O
20
ικοτριβές
Απρίλιος 2013 – τ. 4
γεωργική βιοποικιλότητα:
αναζητώντας νέες πολιτικές Το θέμα της αγροτικής παραγωγής και της διατροφής εν γένει έχει έρθει πολύ έντονα στο προσκήνιο τα τελευταία χρόνια όχι μόνο λόγω της ανάγκης προστασίας του περιβάλλοντος και της υγείας των καταναλωτών (κάτι που εμφανίστηκε σαν αίτημα τα τελευταία 30 χρόνια τουλάχιστον) αλλά και λόγω της επαναφοράς του αιτήματος της διατροφικής ασφάλειας. Ένα αίτημα που σχετίζεται με πολλούς παράγοντες, μεταξύ των οποίων η λειτουργία της γεωργίας σε ένα παγκοσμοποιημένο περιβάλλον, όπου ο προστατευτισμός μειώνεται και η παραγωγή γεωργικών εφοδίων συγκεντρωποιείται. Πολύ πρόσφατα στη χώρα μας η αγροτική παραγωγή προβάλλεται ως η λύση για το πρόβλημα ανάπτυξης και ανεργίας λόγω της κρίσης. Θέματα που πριν έμπαιναν δειλά, τώρα μπαίνουν πιο έντονα και πιο επιτακτικά. Όλα αυτά θέτουν το ζήτημα του επαναπροσδιορισμού της αγροτικής παραγωγής θέτοντας νέα ή προβάλλοντας πιο έντονα παλαιότερα αιτήματα όπως α) η βελτίωση της ποιότητας των γεωργικών προϊόντων σε επίπεδο γεύσης και οργανοληπτικών συστατικών αλλά και στη μείωση των υπολειμμάτων από αγροχημικά, β) η αύξηση της παραγόμενης ποσότητας και γ) η εφαρμογή γεωργικών πρακτικών φιλικών προς το περιβάλλον. Η επίτευξη των παραπάνω απαιτεί τον συνδυασμό πολλών δράσεων. Μία από τις πιο σημαντικές δράσεις, στρατηγικού χαρακτήρα, αποτελεί η διαφύλαξη της γεωργικής βιοποικιλότητας. Η γεωργική βιοποικιλότητα συντίθεται τόσο από τα γεωργικά είδη όσο και τους άγριους συγγενείς τους που απαντούν στην φύση. Η ποικιλότητα των καλλιεργουμένων ειδών εντοπίζεται κυρίως στις τοπικές παραδοσιακές ποικιλίες.
Τοπικές ποικιλίες Οι τοπικές ποικιλίες ή εγχώριοι πληθυσμοί ή παραδοσιακές ποικιλίες ή ποικιλίες διατήρησης είναι δημιούργημα της επιλογής της φύσης και των αγροτών, τυχαίων μεταλλάξεων και διασταυρώσεων και της συνεχούς προσαρμογής τους στο περιβάλλον που καλλιεργήθηκαν ή καλλιεργούνται. Βασικά χαρακτηριστικά τους είναι η ετερογένεια (σε αντίθεση με τις βελτιωμένες ποικιλίες που είναι ομοιόμορφες) και η προσαρμοστικότητα στις αγροοικολογικές συνθήκες της περιοχής. Είναι πληθυσμοί
τηρούνται στον αγρό στον τόπο που δημιουργήθηκαν ή και εξεσελλίσονται. Ωστόσο, αυτή η διατήρηση πρέπει να γίνεται βάσει σχεδίου αφού η εμπειρία αλλά και μελέτες έχουν δείξει ότι σημαντικό μέρος της γενετικής διάβρωσης οφείλονταν και στις επιλογές των αγροτών οι οποίοι (και ορθά) έχουν σαν κύριο στόχο τη διασφάλιση του εισοδηματός και όχι τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Έτσι προέκυψε η ανάγκη ενός επιστημονικά τεκμηριωμένου σχεδίου συλλογής, διατήρησης αλλά και ορθολογικής διαχείρισης των εγχώριων πληθυσμών.
Διαχείριση και χρήση των εγχώριων πληθυσμών
που δεν έχουν προκύψει από βελτιωτικά προγράμματα. Οι αγρότες τις καλλιεργούσαν κυρίως μέχρι την εμφάνιση των βελτιωμένων ποικιλιών (στον τεχνολογικά ανεπτυγμένο κόσμο μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα) οπότε άρχισαν να καλλιεργούν τις πιο αποδοτικές βελτιωμένες ποικιλίες και έτσι οι εγχώριοι πληθυσμοί καλλιεργούνται σε όλο και λιγότερες εκτάσεις παγκοσμίως. Λόγω αυτών των χαρακτηριστικών αποτελούν πολύ σημαντική πηγή γονοτύπων βάσει των οποίων υλοποιείται η βελτίωση των φυτών. Το γεγονός επίσης ότι ανήκουν στο ίδιο φυτικό είδος με τις ποικιλίες που θέλουμε να δημιουργήσουμε διευκολύνει αφού μειώνει το χρόνο δημιουργίας τους.
