Островица, Сеќавања на еден јаничар, Готен, Скопје 2012. 7. Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset. Aнглиска редакција: Central Asian Mouments, Edited by H. B. Paksoy, IsisPress, Istanbul 1992. Дигитализирана верзија достапна на линкот:<https://web.archive.org/web/20050415093644/http://www.ku.edu:80/carrie/text s/carrie_books/paksoy-2/cam9.html> (14.08.2018). Tурска редакција: Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset (превод и коментар Mustafa Yeni, Erol Kılınç), Otuken, Istanbul 2015, достапна на линкот: <https://www.otuken.com.tr/u/otuken/docs/u/c/uc-tarzi1442401918.pdf> (14.08.2018).

Користена Литература 1. Александар Матковски, Крепосништвото во Македонија, ИНИ, Скопје 1978. 2. Александар Матковски, Отпорот во Македонија за време на турското владеење, том 3, Мисла, Скопје 1983. 3. B. Braude and B. Lewis, Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society – The Central lands,Vol.1, Holms &Meier Publishers, New YorkLondon 1982. 4. Gabor Agoston, Bruce Alan Masters, Encyclopedia of the Ottoman Empire, Facts on file, 2009. 5. Payton, James R. Jr., "Ottoman Millet, Religious Nationalism, and Civil Society: Focus on Kosovo", Occasional Papers on Religion in Eastern Europe, Vol. 26: Iss. 1, Article 2, 2006, достапна на следниот линк: <http://digitalcommons.georgefox.edu/ree/vol26/iss1/2> (12.08.2018). 6. Stanford. J. Shaw, The Ottoman census system and population 1831-1914, International journal of Middle East studies, Vol 9, No.3, Oct., 1978.

121

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

7. Танас Вражиновски, Народна традиција, култура, религија, Матица Македонска, Скопје 1999. 8. K.H. Karpat, The politization of Islam: Reconstructing identity, state, faith and community in the late Ottoman state, Oxford university press, 2001. 9. Лазар Никодиновски, Основи на Марксистичка социологија со самоупавен социјализам, Просветно дело, Скопје 1976. 10. J. V. Stalin, Collected works vol.2, Foreign language publishing house, Moscow 1953-54. Онлајн верзија: <https://www.marxists.org/reference/archive/stalin/works/1913/03a.htm#n6> (15.08.2018). 11. Чедомир Попов, Грађанска Европа 1770-1914, Основи Европске Историје XIX века 1770-1815, Завод за Уџбенике, Београд 2010.

122

Gičevski V., Милет системот, османизмот и современите..., 106-123

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Summary The Millet system, Ottomanism and the contemporary national identity crisis in the Balkans Vasko Gičevski

This article gives a brief view into the process of construction of the Balkan nations, its development and the modern national identity crisis which emerged in the Balkan states. The process was long and complicated due to the circumstances described above and resulted in a modern day identity crisis because of the lack of economical means which are the binding tissue for the population to unite under one identity. As a result of the older processes, nowadays we have e population that is not sure of its identity, and constantly researches the past trying to find a solid base to build up the state ideology. By-products from these activities are ethnocentrism, interethnic and interreligious hatred and clashes, while trying to prove which country has a more glorious past, a bigger right to the state etc.

123

Предлог проект - Археолошки парк „Шурленско Кале“, Преспа1 Project proposal - Archeological Park "Šurlensko Kale", Prespa Igor Eftimovski Student of Archaeology Faculty of Philosophy - Skopje Ss. Cyril and Methodius University of Skopje eftimovskii@gmail.com Апстракт: Тргнувајќи од богатото природно и културно наследство на Преспанскиот регион, овој труд има за цел да претстави краток предлогпроект за основање и уредување на археолошки парк на северозападниот брег на Преспанското Езеро кој ќе ја надополни севкупната туристичка понуда на регионот. Во првиот дел од трудот се освруваме врз местоположбата и географските особености на територијата опфатена со овој археолошки парк, неговата комуникација и патна поврзаност со ближните градски и туристички центри и односот со Преспанското Езеро, Националниот парк „Галичица“ и Паркот на природата „Езерани“. Во вториот дел разгледуваме шест културно-археолошки пунктови кои би можеле да бидат опфатени со овој археолошки парк, вклучувајќи го 1

Текстот е оригинално напишан како семинарски труд по предметот Музеологија кај проф. д-р Никос Чаусидис.

