Ðîçä³ë 4 ëàâîþ? Àäæå æ öå áóëà áîðîòüáà ïðîòè íàñèëüíèê³â çà êðàùó äîëþ ñâîãî ð³äíîãî êðàþ... Ìè äîáðå çíàëè, ùî íàä óêðà¿íñüêèì íàðîäîì ìàéæå 300 ë³ò ëåæàâ âàæêèé ìîãèëüíèé êàì³íü ìîñêîâñüêî¿ íåâîë³ ³ â³ä éîãî ùå íå ïðèéøîâ äî ïàì’ÿò³ ïîíåâîëåíèé ëþä. Öå áóëî íà ñâ³òàíí³ âåëèêî¿ áóäó÷÷èíè íàøîãî íàðîäó, êîëè ùå íàðîä â³ä ÿñíîãî, áîëþ÷îãî ñâ³òó íå ì³ã â³ëüíî ãëÿíóòè íà òå, ùî òâîðèòüñÿ á³ëÿ éîãî, ³ òâåðäîþ õîäîþ ï³òè íà îáîðîíó ñâî¿õ ïðàâ. Âîðîæ³ ñèëè íàáëèæàëèñü äî ñòîëèö³ Óêðà¿íè — Êèºâà, äå êóâàëàñü íîâà äîëÿ, íîâ³ ôîðìè æèòòÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. ×àñ ïðèéøîâ ³ íàì âçÿòèñü çà ðóøíèö³. Ìè îäâàæèëèñü áîðîòèñü çà êðàé, çà íàðîä, çà ñâîþ äîðîãó ìð³þ-³äåþ — â³ëüíó, âèçâîëåíó Óêðà¿íó. Íà Áàõìà÷ âèðóøèëî òðè ñîòí³ êîçàê³â ñïèíèòè ïîõ³ä á³ëüøîâèöüêî¿ «Êðàñíî¿ ãâàð䳿» íà Êè¿â. Ç íèìè ïî¿õàëà é íàøà, ÷åòâåðòà ñîòíÿ «Ñ³÷îâèõ Ñòð³ëüö³â», ñêëàäàëàñü ç ñâ³äîìèõ óêðà¿íö³â, ÿê³ íåìàëî ïðèêëàëè ñâ ïðàö³ äî îñâ³äîìëåííÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Òóò áóëè ñâ³äîì³ íàðîäí³ ïðîâîäèð³, ç ÿêèõ áàãàòî õòî ïðàöþâàâ íàä çàñíóâàííÿì «Ñåëÿíñüêèõ ñï³ëîê», «Ïðîñâ³ò», à òàêîæ â óêðà¿íñüêèõ ñîö³àë³ñòè÷íèõ ïàðò³ÿõ. ³éñüêîâî¿ ìóøòðè ìàëî õòî çíàâ. Òîìó ñïî÷àòêó ìè ïîïðîõàëè ñîá³ ó÷èòåë³â, ÿê³ á íàâ÷àëè íàñ â³éñüêîâî¿ ñïðàâè. Íåäîâãî, îäíà÷å, äîâåëîñü â÷èòèñü, ïîòð³áíî áóëî íåãàéíî ¿õàòè äî Áàõìà÷à íà äîïîìîãó òèì íå÷èñëåííèì ñèëàì, ÿê³ ùå ÿêîñü óäåðæóâàëè ôðîíò. Êîëè ï³äíÿëîñü ïèòàííÿ ïðî òå, ¿õàòè ÷è íå ¿õàòè, ìè ð³øèëè ¿õàòè, ³ âæå íà ì³ñö³ äîïîâíèòè ñâî¿ óáîã³ çíàííÿ â³éñüêîâî¿ íàóêè. Îñîáëèâî ìàëî çíàëè ìè ñòð³ëÿòè. Àëå äàðìà — ïî¿õàëè.  ïîòÿç³ ñ³÷îâèêè ðîçì³ñòèëèñü ó äâîõ ñàí³òàðíèõ âàãîíàõ. ß ëåæàâ íà ñåðåäí³é ëàâö³ ïîðÿä ç äâîìà ìî¿ìè íàéêðàùèìè òîâàðèøàìè Êîìïàí³éöåì ³ Ïîïîâè÷åì. Ïîòÿã ëåò³â íà âñ³õ ïàðàõ, âèäíî áóëî, ùî íàøà äîïîìîãà äóæå ïîòð³áíà. ß ëåæàâ ³ äèâèâñÿ ó â³êíî âàãîíó. Äèâíèé íàñòð³é îõîïëþâàâ ìåíå, êîëè ÿ äèâèâñÿ íà áåçìåæí³ ïðîñòîðè ñòåï³â ç á³ëèìè ëàòêàìè îñòàííüîãî ñí³ãó, íà âåëè÷íèé íåáîñõèë ç áë³äèì çàñìó÷åíèì ì³ñÿöåì, ñëóõàâ òàºìíè÷ó í³÷íó òèøó, äî ÿêî¿ òàê ÷óéíî ïðèñëóõàëèñü ïîõèë³ âåðáè òà ë³ñêè, ùî ìèíàëè íàñ ³ ìèíàëè áåç ê³íöÿ ³ êðàþ... Ìèíàþòü... Æàë³ëîñü ùîñü, ³ æóðáà çà ÷èìîñü âòðà÷åíèì ñòèñêàëà áîëþ÷å äóøó. Õîò³ëîñÿ áåç ê³íöÿ äèâèòèñü íà êóùèê âåðáîëîçó, ñòåïîâó ñóõó êîâèëó. Õîò³ëîñü îääàòü âñüîãî ñåáå, ðîçïëèñòèñü ó ð³äí³ì ñÿºâ³ ì³ñÿöÿ â ïðîñòîðàõ íåîáìåæåíèõ ñòåï³â, â ìåðåõò³íí³ âëàñíèõ ñïîãàä³â. ßê äèâíî, ùî ìè ¿äåìî áèòèñÿ. Õîò³ëîñü ï³òè çàðàç ç âàãîíà ó ñòåï, çóñòð³òè ÿêóñü ìèëó ëþäèíó, ïîõâàëèòüñÿ ¿é ïðî êðàñó îòó âåëèêó, ùî ñàì â³ä÷óâàâ... Õîò³ëîñü ï³òè íà ñåëÿíñüê³ ñòð³õè, ïîáà÷èòü áë³äî-á³ë³ îä ì³ñÿöÿ ñò³íè ïðèâ³òíèõ, òèõèõ õàò, ïî÷óòè ñåëÿíñüêèé ìèðíèé, ð³äíèé ãîì³í. Ïîòÿã ãóðêîò³â ³ êîëèõàâ, à â äóø³ ùîñü íåâèìîâíî áîëþ÷å ùåì³ëî ³ íà ùîñü ïî-äèòÿ÷îìó æàë³ëîñü... Êóäè ¿äåìî? Çíîâ, íåìîâ ïðîêèíåøñÿ, ñïèòàºø ñàì ó ñåáå. Òàê, òàê, ìè ¿äåìî ðÿòóâàòè Óêðà¿íó â³ä çàãèáåë³.  ö³é òà¿í³ ïðèðîäè éäå äðóãèé ïðîöåñ òàê ñàìî ïðèðîäíèé, ÿê ³ ñÿºâî
78