Astola urtekaria / Anuario Astola / Astola year book (12)

Page 1

12.zk 2018

DURANGALDEKO URTEKARIA 12 [L t €

2013

2014

Aquellos maravillosos Sanantonios

Agur geltokia

Auzo-elkarteen borrokak Txakolina, urteko ardoa? La fábrica de armas de Durango Barruko ibilbideak Durango en el grabado

Durangoko aratusteak Berriztik mundura Erlojugileak eta erloju publikoak Parra taberna, más que un bar Urkiolako isiltasun gordeak Durangaldea en los mapas

Ermua, milaka etorkinen harleku

Los herejes de Durango

El misterio de Mikeldi

Dario de Regoyos

a Elorrioko monastegiak eta komentuak

Macroproyectos en el olvido

Pasión por la búsqueda

2015 Gerediaga Elkartea, VSUF QSFTJEFOUF

2016 Soterramiento, un tren de doble vía

Atxarte 1990/91, crónica de una lucha

Humboldt gure artean

Durangaldea, euskal rra r automobilgintzaren motorra

Paisajes industriales de Durangaldea

Lorentzo Records, mimando el rock

Anbotoko herejeak

Anbotoko dama, goiandere ala deabru? Los orígenes de la villa de tabira

La escuela experimental de Elorrio Durangoko plateruak

Elorrio, gerrako frontea

53. DURANGOKO AZOKA

Zaldibar, la casa del hombre malo Otxandioko plaza azpian

2018ko abenduaren 5etik 9ra

2017 Artzainak: XXI. mendean, pasioa bizirik A la luz de un mismo sol Ukatutako iragana berreskuratzen Arte y espacio público Argazkilari minuteroak Los encinares cantábricos de Durangaldea Durangaldeko herri-izenak Mancomunidad de Durango, una comarca incompleta Berrizko Besoitaormaetxea

94 681 80 66 telefonoan salgai SAREAN IKUSTEKO: www.gerediaga.eus

I

AURKIBIDEA astola Durangaldeko urtekaria. 2018

12.zk

Astola iritzi orori zabalik dagoen aldizkaria da, horrek ez du esan nahi artikuluen sinatzaileekin bat datorrenik. Erredakzioa, publizitatea eta administraritza: Gerediaga Elkartea Larrasoloeta, 3 48200 Durango Tel. 94 681 80 66 Faxa: 94 621 80 23 E-mail: gerediaga@gerediaga.eus www.gerediaga.eus Koordinatzailea: Txelu Angoitia Erredakzio kontseilua: Jose Mari Uriarte, Jon Irazabal, Izaskun Ellakuriaga, Nerea Mujika Argazkia: Txelu Angoitia Publizitatea eta administraritza: Arantza Atutxa Dokumentazioa eta banaketa: Esther Garcia, Esther Soto Diseinua eta maketazioa: Biko komunikazioa (Durango)

6 I LABURREAN Azken urtebetean Durangaldean egin diren kultur ekitaldi nabarmenenak, HIHPHULGHDN HWD DOELVWHDN MDVR GLWXJX HVNXDOGHD HV]HQDWRNL L]DQ GXWHQ ǥOPHQ grabaketak, Andra Mari basilikako dorre barriztatua, Ikastolen urteurrenak eta sorginkeriaz salatu eta epaitu zituzten emakumeei egindako barkamen-eskari publikoa.

22 I GIGANTES Y CABEZUDOS

© Testuak eta argazkiak, egileenak

3DUWH LQVHSDUDEOH GH QXHVWUDV ǥHVWDV \ también de nuestros terrores infantiles, esta tradición que hunde sus raíces en la edad media, sigue igual de viva a G¯D GH KR\ En plena era virtual, el sonido de la gaita sigue haciendo girar esos gigantes de casi cuatro metros a los que es difícil dejar de mirar en sus hipnóticas evoluciones.

www.gerediaga.eus

Jon Gaminde

Inprimategia: Gertu koop. Lege gordailua: SS-1525-07 ISSN: 1888-234X © Argitalpen honena, Gerediaga Elkartea 2018

AURKIBIDEA I astola 40 I PAISAIA, NORTASUN IKUR Sarri ez gara ohartzen inguratzen gaituen paisaiak zer eragin duen gure bizimoduan eta zer balio duen. Paisaia zerbait bizia eta aldakorra da. Natura eta bizidunen arteko elkarreraginean zeresan handia du eta gure begiradak aldatu egiten du. Zalantza barik, paisaia gure nortasunaren zatia da eta gu, berea. Ainara Flores Compains

56 I ALEJANDRO GOICOECHEA: DEL TALGO AL TREN VERTEBRADO El elorriano Alejandro Goicoechea Omar fue el inventor del TALGO, un tipo de tren que revolucionรณ el mundo ferroviario. 3HUR VX วฅJXUD TXHGยต HQVRPEUHFLGD (por lo menos para los perdedores de la guerra civil) por otra acciรณn que llevรณ a cabo en plena guerra: la entrega a los franquistas de toda la informaciรณn sobre las defensas de Bilbao. Juanjo Olaizola Elordi

68 I FUNTZIOA HASTERA DOA! ANTZERKIGINTZA DURANGALDEAN XVI. mendeko auto sakramentaletan hasi, 60. hamarkadan nagusitu zen antzerki sozialari keinua egin eta gaur egungo eskualdeko antzerki taldeen aipamena. Ibilbide berezia proposatzen dugu lan honetan: eskualdeko antzerkilan, talde, eskola, antzoki eta protagonisten errepasoa egin dugu. Argiak itzali dira; funtzioa hastera doa! Joseba Gorostiza

96 I ARANDIA, UNA TIERRA CON HISTORIAS Esta estratĂŠgica tierra Iurretarra de lĂ­mites difusos ha albergado a lo largo de sus PLO DÂłRV GH KLVWRULD LPÂŁJHQHV \ VXFHVRV VRUSUHQGHQWHV 6L SXGLÂŤVHPRV REVHUYDU a travĂŠs del tĂşnel del tiempo, podrĂ­amos ver casas torre, ferrerĂ­as, bandoleros, JXHUUDV EDQGHUL]DV DGXDQDV FDQWHUDV \ KDVWD XQ DHURSXHUWR Jon Irazabal Agirre

110 I JOSÉ MANAUT, ARTISTA VALENTZIARRAREN ERBESTEA DURANGON Gerra zibilaren ostean, JosÊ Manaut margolari valentziarra Durangon NRQǼQDWX ]XHQ )UDQNLVPRDN EHUH LGHLD errepublikarrengatik.

140 I Ç?Ƣ < 35(1'(1 LUZ ANTE LOS 6(38/&526Çž En 1465, unos nobles de Bohemia atravesaron nuestra comarca en su camino hacia Portugal. En sus crĂłnicas viajeras, podemos descubrir su asombro ante los insĂłlitos rituales que nuestros antepasados dedicaban a sus difuntos. 3LHGUD IXHJR \ PDGHUD 0DJLD UHOLJLÂľQ \ VXSHUVWLFLÂľQ VRQ ORV LQJUHGLHQWHV GH estos cultos. Ander Berrojalbiz

Garazi Arrizabalaga

152 I BILAKATU DADIN BIZIGAI 126 I BARRUKO IBILBIDEAK Kulturarekin loturiko bost gonbidatuk bidezidorretatik eramango gaituzte, sakoneko bidexka apaletik. Paisaia ikusgarriak alde batera utzita, leku xumeetara eta intimoetara begiratzeko gonbitea egiten digute, eurentzat oso bereziak diren bazterretara gerturatzeko keinua.

Azken hamarkadan biderkatu egin da sortzen dugun hondakin kopurua. Arazo honen aurrean, berziklapena handitzen ahaleginak egiten dira, baina, nahikoa ote da? Artikulu honetan gure zaborrak nora doazen argitzen dugu eta eskualdean hondakinak zenbateraino berziklatzen diren azaltzen ahalegindu gara. Markel Onaindia

laburrean

LAB LABURREAN I1

50 urteko ikastolak: Kurutziaga, Txintxirri eta Goiuria Eskualdeko eko leh lehenengo Ikastolak 1967leheneng 68 ikasturtean turtean k klasea ematen hasi ziren: Durangon, urangon, Elorr Elorrion eta Iurretan. testuinguruan, euskaraz eta Diktadurapeko rapeko testui batean euren seme-alabak modu ezberdin batea hezi gura izan zituzte zituzten gurasoen aukera Gerediaga Elkarteak pertsonala izan zen. G zien, KirikiĂąo izeneko ere laguntza eskaini z lan-taldearen bitartez. bitarte

e

Goiuria ikastolako ikasleak.

Laburrean

7

e Kurutziaga ikastolako ikasleak.

D

urangoko Ikastolari dagokionez, hamar bat gurasoren ekimenez, Ikastola Kurutziaga kaleko lokal batean jarri zuten martxan. Hortik hartu zuen izena eta hogei bat umek hasi zituzten klaseak bertan, Miren Artetxe andereĂąoarekin. Proiektuak izan zuen erantzun onak Kurutziaga kaleko lokala txiki utzi zuen eta 1971n Bruno Mauricio Zabala kaleko txaleta erosi zuten. Urtebete beranduago guraso kooperatiba eratu zuten eta gaur arteko ibilbidea egin du. Elorrioko Ikastolak 1968ko urtarrilaren 12an zabaldu zituen ateak. AbadiĂąoko Josune Munitxa eta Maritxu donostiarra izan ziren lehenengo irakasleak eta 1972an Txintxirri jauregian kokatu zen Ikastola, ordura arte Marianisten egoitza izandakoa. Txintxirri ikastola ere irakaskuntza kooperatibaren ereduan sortu zen eta gaur arte jarraitzen du.

e

Txintxirri ikastolako ikasleak.

Iurretako Goiuria Ikastola 1973tik 1981era egon zen zabalik, nahiz eta 1968an, Julen Kaltzadaren ekimenez Zubiaurre kalean lehen urratsak eman. 1973an gurasoek kooperatiba sortu zuten. Lehenengo andereĂąoa Ana Mari Berriozabalgoitia izan zen. 3tik 5 urtera arteko umeak izaten ziren ikastolan eta gero Durangoko Kurutziaga Ikastolan jarraitzen zuten. Zubiaurre kaleko lokala, udalarekin akordioa lortu eta kultura zein euskararen sustapenerako helburuarekin Iurretako herriari eman zioten. Izaskun Ellakuriaga

8

astola

LABURREAN I 2

Suitza txikia, zinema plato Azken hiru urteetan, Julio Medem, Lara Izagirre, Jon GaraĂąo eta Aitor Arregi zuzendari sarituek Durangaldea aukeratu dute euren lanen kokaleku izateko.

D

urangaldea “Suitza txikiaâ€? izenarekin askoren ahotan dabil azken hamarkadan. Bere nortasunaren eta paisaien bikaitasuna ohiartzun handikoa da eta urrun heldu da. Bizkaiko hego-ekialdeko eskualdea zinemagile askorentzat aukera aproposa bihurtu da. Hiriguneak eta naturguneak plato bilakaWX GLWX]WH HXUHQ ŃŤOPHHWDUDNR ODEXUUDN OX]Hmetraiak edota iragarkiak.

e

HANDIA filmaren emanaldia Andra Marin. Txelu Angoitia.

Zinemagintzan, azken hiru urteetan, izenburu DVNR PRNHWD JRUULDQ HUH LNXVL GLWXJX HDQ Lara Izagirre zornotzarraren ‘Un otoĂąo en BerlĂ­n’ eta Ben Sharrock eskoziarraren ‘PikaGHURφ ŃŤOPD Ď ,]DUR PDOODELDUUDUHQ VRLQX EDQGD HWD JX]WL DQ .ROGR 6HUUDUHQ Ď…*HUQLNDφ eta Iratxe Mediavillaren ‘Argi’, iaz Jon GaraĂąo HWD $LWRU $UUHJLUHQ Ď…+DQGLDφ HWD DQ ,JRU Legarretaren ‘Cuando dejes de quererme’.

Laburrean

e

ARGI, Iratxe Mediavilaren filmaren errodajea.

e

EL ARBOL DE LA SANGRE, Julio Medem-en filmaren errodajea.

9

10

e

astola

HANDIA filmaren errodajea Santa Anan. Libe Laraudogoitia.

DQ HUH ODQ JDUUDQW]LWVXHQ HV]HQDWRNLD L]DQ GD 'XUDQJDOGHD -XOLR 0HGHPHQ Ď…(O ÂŁUERO GH OD sangre’ eta Telmo Esnalen “Dantzaâ€? musikala grabatu dira. Gainera, Errusian jokatu den munduko futbol txapelketara begira, Espainiako selekzioari babesa eskaintzeko automobilen enpresa batek iragarki bat ere grabatu du. Iban Gorriti

e Pinondon filmatutako iragarkia.

e PIKADERO, Ben Sharrock-en filmaren errodajea.

Laburrean

11

LABURREAN I 3 Berdintasuna eta pentsamendu askatasuna aldarrikatu ziren Merinalde Egunean

e

Merinalde Eguneko ekitaldia. Txelu Angoitia.

1

617. urteko irailaren 3an, Durangoko MeULQDOGHNR ŃŤGHOHN DONDWHHN VRUJLQHQ NRQtrako neurriak hartu behar zirela erabaki zuten. Ordurako Elizak onartuta zeukan Alonso de Salazar y Frias inkisidoreak Zugarramurdiko epaiketaren ostean egindako txostena. Bertan aitortzen zenez, sorginkeria gizarte ez jakintsu baten mito, bildur eta antzeko egoeren ondorioa zen. Hala ere, Durangoko Merinaldeko agintariek ez zituzten elizaren korronte berriak jarraitu eta gizarteko uniformetasun sozial, politiko eta erlijiosotik kanpo zeudenak zigortzen jarraitu zuten. Erabaki horren ostean, baina, urtebetera, Astolako kartzelan sorginkeriaz salatuta zeuden azken emakumeak askatu zituzten.

XUWH HWD JHUR 0HULQDOGH (JXQHNR RVSDNLzunaren baitan sorginkeria-zigorrak gogoratu eta barkarmen-eskari publikoa egin zuten Durango Merinaldeko udaletako ordezkariek. Gizon eta emakumeen arteko berdintasuna eta pentsamendu, kontzientzia eta sinismen askatasunaren aldeko manifestua sinatu zuten. Gerediaga Elkarteak Bizkaiko Batzar Nagusien eta Durangoko Merinaldearen Amankomunazgoaren laguntzarekin ospatu zuen Merinalde Eguna ekainaren 9an. Izaskun Ellakuriaga

14

astola

LABURREAN I 4

Derribo de la estaciĂłn de tren de Durango El edificio de la estaciĂłn de tren de Durango ha sido derribado, a pesar de las voces que han intentado evitar su desapariciĂłn. Era una construcciĂłn del siglo XIX que, con sus posteriores reformas, no destacaba por la belleza de sus lĂ­neas arquitectĂłnicas, pero presentaba una serie de arcadas en su planta inferior que le daban un aire singular.

S

u valor histĂłrico era indudable, ya que fue una de las grandes protagonistas del desarrollo econĂłmico de Durango. De aquel complejo ferroviario, con sus cocheras, talleres, playas de vĂ­as, aguadas, roWRQGDVĎ? VÂľOR TXHGD HO HGLŃŤFLR GH OD VXEestaciĂłn elĂŠctrica, construido en 1928 por HO FRQWUDWLVWD &ÂŁQGLGR *DUDPHQGL Casi desapercibidos, todavĂ­a se mantieQHQ HQ SLH GRV SXHQWHV PHWÂŁOLFRV IHUURviarios, que serĂ­a interesante proteger y preservar. Uno es el de la lĂ­nea DurangoZumarraga, sobre el rĂ­o Ibaizabal, que fue construido en 1886 y utilizado por el tren hasta 1923, cuando se hizo la variante de Lebario. Posteriormente, quedĂł integrado en la empresa La Ferretera, que lo usaba como nexo de uniĂłn entre sus pabellones a ambos lados del rĂ­o. El segundo puente es el de la lĂ­nea Durango-Elorrio y Minas de Arrazola, sobre el rĂ­o MaĂąaria, junto al DFWXDO 3ODWHUXHQD FRQVWUXLGR HQ \

Laburrean

e

15

e

Puente junto a Plateruena Kafe Antzokia.

e

Derribo de la estaciĂłn de tren de Durango. Patxi Agirrezabal

e

Derribo de la estaciĂłn de tren de Durango.

Puente junto a la Ferretera.

XWLOL]DGR SRU OD OÂŻQHD %LOEDRĎ 'RQRVWLD KDVWD su soterramiento. Este ha quedado a expensas del uso que se haga del abandonado trazado de la lĂ­nea. El soterramiento del tren, ya concluido, era parte de un ambicioso proyecto que se ha visto ralentizado y variado por coyunturas econĂłmicas adversas. Una nueva estaciĂłn, de controvertida imagen y complicados accesos, ha sustituido a la derribada. La importante suSHUŃŤFLH TXH KD TXHGDGR OLEUH QRV RIUHFH XQD gran oportunidad para avanzar hacia un moGHOR GH FLXGDG PÂŁV DGHFXDGR 6L VH VLJXH OD SODQLŃŤFDFLÂľQ LQLFLDO SDUWH GH HVD VXSHUŃŤFLH VHUÂŁ RFXSDGD SRU FLQFR WRUUHV GH DOWXUDV TXH LQGXGDEOHPHQWH WHQGUÂŁQ XQ JUDQ LPSDFWR HQ HO SDLVDMH XUEDQR GXUDQJXÂŤV DGHPÂŁV GH XQ LPSDFWR GHPRJUÂŁŃŤFR FX\DV FRQVHFXHQFLDV en la zona debieran ser previstas.

Jose Mari Uriarte

16

astola

LABURREAN I 5

Memoria historikoa Juan Eskubi Urtiaga gogoan 1938.urteko urriaren 24an Derioko kanposantuan fusilatu zuten Juan Eskubi Urtiaga durangarra, 31 urterekin.

1

931. urtean OLMA galdategian Durangoko ELA-STV sindikatuko sortzaileetako bat izan zen. Urte batzuk beranduago sindikatuko metalurgia saileko buru, eta KRUUHNLQ EDWHUD $19NR $FFLÂľQ 1DFLRQDOLVWD 9DVFD PLOLWDQWHD HUH L]DQ ]HQ 1936ko altxamendu faszistaren ostean, Durangoko Defentsa Batzordeko zuzendaritzako kidea izan zen eta ordena publikoaren ardura hartu zuen. 1936ko irailean Durangoko kartzelan preso zeuden karlisten fusilamendua ekiditzen saiatu zen, baina ez zuen lortu. Santanderren atxilotu zuten eta SantoĂąako kartzelara eraman zuten. Gero, Bilboko Larrinaga kartzelan epaiketa egin zioten eta heriotz zigorrera kondenatu zuten. Beste 13 lagunekin batera fusilatu zuten Derioko kanposantuan eta bertako 688 fosan lurperatu zuten.

e

Juan Eskubi Urtiaga.

Laburrean

17

San Jose eliza berreraikia

G

erra zibilaren testuinguruan beste efemeride bat ere gogoratu dugu aurten. 75 urte bete dira Durangoko San Jose eliza bonbardeatu eta gero berreraiki zutela. Sei urte behar izan ziren horretarako. 1943ko martxoaren 19an, San Jose egunez, inauguratu zuten Jesuiten eliza berria. Durangoko bonbardaketaren 6. urteurrenean biktimen aldeko hileta egin zen; diktadura frankistak iraun bitartean publikoki egin zen aitortza bakarra izan zen.

1937ko martxoaren 31n, Rafael Billalabeitia meza ematen ari zela, bonbek bete-betean jo zuten eliza. Abadeaz gain, beste 25 pertsona hil ziren erasoan.

Izaskun Ellakuriaga

18

astola

RestauraciĂłn de la torre de la BasĂ­lica Santa MarĂ­a de Uribarri de Durango LABURREAN I 6

Tras varios meses de trabajos de restauraciĂłn, la torre de la basĂ­lica de Santa MarĂ­a de Uribarri de Durango presenta un aspecto renovado.

E

sta intervenciĂłn, debida a la apariciĂłn de grietas y desconchados en algunos de sus elementos ornamentales, nos ha servido, tambiĂŠn, para descubrir los pequeĂąos tesoros que este monumento oculta a los ojos del gran pĂşblico. A nivel general, se han saneado los muros y protegido de la humedad con una capa impermeabilizante. Especial atenciĂłn han exigiGR ORV GHWDOOHV PÂŁV WUDEDMDGRV FRPR ORV FXD-

e

Angel repuesto en la torre.

Laburrean

19

El mismo proceso se ha seguido con ORV FXDWUR FDUDFWHUÂŻVWLFRV SLQÂŁFXORV que rematan la torre, de primeras dĂŠcadas del siglo XVII, en los inicios del barroco. Han sido desmontados y, tras realizar un molde con el mejor conservado de ellos, se han colocado sus rĂŠplicas en resina. Tenemos ahora la oportunidad de FRQWHPSODU WDQWR XQR GH ORV SLQÂŁFXORV FRPR XQR GH ORV ÂŁQJHOHV RULJLQDles, retirados de la torre, expuestos en la esquina del pĂłrtico de Santa MarĂ­a, junto a la joyerĂ­a Manzisidor. 3RGHPRV DSUHFLDU HQ HO SLQÂŁFXOR HO trabajo de los canteros del siglo XVI, decorado con motivos vegetales y curiosas cabezas de carneros.

e

Jose Antonio RodrĂ­guez Soto ( a la derecha) y su hermano Paco en 1957. Foto familia Rodriguez

WUR PDVFDURQHV HQ ORV ÂŁQJXORV GH OD FUHVWHUÂŻD del cuerpo superior de la torre, que represenWDQ WUHV ŃŤJXUDV PDVFXOLQDV \ XQ OHÂľQ 6HJÂźQ el historiador del arte JesĂşs MuĂąiz Petralanda, VHUÂŻDQ VLPLODUHV D DOJXQDV ŃŤJXUDV GH OD EDVÂŻOLFD de la PurĂ­sima ConcepciĂłn de Elorrio y su dataciĂłn se remontarĂ­a al siglo XVI. TambiĂŠn se han sustituido, por rĂŠplicas de reVLQD VLQWÂŤWLFD ORV ÂŁQJHOHV GH SLHGUD DUHQLVFD que se disponĂ­an en las esquinas de la balausWUDGD MXQWR D ODV FDPSDQDV /RV WUHV ÂŁQJHOHV del segundo tercio del siglo XVI, sufrĂ­an una fuerte erosiĂłn y estaban casi irreconocibles. $GHPÂŁV VH KD UHSXHVWR XQ FXDUWR ÂŁQJHO GHVaparecido en la posguerra.