Eftimovski I., Предлог проект - Архео. парк „Шурленско...“, 124-137

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

епонимниот локалитет Шурленско Кале - доцноантичка/раносредновековна утврдена населба и значајна стратешка позиција на Македонскиот фронт во Првата Светска Војна. Третиот дел е предвиден за SWOT анализа, преку која ги разгледуваме предностите, слабостите, можностите и заканите за основањето и функционирањето на археолошкиот парк „Шурленско Кале“. Клучни зборови: Шурленско Кале, Преспа, археолошки парк, културен туризам, културен менаџмент.

1. Местоположба Предложениот археолошки парк „Шурленско Кале“ се наоѓа на околу 12 километри оддалеченост по воздушна линија од градот Ресен и би го опфаќал северозападниот брег на Преспанското Езеро, од селото Покрвеник до населбата Царина, следејќи го локалниот пат Ресен-Стење. Целиот археолошки парк би влегувал во територијалните рамки на Општина Ресен, и со исклучок на локалитетот „Базилика-Св.Атанасиј“ кај Покрвеник, во рамки на Националниот парк „Галичица“, познат по одличните услови за развој на алтернативниот и авантуристички туризам (планинарење, велосипедизам, параглајдерство, спалео-туризам итн.). Од исток, археолошкиот парк би се граничел со Паркот на природата „Езерани“, а во негова непосредна близина се наоѓаат и крајезерските туристичките населби Отешево и Стење. Сметаме дека значајна компонента кон комуникациската вредност на овој регион претставува и прекупланинскиот пат на Галичица кој ги поврзува бреговите на Преспанското и Охридското Езеро и во текот на периодот од годината кога е отворен за сообраќај (01.04-15.11) претставува живописно искуство за сите љубители на возењето. Во непосредна близина на југ се наоѓа и граничниот премин Стење помеѓу Република Македонија и Република Албанија

125

Eftimovski I., Предлог проект - Архео. парк „Шурленско...“, 124-137

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

2. Археолошки пунктови Во рамки на археолошкиот парк „Шурленско кале“ би биле опфатени 6 локалитети чии засебни приказни би можеле да сочинуваат една целина: епонимниот локалитет Шурленско

Кале,

хеленистичката

ранохристијанската

населба/доцноантичко

базилика утврдување

кај

Св.Атанасиј-Покрвеник,

Кули-Пирк

кај

Отешево,

потенцијалните словенски светилишта Змев Камен и Черти Камен и средновековната некропола кај Царина.

Сл.1 - Сателитска карта на северниот дел од Преспанската Котлина со обележани пунктови од предложениот Археолошки парк „Шурленско Кале“ (Google Earth)

Шурленско Кале, Шурленци Шурленско Кале претставува епонимниот и централен локалитет на предложениот археолошкиот парк. Се работи за моќно доцноантичко/раносредновековно утврдување2 на 2

Саржовски С., Санев В., Кале, 37. Шурленци, XXIV. Ресен, Во: Археолошка карта на Република Македонија, том 2, МАНУ, Скопје 1996, 343; Лилчиќ-Адамс В., Археолошка топографија на старите тврдини во ресенскиот крај, во: Битракова Грозданова В., Голем Град Преспа II, Скопје 2015, 68-70.

126

Eftimovski I., Предлог проект - Архео. парк „Шурленско...“, 124-137

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

доминантен рид од 1182 метри надморска височина кој се издига над викенд населбата Сирхан, веднаш до самиот езерски брег, со одличен поглед кон Преспанската Котлина. Локалитетот се простира на плато од 5 хектари во чии рамки се забележуваат темели од повеќе објекти, можеби и црква, и остатоци од одбрамбен ѕид, прилично добро зачуван на поедини сегменти, дополнително зацврстен со полукружа кула на челото од јужната страна. Во текот на Првата Светска Војна, Шурленско Кале претставувало значајна стратешка позиција и митролеско гнездо. Спроведувањето на археолошки ископувања на овој локалитет значително би го подигнале неговото значење и вредност.