Γενετική διάβρωση Tον περασμένο αιώνα φωτισμένοι γενετιστές με πρωτοπόρο τον Ρώσο Nikolai Vavilov (1887-1943) κατέγραψαν, συνέλεξαν και διέσωσαν μεγάλο μέρος του παγκόσμιου γενετικού πλούτου στις Τράπεζες Γενετικού Υλικού. Ωστόσο, εσφαλμένες αντιλήψεις και πρακτικές στην αγροτική παραγωγή παγκοσμίως, όπως η μονοκαλλιέργεια, η καλλιέργεια περιορισμένου αριθμού βελτιωμένων ποικιλιών που δε διέφεραν πολύ μεταξύ τους, η υποτίμηση της ανάγκης συστηματικής διατήρησης των εγχώριων πληθυσμών μέσω της καλλιέργειας τους, οδήγησε στη γενετική διάβρωση δηλαδή στην απώλεια πολύτιμου γενετικού υλικού
και στο «στένεμα» της γενετικής βάσης. Φαίνεται λοιπόν από τα παραπάνω ότι οι υψηλοαποδοτικές ποικιλίες που δημιούργησαν οι βελτιωτές φυτών, με πρωτοπόρο το νομπελίστα Norman Borlaug (Βραβείο Nobel Ειρήνης 1970), δεν αξιοποιήθηκαν με τον καλύτερο τρόπο. Ενώ συνέβαλαν, οι υψηλοαποδοτικές ποικιλίες, στην μείωση της πείνας (ενός φαινομένου που είναι σύνθετο με πολιτικές και οικονομικές πλευρές και όχι μόνο παραγωγικές) σε σημαντικές περιοχές στη γη, παράλληλα η κακή χρήση τους οδήγησε στη γενετική διάβρωση. Έκτοτε η εντεινόμενη γενετική διάβρωση, δηλαδή η μείωση του γενετικού πλούτου που συνέβαινε και συμβαίνει ποικιλότροπα, όπως με την εξαφάνιση εγχώριων πληθυσμών και πληθυσμών αγρίων φυτικών ειδών, έκανε τους διατηρημένους εγχώριους πληθυσμούς στις Τράπεζες Γενετικού Υλικού και αυτούς που διατηρήθηκαν σε καλλιέργεια από διάφορους αγρότες, πολύτιμο υλικό για την επιστημονική κοινότητα αλλά και για τους καταναλωτές. Η γενετική διάβρωση εξακολουθεί να λαμβάνει χώρα στους εγχώριους πληθυσμούς που διατηρούνται στις Τράπεζες Γενετικού Υλικού αφού αναπαραγόμενοι εκτός του τόπου προέλευσης τους και χωρίς την αλληλεπίδραση με το αρχικό τους περιβάλλον, όπως θα συνέβαινε με τον γεωργό που τις καλλιεργούσε, να χάνουν την ποικιλότητα τους. Γι’ αυτό, παράλληλα δηλαδή με την φύλαξή τους στις τράπεζες γενετικού υλικού, οι εγχώριοι πληθυσμοί πρέπει να δια-
Η ορθολογική αυτή διαχείριση θα πρέπει να εμπεριέχει ένα συνδυασμό πρακτικών που να εξασφαλίζει τη σωστή αναπαραγωγή τους ώστε να μην υπάρξει γενετική διάβρωση λόγω μη αντιπροσωπευτικής αναπαραγωγής και τη διατήρηση και αν είναι δυνατό την αύξηση του υπάρχοντος γενετικού πλούτου. Αυτές οι πρακτικές εξαρτώνται από το καθεστώς διατήρησης ενός εγχώριου πληθυσμού. Δηλαδή αν διατηρείται μόνο σε Τράπεζες Γενετικού Υλικού, ή σε καλλιέργεια στον αγρό σε μικρές (κήπους) ή σε μεγάλες εκτάσεις. Η προσπάθεια πρέπει να αυξάνει την έκταση καλλιέργειας ώστε να διευρύνεται η γενετική βάση. Όμως η επέκταση της καλλιέργειας τέτοιων πληθυσμών (που από μόνη της έχει όρια αφού πρόκειται για πληθυσμούς τοπικής κλίμακας που συνήθως έχουν χαμηλή απόδοση) θέτει ορισμένες προϋποθέσεις μεταξύ των οποίων το προϊόν να έχει ή να βρει μια θέση στην αγορά και να οργανωθεί η παραγωγή και διάθεση πολλαπλασιαστικού υλικού. Σήμερα η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) έχει ένα νομοθετικό πλαίσιο για την διαχείριση των εγχώριων πληθυσμών που προβλέπει την εγγραφή τους στον Εθνικό Κατάλογο, την σποροπαραγωγή τους και την εμπορία τους, πλαίσιο που δυστυχώς, μετά από χρόνια, δεν έχει ενεργοποιηθεί στη χώρα μας με ευθύνη του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Και αυτό όμως το νομοθετικό πλαίσιο είναι υπό συζήτηση αυτή τη στιγμή στην ΕΕ. Οι γενικοί προβληματισμοί σχετίζονται αφενός με το αν πράγματι το νομοθετικό αυτό πλαίσιο βοηθά στη μείωση της γενετικής διάβρωσης ή μακροπρόθεσμα την επιτείνει,. Από την άλλη αυτή η ελεύθερη ανταλλαγή και