Esta sustituciĂłn de elementos decorativos de piedra arenisca por otros de materiales sintĂŠticos es una muestra de la evoluciĂłn de las tĂŠcnicas constructivas. Aquellos canteros que durante largos aĂąos trabajaron la piedra para construir la iglesia y que, todavĂ­a no hace muchos aĂąos, la restauraron, van desapareciendo. Uno de aquellos canteros, JosĂŠ Antonio Rodriguez Soto, que reparĂł el pĂłrtico de Santa MarĂ­a en 1957, ha fallecido recientemente. Vino de su Olivenza natal con su hermano Paco, cantero como ĂŠl, a trabajar en la construcciĂłn. Le recordaremos al pasar por Pinondo y ver el escudo de Durango en el muro del rĂ­o en Santa Ana, que cincelĂł en 1959, bonita muestra de sus mĂşltiples trabajos en Durango y su comarca. Jose Mari Uriarte

e

Gigantes del Grupo de danzas Kriskitin a punto de ser montados.

Gigantes y cabezudos g Jon Gaminde Terraza

e Txelu Angoitia / Archivos

24

e

astola

Gigantes en la calle Ermodo de Durango, en la dĂŠcada de 1950. Ricardo Doliwa.

El sonido del txistu y tamboril y las carreras de la chavalerĂ­a precedĂ­an al cortejo de gigantes y cabezudos que ambientaban las ďŹ estas de nuestros pueblos.

E

l origen de la utilizaciĂłn de estos elementos de carĂĄcter festivo que son los gigantes y caEH]XGRV KD\ TXH EXVFDUOR HQ OD ĘžHVWD GHO &RUSXV &KULVWL LQVWDXUDGD SRU OD ,JOHVLD &DWÂľOLFD HQ KRQRU GHO &XHUSR \ OD 6DQJUH GH &ULVWR (Q HVWH FRUWHMR SURFHVLRQDO GH H[DOWDFLÂľQ GHO &RUSXV LQWHUYHQGUÂŁQ XQD VHULH GH HOHPHQWRV FRPR OD ĹŁ7DUDVFDŤ GUDJÂľQ R VLHUSH JLJDQWHV JLJDQWLOODV

cabezudos, enanos, zaldikos, danzas, danzantes, mĂşsicos, juglares, gaiteros, tamborileros o chunchuneros. 3DUD \D VH FHOHEUDED HQ %LOEDR OD SURFHVLÂľQ GHO &RUSXV 3HUR VHUÂŁ HQ FXDQGR HQ HO OLEUR GH FXHQWDV GH OD &RIUDGÂŻD GHO 6DQWÂŻVLPR 6DFUDPHQWR DSDUHFH HO SULPHU GDWR VREUH HO WHPD “y mas quatro bestidos de los Jigantones...â€?.

Gigantes y cabezudos en el Duranguesado

e

Cabezudos en la calle Ermodo de Durango. Ricardo Doliwa.

7H¾ʞOR *XLDUG HQ VX “Historia de la Noble Villa de Bilbaoâ€?, nos da el dato, fechado en setiembre de GHO SDJR TXH KDFH HO &RQFHMR D 0LJXHO 2OFR] “tres mil e seiscientos veinticuatro reales por la costa que se ha hecho en hacer los bultos y vestidos de cuatro gigantes y dos enanos para la procesiĂłn del dĂ­a de Corpus y octavaâ€?. $ PHGLDGRV GHO ;,; ODV ĘžHVWDV GH %LOEDR SDVDQ GH FHOHEUDUVH HQ &RUSXV D FHOHEUDUVH HQ OR TXH VH FRQRFH FRPR 6HPDQD *UDQGH \ FRPR FRQVHFXHQFLD GH XQ GHFUHWR GH SURKLELFLÂľQ GH &DUORV ,,, GH ORV JLJDQWHV \ FDEH]XGRV GHMDQ GH IRUPDU SDUWH GH XQ ULWR UHOLJLRVR SDUD FRQYHUWLUVH HQ XQD ĘžHVWD SURIDQD

Los gigantes aparecĂ­an solemnes, al ritmo de la mĂşsica, seguidos por los txistularis, en un orden ceremonial que contrastaba con la algarabĂ­a y revuelo que los cabezudos provocaban entre los niĂąos y niĂąas perseguidos.

25

26

e

astola

Fiestas de San Antonio, 1960. Foto familia Urnieta.

La mĂşsica iba acompaĂąada por un repetido retumbe de las “putxikasâ€?, manejadas diestramente por los cabezudos, golpeando a todo aquel que osara acercarse. Aunque inofensivas, “las putxikasâ€? eran lo suďŹ cientemente disuasorias para que algunos participaran de la ďŹ esta a prudente distancia.

/RV JLJDQWHV VRQ SHUVRQDMHV FRQVWUXÂŻGRV GH FDUWÂľQ SLHGUD SROLÂŤVWHU R ĘžEUD GH YLGULR FRQ XQ armazĂłn de madera, mimbre o aluminio, cubierto de tela. Llegan a tener mĂĄs de tres metros y PHGLR GH DOWXUD \ GXUDQWH PXFKR WLHPSR IXHURQ SRUWHDGRV SRU HPSOHDGRV PXQLFLSDOHV FRPR EDUUHQGHURV \ FRQGXFWRUHV DFRPSDÂłDGRV SRU ORV tamborileros.

/RV JLJDQWHV KDQ UHSUHVHQWDGR SHUVRQDMHV SRSXODUHV ĘžJXUDV KLVWÂľULFDV \ FRVWXPEUHV GH FDGD ÂŤSRFD \ OXJDU /RV FDEH]XGRV D PHQXGR DSDUHFHQ FRPR VHUHV JURWHVFRV SHUR WDPELÂŤQ KDQ WRmado la forma de actores famosos como el gordo \ HO Ę&#x;DFR R JHQWH SRSXODU GH ORV SXHEORV $ HVWRV HOHPHQWRV VH XQLUÂŻD HO *DUJDQWÂźD JLJDQWH FRQ XQ WRERJÂŁQ LQWHULRU TXH WUDJDED D ORV QLÂłRV

e

e

Foto familia Urnieta.

Fiestas de San Fausto. Foto familia Urnieta.

Cabezudos de Durango

30

e

astola

Gigantes bailando al son de la gaita de Moisés Elizaga en Durango, 1946. Ricardo Doliwa.

La comitiva hacía breves paradas en la que los gigantes bailaban al son de la música, balanceándose y girando, en un bonito ejercicio de ritmo y equilibrio.

En el Duranguesado En nuestro entorno, es en Elorrio donde enconWUDUHPRV HO SULPHU GDWR VREUH OD SUHVHQFLD GH *LJDQWHV )XHURQ FHGLGRV SRU HO $\XQWDPLHQWR GH *HUQLND HQ SDUD XVDUORV HQ ORV IHVWHMRV GH ORV G¯DV \ GH VHSWLHPEUH (VWD SUHVHQFLD VH UHSHWLU£ HQ SDUD DQXQFLDU HO FRPLHQ]R GH ODV ÊžHVWDV (Q \ DSDUHFHU£Q QXHYDPHQWH

referencias en Elorrio, donde con motivo de las ţ)HUL[D 1DJXVLDNŤ VDOGU£Q ORV JLJDQWHV DFRPSD³DGRV SRU W[LVWXODULV 3RU OR TXH UHVSHFWD D 'XUDQJR OD SULPHUD UHIHUHQFLD TXH HQFRQWUDPRV GDWD GHO D³R \ FRQVLVWH HQ XQD RIHUWD SRU SDUWH GH (GXDUGR 'HOJDGR MXJXHWHUR GH 0DGULG SDUD OD IDEULFDFLµQ GH *LJDQWHV \ &DEH]XGRV (V GH VXSRQHU TXH OD

Gigantes y cabezudos en el Duranguesado

e

31

Gigantes y cabezudos en San Faustos. 1980. Jose Mari Uriarte.

JXHUUD WUXQFµ HVWD LQLFLDWLYD (Q VH WUDMHURQ ORV JLJDQWHV GH 2QGDUURD &DUPHOR 8ULRQD MXQWR con otros tres, fue el encargado de llevarlos en ODV ÊžHVWDV GH 6DQ )DXVWR FREUDQGR SRU HOOR OD FDQWLGDG GH SHVHWDV 7DPEL«Q VH SDJµ SRU HO DUUHJOR \ OLPSLH]D GH ODV YHVWLPHQWDV $ SDUWLU GHO D³R 'XUDQJR \D KDE¯D DGTXLULGR gigantes y fueron los soldados del Regimiento Valencia, acantonado en la villa, los que los sacaron HQ SDVDFDOOHV (Q D³RV SRVWHULRUHV VHU£Q YHFLQRV GH 'XUDQJR ORV HQFDUJDGRV GH VXV VDOLGDV H ,Q«V *DUDJDU]D VH RFXSDU£ GH ORV DUUHJORV \ OLPSLH]D GH VXV URSDMHV

/RV *LJDQWHV VDO¯DQ HQ SDVDFDOOHV HQ 'XUDQJR HQ ODV ÊžHVWDV GH OD Å£/LEHUDFLµQŤ GH DEULO 6DQ $QWRQLR \ 6DQ )DXVWR 2FDVLRQDOPHQWH WDPEL«Q DPHQL]DURQ ODV ÊžHVWDV GHO EDUULR GH OD 0DJGDOHQD

Cabezudos de Elorrio

e

Concentraciรณn de gigantes y cabezudos en las fiestas de Amorebieta, 2018.

36

astola

+DVWD OD P¼VLFD GH ORV SDVDFDOOHV OD SRQ¯DQ ORV GXO]DLQHURV GH (VWHOOD Å£(OL]DJD KHUPDQRV Åž +LMRV GH $QVHOPR Åž *DLWHURV GXO]DLQHURVŤ \ SRU HOOD HO $\XQWDPLHQWR GH 'XUDQJR SDJDED SHVHWDV XQD FDQWLGDG LPSRUWDQWH SDUD OD «SRFD &RQMXQWDPHQWH FRQ ORV GXO]DLQHURV R JDLWHURV GH (VWHOOD WDPEL«Q DFRPSD³DED D OD FRPLWLYD OD EDQGD GH W[LVWXODULV GHO $\XQWDPLHQWR \ RFDVLRQDOPHQWH ODV EDQGDV GH P¼VLFD LQYLWDGDV D ODV ÊžHVWDV FRPR OD GH (LEDU OD GHO 5HJLPLHQWR GH *DUHOODQR R OD GH %LOEDR 3XQWXDOPHQWH WDPEL«Q DFXGLµ D ÊžHVWDV GH 'XUDQJR OD Å£%DQGD GH &KLVWXODULV GH 9LWRULDŤ EDMR OD GLUHFFLµQ GH 3ULPLWLYR 2QUDLWD

e

Gigantes y cabezudos en Kurutziaga, década de 1960.

6HU£ HQ HO D³R FXDQGR VH SURGXFH HO FDPELR GH ODV ÊžJXUDV GH ORV *LJDQWHV \ &DEH]XGRV FRPSU£QGRVH D OD I£EULFD GH %DUFHORQD Å£(O ,QJHQLRŤ FDEH]DV JLJDQWHV \ JORERV SRU XQ LPSRUWH WRWDO GH SWV Å£7HMLGRV $UDQDŤ FRQIHFFLR-

Gigantes y cabezudos en el Duranguesado

e

37

Gigantes del Ayuntamiento de Amorebieta-Etxano representando a los Señores de Larrea.

QDU£ GRV WUDMHV SDUD ORV JLJDQWHV \ FXDWUR SDUD ORV cabezudos. (Q OD G«FDGD GH ORV D³RV VHJXLU£ VLHQGR KDELtual la inclusión de los gigantes y cabezudos en ORV SURJUDPDV GH 6DQ $QWRQLR \ 6DQ )DXVWR GH 'XUDQJR DV¯ FRPR HQ ORV IHVWHMRV GH OD Å£)HUL[D 1DJXVLDNŤ GH (ORUULR $ ÊžQDOHV GH HVD G«FDGD HO $\XQWDPLHQWR GH 'XUDQJR UHQRYDU£ OD FRPSDUVD \ adquirirá dos gigantes y varios cabezudos. Los giJDQWHV UHSUHVHQWDEDQ D 0DUL OD 'DPD GH $QERWR \ DO KHUHMH )UD\ $OIRQVR GH 0HOOD 3DUHFH TXH ORV JLJDQWHV \ FDEH]XGRV GH 'XUDQJR GHVDSDUHFHQ HQ XQD IHFKDV LPSUHFLVDV HQ WRUQR D OD G«FDGD GH SRVLEOHPHQWH SRU GHWHULRUR $O SDUHFHU VX ¼OWLPD DSDULFLµQ S¼EOLFD IXH HQ en Erandio, durante una concentración organizaGD SRU OD $VRFLDFLµQ Å£*DX 7[RULDNŤ

+R\ HQ G¯D VµOR SRGHPRV HQFRQWUDU GRV SDUHMDV GH JLJDQWHV HQ QXHVWUD ]RQD 8QD GH HOODV HV SURSLHGDG GHO $\XQWDPLHQWR GH $PRUHELHWD \ UHSUHVHQWD D ORV 6H³RUHV GH /DUUHD /D RWUD OD HQFDUJµ FRQVWUXLU HO JUXSR GH GDQ]DV GXUDQJX«V .ULVNLWLQ HQ FRODERUDFLµQ FRQ OD FRPSDUVD GH JLJDQWHV 8GD]NHQD GH $PRUHELHWD (W[DQR 3RU OR TXH UHVSHFWD D ORV FDEH]XGRV HO $\XQWDPLHQWR GH 'XUDQJR KD UHVWDXUDGR UHFLHQWHPHQWH unos de temática mitológica, y el Ayuntamiento GH (ORUULR FRQVWUX\µ KDFH XQRV D³RV FLQFR FDEH]XGRV LQVSLUDGRV HQ SHUVRQDMHV SRSXODUHV GH OD localidad.

Jon Gaminde Terraza I Músico-gaitero

Paisaia nortasun ikur g Ainara Flores Compains

e Txelu Angoitia / Jose Mari Uriarte

42

e

E

astola

Mugarra.

rreka soinuak, azienden zintzarri hotsak, OXU EXVWL XVDLQD HJX]NLDUHQ JR[RWDVXQD haize finaren laztana, belardien berdea, gailurretako harkaitzen handitasuna... Bertan bizi JDUD JXUH QRUWDVXQDUHQ SDUWH GD ELGHODJXQ GXJX EDLQD RKLWXUDUHQ SRGHULR] H] GXJX DLQW]DW KDUW]HQ KDLQEHVWH HPDWHQ GLJXQ SDLVDLDUHQ balioa, ezta hau osatzen duten elementuenak HUH %DW]XHWDQ HW[HUDNR ELGHDQ RKDUNDEHDQ KDUUDSDWX HWD HJXQD DODLW]HQ GLJX SDUDMH HGHU EDWHN HGRWD W[DQJR EDW HJLWHUD DWHUDW]HDQ ODVDLWX JR[DWX DVNDWX HGR EHWHW]HQ JDLWX EDLWD LUULEDUUH EDW DWHUD HWD RURLW]DSHQ PDLWHUHQ EDW EXUXUD GDNDUNLJXQHDQ HUH %DL KRUL[H JXUH SDLVDLD GD HGHUUD

$]NHQ ERODGDQ VDUUL HQW]XQ L]DQ GLWXJX SDLVDLD NXOWXUDO ODQGD SDLVDLD ]HLQ SDLVDLD QDWXUDOD KLW]DN baita hauek balioan jartzeak duen garrantzia ere. Baina, herritarrontzat garrantzitsua al da gure SDLVDLDN EDOLRDQ MDUW]HD DOD EDEHVWHD" (WD ]HLQ SDLVDLD" 1DWXUDOD NXOWXUDOD LQGXVWULDOD =HUWDUDNR EDEHVWX" (WD QROD EDEHVWXNR GXJX DUJD]NL JLVD DOD EHUH DOGDNHWDN RQDUWX]" 1ROD MDUUL EDOLRDQ DOGDW]HQ DUL GHQ SDLVDLD" *DOGHUD JX]WL KDXHL HUDQW]XQ DXUUHWLN DUJL L]DQ EHKDU GLWXJX SDLVDLD EDWHN EHUH EDLWDQ GLWXHQ elementuak, baita bere izaeraren nondik norakoak ere. Honen izaera, natura eta gizakiaren ekintzaren eta elkarreraginaren emaitza da. Hau

Paisaia, nortasun ikur

e

43

Frailia, Anboton.

GD SDLVDLDN EDGX JX]WLRQW]DNR ELVWDNRD GHQ DOGHUGL HGR L]DHUD ÊžVLNR HWD GLQDPLNR EDW %DLQD KRUUH] JDLQ EDGX EHVWH DOGHUGL EDW HUH SHUW]HSzioaren bidez gizakiaren buruan sortutakoa, hain ]X]HQ HUH %HUD] SDUDMH EHUD EHJLUDWXWD HUH EL SHUWVRQDN HUD H]EHUGLQHDQ KDXWHPDQ GH]DNHWH SDLVDLD

Zergatik jarri behar da balioan paisaia?

Paisaiak gure nortasunaren eragile dira, baita KLVWRULDUHQ HWD RQGDUHDUHQ JRUGDLOX HUH ,UDJDQD ezagutzen laguntzen digute, baita oraina ulertzen eta geroa irudikatzen ere. Bertakoen bizi-kalitaWHDQ VHNXODNR HUDJLQD GXWH SDLVDLHN HJXQHURNRtasuna atsegin bihurtuz, biztanleria mantentzen laguntzen dute, eta aisialdiko denboran naturarekin harremanetan egoteko aukera eskaintzen dute. Horrez gain, baliabide ekonomiko garrantzitsua da, lehen sektoreari eta turismoari lotuta. *DLQHUD ELRGLEHUWVLWDWH JRUGDLOX GLUD HQHUJLD iturri eta beste hainbat zerbitzu ekologikoren HUDQW]XOH ,GD]OH DEHVODUL PDUJRODUL HWD KDLQEDW HWD KDLQEDW DUWLVWHQW]DNR LQVSLUD]LR LWXUUL HWD RJLbide ere badira.

e

Santa Apolonia.

e

Anboto sakona inguruan.

e

Garaitik.

e

Sarria.

46

e

astola

Pinudia lainopean.

'HQD GHQ HVDQ EH]DOD SDLVDLD H] GD HVWDWLNRD )DNWRUH QDWXUDOHN HNRQRPLNRHN VR]LDOHN HWD kulturalek etengabe eraldatzen dituzte gure luUUDN *DUDL EDWHDQ EDVHUULD KRVWR]DEDO EDNDQ batzuk eta belardiak nagusi ziren lekuan gaur HJXQ SLQXGLDN JDLOHQW]HQ GLUD EHWLHUH JDLOXUUHWDNR KDUNDLW]HQ EHJLUDGDSHDQ (WRUNL]XQHDQ RUGHD QRODNRD L]DQJR GD 'XUDQJDOGHNR LNXVSHJLD" Paisaiak eta haren elementuak ezagutu eta balorean jartzeak gure bizitzari egiten dizkieten

HNDUSHQDN NRQW]LHQWH ELKXUW]HD GDNDU +DXHQgan dugun eraginaren jakitun izaten lagunduko digu, eta, beraz, dagokion arreta eskaini, arduraz jokatu eta haien gaineko erabakiak hartzea HUUD]WXNR GLJX *X]WL KRQHNLQ SDLVDLHQ L]DHUDren zergatiak eta sortze zein eraldatze faktore eta arduradunak ezagutu, aintzat hartu eta ulertzeak gure baitan iritzi kritiko sendo bat sortuko GX )DNWRUH JX]WLDN HUD LQWHJUDWXDQ NRQWXDQ HGXNL] DOHJLD EDL QDWXUDODN HVWHWLNRDN HNRQRmikoak, sozialak zein kulturalak ere, eta haien DUWHNR RUHND OHKHQHWVL] 8OHUWX] EDW H] GHOD

Paisaia, nortasun ikur

e

47

Orozketa.

bestea baino garrantzitsuagoa, eta mosaikoa GHQ JXUH SDLVDLD KRQHWDQ GHQDN L]DQ GH]DNHHOD lekua oreka mantenduz gero.

Euskal kultura ondarearen lege proiektua

(XVNR -DXUODULW]DN DQ (XVNDO .XOWXUD HWD 2QGDUHD EDEHVWX NRQWVHUEDWX HWD EDOLR QDEDUPHQW]HD EHUPDW]HNR OHJH SURLHNWXD DUJLWDUDWX du. Paisaiari dagokionez berritzailea da, izan HUH NXOWXUD HWD RQGDUHDUHQ EDLWDQ SDLVDLD QDWXUDOD SDLVDLD NXOWXUDOD HWD NXOWXU LELOELGHDN DLQW]DW KDUW]HQ GLWX HWD SDLVDLD NXOWXU DUORNR SROLWLNHWDQ VDUW]HNR NRQSURPH]XD KDUW]HQ GX %DLQD ]HU ]HULNXVL GX NXOWXU RQGDUHDN SDLVDLDUHNLQ" %DGD OHJH KRQHN NXOWXU RQGDUHDUHQ EDLWDQ gure kultur herentzia osatzen duten elementu

e

Bolinkoba (Abadiño).

e

Otxandioko “limitadua”.

e

San Andresetik.

e

Sarria.

50

astola

HVDQJXUDWVX JX]WLDN EDUQHELOW]HQ GLWX EDWHWLN HUUHDOLWDWH PDWHULDODUHQ SDUWH GLUHQDN KDOD QROD REMHNWXDN HUDLNLQDN HGR SDLVDLDN HWD EHVWHWLN HUUHDOLWDWH LPPDWHULDOHQ SDUWH GLUHQDN DGLELGH] DUWHD HWD OLWHUDWXUD EL]LPROGHDN VLnesmenak, balio-sistemak edota jakintza tradi]LRQDODN +RULHN JX]WLDN HXVNDO LGHQWLWDWHDUHQ DGLHUD]SHQDN EDLWLUD %HUD] DUDXGLDN SDLVDLDN HWD LELOELGH EDW]XN LGHQWLÊžNDWX GRNXPHQWDWX LNHUWX HWD NXGHDW]HD DKDOELGHWXNR GX +RUUHNLQ EDWHUD SDLVDLHQ WUDQVPLVLRD HWD VXVWDSHQD EHUPDW]HUD ELGHUDW]HQ GLWX (XVNR -DXUODULW]DN )RUX HUDNXQGHDN HWD 8GDODN +RUUH] JDLQ EHVWH VXVWDSHQ QHXUULHQ DUWHDQ ODJXQW]D HNRQRPLNRDN HWD SL]JDUUL ÊžVNDOD DXUUHLNXVWHQ GLWX

e

Gallanda baserria (Axpe).