Сл. 2 - Поглед кон Преспанското Езеро од локалитетот Шурленско Кале (Фото: И. Ефтимовски)

127

Eftimovski I., Предлог проект - Архео. парк „Шурленско...“, 124-137

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Сл. 3 - Остатоци од одбрамбена кула на локалитетот Шурленско Кале (Фото: И. Ефтимовски)

Ранохристијанска базилика „Св.Атанасиј“, Покрвеник Веднаш до постоечката селска гробна црква „Св. Атанасиј“ кај Покрвеник се наоѓа трикорабна ранохристијанска базилика3 со нартекст и неколку дополнителни простории на јужната страна, вклучително и крстилница. Евидентни се и остатоци од столбови, меноа, бази, капители и друга камена пластика.

Битракова Грозданова В., Пупалевски Б., Ранохристијанската сакрална архитектура во Преспа, во: Битракова Грозданова В., Голем Град Преспа II, Скопје 2015, 115-122; Пупалевски Б., Св. Атанас, 28. Покрвеник, XXIV. Ресен, Во: Археолошка карта на Република Македонија, том 2, МАНУ, Скопје 1996, 340.

128

Eftimovski I., Предлог проект - Архео. парк „Шурленско...“, 124-137

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Сл. 4 - Ранохристијанската базилика кај Покрвеник (Фото: И. Ефтимовски)

Змев Камен Планински врв на Галичица кој се издига 1625 метри над морската површина. Врз основа на митолошкото потекло на името4 и визуелната комуникација со локалитетите Шурленско Кале и „Св. Атанасиј“ - Покрвеник, би можело да се работи за локација на старо паганословенско светилиште. Од друга страна, неговата околина е богата со археолошки остатоци од периодот на Првата Светска Војна. Змев Камен може да претставува одлична можност за развој на авантуристичкиот планинарски туризам.

За змејот во македонскиот фолклор: Чаусидис Н., Змеј - од демон кон божество и обратно, во: Lettre internationale, 15-16, Скопје 1999, 48-57.

129

Eftimovski I., Предлог проект - Архео. парк „Шурленско...“, 124-137

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Сл. 5 - Панорамски поглед кон врвот Змев Камен и локалитетот Шурленско Кале (Фото: И. Ефтимовски)

Сл. 6 - Материјални остатоци од Првата Светска Војна во близина на врвот Змев Камен (Фото: И. Ефтимовски)

130

Eftimovski I., Предлог проект - Архео. парк „Шурленско...“, 124-137

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Кули-Пирк, Отешево Мала хеленистичка населба5 или доцноантичко утврдување6 сместено на рид со висина од 914 метри надморска височина, јужно од поголемото Шурленско Кале, веднаш над патот што води за туристичката населба Отешево.

Сл. 7 - Поглед кон Преспанското Езеро од локалитетот Кули-Пирк (Фото: И. Ефтимовски)

Черти Камен, Отешево Голема варовничка карпа помеѓу патот Отешево-Царина и Преспанското Езеро, која во минатото претставувала мал остров, употребувана до ден денес како пештерна црква. Врз основа на името7, постоечките запишани преданија8 и „преживеаната“ сакрализација, постои можност дека се работи за локација на старо, паганословенско светилиште.

Саржовски С., Санев В., Пирк, 25. Отешево, XXIV. Ресен, Во: Археолошка карта на Република Македонија, том 2, МАНУ, Скопје 1996, 339. 6 Лилчиќ-Адамс В., Археолошка топографија на старите тврдини во ресенскиот крај, во: Битракова Грозданова В., Голем Град Преспа II, Скопје 2015, 70-71. 7 Од старословенски *čьrtъ, основен превод: „ѓавол“, „демон“, „зол дух“. Назив за митолошки лик со хтонски предзнак од старословенската митологија. Види: Yakubovich I., The Slavic Draughtsman, In: Hansen B. S. S. et al. (eds.), Etymology and the European Lexicon: Proceedings of the 14th Fachtagung Der Indogermanischen Gesellschaft, Wiesbaden 2017, 530-540.