Baina zeintzuk dira Durangaldeko paisaia-baliabide nagusiak? 8UNLRODNR SDUNH QDWXUDOD HWD EHUH SDLVDLDN 'Xrangaldeko ikur bihurtu badira ere, eskualdean murgiltzean ohartuko gara zatirik handiena landa SDLVDLD GHOD HWD ELVLWDUL ]HLQ EHUWDNRHQW]DW GHVNXEULWX HWD JR]DW]HNR HVNDLQW]HQ GL]NLJXQ W[RNR eta baliabideak ugariak eta aberatsak direla. Eskualdeko erliebe malkartsu eta bailara estuek mendiak herrira hurbiltzen dizkigu, istant batean landa eremuaz gozatzeko aukera emanez. Agian

Paisaia, nortasun ikur

KRUUH[HJDWLN GLWXJX HVNXDOGHDQ PDUNDWXWDNR hainbeste ibilbide hautatzeko. 'XUDQJDOGHNR SDLVDLDUHQ HOHPHQWX QDEDUPHQHnak erliebea, lehenengo sektorea, landaredia, landa-eremuko biztanleen izaerak, ondare hisWRULNRDN HWD PLWRORJLD GLUD *X]WL KRULHQ HONDUUHNLQW]DN HWD SUHVHQW]LDN 'XUDQJDOGHNR SDLVDLHQ izaeraren erantzule dira. (UOLHEHD HWD EHUH]LNL PHQGL JDLOXUUDN 2L] $QERWR $UDPRW] 8UNLROD 0XJDUUD Å© ]HLQ KDXHWDWLN ORUW]HQ GLUHQ SDQRUDPLNHN ODVDLWX HWD DVNDWX HJLWHQ JDLWX]WH /DQGD SDLVDLH] HWD LNXVSHJL SDQRramikoez gozatzea ahalbidetzen digute, eta maiz EDVHUUL HWD EDVHOL]HQW]DW NRNDOHNX DSURSRVDN L]DQ GLUD .DUHKDUULDN H] GLWX RKDUNDEHDQ SDVDW]HQ

e

Udalatx.

51

uzten gailur hauetako batzuk, ezta gailurrek kaUHKDUULD HUH KRUUHOD 'XUDQJDOGHNR SDLVDLD EHUH]LD sortuz. 'HQD GHQ H] GLUD PHQGLDN VRLOLN HUOLHEHDUHQ SURWDJRQLVWDN ,]DQ HUH SL[ND EDW JHKLDJR VDNRQGX] JHUR HVNXDOGHDQ LQWHUHV JHRORJLNRD GXWHQ W[RNRDN DXUNLWXNR GLWXJX KDOD QROD 0XQWVDUDW]HNR WHUUD]DN 0XJDUUD KDLW]D $UDPRW] PHQGL]HUUDNR ]HLQ 8QW]LOODW[HNR NDUVWD HWD $W[DUWHNR %ROLQNRED besteak beste. *XUH SDLVDLHWDQ EHJLUDGD JDOW]HUDNRDQ SLQXGLDN agertuko zaizkigu gure argazkiaren erdia baino gehiago estaliz, basogintzak eskualdean duen inGDUUD D]SLPDUUDWX] 'HQD GHQ EHUWDNR ]XKDLW]HN DLSDPHQ EHUH]LD PHUH]L GXWH L]DQ HUH KDLQEDW

52

e

astola

Izurtza.

baliabide iturri eta bilera leku izan dira beti. Beraz, zuhaitza Durangaldeko landa-eremuko elementu garrantzitsua da eta izan da historian zehar. Eskualdeko paisaietan aurkitzen dugun soro eta larreetako berdea, gozagarri da gure begibistarako, baita belar moztu usaina edota azienden joare hotsak ere, eta guzti hauen presentzia baserritarren lanari zor zaio. Gehienak Ibaizabal (Durango, Amorebieta-Etxano eta Iurretan), Zumelegi (Kanpazarretik behera) zein Zalduerreka (Elorrion eta Berrizen) haranetan eta Garain, AbadiĂąon eta Atxondo herri inguruetan aurki daitezke. Hauez gozatzeko San Kristobaletik Berrizeko Andikona auzora doan

ibilbidean murgiltzea, Etxano errekako iturburura hurbildu edo landa-auzoetara (Arkotxa-Bediaga auzotik ibilbidea, Mallabiako Berano auzora, Mendraka auzora, ‌) txangoak egin ditzakegu. Gainera, Abauntza baserria bisitatu dezakegu landa lanak lehen eskutik bizi nahi baditugu. Landaredi ezberdin guzti hauen presentziak kolore aldaketak eta kontrasteak uzten dizkigu eszenatokia aldatuz urtean zehar. Hala eta guztiz ere, lehenengo sektoreak paisaien eraikuntzaren ekarpena ez ezik, ekoitzitako produktuekin ere ekarpena egiten du, gure paisaietako balio nabarmena izanik.

Paisaia, nortasun ikur

e

53

Arandia.

Gailurretatik pixka bat urrunduz, azpiegitura, herrigune eta industriaguneak bailararen forma jarraituz hazten joan dira hondoan. Hauetako azpiegitura batzuk gure historiaren gordailu bihurtu dira, eta gaur egun denboran bidaiatu eta garai haietara itzultzeko gogoa badugu, bisitatu baino ez ditugu egin behar: Arrazola bide berdea (Atxondoko tren geltoki zaharra), Atxarteko harrobia, Arrierreka inguruko zentralak. Baina gure arbasoen aztarna zaharragoak baditugu helburu, Durangaldeak ere horretarako aukera ematen digu. Hala nola, Urkiolako Santutegia, karobiak, ermitak, Bizkaian gelditzen den San Agustingo teileria bakarra, ArgiĂąeta ingurua, Larringango

haize-errota, kobazuloak... Horiek guztiek bertako biztanleengan garrantzia berezia dute baita Anbotoko Mari pertsonaia mitologikoaren historiek ere. Azkenik, ezin gara gelditu Durangaldeko landatarrei aipamen berezia egin gabe. Baserri auzoetako biztanleen harreman estua eta inguruarekiko erakutsitako ardura gure paisaietako ikur bilakatu baita. Beraz, ezagutzeko aukera izan nahi baduzue, adi auzo-festa eta antolatutako ekimenetara.

Ainara Flores Compains

ALEJANDRO GOICOECHEA Del talgo al tren vertebrado g IJuanjo Olaizola Elordi

E

n la actualidad, los trenes Talgo recorren D DOWD YHORFLGDG ODV Y¯DV GH PHGLR PXQGR GHVGH 5XVLD KDVWD ORV (VWDGRV 8QLGRV $OHPDQLD %RVQLD 8]EHNLVWDQ .D]DMLVWDQ $UDELD 6DXG¯ \ SRU VXSXHVWR (VSD³D *UDFLDV D XQD WHFQRORJ¯D TXH conjuga el bajo centro de gravedad de sus coches con el guiado automático de sus ruedas, estos treQHV RIUHFHQ XQ SHVR UHGXFLGR \ SRU FRQVLJXLHQWH son más accesibles y, sobre todo, ligeros, lo que UHGXQGD HQ XQ PHQRU FRQVXPR HQHUJ«WLFR

Como es sabido, el acrónimo Talgo corresponde a Tren Articulado Ligero Goicoechea Oriol. Alejandro Goicoechea fue el ingeniero que lo diseñó y Luis Oriol Urigüen el empresario que financió su construcción.

Alejandro Goicoechea. Del Talgo al tren vertebrado

e

57

Botella de medicina de la farmacia Goicoechea. Archivo Agustín Urizar.

Ingeniero militar y ferroviario $OHMDQGUR *RLFRHFKHD 2PDU YLQR DO PXQGR HQ (ORUULR %L]NDLD HO GH PDU]R GH +LMR GH XQD IDPLOLD DFRPRGDGD VX SDGUH HUD HO IDUPDF«Xtico de la villa, cursó el bachillerato en el colegio GH ORV MHVXLWDV GH 2UGX³D \ SRVWHULRUPHQWH LQJUHVµ HQ OD $FDGHPLD GH ,QJHQLHURV GHO (M«UFLWR HQ *XDGDODMDUD GRQGH FRQFOX\µ VX IRUPDFLµQ HQ FRPR HO SULPHUR GH VX SURPRFLµQ 'H LQPHGLDWR LQJUHVµ FRQ HO HPSOHR GH WHQLHQWH HQ HO 5HJLPLHQWR GH )HUURFDUULOHV \ HQ VH OLFHQFLµ \D FRQ HO JUDGR GH &DSLW£Q GH ,QJHQLHURV SDUD SDVDU D WUDEDMDU HQ OD &RPSD³¯D GH ORV )HUURFDUULOHV GH /D 5REOD FRPR -HIH GH 0DWHULDO \ 7UDFFLµQ

e

Retrato de Alejandro Goicoechea Omar. Archivo de Radio Televisión Española.

58

e

astola

Detalle del primer prototipo de tren Talgo, construido en Oñati en la fábrica de los Hijos de Juan de Garay. Archivo EuskoTren/ Burnibidearen Euskal Museoa-Museo Vasco del Ferrocarril.

(Q HO WUHQ GH /D 5REOD *RLFRHFKHD SXGR FRQVWDWDU HO EDMR DSURYHFKDPLHQWR GH VXV YDJRQHV PX\ SHVDGRV PLHQWUDV TXH OD Y¯D VROR DGPLW¯D XQ SHVR SRU HMH GH WRQHODGDV 6L XQ YDJµQ GH GRV HMHV SHVDED FLQFR WRQHODGDV VRODPHQWH SRGU¯D FDUJDU TXLQFH WRQHODGDV GH FDUEµQ SRU OR SURQWR IXH FRQVFLHQWH GH ODV YHQWDMDV HFRQµPLFDV TXH SRGU¯D DSRUWDU DOLJHUDU DO P£[LPR VX WDUD 6XV LQTXLHWXGHV VH SODVPDURQ HQ YDULDV SDWHQWHV SDUD OD FRQVWUXFFLµQ GH YDJRQHV OLJHURV FRQ XQ SHVR P£[LPR GH WRQHODGDV HQVDPEODGRV PHGLDQte soldadura, que fueron fabricados en los talleres GH HVWD HPSUHVD IHUURYLDULD HQ %DOPDVHGD 3RVWHULRUPHQWH DPSOLµ VXV H[SHULHQFLDV DO GLVH³R GH

sistemas de rodaje con guiado automático, de PRGR TXH OD HVWDELOLGDG GHO WUHQ VREUH OD Y¯D QR GHSHQGLHUD GHO SHVR GHO YHK¯FXOR FRPR HUD KDELWXDO HQ OD «SRFD VLQR D OD DGHFXDGD RULHQWDFLµQ de las ruedas en las curvas.

Alejandro Goicoechea. Del Talgo al tren vertebrado

e

Talgo “Virgen del Pilar�. Ricardo Doliwa.

e

Prototipo de Talgo.

59

60

astola

La traiciรณn $OHMDQGUR *RLFRHFKHD QXQFD RFXOWยต VXV LGHDV SROยฏWLFDV \ GH KHFKR HQ SDUWLFLSยต HQ ODV HOHFFLRQHV PXQLFLSDOHV GHO GH DEULO HQ OD FDQGLGDWXUD GHO 3DUWLGR 0RQยฃUTXLFR DO D\XQWDPLHQWR GH %DOPDVHGD (Q FRQVHFXHQFLD QR HV GH H[WUDยณDU TXH WUDV HO LQLFLR GH OD *XHUUD &LYLO HO GH MXOLR GH OD FRQVWLWXFLยตQ GHO SULPHU *RELHUQR 9DVFR HO GH RFWXEUH \ OD WRPD GH FRQWURO GH WRGRV ORV IHUURFDUULOHV \ WUDQYยฏDV GHO WHUULWRULR SRU SDUWH GH VX &RQVHMHUยฏD GH 2EUDV 3ยผEOLFDV HO GHO PLVPR PHV XQD GH ODV SULPHUDV PHGLGDV GH HVWH RUJDQLVPR IXHUD VX FHVH FRPR UHVSRQVDEOH GH 0DWHULDO \ 7UDFFLยตQ GH ORV )HUURFDUULOHV GH /D 5REOD GHFUHWDGR HO GH QRYLHPEUH GH /R TXH UHVXOWD

e

Fortificaciones del โ Cinturรณn de Hierroโ .

LQFRPSUHQVLEOH HV TXH FRQ VXV DQWHFHGHQWHV SXGLHUD UHLQJUHVDU HQ OD FDUUHUD PLOLWDU FRPR &DSLWยฃQ GHO (MยซUFLWR 9DVFR (X]NR *XGDURVWHD GRQGH VH OH encomendรณ la direcciรณn de las obras de construcciรณn de las defensas militares de Bilbao, el famoso m&LQWXUยตQ GH +LHUUR} 6HPDQDV DQWHV GHO GHส QLWLYR DWDTXH IDVFLVWD VREUH OD FDSLWDO YL]FDยฏQD $OHMDQGUR *RLFRHFKHD GHFLGLยต SDVDUVH DO HQHPLJR FRQ WRGD OD LQIRUPDFLยตQ GLVSRQLEOH VREUH ODV GHIHQVDV GH %LOEDR 7UDV SDFWDU VX GHVHUFLยตQ FRQ ORV IUDQTXLVWDV OD QRFKH GHO GH IHEUHUR GH PDWHULDOL]ยต VX WUDLFLยตQ HQ HO SXHUWR GH $UODEยฃQ

Alejandro Goicoechea. Del Talgo al tren vertebrado

61

Durante aĂąos, su felonĂ­a fue recordada por muchos gudaris que traducĂ­an el acrĂłnimo Talgo como; TraicionĂł A Los Gudaris, ÂĄOdiadle! (Q SOHQD *XHUUD &LYLO *RLFRHFKHD FRQWLQXÂľ LQYHVWLJDQGR \ SXEOLFLWDQGR VXV GHVDUUROORV IHUURYLDULRV $VÂŻ HQ DJRVWR GH SDUWLFLSÂľ HQ HO ;9 FRQJUHVR GH OD $VRFLDFLÂľQ SDUD HO 3URJUHVR GH ODV &LHQFLDV FHOHEUDGR HQ 6DQWDQGHU HQ HO TXH SUHsentĂł sus estudios en una comunicaciĂłn titulada m9HORFLGDG} e

BĂşnkeres del “CinturĂłn de Hierroâ€?.

e

Archivo EuskoTren/Burnibidearen Euskal Museoa-Museo Vasco del Ferrocarril.

62

astola

El Talgo )LQDOL]DGD OD *XHUUD &LYLO \ JUDFLDV D VXV PDJQ¯ÊžFDV UHODFLRQHV FRQ ORV YHQFHGRUHV $OHMDQGUR *RLFRHFKHD SXGR SURVHJXLU VXV HVWXGLRV \ H[SHULHQFLDV HQ ORV WDOOHUHV GH OD FRPSD³¯D HVWDWDO GH ORV )HUURFDUULOHV GHO 2HVWH HQ 9LOODYHUGH %DMR 0DGULG 3RFR GHVSX«V HO GH RFWXEUH GH VH DVRFLµ FRQ HO ÊžQDQFLHUR ELOED¯QR -RV« /XLV 2ULRO 8ULJ¾HQ FRQ TXL«Q FRQVWLWX\µ OD HPSUHVD 3DWHQtes Talgo. (Q 7DOJR SXVR D SXQWR VX SULPHU SURWRWLSR GH WUHQ GH YLDMHURV EDVDGR HQ ORV HVWXGLRV GH *RLFRHFKHD HV GHFLU H[WUHPD OLJHUH]D EDMR FHQWUR de gravedad y guiado automático de las ruedas. /D FDUURFHU¯D GH ORV FRFKHV IXH FRQVWUXLGD SRU OD ÊžUPD R³DWLDUUD +LMRV GH -XDQ GH *DUD\ PLHQWUDV TXH OD WUDFFLµQ IXH DSRUWDGD SRU XQ ERJLH PRWRU GH XQ DXWRPRWRU GL«VHO *DQ] GH OD &RPSD³¯D GHO 1RUWH FRQYHQLHQWHPHQWH DGDSWDGR SRU %DEFRFN :LOFR[ HQ VX I£EULFD GH *DOLQGR %L]NDLD Patentes Talgo intentó vender su nuevo desaUUROOR D GLYHUVDV HPSUHVDV IHUURYLDULDV WDQWR D 5HQIH FRPR D RWURV RSHUDGRUHV SULYDGRV FRPR HV HO FDVR GH OD &RPSD³¯D GH ORV )HUURFDUULOHV 9DVFRQJDGRV SURSLHWDULD GHO IHUURFDUULO GH %LOEDR D 'RQRVWLD (Q FRQFUHWR HQ GLFLHPEUH GH LQYLWDURQ D VX VXEGLUHFWRU GH H[SORWDFLµQ /XLV 0DU¯D 6RODXQ \ D VX MHIH GH PDWHULDO PµYLO -RV« $QWRQLR *XHUULFDEHLWLD D ODV SUXHEDV TXH HVWDED HIHFWXDQGR OD SULPHUD FRPSRVLFLµQ H[SHULPHQWDO HQ ODV FHUFDQ¯DV GH 0DGULG 'DGDV VXV FDUDFWHU¯VWLFDV HO WUHQ 7DOJR SDUHF¯D TXH SRG¯D DGDSWDUVH SHUIHFWDPHQWH D ODV SHFXOLDUHV FDUDFWHU¯VWLFDV GH OD O¯QHD GH %LOEDR D 'RQRVWLD \ GH

KHFKR VXV SURPRWRUHV VH FRPSURPHW¯DQ D SRGHU UHDOL]DU HO YLDMH HQWUH ODV GRV FDSLWDOHV YDVFDV HQ XQD KRUD \ WUHLQWD PLQXWRV FXDQGR HQ OD «SRFD HO VHUYLFLR P£V U£SLGR HO IDPRVR m3XOOPDQ} LQYHUW¯D dos horas y cuarenta minutos en cubrir este mismo WUD\HFWR $QWH HVWD SHUVSHFWLYD HQ XQD UHXQLµQ FHOHEUDGD HO GH PDU]R GH HO &RQVHMR GH $GPLQLVWUDFLµQ GH OD HPSUHVD IHUURYLDULD PDQLIHVWµ mHO JUDQ LQWHU«V TXH HO WUHQ DUWLFXODGR OLJHUR LQVSLUD DO &RQVHMR GH HVWD &RPSD³¯D VLHPSUH TXH FRQ VX H[SORWDFLµQ QR VH FRPSURPHWD VX OLEHUWDG GH DFFLµQ \ FRQ «O VH REWHQJD XQ UHQGLPLHQWR SURSRUFLRQDGR D VXV LQVWDODFLRQHV} 6LQ HPEDUJR y aunque se llegó a solicitar información a Renfe VREUH HO DFXHUGR GH H[SORWDFLµQ TXH KDE¯D DOFDQ]DGR FRQ ORV SURPRWRUHV GHO 7DOJR 9DVFRQJDGRV QR FRQVLGHUµ DFHSWDEOHV ODV FRQGLFLRQHV TXH H[LJLµ HVWD HPSUHVD SRU OR TXH HVWH LQWHUHVDQWH SUR\HFWR TXHGµ DEDQGRQDGR /D SURSXHVWD SUHVHQWDGD SRU 3DWHQWHV 7DOJR FRQWHPSODED OD FRQVWUXFFLµQ GH XQ WUHQ DUWLFXODGR FRQ FDSDFLGDG SDUD YLDMHURV FµPRGDPHQWH VHQWDGRV HQ DPSOLDV EXWDFDV VLPLODUHV D ODV GHO OXMRVR WUHQ m3XOOPDQ} SHUR HQ XQD FRPSRVLFLµQ FX\R SHVR WRWDO DVFHQG¯D ¼QLFDPHQWH D WRQHODGDV HV GHFLU FRQ XQ SHVR SRU YLDMHUR GH WDQ VROR NLORJUDPRV SRU SDVDMHUR FXDQGR HVD SURSRUFLµQ HQ ORV FRFKHV GH OXMR GLVSRQLEOHV HQ HO SDUTXH GH ORV )HUURFDUULOHV 9DVFRQJDGRV DVFHQG¯D D NLORJUDPRV c YHFHV P£V /D FRPSRVLFLµQ VHU¯D DUUDVWUDGD SRU XQD FDEH]D WUDFWRUD GH WRQHODGDV D SOHQD FDUJD FRQ XQD SRWHQFLD GH FDEDOORV FRQ ORV TXH VH HVSHUDED SRGHU DOFDQ]DU ORV NLOµPHWURV SRU KRUD FRPR YHORFLGDG P£[LPD

Alejandro Goicoechea. Del Talgo al tren vertebrado

e

Modelos de Talgo.

63

64

astola

0LHQWUDV WDQWR XQD YH] ÊžQDOL]DGDV ODV H[SHULHQFLDV FRQ VX SULPHU SURWRWLSR 7DOJR HPSUHQGHU¯D OD FRQVWUXFFLµQ GH VXV SULPHURV WUHQHV FRPHUFLDOHV TXH GHELGR D OD SHQXULD GH PDWHULDV SULPDV TXH YLY¯D OD (VSD³D GH OD SRVJXHUUD GHELµ UHDOL]DUVH HQ ORV WDOOHUHV GH OD $PHULFDQ &DU )RXQGU\ HQ ORV (VWDGRV 8QLGRV /D RSHUDFLµQ LQFOX¯D OD FRQVWUXFFLµQ GH XQD FRPSRVLFLµQ TXH VH HPSOHDU¯D HQ 1RUWHDP«ULFD SDUD H[KLELU ODV FXDOLGDGHV GHO QXHYR VLVWHPD FRQ OD HVSHUDQ]D GH TXH IXHUD DGTXLULGR SRU GLYHUVDV FRPSD³¯DV GH DTXHO SD¯V DXQTXH ÊžQDOPHQWH DQWH HO DYDQFH GH OD DYLDFLµQ no se alcanzó este objetivo. (O GH MXOLR GH 5HQIH LQDXJXUµ VX SULPHU VHUYLFLR GH WUHQHV 7DOJR HQWUH 0DGULG H ,U¼Q (Q

estas mismas fechas, las desavenencias entre *RLFRHFKHD \ OD ÊžUPD 3DWHQWHV 7DOJR GHVHPERFDURQ HQ VX VDOLGD GH OD FRPSD³¯D DXQTXH HQ EXHQD PHGLGD «VWD PDQWXYR ORV SULQFLSLRV GLVH³DGRV SRU HO LQJHQLHUR YL]FD¯QR HQ HO GHVDUUROOR GH VXV futuras generaciones de trenes.

El tren vertebrado 7UDV DEDQGRQDU 7DOJR *RLFRHFKHD HVWXGLµ QXHYDV LQQRYDFLRQHV IHUURYLDULDV LQFOXLGR HO SUR\HFWR GH XQ W¼QHO SDUD FUX]DU HO HVWUHFKR GH *LEUDOWDU $GHP£V VLJXLµ FHQWUDGR HQ HO GLVH³R GH QXHYRV VLVWHPDV GH WUDQVSRUWH TXH VXSHUDVHQ OD WUDGLFLRQDO FRPELQDFLµQ GH UXHGDV PHW£OLFDV FRQ SHVWD³D de guiado y su interacción con el carril. El resultado de sus investigaciones fue la creación GH XQ QXHYR FRQFHSWR HO 7UHQ 9HUWHEUDGR Lo cierto es que el desarrollo teórico del Tren 9HUWHEUDGR HV LQFOXVR DQWHULRU D OD GHO SURSLR 7DOJR SHUR FRPR VX LQYHQWRU DÊžUPµ mORV W«FQLFRV GLULJHQWHV IHUURYLDULRV GH ORV D³RV QR HVWDEDQ HQ FRQGLFLRQHV GH DVLPLODU \ DV¯ OR PDQLIHVWDURQ OD UDGLFDO WUDQVIRUPDFLµQ que una elevación y ultraaligeramiento del móYLO HQWUD³DED \ HVWR REOLJµ DO DXWRU D SUHVHQWDU HQ SULQFLSLR XQ PµYLO OLJHUR GH EDMR FHQWUR GH JUDYHGDG GH UXHGDV GH JLUR OLEUH SUHYLDPHQWH GLULJLGDV VLQ ERJLHV FRQ VROR GRV UXHGDV SRU YHK¯FXOR SHUR FLUFXODQGR SRU ODV PLVPDV Y¯DV FRQYHQFLRQDOHV FRQ UXHGDV GH SHVWD³D \ GH HVH PµYLO LQLFLDO QDFLµ HO 7DOJR}

e

Sellos conmemorativos del Talgo. 1995. Archivo Agustín Urizar.

(Q HIHFWR HO 7UHQ 9HUWHEUDGR H[LJ¯D SRU VX SURSLR GLVH³R XQD Y¯D WRWDOPHQWH LQFRPSDWLEOH FRQ OD UHG IHUURYLDULD H[LVWHQWH EDVDGD HQ ODUJDV YLJDV GH KRUPLJµQ VREUH ODV TXH GHE¯D URGDU OD FRPSRVLFLµQ DSR\DGD HQ URGDGXUDV LQGHSHQGLHQWHV VLWXDGDV HQ ORV FRVWDGRV GHO YHK¯FXOR \ QR HQ VX SDUWH LQIHULRU FRPR HV OR

Alejandro Goicoechea. Del Talgo al tren vertebrado

e

65

Talgo “Virgen de Aranzazu�.

habitual en los trenes o automĂłviles convencionaOHV 6HJÂźQ VX LQYHQWRU GH HVWH PRGR VH ORJUDED que el tren fuera indescarrilable, al situar el centro GH JUDYHGDG HQ HO PLVPR SODQR TXH ODV UXHGDV DGLFLRQDOHV GH JXLDGR \ SRU OR WDQWR HO SDU GH YXHOFR HUD QXOR 3RU RWUR ODGR OD GLVSRVLFLÂľQ GH OD YÂŻD DSR\DGD HQ HVEHOWDV FROXPQDV VREUH HO WHUUHQR UHGXFÂŻD DO PÂŻQLPR ORV JDVWRV GH H[SURSLDFLÂľQ GH WHUUHQRV REYLDED ORV SUREOHPDV FRQ ORV SDVRV D nivel comunes en los ferrocarriles convencionales \ SHUPLWÂŻD XQD PÂŁV IÂŁFLO DGDSWDFLÂľQ D ODV LUUHJXODULGDGHV GHO WHUUHQR &RQ HO XOWUDDOLJHUDPLHQWR VH HVSHUDED ORJUDU DOFDQ]DU ODV PÂŁV DOWDV YHORFLGDGHV FRQ XQ EDMR FRQVXPR HQHUJÂŤWLFR

*RLFRHFKHD IXH PDGXUDQGR VXV SUR\HFWRV KDVWD TXH HO GH VHSWLHPEUH GH FRQVWLWX\Âľ OD 6RFLHGDG $QÂľQLPD GH 7UHQHV 9HUWHEUDGRV FRQ HO objeto de desarrollar su invento. El 1 de febrero GH HVWD FRPSD³¯D ĘžUPÂľ XQ FRQWUDWR FRQ OD ĘžUPD IUDQFHVD %ULVVRQQHDX /RW] HVSHFLDOL]DGD en la construcciĂłn de los metros sobre rodadura QHXPÂŁWLFD GH 3DUÂŻV DOJR GH HVSHFLDO LQWHUÂŤV \D TXH HO LQJHQLHUR YDVFR WDPELÂŤQ DSRVWDED SRU HVWH WLSR GH UXHGDV SDUD VX WUHQ 3RU RWUD SDUWH SDUD HO GLVHÂłR GHO VLVWHPD GH YÂŻD FRQWUDWÂľ DO LQJHQLHUR &DUORV )HUQÂŁQGH] &DVDGR XQD GH ODV PD\RUHV HPLQHQFLDV HVSDÂłRODV HQ PDWHULD GH HVWUXFWXUDV en hormigĂłn armado.

66

astola

e Prototipo del tren vertebrado de Goicoechea experimentado en la estaciĂłn de Santa Cruz de Campezo (Ă lava). Archivo EuskoTren/ Burnibidearen Euskal Museoa-Museo Vasco del Ferrocarril.

&RQVWUXLGR HO SURWRWLSR $OHMDQGUR *RLFRHFKHD ORJUÂľ TXH OD HPSUHVD IHUURYLDULD HVWDWDO )HYH OH FHdiera los terrenos de la antigua estaciĂłn del ferroFDUULO 9DVFR 1DYDUUR HQ 6DQWD &UX] GH &DPSH]R $UDED GRQGH HQ GLFLHPEUH GH HPSUHQGLÂľ XQD FDPSDÂłD GH HQVD\RV GHO WUHQ FRQVWUXLGR HQ )UDQFLD HQ XQ WUDPR GH YÂŻD PRQWDGR FRQ HVWH ĘžQ TXH LQFOXÂŻD WDPELÂŤQ XQD VROXFLÂľQ DO DFFHVR GH ORV YLDMHURV (V SUHFLVR WHQHU HQ FXHQWD TXH DO VLWXDU HO SODQR GH URGDGXUD HQ HO PLVPR QLYHO TXH HO FHQtro de gravedad del tren, el carril se encontraba D PHGLD DOWXUD UHVSHFWR D OD FDMD GHO YHKÂŻFXOR SRU OR TXH HUD QHFHVDULR GLVSRQHU GH WUDPRV HVFDPR-

WHDEOHV D OD DOWXUD GH ODV SXHUWDV TXH SHUPLWLHUDQ OD HQWUDGD \ VDOLGD GH ORV SDVDMHURV &RQFOXLGDV ODV SUXHEDV OD 6RFLHGDG $QÂľQLPD de Trenes Vertebrados intentĂł comercializar su SURGXFWR 3DUD HOOR SODQWHÂľ GHVGH VX XWLOL]DFLÂľQ HQ VHUYLFLRV GH ODUJR UHFRUULGR HQWUH 0DGULG \ 9DOHQFLD FRQ XQ WLHPSR GH YLDMH GH PHQRV GH GRV KRUDV KDVWD OD VXVWLWXFLÂľQ GH IHUURFDUULOHV GH YÂŻD HVWUHFKD FODXVXUDGRV R DOWDPHQWH GHĘžFLWDULRV 'H KHFKR KD\ FRQVWDQFLD GH SURSXHVWDV SDUD LQVWDODUOR HQWUH 6DQW )HOLX GH *XL[ROV \ *LURQD R HQ HO IHUURFDUULO GH 5HXV D 6DORX DVÂŻ FRPR HQ HO UDPDO

Alejandro Goicoechea. Del Talgo al tren vertebrado

\D HQWRQFHV VLQ VHUYLFLR GH =XPDLD D =XPDLD 3XHUWR HQ HO IHUURFDUULO GHO 8UROD R HQ HO m7RSR} GH 'RQRVWLD D +HQGDLD &RQ HVWH PRWLYR OOHJµ D H[SRQHUVH HQ OD FDSLWDO JXLSX]FRDQD IUHQWH DO $\XQWDPLHQWR HQ b 1LQJXQD GH HVWDV SURSXHVWDV OOHJµ D PDWHULDOL]DUVH OR TXH QR GHVDQLPµ D VXV SURPRWRUHV TXH GHFLGLHURQ FRQVWUXLU XQ QXHYR WUDPR H[SHULPHQWDO TXH DGHP£V SUHVWDU¯D VHUYLFLR S¼EOLFR $XQTXH OD LGHD LQLFLDO HUD HVWDEOHFHU XQD O¯QHD HQWUH /DV 3DOPDV GH *UDQ &DQDULD \ 0DVSDORPDV HQ XQ UHcorrido de 55 kilómetros de longitud, la realidad fue mucho más modesta, ya que el tramo inauJXUDGR HO GH MXQLR GH DSHQDV FXEU¯D XQD GLVWDQFLD GH NLOµPHWURV 6REUH HOOD URGDED XQD QXHYD FRPSRVLFLµQ WDPEL«Q IDEULFDGD HQ )UDQFLD SRU %ULVVRQQHDX /RW] IRUPDGD SRU GRV FRFKHV R Y«UWHEUDV GH FRQWURO H[WUHPDV TXH HQFXDGUD-

e

Interior del último vagón del Talgo. Ricardo Doliwa.

67

EDQ RWUDV FXDWUR Y«UWHEUDV SDUD HO WUDQVSRUWH GH YLDMHURV 3HVH D VX DVSHFWR IXWXULVWD HO LQYHQWR QR FXDMµ \ PHVHV GHVSX«V IXH GHVPDQWHODGR $OHMDQGUR *RLFRHFKHD PXULµ HQ 0DGULG HO GH HQHUR GH D OD HGDG GH D³RV VLQ YHU convertidos en realidad sus trenes vertebrados. 'H KHFKR SHVH D TXH GHVGH ORV D³RV WUHLQWD GHO SDVDGR VLJOR HVWH LQJHQLHUR YL]FD¯QR DÊžUPDVH que los trenes tradicionales de ruedas de acero FRQ SHVWD³D GH JXLDGR VREUH FDUULOHV GHO PLVPR PDWHULDO HVWDEDQ WHFQROµJLFDPHQWH VXSHUDGRV OR cierto es que los modernos trenes de alta velociGDG GHVPLHQWHQ D GLDULR VXV SDODEUDV

Juanjo Olaizola Elordi Director del Museo Vasco del Ferrocarril

g Joseba Gorostiza

e Txelu Angoitia

Antzerkigintza Durangaldean

70

astola

Herri antzerkitik Geroara

D

antzak, kantuak, musikak edo beste arte DGLHUD]SHQ EDW]XN 'XUDQJDOGHNR KHUULWDrren artean lortutako errotze mailara heltzen ez EDGD HUH DQW]HUNLDN DVSDOGLWLN L]DQ GX OHNX JDUUDQW]LWVXD HVNXDOGHNR DJHUUDOGLHQ DUWHDQ ;9, mendetik aurrera, erlijio katolikoarekin lotutako DXWR VDNUDPHQWDODN L]DQ ]LUHQ DQW]HUNL DGLHUD]SHQ QDEDUPHQHQDN HWD EDWH] HUH *RUSX]WL HJXQD RVSDW]HNR HVNDLQW]HQ ]LUHQ +DOD L]DQ ]HQ JHQHUR KRUUHQ GHEHNXD ;9,,, PHQGHDQ KHOGX ]HQ DUWH

GLR HNR PDLDW]DUHQ NR GRNXPHQWX EDWHN Å£6H DFXHUGD TXH ORV ÊžHOHV GHQ GRV GXFDGRV D OD &RIUDG¯D GH ORV 3D³HURV \ RWURV GRV D OD GH ORV +HUUHURV SDUD KDFHU OD FRPHGLD GH YHQHUDFLµQ GHO 6DQW¯VLPR 6DFUDPHQWR HO G¯D GHO &RUSXV &ULVWLŤ

;9, PHQGHDQ HVNDLQW]HQ ]LUHQ DJHUUDOGLDN Å NRPHGLDÅ¡ EH]DOD H]DJXW]HQ ]LUHQ 'XUDQJRNR 8GDO DUW[LEDWHJLNR DJLULHN HUDNXVWHQ GXWHQH] +RQHOD

Hamaika urte geroago lau dukat kobratu zituen HJLQEHKDU EHUGLQDJDWLN 6DQ 0DUWLQHQ .RIUDGLDN HWD DQ KLUX GXNDWHNR RUGDLQVDULD L]DQ ]XHQ 'LHJR GH 1DYDUUHWHN ţSRU HO WDEODGR KHFKR HQ HO FHPHQWHULR GH OD LJOHVLD SDUD OD UHSUHVHQWDFLµQ GHO DXWR \ FRPHGLD GHO G¯D GH &RUSXVŤ ,NXVWHQ GHQH] DQW]H]SHQDN H] H]LN DJHUWRNLDN HUH HUDLNLtzen zituzten emanaldietarako.

e

e

1575eko dokumentua. Durangoko Udal Artxiboa.

1967ko ikastaroen kartela.

Antzerkigintza Durangaldean. Herri antzerkitik Geroara

e

71

Jesuitetako antzokia. German Zorraquin.

,NXVNL]XQDN H] ]LUHQ EHWL GHQHQ JXVWXNRDN L]DWHQ (GR DJLDQ HUOLMLRDUHQ LNXVSXQWXWLN SDVDUWH desegokiren bat tartekatu zen emanaldiren baWHDQ HWD QRUEDLWHN VDODNHWD MDUUL ]XHQ DSH]SLNXDUHQ DXUUHDQ NR DJLUL EDWHN HUDNXVWHQ GXHQ PRGXDQ ţ6H DFXHUGD WRPDU GLYHUVDV PHGLGDV FRQWUD OD DFXVDFL¾Q KHFKD SRU DOJXQD SHUVRQD de mala intención de que en la villa en lugar de ODV 6DQWDV &HOHEUDFLRQHV GHO G¯D &RUSXV KDE¯DVH UHSUHVHQWDGR OD FRPHGLD GHO URER GH +HOHQD KDELQGRVH UHFLELGR SRU HOOR OHWUDV GH HVWH RELVSDGR \ QR VLHQGR FLHUWD WDO DFXVDFL¾QŤ

(UOLMLRDUL ORWXWDNR DQW]H]SHQHQ OHNXD EHVWHODNR gaiak jorratzen zituzten ikuskizunek hartu zuten ,, (UUHSXEOLNDUHQ JDUDLDQ (EDULVWR %XVWLQW]D Ĺ .LULNLÂłRĹĄ JRJRUDW]HNR 'XUDQJRQ HWD 0DÂłDULDQ NR DSLULODUHQ DQ HJLQGDNR Ĺ (X]NR -D\DNĹĄ RVSDNL]XQDN 7DELUD $QW]RNLDQ HXVNDUD] HVNDLniko ziren ‘Astidunak’ HWD Ĺ 1HJDUUH] LJDUR ]DQ DWVXDĹĄ DQW]H]SHQDN LUDJDUUL ]LWXHQ 8UWH HWD DUHWR berean, baina Emakume Abertzale Batzaren antolaketarekin, ‘Gixon-Bikainak, Trapu-Biltzaliak eta Maite’ ikuskizuna eskaini zuten “Tabiratar Batzoki’ko antzeslarijakâ€?.

72

astola

Elkarte Tradizionalistak bere egoitzan antolatutako ekitaldietan berriz, ‘¡Qué amigas tienes Benita!’, ‘La Sultana, ‘En capilla’, ‘Anai-biak’, 2W[DQGLRNR WDOGHDN HVNDLQLWDNR Å Troquel de raza’ edo Elorriokoek aurkeztutako ‘A fuerza de amar’ bezalako antzezSHQDN ]DU]XHODN HGR VDLQHWHDN MDUUL ]LWXHQ LNXVJDL 'XUDQJRNR 6LQGLFDWR &DWROLFR GH 2ÊžFLRV 9DULRV HONDUWHDN =XJD]D ]LQHPDQ DQWRODWXWDNR HPDQDOdiek, ‘Molinos de viento’ RSHUHWD HWD ‘El caserío’ eta ‘Luisa Fernanda’ ]DU]XHOHQ SDVDUWHHNLQ RVDWXWDNR SURJUDPD LUDJDUUL ]XHQ $JHUUDOGL KRUUHWDQ L]DQGDNR ]HQEDLW SDUWDLGH *UXSR /¯ULFR 7DYLUD WDOGHDN DQ HVNDLQLWDNR ‘Katiuska’ zarzuelaren abeslari zerrendan ere azaldu ziren.

e

*HUUD ]LELODN HUDJLQGDNR VDUUDVNLDN HWD KXUUHQgo urteetako frankismoaren garai ilunek, eragin nabarmena izan zuten kulturan zein antzerkigintzan. Erlijioarekin lotutako lanak berriro hasi ziren QDEDUPHQW]HQ HWD HDQ 'XUDQJRNR 2UIHRLDN ibilbide berri bati eman zion hasiera Juan Jose (FKDUWHN ]X]HQGXWDNR &DOGHURQ GH OD %DUFDUHQ ‘La vida es sueño’ auto sakramentalarekin.

Geroako taldekideak.

1966

1978

1980

Antzerkigintza Durangaldean. Herri antzerkitik Geroara

e

“Muerte accidental de un anarquista�. Geroa, 1981.

KDPDUNDGDUHQ KDVLHUDQ HWLN HUD KDLQ ]X]HQ %DVLOLR $UDQDN LGDW]L HWD 6DQWD $QD SOD]DQ $VWH 6DQWXDQ HVNDLQW]HQ ]HQ 'XUDQJRNR 3DVLÂłRDUHQ DQW]H]SHQDN HJLQ ]LUHQ KHUULWDU HWD RUIHRLNR EHVWH NLGH EDW]HQ ]LWXHQ DQW]H]SHQD Ĺ VHNXODNR LNXVNL]XQDĹĄ EH]DOD LUDJDUUL ]XWHQ *L]DUWHDUHQ JDUDSHQDN HWD NDQSRWLN HWRUULWDNR kultura, musika eta bestelako jarduera berritzaileek eragin nabarmena izan zuten, batez

1981

1989

e

73

Geroa taldearen antzerki eskola 70 hamarkadan.

ere, gazteen artean. Aldaketa horretan zerikusi DLSDJDUULD L]DQ ]XHQ 'XUDQJRNR Š/RV $PLJRV GH 6DQ )UDQFLVFRť HONDUWHDN NXGHDW]HQ ]XHQ 6DO¾Q 6DQ )UDQFLVFR L]DQGDNRDN %LOHUD HVNXELGHD RVR murriztuta zegoen garaia bazen ere, hainbat jarduera egiteko aukera zegoen bertako agertokian, musika edo dantza taldeen agerraldiak zein ţDQW]HUNL DJHUUDOGLUHQ EDWŤ *HURD NRQSDLQLDNR sortzaileetako bat izan zen Roberto Anduezaren esanetan.

1990

74

astola

XUWHD ]HQ HWD $QGXH]DUHQ DUDEHUD ĹŁDQW]H]lan bakoitzaren funtzio bi edo gehiago egiten ]LUHQ EDWD 6DQ )UDQW]LVNR LNDVWHW[HDQ ]HXGHQ EDUQHNR QHVND LNDVOHHL ]X]HQGXD ]HJRHQ HWD KRU EXUX EHODUUL DULW]HQ JLQHQ HWD EHVWHD HGR EHVteak gainontzeko ikus-entzuleei zuzendurikoakâ€?. *DUDL KRUUHWDQ ‘Sindo el tonto’, ‘El juicio de La Paca’, ‘Nosotros, ellas y el duende’ arrakastatsua, 5XEÂŤQ 'DULRUHQ ‘Los motivos del lobo’ edo irakuUULWD DQW]H]WX ]XWHQ $OIRQVR 6DVWUHUHQ ‘La mordaza’ SLH]DN HVNDLQL ]LWX]WHQ Emanaldi horien inguruan bildu ziren antzerki ]DOHHN *HURD VRUWX ]XWHQ XUWH EDW]XN EHUDQGXDJR *HUHGLDJD (ONDUWHDUHQ OHKHQHQJR ]X]HQGDULW]D WDOGHNR NLGHD L]DQ ]HQ -HVXV 0DUL $JLUUHUHQ arabera. Taldeak nolabaiteko babesa EHKDU ]XHQH] *HUHGLDJDUHQ EDLWDQ DQW]HUNLD VXVSHUW]HNR HUDWXWDNR *DULtaonandia sailean aurkitu zuen aterkia eta lehenengo arduraduna Roberto Andueza izan zen.