131

Eftimovski I., Предлог проект - Архео. парк „Шурленско...“, 124-137

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Сл. 8 - Черти Камен (Фото: И. Ефтимовски)

Сл. 9 - Пештерно светилиште Черти Камен (Фото: И. Ефтимовски)

Според локалните преданија, карпата ја поставиле „ѓаволите“ со цел да го запрат протокот на вода од Преспанското Езеро под Галичица и со тоа да ја поплават Преспанската Котлина, меѓутоа биле спречени од Св. Ѓорѓи. Види: Кънчов В., Битолско, Преспа и Охридско, Во: Сборник за народни умотворения, кн. IV, София 1891, 34.

132

Eftimovski I., Предлог проект - Архео. парк „Шурленско...“, 124-137

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Средновековна некропола, Царина Во близина на населбата Царина, при изградбата на старата електрична трафостаница била откриена и истражувана средновековна некропола9, чиј материјал се чува во Археолошкиот музеј на Македонија во Скопје. Локалитетот се наоѓа во непосредна близина на топонимот Црквиште, во рамките на богата дабова шума, што дополнително укажува на неговата некогашна сакрална вредност.

Сл. 10 - Локацијата на средновековната некропола кај Царина (Фото: И. Ефтимовски)

3. SWOT анализа Со цел да ја испитаме веројатноста и варијабилите за формирање на археолошкиот парк „Шурленско Кале“, во третиот дел од овој труд преоѓаме кон стандардна SWOT анализа преку која ќе ги разгледаме предностите, слабостите, можностите и заканите за основање и функционирање на археолошкиот парк. 9

Пупалевски Б., Трафостаница, 35. Стење, XXIV. Ресен, Во: Археолошка карта на Република Македонија, том 2, МАНУ, Скопје 1996, 342; Aleksova B., Prosek – Demir Kapija: Slovenska nekropola i slovenske nekropole u Makedoniji, Beograd 1966, 79-80.

133

Eftimovski I., Предлог проект - Архео. парк „Шурленско...“, 124-137

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Strengths (Предности) - Природна убавина на просторот – Археолошкиот парк, со своите културни вредности, одлично може да се вклопи и надополнува со природните убавини на Преспанското езеро, Националниот парк „Галичица“ и Паркот на природата „Езерани“. - Добра патна комуникација – локалитетите, со исклучок на Змев Камен, се распослани веднаш покрај патот кој води по западниот брег на Преспанското Езеро, а на кој се надоврзува и атрактивниот прекупланинскиот пат на Галичица кој ги поврзува Преспанското и Охридското Езеро. - Близина на туристички центри – Во непосредна близина на паркот се наоѓаат туристичките населби Отешево и Стење со уредени плажи и сместувачки и угостителски објекти. - Дијахрона музеална вредност – Содржините на паркот нудат увид во човечкиот начин на живот за време на два различни периоди: доцната антика/раниот среден век (5-6 век) и периодот на Првата Светска Војна (втора деценија на 20 век). Weaknesses (Слабости) - Недоволно развиена инфраструктура - И покрај постоењето на туристичките центри Отешево и Стење, тие се далеку од нивниот „некогашен сјај“ и се послабо развиени од туристичките центри на источниот преспански брег и на брегот на Охридското Езеро. - Запуштеност на локалитетите – Локалитетите се зараснати со вегетација, незаштитени од атмосферските појави и недоволно истражени и публикувани. Opportunities (Можности) - Алтернативен туризам – Планината „Галичица“ е позната по условите кои ги нуди за различни форми на алтернативен, авантуристички туризам – планинарење, велосипедизам, параглајдерство и спалео-туризам. Основањето на археолошкиот парк „Шурленско Кале“ може значително да ја збогати понудата и да влијае врз дополнителното популаризирање на овој регион како дестинација за авантуристички туризам. Покрај тоа, во Отешево се наоѓа и Центарот за рехабилитазија од респираторни заболувања во кој годишно 134