=DOGLEDUNR MDUGXQDOGLHWDNR L]DU QDJXVLD 5LFDUG 6DOYDW L]DQ ]HQ $GULD *XDO DQW]HUNL HVNRODNR VRUtzaile eta zuzendaria izateaz gain, Bartzelonako ,QVWLWXWR GHO 7HDWURNR LUDNDVOHD HWD LNHUW]DLOHD DQtzerki zuzendari ezaguna edota Bertold Bretchen WHNQLNDQ DGLWXD ]HQ EHVWHDN EHVWH $QW]H]SHQDUL HGR DNWRUH WHNQLNDUL EXUX] PLQW]DWX ]HQ 6DOYDWHNLQ EDWHUD ,SDUUDOGHNR DQW]HUNLJLQW]D HWD SDVWRUDODN KL]SLGH L]DQ ]LWXHQ 3LHUUH /DU]DEDO HGR $OHPDQLDNR DQW]HUNLD MRUUDWX ]XHQ $QWRQLR 0DULD /DED\HQ HUH EHUWDQ L]DQ ]LUHQ -RUJH 2WHL]D EHUtan egongo zela iragarri zen, baina azkenean ez zen azaldu. =DOGLEDUUHQ EXUXWXWDNR MDU GXQDOGLDN ţHXVNDO DQW]HUNLDUHQ PXJDUULŤ L]DWHD] JDLQ ţEHUSL]NXQ-

*DULWDRQDQGLD VDLODN HPDQGDNR OHKHQ urratsa, hala ere, euskal antzerkiaren historian urrezko hizkiz gordetzen diUHQ =DOGLEDUNR OHKHQHQJR Ĺ $QW]HUWL ,NDVWDURDNĹĄ L]DQ ]LUHQ NR X]WDLODUHQ WLN UD ELWDUWHDQ EXUXWXWDNR HNLPHQDUHQ LGHLD ,ÂłDNL %HRELGH *HUHdiaga elkarteko bazkidearena izan zen. +DVLHUDNR DVPRD *LSX]NRDNR KHUULUHQ baten egitea bazen ere, ezinezkoa suerWDWX ]LW]DLRQ HWD *HUHGLDJDNR SUHVLGHQtea zen Balendin Lasuen zaldibartarrak EHUWDQ HJLWHD HVNDLQL ]LRQ =DOGLEDUUHN bazuen orduan antzerkiarekin lotura estua, Koral Elkartearen baitan antzerki WDOGHD VRUWX HWD %LWWRU *DULWDRQDQGLD herriko semearen lanak eskaintzen zituelako.

e Geroa taldearen antzezlana.

Antzerkigintza Durangaldean. Herri antzerkitik Geroara

e

75

“Durango, un sueĂąo 1439â€?. Geroa 1990.

deaâ€? eragin zuela idatzi zuten garaiko egunkaULHN %LOGXWDNR ODJXQHN +HJR (XVNDO +HUULNR NRQSDLQLHWDNR NLGHHN HWD ,SDUUDOGHNR EHVWH NRHWDNRDN WDUWHNR HXVNDO DQW]HUNLJLQW]DUHQ historiaren hausnarketa, euskeraz egindako antzerkiaren egoera edo “herrialde honetako hiri eta herrietan egun batetik bestera gehitzen diren WDOGHDNŤ L]DQ ]LWX]WHQ KL]SLGH 'XUDQJRNR DQW]HUNL ]DOHDN QRUDH]HDQ ]HXGHQ garai horretan, nahiz eta “etengabekoak ziren WDOGH EDW VRUW]HNR /HRSROGR =XJD]DN HPDQGDNR DQLPRDN HWD ODJXQW]DŤ +DODNR EDWHDQ ,XUUHWDQ erretako baserri baten aldeko jaialdia antolatu zuWHQ HWD ĹŁRUGX HUGL LQJXUXNR DQW]H]SHQ EDW HJLWHD

eskatu ziguten. Luigi Pirandelloren ‘El hombre de OD ÇŚRU HQ OD ERFDĹĄ aukeratu genuen, baina bertan egoteko izen baten beharra genuen eta durangar NRDGULOD EDWL HVSHUDQW]D HGR HWRUNL]XQD DGLHUD]ten zuen izen bat eskatu genion. Eta orduan sortu ]HQ *HURDŤ $QGXH]DUHQ HVDQHWDQ Talde sortu berriak Astarloa zinemaren gaineko Ĺ &OXE -XYHQLOĹĄHDQ HVNDLQLWDNR &DUORV 0XÂłL]HQ ‘El caballo del caballero’ L]DQ ]HQ 3DFR 2EUHJRQHN LNXVL ]XHQ OHKHQHQJR DQW]H]SHQD ĹŁ8QH KRUUHWDQ bertan erabaki nuen antzerkia egin nahi nuelaâ€?, JRJRUDW]HQ GX XUWH EDW]XUHQ EXUXDQ *HURD NRQSDLQLDNR DQW]H]OH ]X]HQGDUL HWD HUUHIHUHQWHHWDNR EDW ELODNDWX ]HQ 2EUHJRQHN

76

astola

Hasierako urte haiek “oso zailak izan ziren, ezer ez zegoelako. Trebatzeko, Berrizen lehenengo HWD JHUR 'XUDQJRNR DORQGHJLDUHQ JDLQHNR HUDLkuntzan egon zen antzerki eskola sortu genuen. Hiru urtez, geuk ordaindutako irakasleak ekarri JHQLWXHQ 0DGULOGLNŤ JRJRUDW]HQ GX 2EUHJRQHN .RQSDLQLD DĘž]LRQDWX JLVD KDPDUNDGD EDW HJLQ RQGRUHQ SURIHVLRQDOL]DW]HD HUDEDNL ]XWHQ JDUDL KDUWDQ WDOGHDQ ]HXGHQ -RVH $QWRQLR 6DUULRQDQGLD /RXUGHV 2OJXLQ (YD &RUWLMR *DUELÂłH $UHMLWD 3DFR 2EUHJRQ -XOLR 3HUXJRUULD $OIRQVR 7RUUHJURVD HWD /XLV %OD]TXH]HN .RRSHUDWLED L]DHUD KDUWX ]XHQ HWD DQ /RSH GH $JLUUH SHUWVRnaian oinarritutako ‘Kaixo Agirre’ lehen ikuskizuna estreinatu zuten. +DPDUNDGD RSDURD L]DQ ]HQ NRD NRQSDLQLDUHQW]DW *DUDL KRUUHWDQ HVWUHLQDWXWDNRDN GLUD ‘La MandrĂĄgora’ 1LFRODV 0DTXLDYHOR $OIRQVR 6DVWUHUHQ WHVWX EDWHDQ RLQDUULWXWDNR ‘Historia de la muĂąeca abandonada’ ‘Her puntilla y su criado Matti’ %HUWROW %UHWFK ‘DoĂąa Elvira, imagĂ­nate Euskadi’ ,JQDFLR $PHVWR\ ‘Grand Place’ 0DULR 2QDLQGLD â€˜ÂżY Antigo-

1978

1978

na‌?’ -RDQ &DVDV ‘Ertzaina al Pil Pil’ 0DULR 2QDLQGLD HGR ‘Durango, un sueĂąo 1439’ ,JQDFLR $PHVWR\ +DOD HUH HDQ HVWUHLQDWXWDNR ‘Muerte accidental de un anarquista’ 'DULR )R L]DQ ]HQ NRQSDLQLDUHQ PXJDUULHWDNR EDW ĹŁ%RVW XUWHUHQ HSHDQ (XVNDO +HUULDQ HPDQDOGL JHKLHQ L]DQ ]XHQ ikuskizuna bilakatu zen; 500 emanalditik gora EXUXWX JHQLWXHQŤ *HURDUHQ ELJDUUHQ PXJDUULD ĹŁHUGHUDWLN HXVNHUDUD HJLQGDNR MDX]LDŤ GD 2EUHgonen esanetan. ‘Gran Place’ eta ‘Durango, amets bat 1439’ ikuskizunen erderazko eta euskerazko bertsioak egin genituen baina, tamalez, inork ez zion eman inolako garrantzirikâ€?. /DQ KRUUHNLQ ORUWXWDNR RVSHDN (XVNDO +HUULWLN NDQSRNR DJHUWRNLHWDQ D]DOW]HNR DXNHUD HNDUUL ]LRQ WDOGHDUL 2EUHJRQHQ DUDEHUD ĹŁ(VSDLQLDNR ateak, jakina, zein nazioartekoak ireki zitzaizkion HXVNDO DQW]HUNLJLQW]DULŤ HWD *HURDUL HVNHU (XVNDO Herrian egiten zen antzerkiak Estatu Batuetan, 9HQH]XHODQ 3RUWXJDOHQ )UDQW]LDQ HWD EHVWH herrialde batzuetan azaltzeko aukera izan zuen. ĹŁ+RUL GD *HURDUHQ ORUSHQ QDJXVLHWDNR EDWŤ

1978

Antzerkigintza Durangaldean. Kimu berriak

77

Geroa taldeak gora egiten zuen heinean, beste talde bat sortu zen ezustean 1983an...

Kimu berriak e

“Terapia?â€?. MarkeliĂąe, 2008.

E

O &DUPHOR LNDVWHW[HWLN ODJXQDN ]LUHQ ,³DNL (JLOX] -RVHUUD 0DUWLQH] HWD -DYL 5HQREDOHV ]RUQRW]DUUHN RSRUUHWDQ MRDQ QDKL ]XWHQ EDLQD GLUX JXW[L ]XWHOD HWD (JLOX]HN NDOHDQ PLPRD HJLWHD SURSRVDWX ]LHQ EHVWH EL ODJXQHL ţ3HWHU 5REHUWV mimo eskoziarraren agerraldi bat ikusi ondoren, ,³DNLN ]HUD SURSRVDWX ]LJXQ NDOHDQ PLPRD HJLQ HWD W[DSHOD SDVDWX] ORUWXWDNR GLUXDUHNLQ RSRrretan joan ahal izango ginela. Baina ez ginen RSRUUHWDQ MRDQŤ JRJRUDW]HQ GX 0DUW¯QH]HN +DOD HUH 0DUNHOL³H NRQSDLQLDUHQ VRUUHUD L]DQ ]HQ

2SRUUHWDQ MRDQ RUGH] 5REHUWVHN PLPR WHNQLNHL buruz argitaratutako liburu bat erosi eta beraien NRQWXUD ODQW]HQ KDVL ]LUHQ HWD (O 7ULFLFOH NRQSDLniak zabaldutako bideari heldu zioten. Teknika, PDOJXWDVXQD HWD QXPHURDN SUHVWDW]HQ XUWH EHWH eman ondoren, asmo handiegirik ez zuen ‘Mudo fantĂĄstico’ lehen ikuskizuna estreinatu zuten DQ %HUDLHQ KDUULGXUDUDNR ĹŁL]XJDUUL]NR DUUDkasta lortu zutenâ€?.

78

e

astola

“Plumas celestialesâ€?. MarkeliĂąe, 1989.

Kritiken eraginez, laguntza eskatu zioten une JR [RDQ ]HJRHQ *HURD NRQSDLQLDUL HWD 3DFR 2EUHJRQHQ ELWDUWH] DQW]HUNLDUHQ EHVWH LNXVSHJL EDWHNLQ MDEHWX ]LUHQ 2UGXDQ RKDUWX ]LUHQ ţDQW]HUNLD Peter Robertsen liburua baino askoz gehiago zela eta han-hemenka ibili ginen teknika desberdinak ikasten�.

e

“In extremisâ€?. MarkeliĂąe, 1987.

Bi urte beranduago ‘In extremis’ deituriko bigarren antzezlana estreinatu zuten eta “jendearen harrera ona izan bazen ere kritika ugari jaso genituen lankideengandik. Agian, inozo izateak ematen GXHQ DXVDUGLDUHNLQ MRNDWX JHQXHQŤ 0DUWÂŻQH]HQ esanetan.

6HL XUWHNR LELOELGHDUHQ RQGRUHQ ‘Plumas celestiales’ deituriko ikuskizunaren estreinaldiarekin SURIHVLRQDOWDVXQHUDNR XUUDWVD HPDQ ]XWHQ 2QGRUHQ ‘Armagedon’ HGR ‘La vuelta al mundo en ochenta cajas’ DUUDNDVWDWVXDN estreinatu zituzten. Azken ikuskizun horrekin EsWDWX HVSDLQLDUUHDQ HPDWHQ GHQ 0D[ VDUL RVSHWVXD LUDED]L ]XWHQ HWD EL KDPDUNDGD RQGRUHQ NRQSDLQLDUHQ HUUHSHUWRULRDQ PDQWHQW]HQ GD

Antzerkigintza Durangaldean. Kimu berriak

e

“Carbon Club”. Markeliñe, 2005.

e

“Moby Dick”. Gorakada, 2015.

79

80

e

astola

“Jules Verneren azken abentura�. Gorakada, 2009.

%HVWHODNR QRUDELGHDUL HNLQ ]LRQ DQ MDLRWDNR *RUDNDGD NRQSDLQLDN 'XUDQJDOGHNR ]RUW]L JD]WHUHQ NHPHQDUHNLQ HWD *HURDNR NLGH ]HQ -XOLR 3HUXJRUULDUHQ HUDJLQH] VRUWXWDNR WDOdea, “haurrentzako antzerkia duintasunez egitenâ€? saiatu zen KDVWDSHQHWLN LD EHUH VRUUHUDWLN NRQSDLQLD ]X]HQW]HQ GXHQ $OH[ 'ÂŻD]HQ HVDQHWDQ

1987

‘Tartalo eta artzaina’ OHKHQ LNXVNL]XQHNR ‘Peru’ W[RW[RQgiloak hainbat oinordeko izan ditu hiru hamarkada baino gehiaJRNR LELOELGHDQ 'ÂŻD]HQ DKDOHJLQD HWD ODQD ĹŁKDXUUHL HWD IDPLOLHLŤ zuzenduta egon da hasieratik gaur egunera arte; zeregin horren H]DXJDUULDN HWD DELDSXQWXD HVNXODUUX W[RW[RQJLORDN HWD DNWRreen lana izan dira. Hala ere, arrakasta handiz estreinatutako LNXVNL]XQHWDQ KDLQEDW WHNQLND HVWLOR HWD HV]HQDUDW]H JDUDWX GLWX *RUDNDGD NRQSDLQLD DEDGLÂłDUUDN

Antzerkigintza Durangaldean. Kimu berriak

e

e

“Terapia?”. Markeliñe, 2008.

“Carbon Club”. Markeliñe, 2005.

81

82

astola

e

“Ametsen faktoria”. Karrika, 2008.

e

“Zapoi”. Karrika, 2015.

Antzerkigintza Durangaldean. Pasioa eta pedagogia

83

Pasioa eta pedagogia “Euskara bultzatzea, gazteentzako euskal antzerkiak gidoigintzan zituen hutsuneak betetzea eta edozein proiektu aurrera eramateko orduan talde lanak duen balore eta garrantziaz ohartzea� dira Kurutziaga ikastolan hiru hamarkadatan garatzen ari diren Antzerkigintzari lotutako ekimenaren oinarriak.

G

DXU HJXQ ,GRLD 6RSHODQD 0LUHQ (UGRL]D eta Amaia Jaiok gidatzen duten arloa, (OHQD )HUQDQGH]HN HWD JL]DUWHNR LUDNDVOHHN DELDWX ]XWHQ ĹŁNXUWVR DPDLHUDQ DQW]HUNL EDW egiten zuten ikasturtean zehar ikasitako gaiUHQ EDWHNLQ ORWX]Ť 6RSHODQDUHQ HVDQHWDQ *DL FXUULFXODUUHWDQ DQW]HUNLJLQW]D W[HUWDW]HD helburu zuen egitasmo horri, bultzada senGRD HPDQ ]LRQ -RVH 0DUWLQ 8UUXWLD Ĺ 7[RW[HĹĄ elgoibartarraren etorrerak. Hasieran ekimen e Erdian, Joxe Martin Urrutia “Txotxeâ€?. horretako laguntzaile gisa eta ondoren berak JLGDWXWDNR WDLOHUUHWDQ HJLQGDNR HNDUSHQD ĹŁRVR EDOLRWVXDŤ L]DQ GHOD GHULW]R 6RSHODQDN ĹŁ*D]WHHNLQ ODQ HJLWHNR EHVWH HUD bat sortu zen, askoz ere hurbilagoa zena, eta, era berean, gazteekin beste mota bateko gaiak lantzeko aukera ematen zuena, gaur egun zeharkako gaiak bezala izendatzen direnakâ€?.

84

astola

e

“Zapoi�. Karrika, 2015.

200 LAGUNETIK GORA PASATU DIRA BI HAMARKADETAN ZEHAR KARRIKAK EGINDAKO IBILBIDEAN e

Ĺ 7[RW[HĹĄUHQ ODQ DUORD 2ULHQWD]LR 'HSDUWDPHQWXDUL DW[LNLWD HJRQ DUUHQ 7DXSDGD HWD (NHNHL NRQSDLQLHWDQ ORUWXWDNR HVSHULHQW]LD EDOLDWX ]XHQ bere ezagutza eta trebeziak geletara eramateko HWD LNDVOHHQ KD]NXQW]D SHUWVRQDOD JDUDW]HNR WLN DXUUHUD LNDVWRODQ HUDNXWVLWDNR JULQD LQSOLND]LR HWD KXUELOWDVXQDJDWLN ODQNLGH LUDNDVOH ]HLQ JXUDVRHQ RQHVSHQD HWD HUUHVSHWXD LUDED]L zituen. /DJXQW]HNR ]XHQ SUHVWXWDVXQD H] ]HQ EHUH ODQWRNLUD PXJDWX HWD DQ 'XUDQJRNR )UD\ -XDQ GH =XPDUUDJD LQVWLWXWXDQ DQW]HUNL WDOGH EDW VRUWX nahian noraezean zebilen gazte talde batengana gerturatu zen. Titiritero elgoibartarrak emandako

“Kalkuta�. Karrika, 2011.

EXOW]DGDUHNLQ VRUWX ]HQ JDXU HJXQ 6DQ $JXVWLQ .XOWXU *XQHNR WDOGH HJRLOLDUUD GHQ .DUULND $Qtzerki Taldea. .RQSDLQLD DPDWHXU KRUUHWDWLN ODJXQHWLN JRUD SDVDWX GLUD EL KDPDUNDGHWDQ ]HKDU HJLQGDNR LELOELGHDQ +RULHWDNR EDW RWVDLODUHQ DQ ‘Handia’ SHOLNXODQ HJLQGDNR ODQDJDWLN DNWRUH EHUUL RQHQDUHQ *R\D VDUL RVSHWVXD HVNXUDWX ]XHQ (QHNR 6DJDUGR\ GD .RQSDLQLD KRUUHWDQ ]DLOGXWDNR DQtzezle durangarrak gogoan izan zuen hurrengo HJXQHDQ KLO ]HQ LUDNDVOHD Ĺ 7[RW[HĹĄN HWD .DUULNDN “antzerkia eta furgonetak kargatzen irakatsi zidaten, eta horregatik nago ni hemenâ€?, bihotzez HVNHUWX ]LRQ 6DJDUGR\N DJHUWRNLWLN

Antzerkigintza Durangaldean. Pasioa eta pedagogia

e

“Zapoi”. Karrika, 2015.

e

“Ametsen faktoria”. Karrika, 2008.

85

86

astola

Paperetik agertokira Aktoreek edo konpainiek agertokian antzezpen bat eman aurretik hainbat pausu eman behar dituzte ikuskizuna gauzatzeko, eta guztietatik lehenak ideia lantzea eta antzezlana idaztea dira. Durangaldean, zoritxarrez, ez dira gehiegi izan oholtzan antzezteko testuak idazteari ekin dioten dramagileak.

e

“Ulisesen bidaia�. Gorakada, 2017.

Antzerkigintza Durangaldean. Paperetik agertokira

E

EDULVWR %XVWLQ]D Ĺ .LULNLÂłRĹĄN DQ LGDtzitako ‘Anton Berakatz’ bakarrizketa da eskualdeko idazle baten euskarazko lehenengoetako antzezlana. Horren ondoren, beste zenbait HJLOHUHQ ODQDN PROGDWX ]LWXHQ PDÂłDULDUUDN KDOD QROD $OIUHGR (W[DEH ELOERWDUUDUHQ ‘Lelo’ euskaratu zuen edo Jose Elizondo tolosarraren ‘Txomin Arraio’ komedia bizkaierara moldatu zuen. *DUDL EHUHNRD GHQ %LWWRU *DULWDRQDQGLD DSDL] zaldibartarra, Argia astekariaren sortzaile eta zuzendaria izandakoak, dramaturgo ibilbideari ekin zion sarritan antzeztuak izan ziren lanak idatziz. %HUH OHKHQ SLH]DUHNLQ DQ LGDW]LWDNR ‘Iziartxo. Bi egintza’dun antzerkia’ 'RQRVWLDNR 8GDODN DQ-

e

“Chef Natureâ€?. MarkeliĂąe, 2018.

87

tolatutako lehiaketaren lehen saria irabazi zuen. 2QGRUHQ ‘Aitona eta billoba. Bi ataldun antzerkia’ HWD NR 'RQRVWLDNR OHKLDNHWDQ VDULWXD L]DQ ]HQ Ĺ 2QJLOOHDUHQ VDUL\DĹĄ LGDW]L HWD DUJLWDUDWX zituen. $LWD 6DQWL 2QDLQGLDN HJLQGDNR Ĺ (XVNDO /LWHUDWXUDĹĄUHQ VHL DWDOHNR ELOGXPD LNDUDJDUULDQ 6DELQ $ORQVR $ULÂłR HORUULDUUDUHQ DQW]H]ODQ EDWHQ DLSDPHQD HJLWHQ GX +HUULNR Ĺ $UJLÂłHWDĹĄ DOGL]NDULDQ ]HLQ %LOERNR Ĺ $QDLWDVXQDQĹĄ HWD 'RQRVWLDNR Ĺ =HUXNR $UJLDQĹĄ LGD]WHD] JDLQ EDWH] HUH LSXLQDN LGD]WHQ zituen Alonsok, “badauka teatru-lan bat ere, iru HNLWDOGLWDQ RUDLQGLN DUJLWDUDWX JDEH Ĺ (UUXJDEHDĹĄ deritzanaâ€?, karmeldarrak idatzita utzi zuenez.

88

astola

e

“Ogro txikia”. Gorakada.

e

“Andante”. Markeliñe, 2014.

Antzerkigintza Durangaldean. Paperetik agertokira

89

1991EAN &%59)ÇŽ+)63%ÇŽ(96%2+3 %28>)>0%2)2 LEHIAKETAREN LEHEN EDIZIOA EGIN ZEN

*HURD NRQSDLQLDN 'XUDQJRNR 8GDODN HWD &DIÂŤV %DTXÂŤ HQSUHVDN HNLPHQ D]SLPDUUDJDUULD MDUUL ]Xten abian 1991n, “antzerti testuen sorrera sustatu DVPR]Ť HONDUODQHDQ GHLWXWDNR %DTXÂŤ *HURD 'Xrango antzezlanen lehiaketaren lehen edizioa hain zuzen ere. Eratutako sari bakarra, sasoiko SH]HWDNRD &KDWRQR &RQWUHUDV PDGULOGDUUDN HVNXUDWX ]XHQ DQ *HURDN HVWUHLQDWXtako ‘Las amazonas del caballo’ SLH]DJDWLN Antzerkirako testuak idatzi dituzten eskualdeko D]NHQ VRUW]DLOHDN EHUWVRODULW]DWLN GDWR] 8QDL ,WXUULDJDN HWD ,JRU (ORUW]DN DQW]HUNLDUHNLQ L]DQGDNR lehen harremana, Kurutziaga ikastolako antzerNLJLQW]D JDL FXUULFXODUUHNLQ W[HUWDWXWDNR HJLWDVPRDQ L]DQ ]HQ ĹŁ,NDVWXUWH RVR EDWHQ DQW]H]ODQ EDW lantzen genuen eta ikasturte amaieran antzeztu HJLWHQ JHQXHQŤ ,WXUULDJDUHQ HVDQHWDQ

/HKHQ KDUWX HPDQ KRUUHN H] ]XHQ MDUUDLSHQLN L]DQ Testu dramatikoak sortzeko aukera “gu biokin berWVRWDQ LELOLWDNR $QGHU /LSXV ,ÂłLJR ,EDUUD DQW]H]OH markinarraren eskutik etorri zitzaigun. Berarekin nolabaiteko harremana mantentzen genuen eta ‘Errautsak’ DQW]H]ODQD LGD]WHD SURSRVDWX ]LJXQ Eurek testua nahiko aurreratua zuten eta gidoia egin baino gehiago dialogoak idatzi genituenâ€?. Lehen elkarlan horrek bigarren bat ekarri zuen HWD ,WXUULDJDN HWD (ORUW]DN ‘Francoren bilobari gutuna’ idatzi zuten antzerki garaikidearen ezauJDUULHWDQ PXUJLOGXWD ,NXVNL]XQDUHQ ]X]HQGDULD L]DQ ]HQ ĹŁ;LPXQ )XFKVHN HWD EHUH DQDLD 0DQH[HN DQW]H]OHHQ IDPLOLDN ,, 0XQGX *HUUD JDUDLDQ EL]L izandako istorio bat jarri zuten mahai gainean. $ELDSXQWX KRUUHWDWLN HWD DQW]H]OHHNLQ HWD ]X]HQGDULDUHNLQ HJLQGDNR LQSURELVD]LRHWDQ RLQDUULWX] HUDLNL JHQXHQ LNXVNL]XQD 6RUNXQW]D SURzesua, beraz, behetik gora egin genuenâ€?. (VSHULHQW]LD KRUUHQ KLUXJDUUHQ DWDOD ,WXrriagak idatzitako ‘Hozkailua’ izan zen, ĹŁEDLQD SUR]HVXD DQW]HUDNRD L]DQ ]HQ QDKL] HWD JDLD /LSXVHN HWD ELRN L]DQGDNR HONDUUL]NHWHWDWLN DELDWX ]HQ 3DSHUDN GHQD aguantatzen du baina idatzitako testua SUREDW]HQ GHQHDQ DOGDNHWD XJDUL HJLQ behar dira eta ikuskizuna antzezleen jokoarekin osatzen daâ€?.

e

“Txotxe� eta Unai Iturriaga.

90

astola

Antzokien loraldia Gerra zibilaren aurretik, zine eta antzoki erabilera zuten Astarloa, Zugaza zein Tabira aretoek. Horrekin batera alderdi politikoen lokaletan, elkarte tradizionalistarenean esaterako, frontoietan eta bestelako lekuetan ere eskaintzen ziren zuzeneko ikuskizunak.

Antzerkigintza Durangaldean. Antzokien loraldia

e

91

“SalĂłn Dominicalâ€? aretoa. Carlos Alvear.

E

]RKLNR OHNXDN ED]LUHQ HUH H] ]LUHQ KDUULJDUULHQDN *HURD NRQSDLQLDN =DOGLEDUNR %HUJDUHFKH *DULWDJRLWLD \ &ÂŻD HQSUHVDUHQ SDELOLRLDQ DQW]H]WX ]LWXHQ %XHUR 9DOOHMRUHQ ‘Las palabras en la arena’ eta Bertolt Bretchen ‘El soplĂłn’ antzezlanak NR LUDLODUHQ DQ 'XUDQJRNR Ĺ 6DOÂľQ 'RPLQLFDOĹĄ L]HQDUHNLQ H]D JXW]HQ ]HQ DUHWRD izan zen antzerkia eta zuzeneko emanaldietarako egokitutako OHKHQHQJRHWDNR DUHWR EDW Q 6DQWD $QDNR SDUURNLDN ]XHQ lokala atontzen hasi ziren eta “garbiketetan bi egun eman ondoUHQ SLDQR EDW DXUNLWX JHQXHQ EHUWDQ ELOGXWDNR WUDVWHHQ DUWHDQŤ JRJRUDW]HQ GX 3DFR 2EUHJRQHN $WRQW]H ODQDN DPDLWX DXUUHWLN “agertokia berritu, berogailua jarri eta bestelako osagarriak behar ziren oraindikâ€? Roberto Anduezaren esanetan. Hala ere, Bertolt Bretchen ‘La excepciĂłn y la regla’ antzezlanaren bi emanaldi eman zituzten bertan.

e

San Agustin Aretoa.

e

Ganso&Cia.

90EKO HAMARKADAN SANTA ANA OSTEKO ‘SALĂ“N DOMINICAL’ ZEN DURAGON ZEGOEN ARETO BAKARRA

$]RND SOD]D HGR 6DQ $JXVWLQ HOL]D HUH DQW]H]ODQDN WDXODUDW]HNR HUDELOL ]LUHQ 2EUHJRQHN HVNROD L]DQGDNRDUL EXUX] JRUGHW]HQ GXHQ RURLW]DSHQD DGLHUD]JDUULD GD ţPHULWX L]XJDUULD ]XWHQ JXUH antzezlanak ikusten joaten zirenek, akustika oso W[DUUD ]HODNR HWD EHUWDNR WHQSHUDWXUD RUDLQGLN HWD tamalgarriagoa zelako�.

SH]HWD HWD RJHUOHNRHNLQ 6DQ )DXVWR -XDQ GH ,FLDU HGR 6DQ 5RNH DX]RHWDQ HPDQDOGLDN DQWRODWX JHQLWXHQŤ JRJRUDW]HQ GX 2EUHJRQHN %HUWDUDWXWDNR WDOGHDN JDLQHUD (VSDLQLD PDLODQ ]HXGHQ SXQWDNR NRQSDLQLD LQGHSHQGHQWHDN L]DQ ]LUHQ (OV -RJODUV 7HDWUR GH OD 5LYHUD 7£EDQR 7HDWUR GHO 0HGLRG¯D eta beste hainbat.

'XUDQJRNR DX]RDN HUH DJHUOHNX L]DQ ]LUHQ HNR hamarkadako lehen urteetan, urte haietan bost DQW]HUNL ]LNOR DQWRODWX ]LWXHQ RUDLQGLN SURIHVLRQDOL]DWX JDEH ]HJRHQ *HURDN ĹŁ8GDODN HPDQGDNR GLUX DSXU EDWHNLQ HWD GHQGD] GHQGD EDWXWDNR

HNR KDPDUNDGDQ 6DQWD $QD RVWHNR Ĺ 6DOÂľQ 'RPLQLFDOĹĄ ]HQ 'XUDJRQ ]HJRHQ DUHWRD HWD *HURDNR kidea zen Julio Perugorria arduratzen zen bertako SURJUDPD]LRDUHNLQ 2UGXUDNR PDUW[DQ ]HJRHQ Elorrion zuzeneko emanaldiak zein zinea ema-

Antzerkigintza Durangaldean. Antzokien loraldia

WHNR HJRNLWX ]HQ $UULROD .XOWXU $UHWRD 2KLWXUD berriak eta kulturaren egarria asetzeko beharra DOGDUULNDW]HQ ]XWHQ KDLQEDW HORUULDUUHN HWD 8GDODN LW[LWD ]HJRHQ ]LQHD HURVL HWD EHKDUUH]NR HJRNLW]DSHQDN HJLQ ]LWXHQ NR XUULDUHQ DQ LUHNL zituen ateak. $QW]HUDNR JDUDSHQD L]DQ ]XHQ ERVW XUWH EHUDQGXDJR =RUQRW]D $UHWRDN 8GDODN Å£SULEDWXD ]HQ &LQH =RUQR]D HURVL ]XHQ HDQ HWD DQW]RNL EDW HJLWHD SODQWHDWX ]XHQ +RUUHWDUDNR KDLQEDW ODQ HJLQ EHKDU L]DQ ]LUHQ 3DWLRD HWD DQÊžWHDWURNR HVtruktura ez zen ukitu baina beste dena hustu egin ]HQ DJHUWRNLD RVR W[LNLD ]HODNR HWD HVWUXNWXUD HV]HQLNR EHUULD HJLQ EHKDU ]HQH] WHLODWXD DOW[DWX HJLQ ]HQŤ /XLV -DYLHU 8JDUWH NXOWXU WHNQLNDULDUHQ esanetan.

e

Cecilia Paganini San Agustin Aretoan.

93

Beste bost urte igaro ziren eskualdeko hirugarren DQW]RNLD JDX]DWX DUWH 'XUDQJRNR 6DQ $JXVWLQ .XOWXU *XQHDN NR LUDLODUHQ Q DWHDN LUHNL zituen, eliza izandako eraikinean beharrezkoak ziren lanak egin ondoren. %HUULDJRDN GLUD ,XUUHWDNR ,EDUUHW[H .XOWXU (W[HD %HUUL]NR .XOWXU (W[HD ]HLQ $EDGL³RNR (UURWD .XOWXU (W[HDQ HJLQGDNR DUHWRDN JX]WLDN urtetik aurrera irekitakoak baitira. Antzoki sare ederra osotu dute denen artean eta urtean zehar SUHVWDW]HQ HWD HVNDLQW]HQ GXWHQ SURJUDPD]LRD eskualdeko zein inguruetako arte eszeniko zaleak asetu ditzake.

Joseba Gorostiza I Kazetaria

g Jon Irazabal Agirre

e Txelu Angoitia / Archivos

Arandia Una tierra con historias

A

randia, en la anteiglesia de Iurreta, es el acceso natural, desde las tierras de Bizkaia, al gran valle que genera el Ibaizabal y que histĂłricamente se ha conocido como la “Tierra de Durangoâ€?. Hoy en dĂ­a, la gente vincula Arandia al puente y a los restos de la ferrerĂ­a adyacente al Ibaizabal SHUR $UDQGLD HV XQ ÂŁUHD PXFKR PÂŁV DPSOLD /D HUPLWD GH 6DQWD $SRORQLD VH FLWD HQ ORV GRFXPHQWRV FRPR OD HUPLWD GH 6DQ -XOLÂŁQ \ 6DQWD $SRORQLD GH $UDQGLD (Q VX MXULVGLFFLÂľQ DFRJÂŻD DGHPÂŁV GH ORV FDVHUÂŻRV VLWXDGRV IUHQWH D la ermita y el complejo fabril, los de Aldekoa, Barrenengoa, Arandiatorre, los dos de Amoruaga, Lebariotegi etc. Arandia es la gran llanura que en la margen izquierda del rĂ­o Ibaizabal da acceso al barrio de Orozketa, de cuya cofradĂ­a forma parte.

e

Antepara y edificio de la ferrerĂ­a. Ricardo Doliwa, 1950.

E

sta tierra, insegura en el Medievo, hace su entrada en la

San JuliĂĄn o Santa Apolonia de Arandia

historia en el aĂąo 1075, cuando los monjes de San MillĂĄn de la Cogolla fundan un nuevo centro religioso en ella, con la clara pretensiĂłn de

7UDV HVH GDWR SXQWXDO GH VX KLVWRULD HV GHVconocida. La advocación original de la ermita de $UDQGLD VHU¯D OD GH ţ6DQ -XOL£Q \ 6DQWD %DVLOLVDŤ

explotarla. Tras la fundaciĂłn, los curas de San Trokaz de AbadiĂąo pleitearon contra los de San MillĂĄn de la Cogolla, en base a que era un tĂŠmino de su jurisdicciĂłn y no procedĂ­a que fuera administrado o explotado por los monjes riojanos. El juez dictaminĂł a favor de San MillĂĄn de la Cogolla, pero les ordenĂł que compensaran a los de AbadiĂąo con la ofrenda de varias vacas.

e

Ermita de San JuliĂĄn.

e

e

Iglesia de Arbulu.

Ă bside y altar de la ermita de San JuliĂĄn.

aunque en los documentos se le cita FRPR HUPLWD GH ĹŁ6DQ -XOLÂŁQ \ GH 6DQWD $SRORQLDŤ \ VH FHOHEUDQ ODV ĘžHVWDV HO GH IHEUHUR IHVWLYLGDG GH 6DQWD $SRORQLD (UD FRVWXPEUH TXH HVH GÂŻD DFXGLHUD D OD HUPLWD OD &RUSRUDFLÂľQ GH 'XUDQJR VLHQGR UHFLELGD SRU OD GH ,XUUHWD 3UHYLDPHQWH HO GH HQHUR IHVWLYLGDG GH 6DQ 9LFHQWH OD &RUSRUDFLÂľQ GH ,XUUHWD JLUDED YLVLWD D OD HUPLWD GH 6DQ 9LFHQWH GH 0LNHOGL GRQGH HUD DJDVDMDGD SRU ODV autoridades duranguesas. /D HUPLWD SUHVHQWD XQ ÂŁEVLGH VHPLFLUcular y, en el interior, un arco de medio SXQWR VHSDUD OD QDYH \ HO SUHVELWHULR 7LHQH XQ UHWDEOR FRQ OD LPDJHQ GH 6DQWD $SRORQLD HQ VX FHQWUR OD LPDJHQ GH 6DQ -XOLÂŁQ D XQ ODGR \ DO RWUR XQD VXSXHVWD LPDJHQ GH 6DQWD %DVLOLVD

e

Camino de Arandia. Al fondo, la ferrerĂ­a y antigua panaderĂ­a de Pedro JosĂŠ Onaindia. Ricardo Doliwa.

100

astola

(Q HO VLJOR ;9,,, HVWDED HQ UXLQDV (Q HO RELVSR )UDQFLVFR 0DWHR GH $JXLULDQR \ *¾PH] SURKLEL¾ OD FHOHEUDFL¾Q GH OD PLVD \ RUGHQ¾ VX GHPROLFL¾Q HQ FDVR GH TXH QR IXHUD UHSDUDGD $ OR ODUJR GHO VLJOR ;,; VH SURFHGL¾ HQ GLYHUVDV RFDVLRQHV D VX DUUHJOR (Q PDU]R GH XQ YHQGDYDO GHVWUX\¾ VX WHMDGR SRU OR TXH VXIUDJDGD SRU HO D\XQWDPLHQWR \ ORV YHFLQRV VH HGLʞF¾ XQD HUPLWD GH QXHYD SODQWD FRQVHUY£QGRVH VRODPHQWH OD IDFKDGD GRQGH VH DVLHQWD OD SXHUWD GH DFFHVR (Q IXH UHVWDXUDGD D LQLFLDWLYD GHO MHVXLWD 9LFHQWH =DEDOD \ HQ ORV LQWHJUDQWHV GH XQ ţFDPSR internacional de trabajo� rehabilitaron los muros H[WHULRUHV $FWXDOPHQWH VX HVWDGR HV GHSORUDEOH con grave riesgo de ruina.

Torre de Arandia $UDQGLD HUD XQD ]RQD HVWUDWÂŤJLFD 3RU HOOD GLVFXUUÂŻD HO FDPLQR TXH XQÂŻD %LOEDR FRQ 'XUDQJR \ *LSX]NRD \ FLUFXODEDQ JUDQ FDQWLGDG GH PHUFDQFÂŻDV \ YLDMHURV D ORV TXH VH FREUDEDQ SRUWD]JRV \ RWURV WLSRV GH JUDYÂŁPHQHV ĘžQDQFLHURV (VH FRQWURO VH HMHUFÂŻD GHVGH OD WRUUH GH $UDQGLD XQ OLQDMH VHFXQGDULR DVRFLDGR DO EDQGR RÂłDFLQR \ YLQFXODGR D OD WRUUH GH 0XQWVDUDW] GH $EDGLÂłR $GHPÂŁV GH FRQWURODU ORV PRYLPLHQWRV FRPHUFLDOHV WDPELÂŤQ PDQWHQÂŻD VXV IXQFLRQHV PLOLWDUHV HQ XQR GH ORV DFFHVRV DO 'XUDQJXHVDGR HQ XQD ÂŤSRFD LQHVWDEOH LQPHUVD HQ OD JXHUUD GH EDQGRV GH ĘžQDOHV GH OD (GDG 0HGLD (Q HQ SOHQR HQIUHQWDPLHQWR HQWUH ORV SDUWLGDULRV GH 3HGUR GH $EHQGDÂłR \ ORV GH *ÂľPH] *RQ]ÂŁOH] GH %XWUÂľQ ÂŤVWRV ÂźOWLPRV DVHGLDURQ OD WRUUH GH 0XQWVDUDW] HQ $EDGLÂłR $ SHVDU GHO uso de una bombarda, en el ataque no FRQVLJXLHURQ UHQGLU OD WRUUH (O VHÂłRU GH ButrĂłn se vio forzado a retirarse y en esa retirada se vengĂł quemando la torre de Arandia y la de Berna.

e

CaserĂ­o Torre en los aĂąos 70. Foto Sol.

(O SRGHU GH ORV $UDQGLD VH VXSHGLWDED RULJLQDULDPHQWH D OD DQWHLJOHVLD GH ,XUUHWD SHUR PÂŁV WDUGH SDVÂľ DO ÂŁUHD GH OD YLOOD GH 'XUDQJR GRQGH SHUVRQDMHV HQlazados con el linaje de Arandia ejercieURQ FDUJRV PXQLFLSDOHV \ HFOHVLÂŁVWLFRV $UDQGLD HUD XQ SDUDMH PX\ SHOLJURVR 6H VXFHGÂŻDQ FDQWLGDG GH URERV H LQcluso muertes de viajeros en las que HVWDEDQ LPSOLFDGRV ORV PRUDGRUHV tanto de la torre de Arandia como la de %HUQD 8QD PXHVWUD GH HOOR HV HO SOHLWR TXH HQ VH LQWHUSXVR D 2FKRD GH

e

Carretera de Santa Apolonia. Ricardo Doliwa.

e

Ermita y caserío San Julián.

$UDQGLD SRU KHULGDV SURGXFLGDV D -XDQ GH (FKDEXUX (Q SOHLWHDURQ HO GXUDQJX«V -XDQ 6DH] GH %DUUDVTXL \ 3HGUR GH $UDQGLD SRU OD PXHUWH GH -XDQ GH $UDQGLD $³RV P£V WDUGH HQ 0DUW¯Q GH ,]D GH 'XUDQJR \ 0DUW¯Q 'RPLQJR GH $UDQGLD DFXGLHURQ D ORV WULEXQDOHV SRU XQ DWDTXH FRQ KHULGDV JUDYHV $GHP£V -XDQ 0DUW¯QH] GH $UDQGLD WRPµ SDUWH HQ HQ HO LQWHQWR GH PDWDU HQ OD -XQWD GH *HUQLND DO OLFHQFLDGR *µPH] GH OD 3XHUWD TXH KDE¯D VLGR FRUUHJLGRU GHO 6H³RU¯R GH %L]NDLD \ D VX WHQLHQWH GH OLFHQFLDGR *DUF¯D 3«UH] GH &DVWLOOD /D SDFLILFDFLµQ GHO SD¯V FRQ HO ILQDO GH OD JXHUUD GH EDQGRV KL]R TXH OD FDVD WRUUH SHUGLHUD VX uso militar y en un momento desconocido la vieja torre banderiza, como sucederá con otras PXFKDV RWUDV GDU£ SDVR D XQ HGLILFLR

Caseríos de Arandia (Q HVWD SHTXH³D OODQXUD DGHP£V GH OD FLWDGD WRUUH KR\ FDVHU¯R \ GHO FRQMXQWR IDEULO VH OHYDQWDEDQ YDULRV FDVHU¯RV 1R FRQRFHPRV VXV IHFKDV GH FRQVWUXFFLµQ GHEL«QGRQRV GH FRQIRUPDU con las referencias que hallamos en diferentes GRFXPHQWRV (Q HO ¼OWLPR FXDUWR GHO VLJOR ;9, VH FLWDQ ORV FDVHU¯RV /HEDULRWHJL H ,WXUULRW] \ HQ ODV SULPHUDV G«FDGDV GHO VLJOR ;9,, VRQ FLWDGRV $OGHNRD \ (UGRL]D (QWUH ORV FDVHU¯RV GHVWDFD IUHQWH D OD HUPLWD HO FDVHU¯R GH 6DQ -XOL£Q %HOOR FDVHU¯R FRQVWUXLGR HQ FRQ GREOH DUFDGD TXH HQ VX SRVWH R FROXPQD FHQWUDO SUHVHQWD XQD WDOOD PRVWUDQGR HO URVWUR GH XQ DQJHORWH R TXL]£V XQD DOHJRU¯D DO YLHQWR 6H FRPSOHPHQWD FRQ OD LQVFULSFLµQ GH OD IHFKD GH

102

astola

FRQVWUXFFLµQ \ ODV OODYHV GH VDQ 3HGUR 6REUHVDOH VREUH WRGR VX IDFKDGD GHFRUDGD KR\ G¯D PX\ GHWHULRUDGD TXH SUHVHQWDED HQ VX FHQWUR XQ UHORM VRODU \ VREUH OD LPSRVWD H[LVWHQWH HQWUH OD SODQWD EDMD \ HO SULPHU SLVR XQD FHQHID GHFRUDGD con aves, cazadores y otros elementos dibujados esquemáticamente. El resto de la fachada estaba SLQWDGD VLPXODQGR SLHGUDV GH VLOOHU¯D (VWD FRQVWUXFFLµQ GHO VLJOR ;9,,, SRVLEOHPHQWH VXVWLWX\µ D XQD DQWHULRU GDGR TXH GLFKR FDVHU¯R \D HV FLWDGR HQ OD IRJXHUDFLµQ UHGDFWDGD HQ (Q HVWD IRJHUDFLµQ DGHP£V GH ODV HGLÊžFDFLRQHV VH³DODGDV VH UHVH³DQ HO FDVHU¯R %DUUHQHQJRD \ RWUDV GRV con el nombre de Arandia-goitia.

e

Conjunto fabril de Arandia Además del trabajo en la agricultura y ganadeU¯D OD LQGXVWULD KD VLGR PX\ LPSRUWDQWH HQ HVWH HQFODYH 0XHVWUD GH HOOR HV HO FRQMXQWR IDEULO GH $UDQGLD KR\ HQ G¯D HQ UXLQDV FRPSXHVWR SRU OD IHUUHU¯D SURSLDPHQWH GLFKD OD KDELWDFLµQ R YLYLHQGD GH ORV SURSLHWDULRV R HPSOHDGRV HO PROLQR OD SUHVD \ HO SXHQWH TXH IRUPDED SDUWH GHO FDPLQR UHDO TXH WUDQVFXUU¯D GH 'XUDQJR D Bilbao.