Eftimovski I., Предлог проект - Архео. парк „Шурленско...“, 124-137

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

престојуваат околу 1000 лица. Археолошкиот парк би понудил одлична можност за прошетки низ природа како дел од процесот на рехабилитација. Ранохристијанската базилика и потенцијалните стари светилишта би понудиле и можност за туристички посети со религиозна цел. - Проширување на содржините – Вредноста на локалитетите може значително да се подигне со нови истражувања. Регионот нуди и повеќе локалитети кои може да се додадат кон археолошкиот парк. Во близина на предложениот археолошки парк се наоѓаат и други значајни споменици на културата како островот Голем Град - долгогодишно истражуван археолошки локалитет со широка хронологија; и манастирот „Св.Ѓорѓи“ во Курбиново еден од најзначајните споменици на средновековното византиско фрескосликарство во светот. Threats (Закани) - Неприфаќање од локалното население – Имајќи во предвид дека дел од локалитетите се наоѓаат непосредно до активни рурални населби, постои закана за недоволна гостопримливост од страна на локалното население кон потенцијалните туристи кои „ќе го нарушуваат мирот“. - Отворени прашања поврзани со надлежноста – Како потенцијални управувачи со археолошкиот парк се јавуваат Националниот парк „Галичица“ и Општина Ресен. Најголемиот проблем преставува тоа што во Општина Ресен моментално не постои соодветна културна институција која би раководела со археолошкиот парк.

Библиографија: 1. Археолошка карта на Република Македонија, том 2, МАНУ, Скопје 1996. 2. Aleksova B., Prosek – Demir Kapija: Slovenska nekropola i slovenske nekropole u Makedoniji, Beograd 1966. 3. Битракова Грозданова В., Пупалевски Б., Ранохристијанската сакрална архитектура во Преспа, во: Битракова Грозданова В., Голем Град Преспа II, Скопје 2015, 53-76. 135

Eftimovski I., Предлог проект - Архео. парк „Шурленско...“, 124-137

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

4. Кънчов В., Битолско, Преспа и Охридско, Во: Сборник за народни умотворения, кн. IV, София 1891. 5. Лилчиќ-Адамс В., Археолошка топографија на старите тврдини во ресенскиот крај, во: Битракова Грозданова В., Голем Град Преспа II, Скопје 2015, 53-76. 6. Чаусидис Н., Змеј - од демон кон божество и обратно, во: Lettre internationale, 1516, Скопје 1999, 48-57. 7. Yakubovich I., The Slavic Draughtsman, In: Hansen B. S. S. et al. (eds.), Etymology and the European Lexicon: Proceedings of the 14th Fachtagung Der Indogermanischen Gesellschaft, Wiesbaden 2017, 530-540.

136

Eftimovski I., Предлог проект - Архео. парк „Шурленско...“, 124-137

AXIOS Vol. 3, 2018 | ISSN: 2545-4285

Summary Project proposal - Archeological Park "Šurlensko Kale", Prespa Igor Eftimovski

Based on the rich natural and cultural heritage of the Prespa region, this paper aims to present a short project proposal for establishing and developing an archeological park named "Šurlensko Kale" on the northwestern coast of Prespa Lake, which will complement the overall tourist offer of the region. In the first part of the paper we look at the location and geographical features of the territory that would be covered by this archaeological park, its communication and road connection with the nearby city and tourist centers and the relationship with Prespa Lake, National Park Galicica and Nature Park Ezerani. In the second part, our attention is aimed towards six cultural and archeological points that could part of this archaeological park, including the eponymous site Šurlensko Kale - a late antique/early medieval fortified settlement and a significant strategic position of the Macedonian Front in the First World War. The third part is dedicated to a SWOT analysis, through which we consider the strengths, weaknesses, opportunities and threats for the establishment and functioning of the archaeological park "Šurlensko Kale".

137