Puente, presa, y dos vistas de los restos de la ferrería de Arandia.

Arandia: una tierra con historias

103

La primera cita conocida de la ferrerĂ­a de Arandia es de 1542.

e

Antiguos planos de la zona. Archivo FundaciĂłn Sancho el Sabio.

6H GHVFRQRFH HO RULJHQ \ PRPHQWR HQ TXH IXH HULJLGD OD IHUUHU¯D GH $UDQGLD (V GH VXSRQHU TXH IXH HQ OD %DMD (GDG 0HGLD FXDQGR HO PRYLPLHQWR LQGXVWULDO \ VREUH WRGR OD DFWLYLGDG GH ODV IHUUHU¯DV HQ HO 'XUDQJXHVDGR HV LPSRUWDQWH (Q HO FDVR GH $UDQGLD OD SULPHUD FLWD FRQRFLGD HV GH (Q HQ XQD GH ODV VHVLRQHV GHO D\XQWDPLHQWR GH 'XUDQJR VH PHQFLRQD ţHO FDPLQR TXH YD D OD IHUUHU¯D GH $UDQGLDŤ (Q HO UHQWHUR GH 'XUDQJR VH TXHMD GH TXH HQ ODV IHUUHU¯DV GH %HODXVWHJL (W[HEDUULD 2URELR \ $UDQGLD VH YHQG¯D KLHUUR GH forma fraudulenta.

+DEÂŻD GLIHUHQWHV WLSRV GH IHUUHUÂŻDV /DV ĹŁIHUUHUÂŻDV mayoresâ€? se dedicaban a fundir el mineral de hierro y suministrarlo en grandes tochos a las IHUUHUÂŻDV PHQRUHV SDUD VX WUDQVIRUPDFLÂľQ /DV ĹŁIHUUHUÂŻDV WLUDGHUDVŤ IXQGÂŻDQ KLHUUR SHUR JHQHUDQGR EDUUDV PÂŁV PDQHMDEOHV SDUD VX PDQLSXlaciĂłn y las “sartenerasâ€? fabricaban sartenes, SDODV UHMDV GH DUDGRV \ RWURV ÂźWLOHV /D IHUUHUÂŻD de Arandia ejerciĂł las tres modalidades segĂşn OD ÂŤSRFD GH VX KLVWRULD (Q DSDUHFH FRPR IHUUHUÂŻD PD\RU (Q FRPR WLUDGHUD \ DO ĘžQDO como sartenera.

104

astola

'LVSRQHU GH XQ U¯R FRPR HO ,EDLzabal, con un gran caudal de agua GXUDQWH WRGR HO D³R SRVLELOLWµ OD instalación de un ingenio fabril TXH SRG¯D SURGXFLU KDVWD HQ ORV PHVHV GH HVW¯R 3HUR HVD FHUFDQ¯D DO U¯R WDPEL«Q OH KL]R VXIULU ODV FRQVHFXHQFLDV TXH ODV SHULµGLFDV ULDGDV SURGXF¯DQ HQ HO SXHQWH OD SUHVD \ VXV FDQDOHV $ WRGR OR ODUJR GH VX KLVWRULD GHVGH HO VLJOR ;9, DO ;; KDOODPRV UHIHUHQFLDV D GD³RV JHQHUDGRV HQ OD IHUUHU¯D GH $UDQGLD SRU DYHQLGDV GHO ,EDL]DEDO

e

Ermita de San Julián.

&XDQGR HO DVWXULDQR *DVSDU 0HOFKRU GH -RYHOODQRV YLDMD SRU %L]NDLD HQ YLVLWD ODV IHUUHU¯DV de Berna y Arandia, que estaban “secas”, es decir FHUUDGDV 0£V DGHODQWH VH YROYHU¯DQ D DEULU FRPR FRQVWDWDPRV HQ OD GRFXPHQWDFLµQ PXQLFLSDO (Q VX SURSLHWDULR )UDQFLVFR ;DELHU GH $]NDUUDJD GHFODUD TXH HQ HO ELHQLR VH HODERUDURQ TXLQWDOHV GH KLHUUR /D IHUUHU¯D GHMµ GH GHVDUUROODU VX DFWLYLGDG LQGXVWULDO KDFLD $O GLVSRQHU GH XQD SUHVD FRQ VX FRUUHVSRQGLHQWH HVFOXVD HUD KDELWXDO TXH ODV IHUUHU¯DV FRKDELWDUDQ FRQ LQVWDODFLRQHV KDULQHUDV R TXH ODV IHUUHU¯DV VH transformaran en molinos. Tenemos constancia GH HOOR GHVGH FXDQGR 3HGUR %HOWU£Q GH %HGLD GH =DOGLEDU 0DULQD GH *XHUUD -XDQ 5XL] GH 0XQFKDUD] \ 0DUW¯Q ,E£³H] GH 6DOFHGR SOHLWHDQ HQ WRUQR D ORV PROLQRV GH $UDQGLD (Q VH OH cita en las cuentas del mayordomo de la iglesia de ,XUUHWD 'XUDQWH HO VLJOR ;; VH LQVWDOµ HQ HO PLVPR OXJDU OD SDQDGHU¯D GH 3HGUR -RV« 2QDLQGLD HO FXDO HQ HULJLµ OD FDVD GLVH³DGD SRU HO DUTXLWHFWR -XDQ $UDQFLELD TXH VH OHYDQWD MXQWR DO SXHQWH GH $UDQGLD HQWUH HO U¯R \ OD FDUUHWHUD QDFLRQDO /DV UHIHUHQFLDV DO SXHQWH GH $UDQGLD TXH VDOYD HO U¯R ,EDL]DEDO QRV OOHJDQ JHQHUDOPHQWH WUDV KDEHU

e

Detalle del puente de Arandia.

VXIULGR GD³RV SRU JUDQGHV DYHQLGDV GH DJXD /D SULPHUD FLWD OD HQFRQWUDPRV HQ FXDQGR HO $\XQWDPLHQWR GH 'XUDQJR FHGH D 2W[RD 5XL] GH /DUL] YDULRV £UEROHV SDUD UHSDUDU GLFKR SXHQWH TXH SRVLEOHPHQWH VHU¯D GH PDGHUD DIHFWDGR SRU XQD ULDGD (O DFWXDO SXHQWH GH SLHGUD IXH OHYDQWDGR HQ HO VLJOR ;9,,, \ HUD GH SURSLHGDG SDUWLFXODU (Q 0DUW¯Q GH (UH³DJD \ VLHWH YHFLQRV P£V GHO HQWRUQR GH $UDQGLD UHFRQRFHQ TXH HO SXHQWH DO LJXDO TXH OD SUHVD \ OD IHUUHU¯D VRQ SURSLHGDG GH -RV« 0DU¯D GH $PSXHUR \ ʞUPDQ XQ DFXHUGR DQWH HO QRWDULR GH 'XUDQJR 7RP£V GH $UHLWLR SDUD SRGHU KDFHU XVR GHO SXHQWH D FDPELR GH KDFHUVH HOORV FDUJR GH ODV UHSDUDFLRQHV TXH QHFHVLWH

Arandia: una tierra con historias

e

105

Vistas del Ibaizabal desde el puente de Arandia.

106

e

astola

Puente y antigua panaderĂ­a de Onaindia.

e

RebaĂąo en la zona de Arandia.

Arandia: una tierra con historias

e

107

Rio Ibaizabal a su paso por Arandia. Foto Sabino Ansorena.

(Q FXDQWR D OD SUHVD HULJLGD HQ HO U¯R ,EDL]DEDO HV GH VXSRQHU TXH IXH FRQWHPSRU£QHD D OD IHUUHU¯D ya que es uno de sus elementos básicos. Al estar HQ HO FDXFH GHO U¯R UHFLEH GH PDQHUD GLUHFWD HO LPSDFWR GH ODV DJXDV DV¯ FRPR ORV HIHFWRV GH ODV ULDGDV 'H HV OD SULPHUD UHSDUDFLµQ GH OD TXH WHQHPRV FRQVWDQFLD VHJ¼Q FRQVWD HQ HO SULPHU OLEUR GH FXHQWDV GH ,XUUHWD 0HGLR VLJOR GHVSX«V HQ QXHYDPHQWH VHU£ UHSDUDGD \ GH QXHYR VXIULU£ GD³RV SRU XQD ULDGD HQ 6HJ¼Q OD documentación que se conserva en el Archivo GHO &RUUHJLPLHQWR HQ XQD DYHQLGD GH DJXD GHMµ SU£FWLFDPHQWH VLQ SUHVD D OD IHUUHU¯D 2WUD DYHQLGD URPSHU¯D OD SUHVD HQ

(Q ORV DOERUHV GHO VLJOR ;; ODV FDPSDV GH $UDQGLD fueron testigo de los inicios de la aeronáutica en (XVNDO +HUULD \ D SXQWR HVWXYLHURQ GH DOEHUJDU HO DHURSXHUWR TXH P£V WDUGH VH FRQVWUXLU¯D HQ 6RQGLND WDO \ FRPR VH UHVH³µ HQ HO Q¼PHUR GH HVWD UHYLVWD $VWROD )XH WDPEL«Q XQ OXJDU YLQFXODGR D OD FDQWHU¯D FRQ FDQWHUDV GH SLHGUD DUHQLVFD SDUD ODV TXH OOHJµ D GLVSRQHU KDVWD GH XQ FDUJDGHUR GH ferrocarril. /D H[WHQVD OODQXUD GH $UDQGLD HV VLQ GXGD XQ WHrritorio de hábitat y tránsito lleno de historias.

Jon Irazabal Agirre I Ikerlaria

g Garazi Arrizabalaga

JosĂŠ Manaut, artista valentziarraren erbestea Durangon

e

JosĂŠ Manaut margotzen.

112

e

astola

JosĂŠ Manaut gaztetan.

JosĂŠ Manaut, artista valentziarraren erbestea Durangon

Diario de un confinado. Durango (Vizcaya). Agosto de 1944 DĂ­a 18 Durango?

Una estaciĂłn de ferrocarril de ciudad pequeĂąa. No hay consigna. Con la gabardina al brazo y la cartera, deambulo por las calles del pueblo, cuyo nĂşcleo pronto estĂĄ recorrido. Las siete y media de la tarde. Calor y soledad, a pesar de la gente totalmente extraĂąa para mi. Junto a la estaciĂłn, una gran plaza con su monumento y kiosco para mĂşsica, sombreada con magnĂ­ficos plĂĄtanos, y un gran frontĂłn de sillares de piedra, el clĂĄsico frontĂłn vasco donde los pelotaris hacen sus proezas.

T

onu malenkoniatsu honekin deskribatu zuen -RVÂŤ 0DQDXW SLQWRUH YDOHQW]LDUUDN NR 'XUDQJR %HUH LGHLD HUUHSXEOLNDUUDN WDUWHNR KLULELOGXDQ NRQĘžQDWX ]XHQ IUDQNLVPRDN 'XUDQJRQ HJLQ ]XHQ XUWHDQ 0DQDXWHN HJXQHURNRD LGDW]L ]XHQ LNXVLWDNR SDLVDLDN H]DJXWXWDNR SHUWVRQDN eta erbesteratu modura zituen sentimenduak agertuz. -RVÂŤ 0DQDXW 9LJOLHWWL /OLULDQ 9DOHQW]LD MDLR ]HQ NR XUULDUHQ DQ %HUH DLWD DUWH NULWLNDULD abokatua eta kazetaria izan zen. Kultur giro horreWDQ KD]L ]HQ 0DQDXW HWD PXWLNR NRVNRU EDW ]HOD 9DOHQW]LDNR $UWH (GHUUHQ (VNRODQ ikasi zuen. Pintura, eskultura eta grabatua lantzen ziren eskola berezi batean jarraitu zituen ikaskeWDN HWD EHUWDQ LUDNDVOH -RDTXÂŻQ 6RUROOD SLQWRUH H]DJXQD L]DQ ]XHQ XUWHUHNLQ DQ EHUH lehenengo erakusketa egin zuen.

e

Manauten Durangoko egunerokoa, 1944/1945. Madrilgo Carlos III Unibertsitatearen artxiboa.

113

114

astola

Muchas casas derruidas por los bombardeos de la aviaciĂłn. Casonas vetustas todas de piedra con escudos nobiliarios admirables. Un rĂ­o pequeĂąo que atraviesa la ciudad. Junto a la iglesia mayor un inmenso pĂłrtico muy antiguo. Muchos soldados. El cuartel de la Guardia Civil estĂĄ en una calle anodina frente a la magnĂ­fica residencia de los padres jesuitas. Hago mi presentaciĂłn ante el comandante del puesto, que es un cabo. Confinado en Durango. Castigado a vivir aquĂ­. Pero serĂĄ posible “vivir aquĂ­â€?? Mi vida? Solo mi vida? No! Y la vida de “aquellosâ€?? Ramas despojadas del tronco! Trasplantado a la fuerza en la hĂşmeda y austera Vizcaya.

)RUPDNXQW]D HWHQJDEHD L]DQ ]XHQ VDULDN MDVRtzen eta erakusketak egiten zituen bitartean. 6DVRLNR JREHUQXDN EHND EDW HPDQ ]LRQ +RUUL esker, ikasketekin jarraitzeko aukera izan zuen DW]HUULDQ )UDQW]LD %HOJLND HWD +HUEHKHUHWDQ zehazki.

KDPDUNDGDQ (VSDLQLDUD LW]XOL ]HQ HWD LUDkasle lanetan hasi zen. Baina dena trunkatu zen 0DQDXWHQ EL]LW]DQ 6RUNXQW]D] EHWHULNR XUWH KDLHN SDUH] SDUH R]WRSR KDQGLD DXUNLWX ]XWHQ *HUUD =LELOD HWD IUDQNLVPRD 0DQDXWHQ DUWHD H] zen beharko lukeen beste heldu eta ondorioz, ez dute garaiko artista garrantzitsutzat jo. NR X]WDLODUHQ DQ DOW[DPHQGX PLOLWDUUDUHQ HJXQHDQ 0DQDXW 9DOHQW]LDQ ]HJRHQ HWD JXUDVRHQ HW[HDQ JHOGLWX ]HQ 0DQDXWHN H]NHUUHNR LGHRORJLD ]XHQ HWD DOW[DPHQGX PLOLWDUUDUHQ DXUND DJHUWX ]HQ KDVLHUDWLN (ONDUWH HUUHSXEOLNDUUHNLQ batu eta hezkuntza, dibulgazioa eta ondasun kulturalarekin zerikusia zuten zereginak garatu ]LWXHQ =LELOHNLQ HWD JHUUDQ SDUWH KDUW]HQ ]XWHQ soldaduekin irakurketa bultzatzeko egin zuen lan. Liburuak eta eskola-materiala bilatu eta banatzen ]LWXHQ 8UWH KDLHWDQ 0LJXHO +HUQDQGH] SRHWD HWD GUDPDWXUJRDUHQ WDPDLQDNR SHUWVRQDN H]DJXWX ]LWXHQ (UUHSXEOLNDNR *REHUQXDUHQ NXOWXUD VDLODrekin ere kolaboratu zuen. *HUUDUHQ KDVLHUDUHNLQ EDWHUD 0DGULO HUUHEHOGHHQ PHQSH JHUDWXNR ]HQ EHOGXU ]LUHQ HWD KRUUH-

e

JosĂŠ Manauten erretratoa.

JosĂŠ Manaut, artista valentziarraren erbestea Durangon

e

115

“Vagamundos�, Manauten margo bat. 1948.

JDWLN *REHUQXD 9DOHQW]LDUD HUDPDQ ]XWHQ NR D]DURDQ (VSDLQLDNR KLULEXUXDQ JRUGHW]HQ ziren museotako artelan garrantzitsuenak ere 9DOHQW]LDUD HUDPDWHD SHQWVDWX ]XWHQ HWD JDUDLNR LQWHOHNWXDOHN HUH EHUWDUD DOGH HJLQ ]XWHQ -RVHS Renau, Arte Ederretako zuzendaria, izan zen leku-aldatze horren erantzulea. Valentzia kultura, hezkuntza eta artearen hiriburua bihurtu zen. $UWHD H]NHUUHNR LGHLHQ SURSDJDQGDUDNR HUDELOL ]XWHQ ,]DQ HUH JHUUD JDUDLDQ DUWHDN L]DHUD PHUNDQWLOLVWD JDOGX ]XHQ HWD HUUHSXEOLNDUHQ DOGHNR PH]X HWD SURSDJDQGDUDNR HUDELOL ]HQ +RUUHN 0DQDXWHQ ODQHDQ HUH HUDJLQD L]DQ ]XHQ

Ez da harritzekoa, beraz, Valentzia frankisten joPXJD ELKXUWX L]DQD *DUDLNR HUUHSXEOLNDU LQWHOHNtualen kontrako ekintzak egiten hasi ziren eta beQHWDNR NDOEDULRD ELKXUWX ]HQ HJRHUD $W[LORNHWDN GHVDJHUW]HDN HWD HVSHW[HUDW]HDN L]DQ ]LUHQ ţJRUUL DUULVNXWVXHQŤ DXUND =HUUHQGD EHOW]DN VRUWX ]LWX]ten artista, idazle, irakasle, katedratiko, abokatu HWD DEDUUHQ L]HQHNLQ -RV 0DQDXW 9LJOLHWWLUHQ L]HQD HUH ]HUUHQGHWDQ DJHUW]HQ ]HQ HUUHSXEOLNDrra, masoia eta antiklerikala izateagatik. Hasieran HW[HDQ H]NXWDWXULN EL]L ]HQ EDLQD JHUR 0DGULOHUD LKHV HJLWHD ORUWX ]XHQ +DOD HUH DQ HVSHW[HUDWX ]XWHQ GLUXGLHQH] SHUWVRQD DQRQLPR EDWHN salatu eta gero.

116

e

e

astola

“Presos en la galeria� Manautek kartzelan eginadako margolana.

“Vista general de la galeria�. 1943.

&DUDEDQFKHOHNR HVSHW[HDQ HPDQ ]LWXHQ OHKHQJR hilabeteak, jendez gainezka zegoen kartzelan. =X]HQGDULDN EDLPHQD HPDQ ]LRQ PDUUD]WHNR (]NXWXDQ NDUW]HODNR EL]LW]DUL EXUX]NR DSXQWHDN hartzen zituen eta ikusten zuena marrazten zuen. 0DUUD]NL KRULHN IUDQNLVPR JDUDLNR HVSHW[HHQ LVSLOX ELKXUWX GLUD EHUWDQ DUJL X]WHQ GX 0DQDXWHN QRODNR HJRHUD QHJDUJDUULDQ EL]L ]LUHQ SUHVRDN +RULHWDNR DVNR )UDQFLVFR GH *R\DUHQ ţ*HUUDUHQ L]XJDUULNHULDNŤ JUDEDWXHNLQ SDUHNDWX GDLWH]NH =DUDJR]DNRDN XUWHDQ ,EHULDU 3HQLQWVXOD *HUUDQ LNXVLWDNR ERUWL]NHULD LVODWX ]XHQ XPRUH EHOW]H] HWD LURQLD] EHWHULNR JUDEDWXHWDQ 0DQDXWHN ere, kartzelan bizi eta ikusitakoa estilo beretsuan irudikatu zuen.

JosĂŠ Manaut, artista valentziarraren erbestea Durangon

DQ 'XUDQJRUD HUEHVWHUDWX ]XWHQ 0DQDXW EHUH IDPLOLDJDQGLN XUUXQ ]LJRUWXWD 6HPH DODED W[LNLDN ]LWXHQ HWD JRJRUUD HJLQ ]LW]DLRQ XUUXQGXWD HJRQ ]HQ GHQERUD 'XUDQJRUD KHOGX ]HQHNR EHUH lehengo sentimendua tristura izan zen. EguralGLDN HUH H] ]LRQ ODJXQGX KHOGX HWD KXUUHQJR HJXQHWDQ HXULDN H] ]XHQ DWVHGHQLN HPDQ 0HGLWHUUDQHRDQ KD]LWDNR SHUWVRQD ]HQ HWD HJX]NLD LD egunero ikusten zuen batentzat euria egunero LNXVWHD L]XJDUULD L]DQ ]HQ 0DQDXWHQW]DW 'XUDQgon lehengo egunak oso gogorrak izan ziren, eta berak aitortu zuenez, horrek bere izaeran ere eragina izan zuen.

117

ekartzera behartu zuen; zeru urdinak, eguzkiaren HUUHĘ&#x;H[X KRULDN EHUGH DUJLDN %HUH LUDNDVOH L]DQ ]HQ 6RUROODUHQ ODQHQ SDUHUD HJX]NLDUHQ GLVWLUDUD] EHWH ]LWXHQ 'XUDQJR HWD 'XUDQJDOGHNR SDLVDLDN %HUH NRDGURHWDNR SDLVDLD LGHDOL]DWX KRULHN PDLWDW]HUD KHOGX ]HOD HUH DLWRUWX ]XHQ 0DQDXWHN %HUH DXUUHWLN 'DULR GH 5HJR\RV SLQWRUH LQSUHVLRQLVWDN HUH 'XUDQJRNR NDOHDN HUUHWUDWDWX ]LWXHQ -RVÂŤ 0DQDXWHN KRUL RVR SUHVHQWH L]DQ ]XHQ HWD KRUUHJDWLN EHVWH LNXVSXQWX EDW HPDWHD RWX ]LW]DLRQ 5HJR\RVHQ LNXVSHJL SHUWVRQDOD H] ]XHQ ]DSDOGX QDKL HWD /OLULDNRDN EHUH EHJLHWDWLN LNXV-

DĂ­a 30 Salgo de la taberna. Llovizna. Las calles de Durango ofrecen un aspecto desolador. Bajo los pĂłrticos de Santa MarĂ­a varios viejos y dos curas platican sentados en los bancos. EstĂĄn inmĂłviles como personas encantadas. Existen realmente o son espectros? Un hombre inteligente, inquieto, envenenado por el tedio, se ha dejado dominar por su “demonioâ€?

=RULRQH] 0DQDXWHN DSXUND DSXUND GXUDQJDrren hurbiltasuna sumatu zuen eta horrek asko ODJXQGX ]LRQ 0DUJRW]HQ MDUUDLWX ]XHQ DVNRWDQ durangarrek eskatuta, eta margotzeak askeago VHQWLWX ]XHQ YDOHQW]LDUUD 'XUDQJRQ HJLQGDNR lanetan bere izaera estetikoa berreskuratu zuen. Alde batera utzi zituen kartzela garaiko marrazki EHOW] NULWLNR HWD WULVWHDN (VSHW[HNR PDUUD]NLHWDQ errealitate gordina islatzen zen, baina aurretik egindako marrazkietan edertasuna irudikatzen zuen, kasu batzuetan hain ederra ez zena ere ideaOL]DWX] 'XUDQJRNR ODQHWDQ EHUH KDVLHUDNR HVWLOR KDUL MDUUDLWX ]LRQ LUXGL DUJLDN SDLVDLDN HUUHWUDWX koloretsuak, etab. Kasu askotan, idealizazio hoUUHN 0HGLWHUUDQHRNR NRORUHDN %L]NDLNR KHUULHWDUD

WHQ ]XHQD PRGX SHUWVRQDOHDQ LUXGLNDWX ]XHQ Agian horregatik erabili zituen kolore horiek, bere sorterrikoak. Paisaiez gain, erretratu asko ere egin zituen. Ez GD EDLQD 'XUDQJRNR HJRWDOGLNR NRQWXD EDNDUULN Bere bizitza osoan erretratu eta autorretratu ugari egin zituen eta teknika desberdinak landu zituen. .DVX DVNRWDQ SDLVDLHWDQ EDLQR WHNQLND KREHDgoa erakutsi zuen erretratuetan. Begiradetan, LUULEDUUHHWDQ HVSUHVLRHWDQ QRUEHUDUHQ L]DHUD HUD HGHUUHDQ LVODW]HQ ]HNLHQ 'XUDQJRNR KDLQEDW SHUWVRQDUL HJLQ ]LHQ HUUHWUDWXD HWD KRULHWDNR DVNR KHUULWDUUHQ HW[HHWDNR KRUPHWDQ HJRQJR GLUD zintzilik.

118

e

astola

Santa Anako arkua. Manaut.

José Manaut, artista valentziarraren erbestea Durangon

XUWHDQ 'XUDQJRNR (]NXUGLNR $UHWRDQ 0Dnauti eskainitako erakusketa bat antolatu zen, DUWLVWD KLO EDLQR XUWHEHWH OHKHQDJR 2VDVXQ DUD]RDN WDUWHNR H] ]XHQ 'XUDQJRUD ELGDLDWX EDLQD HVNXWLW] EDW LGDW]L ]XHQ ,GDW]LDQ 'XUDQJRQ EHUH EL]LW]D HUUD]WX ]XWHQ SHUWVRQD EDW]XHQ L]HQDN DLSDWX ]LWXHQ +RULHQ DUWHDQ DLSDPHQ EHUH]LD HJLQ ]LHQ %XJDOOR IDPLOLDUL )UDQFLVFR HWD (PLOLR %DTX«UL HWD -RDQ 2OD]DUDQ DEDGHDUL $]NHQ KRUL 0DQDXWHQW]DW 'XUDQJRNR HVSLULWXD ELKXUWX zen. Haren izateko modu maitekorra, samurra HWD DODLD DLSDW]HQ ]XHQ JXWXQHDQ ţ%HUH KLW]DN QLUH PLVDQWURSLD VHQGDWX ]XWHQ EDOWVDPRD L]DQ ]LUHQŤ 6DUUL KLW] HJLWHQ ]XWHQ NXOWXUDUL EXUX] HWD DLSDW]HQ GXHQH] DEDGHDN ORUWX ]L]NLRQ EHUH margoen erosleak. Berari eskerrak ezagutu ziWXHQ JDUDLNR 'XUDQJRNR KDLQEDW KHUULWDU 2GLDJD %DVLOLR $UDQD 6ROGHYLOOD /DUUDFRHFKHD HWDE 2OD]DUDQ HUH PDUJRWX ]XHQ 0DQDXWHN

e

119

Durangon margotzen. 1945.

Día 3 de Enero de 1945 Conocer Bilbao y el Duranguesado tampoco supone conocer el País Vasco; hay que ir a Guipúzcoa y a la costa, sobre todo (y tengo grandes deseos de hacerlo pronto). Impresión básica: Trabajo+Iglesia+Taberna= País Vasco.

Erbestean egotea ez da erreza inorentzat, famiOLDWLN XUUXQ VRUWHUULWLN DOGHQGXWD HWD 0DQDXWHQW]DW NDUW]HODNR XUWH KRULHN HWD JHUR 'XUDQJRUD HWRUW]HD ]LJRU KDQGLD L]DQ ]HQ 'HQD GHQ EHUWDNR MHQGHDUL HVNHU DXUUHUD HJLQ ]XHQ HWD HVSHW[H JDUDLNR PDUUD]NLHNLQ DOGHUDWX] 'XUDQJRQ SLQtatutakoak askoz koloretsuagoak, baketsuagoak e

Juan Olazaran Manautek egindako bere erretratoarekin.

120

e

astola

Kurutziagako kurutzea. Manaut.

José Manaut, artista valentziarraren erbestea Durangon

121

eta ederragoak dira. Argi berezi batekin busti ]LWXHQ 'XUDQJDOGHNR SDVDLDN 0DQDXWL HVNHU JXUH ED]WHUUHN 0HGLWHUUDQHRNR SDLVDLHQ NXWVXD KDUWX ]XWHQ %HUH KLW]HWDQ 'XUDQJR Å $UFDGLDÅ¡ bat da, baina zirimiri eta lanbro gehiegirekin. Hala ere, “haitz handien hondoa, haraneko laboUDQW]DN EDVHUULDN ,EDL]DEDO HUUHND KLULELOGXNR bazterrak -Pinondo batez ere-, edertasun handiNRDN GLUD SDLVDLD QDWXUD OLULNRNR ³DEDUGXUHWDQ EDKHWXWDNR DUJL EHUDN ELOW]HQ GLWXŤ +RUL[H GD 'XUDQJR -RV« 0DQDXWHQ KLW]HWDQ

e

Mañaria Erreka eta Santa Ana.

Día 15 Esto es en resumen cuanto sé o conozco de la historia de Durango; poco es, pero es algo, porque casi nadie de los que pregunto saben una palabra, ni les importa.

e

Alfonso Soldevilla, José Manaut, Valentín Zubiaurre eta Juan Olazarán.

122

e

astola

Andra Mari Basilika. Victor Arrizabalaga Bilduma.

José Manaut, artista valentziarraren erbestea Durangon

123

Día 13 de Junio de 1945. Romería de Ezcurdi

Las beldades de Durango, entre tanto, se pasean por los andenes del parque; fue necesario que llegaran las fiestas para verlas, pues hacen vida recatada y sólo en la iglesia, donde pasan buena parte del día, se las ve seguramente.

-RV« 0DQDXW 9LJLOHWWLUHQ HJRHUD H] GD LVRODWXWDNR NDVX EDW *HUUD JDLUDNR HWD EDWH] HUH IUDQNLVPR JDUDLNR DUWLVWD DVNR HVSHW[HUDWXDN HUEHVWHUDtuak, erailak eta ezkutatuak izan ziren; lehen DLSDWXWDNR -RVHS 5HQDX EHUD 3LFDVVR PRGXNR artista ezagunak, gugandik gertuago; Arteta erEHVWHUDWXD /HNXRQD KLOD $OFDO£ *DOLDPR HUDLOD HWDE OX]H EDW *DUDL KDUWDNR DUWLVWD DVNRUHQ ODQD ez da ezagun egin, eta batzuk gehiago, beste baW]XN JXW[LDJR KDLHQ L]HQDN H] GLUD DUWH OLEXUXHWDQ DJHUW]HQ 0DQDXWHQ NDVXDQ HUH KRUL JHUWDWX ]HQ 'XUDQJRQ EDLQD HJRHUD EHUH]LD ]HODNR H]DJXWX HJLWHQ GXJX EHUH L]HQD HWD D]NHQ XUWHHWDQ 6WHOOD 0DQDXW EHUH DODEDUL HWD 0DGULOJR &DUORV ,,, D 8QLEHUWVLWDWHDUL HVNHU 0DQDXWHQ NDUW]HOD JDUDLNR PDUUD]NLDN SXEOLNDWX HWD HUDNXVNHWDN HJLQ GLUD Horrelako lanei esker, isilaraziak izan ziren artisten lanek argia ikusten dute orain.

Garazi Arrizabalaga I Durangoko Arte eta Historia Museoaren koordinatzailea

e

1970ean, Durangon, Manauti buruz egindako erakusketako katalogoa.

Barruko ibilbideak e Txelu Angoitia

Bost gonbidatuek barruko bidezidorretatik eramango gaituzte, sakoneko bidexka apaletatik. Paisaia ikusgarriak alde batera utzita, leku xumeetara eta intimoetara begiratzeko gonbitea egiten digute, eurentzat oso bereziak diren bazterretara gerturatzeko keinua. Sarritan bakoitzaren haurtzarora egiten dute bidaia. Rilke poeta handiak esan zuenez, horixe omen da “gure aberri bakarra�. Munduko lekurik kutunena denez, euren burua horra loturik dago. Leku hori gure jatorria izango da urliarentzat; helmuga sandiarentzat; eta ametsen lurralde hauskorra berendiarentzat. Ale honetara ekarri ditugun gonbidatuentzat toki horiek Durangaldean daude.

IGOR ELORTZA Autopistako aparkalekua, Iurreta Bertsolagunen zitalekua Autopistaren ertzean Ate bat irten plazara eta Berriz sartzeko etxean

LEIRE BILBAO Bixenta Mogel liburutegia, Durango Liburutegiak portuak bezalakoak dira, beti aurkituko duzu maitaleren bat itxaroten.

HONORIO CADARSO Amatsa, Iurreta Nafarroako Santxo IV erregeak emandakoa, Donemiliaga Kukulako monastegiaren jabegoa, eta Donemiliaga, Bermeo, Lekeitio eta Ondarroarekin lotzen zituen Ardoa eta Arrainaren Ibilbidean etapa amaiera. Olerkarien ibilbidea: Alonso de Ertzilla, Bitoriano Gandiaga, Sarrionandia, Felipe Arrese, Felix de Samaniego, Esteban Villegas, eta Gonzalo de Berceo, gazteleraz idatzi eta euskaraz berba egin zuen poeta. Amatzan errioxarra sentitzen naiz, nafarra, euskalduna, gurdizain, arrantzale eta olerkari. Denak bat, Ebroz bestaldeko Errioxa “Zazpiak bat� esaneko zazpigarrena balitz bezala.

VANESA FERNANDEZ Iurretako plaza Ixorretako San Migel plazan hazi eta hezi ginen familia eta herri giroan. Egunero geure maketoen eskolara joateko hemendik pasatzen ginen. Bertan Bitori, Karmele eta Irmak euskara eta euskal kultura maitatzen erakutsi ziguten. Klase ostean, bizikleta eta bokatarekin, plaza honetara gerturatzen ginen. Beranduago kontzertuak, txosnak, ekitaldiak‌ etorri ziren, plaza honetan euskal kulturaz jabetu ginen. Urtero, San Migel egunaren bezperan, familian hona etortzea mantentzen dugun ohituretariko bat da oraindik; Doniel Atxaren jasotzean, emakumeen soka gero eta indartsuagoa dela pozez ikusi, jarraian dantzari dantza parekidea, aspaldiko lagunak elkar ikusi, eta begiak bost segunduz itxiz gero, eszenatokian Maritere bere mikroarekin oraindik irudikatzen dut. Betidanik jatorri eta arraza desberdinen elkargunea izan da Ixorreta. Herritarrek herri euskaldun eta euskalzalea izateko bidea eman diote, harro egoteko modukoa da. Beste hiri eta lekuetan bizi izan (eta izango) banaiz ere, plaza honetatik ez hain urrun jaio zen idazlearen hitzak ez ditut ahazten, Nekez uzten du bere sorterria sustraiak han dituenak.

AITOR IRIARTE Elorrioko Ateneoa Arriola eskuratu genuenean gure ametsak gauzatzen ari ziren. Beheko solairuan komunera daraman pasabidea zegoen, zabalgune bat zuena. Hura ikusi eta, bereahala irudikatu genuen orain gehien atsegin dudan txokoa, ATENEOA. Zulo hori da musikaren kabia, Elorrixoko Klub musikala. Zulo horretan, 30 urtez, neonezko eta fokuen argien itzalpean, zenbat saio, zenbat emankizun, zenbat aldiz gozatu duten gure zentzumenek jazz, blues, pop, rock eta askotariko talde ikusgarriekin! Niretzat, ATENEOA musika darion leku goxo eta paregabea da.

«… Y PRENDEN LUZ ANTE LOS SEPULCROS» g Ander Berrojalbiz

e Txelu Angoitia

Un testimonio insólito acerca del culto a los difuntos en la Vizcaya del siglo XV

«… y prenden luz ante los sepulcros»

e

141

Grabado de Argiñeta del libro “El oasis, viaje al país de los fueros”. 1880.

E

l 26 de noviembre de 1465 SDUWLµ GH 3UDJD XQD FRPLWLYD GH YLDMHURV FRQWDQGR QREOHV HVFXGHURV FRFLQHURV VLUYLHQWHV SDMHV EXIRQHV \ XQ ODXGLVWD $O IUHQWH VH HQFRQWUDED HO EDUµQ /HµQ GH 5RVPLWKDO \ %ODWQD FX³DGR GH -RUJH GH 3RGLHEUDG UH\ GH %RKHPLD /D H[SHGLFLµQ TXH WDO YH] WXYLHUD DOJ¼Q WLSR GH PRWLYDFLµQ GLSORP£WLFD VH SURORQJµ KDVWD ELHQ HQWUDGR \ OOHYµ DO JUXSR GHVGH %RKHPLD D 3RUWXJDO GHVYL£QGRVH KDVWD ,QJODWHUUD D OD LGD \ YLVLWDQGR ,WDOLD D OD YXHOWD

e Escudo de armas de León de Rosmithal.

'RV GH ORV PLHPEURV GHO V«TXLWR GHO EDUµQ UHFRJLHURQ ORV SRUPHQRUHV GHO YLDMH HQ VHQGRV HVFULWRV HO GHO HVFXGHUR 9£FODYĢDģHN QRV KD OOHJDGR D WUDY«V GH XQD WUDGXFFLµQ ODWLQD SXEOLFDGD HQ \ HO PDQXVFULWR DOHP£Q GH *DEULHO 7HW]HO SDWULFLR GH OD FLXGDG GH 1XUHPEHUJ VH FRQVHUYD HQ OD %LEOLRWHFD Estatal de Baviera.

142

astola

&DPLQR GH 6DQWLDJR GH &RPSRVWHOD D ĘžQDOHV GH PD\R R SULQFLSLRV GH MXQLR GH ORV YLDMHURV DWUDYHVDURQ WLHUUDV YDVFDV +H DTXÂŻ XQ IUDJPHQWR GHO UHODWR GH ĢDÄŁHN HQ HO TXH SRGHPRV VHJXLU HO LWLQHUDULR GH OD FRPLWLYD ÂŤSan Juan de Luz dista cinco millas de Hernani; esta ciudad estĂĄ entre montaĂąas y pasa por ella el rĂ­o Urinoco [Urumea]; en los montes que lo rodean hay tanta abundancia de manzanos que no he visto cosa igual en ninguna otra parte; los siembran como entre nosotros se siembra el cĂĄĂąamo; un solo vecino o labrador es dueĂąo de millares de ellos: la causa de sembrar tantos manzanos es que, no teniendo vino y no conociendo la cerveza, hacen con las manzanas una bebida fermentada. Esta regiĂłn, cercada de montes altĂ­simos, se llama Vizcaya; aquĂ­ vimos por primera vez las mujeres y las mozas con las cabezas rapadas, salvo algunos mechones que se dejan de cabello largo, y su vestido es tan extraĂąo que no lo hay semejante en ninguna de las regiones que visitamos. El camino de Hernani a Toloseta [Tolosa] son tres millas; esta Ăşltima ciudad estĂĄ en la falda de unos montes y por ella pasa el rĂ­o Orio, muy abundante en truchas

e

Grabado de CristĂłbal Weiditz (Siglo XVI).

‌ y prenden luz ante los sepulcros

143

y que tiene dos puentes de piedra: de Toloseta a Virealium [ÂżVillarreal de Urrechua?] hay cuatro millas; este pueblo estĂĄ rodeado de altas montaĂąas. De Virealium a Dunaco [ÂżDurango?] hay cuatro millas y media; Dunaco es una aldea que estĂĄ entre los montes en un valle pantanoso y dista cinco millas de Divaio [ÂżBilbao?], ciudad no muy grande, pero bien poblada, situada entre montaĂąas y por la cual pasa un rĂ­o llamado Belbada, sobre el cual hay un puente de piedra; de los montes se saca hierro y hay algunos pagos de viĂąa junto a esa ciudad, que dista del mar una milla: a otra mĂĄs allĂĄ de Divaio empieza una regiĂłn llamada BalmasedaÂť.

3RU VX SDUWH 7HW]HO QRV RIUHFH XQD FXULRVD GHVFULSFL¾Q GHO SD¯V \ VXV FRVWXPEUHV [‌] cabalgamos a un país aún mås pobre, y allí había un pueblo malvado y asesino llamado Biskain. No es este buen país para viajar con caballos, no hay heno ni paja ni cuadras y ademås los albergues son malos. Se lleva allí el vino en pellejos de

[‌] cabalgamos a un país aún mås pobre, y allí había un pueblo malvado y asesino llamado Biskain

cabras; no se encuentra buen pan, carne ni pescado, pues se alimentan de frutas en su mayor parte. En el paĂ­s los curas han conocido las mujeres y sus peligros, y ya no predican los diez mandamientos y nadie conďŹ esa otro pecado que los que el cura predica del altar: ha hecho pecado grande o pequeĂąo, y asĂ­ no nombra ninguno por su nombre, sino que quiere haber terminado la confesiĂłn.

[‌] en el país los curas han conocido las mujeres y sus peligros, y ya no predican los diez mandamientos.

Y hay en el país valiosos sepulcros de piedra por los que se tiene gran predilección y especialmente las mujeres los adornan con plantas y ores aromåticas y prenden luz ante ellos; en los sepulcros, que estån fuera de las iglesias, se arrodillan y sientan siempre, haya o no misa; por eso van rara vez a la iglesia. Asimismo, en el país se distinguen los nobles; el

e

Arriba manuscrito de Tetzel, abajo fragmento del mismo.

que no lleva calzado en el pie derecho es nobleÂť.

e

Necrópolis de Momoitio, Garai.

(O KLVWRULDGRU JUDQDGLQR -XDQ )DFXQGR 5LD³R PHQFLRQµ HO S£UUDIR DFHUFD GH los «valiosos sepulcros de piedra» en una conferencia pronunciada el 1 de PD\R GH DQWH OD 6RFLHGDG *HRJU£ѫFD GH 0DGULG \ D SURSµVLWR GH OD FRVWXPEUH GH mSUHQGHU OXFHV} FRPHQWµ TXH mHVWDV SU£FWLFDV VH FRQGHQDQ

e

Sepulcros en Miota, Elorrio.

GLUHFWDPHQWH HQ HO &RQFLOLR ,OLEHULWDQR FDQRQ \ >Ď?@ HQ ORV FÂŁQRQHV ;,, \ ;,9 >VLF SRU &RQFLOLRV ;,, \ ;9,@ GH 7ROHGR KD\ DVLPLVPR SURKLELFLRQHV TXH parecen referirse a estas costumbres, las cuales persisten tradicionalmente, como se ve, a pesar de tantos rigores de censuraÂť.

e

Arriba y abajo: NecrĂłpolis de ArgiĂąeta, Elorrio.

e

Argizaiolas en la iglesia.

e

Losa agujereada en Momoitio, Garai.

«â€¦ y prenden luz ante los sepulcros»

147

(O FDQRQ GHO &RQFLOLR ,OLEHULWDQR V ,9 R &RQFLOLR GH (OYLUD *UDQDGD GLVSRQH m1R GHEHQ GH G¯D HQFHQGHUVH FLULRV HQ HO FHPHQWHULR SRUTXH QR VH KDQ GH LQTXLHWDU ORV HVS¯ULWXV GH ORV VDQWRV \ ORV TXH QR REVHUYDUHQ HVWD SURKLELFLµQ VHDQ VHSDUDGRV GH OD FRPXQLµQ GH OD ,JOHVLD} 3RU VX SDUWH HO FDQRQ GHO ;,, &RQFLOLR GH 7ROHGR D³R EDMR HO HS¯JUDIH De los que dan culto a los ídolos, H[SRQH m$PRQHVWDPRV D ORV TXH GDQ FXOWR D ORV ¯GRORV D ORV TXH YHQHUDQ ODV SLHGUDV HQFLHQGHQ KDFKDV \ DGRUDQ ODV IXHQWHV R ORV £UEROHV TXH FRQR]FDQ TXH HOORV PLVPRV VH VHQWHQFLDQ HVSRQW£QHDPHQWH D PXHUWH SRUTXH SDUHFH TXH VDFULÊžFDQ DO GLDEOR} DVLPLVPR HO FDQRQ GHO ;9, &RQFLOLR GH 7ROHGR D³R VH H[SUHVD HQ W«UPLQRV PX\ VLPLODUHV D HVWRV ¼OWLPRV (Q -XVWR *£UDWH SUHVHQWµ HQ VXV Ensayos euskarianos HO WH[WR FRPSOHWR GH 7HW]HO VREUH VX SDVR SRU WLHUUDV YDVFDV $O FRPHQWDU HO S£UUDIR VREUH HO ULWXDO TXH QRV RFXSD *£UDWH DSXQWD TXH WHQLHQGR HQ FXHQWD TXH OD FRPLWLYD SUREDEOHPHQWH YLDMµ GH 9LOODUUHDO GH 8UUHFKXD D 'XUDQJR ORV VHSXOFURV ELHQ SRGU¯DQ VHU ORV GH OD QHFUµSROLV GH $UJXL³HWD TXH HQ OD «SRFD VH HQFRQWUDU¯DQ GHVSHUGLJDGRV SRU ORV DOUHGHGRUHV $FWXDOPHQWH VH FRQVHUYDQ DO ODGR GH OD HUPLWD GH 6DQ $GUL£Q GH $UJXL³HWD HQ (ORUULR VHSXOFURV GH SLHGUD TXH OD DUTXHRORJ¯D FRQWHPSRU£QHD GDWD HQWUH ORV VLJORV 9,, \ ,; /RV VHSXOFURV HVW£Q DGHP£V DFRPSD³DGRV GH GLYHUVDV HVWHODV DOJXQDV GH HOODV DGRUQDGDV FRQ PRWLYRV GH FDU£FWHU DVWUDO F¯UFXORV FRQF«QWULFRV SURORQJDFLRQHV UDGLDOHV FUXFLIRUPHV RUODV GHQWDGDV HWF $VLPLVPR *£UDWH UHFXHUGD TXH VHJ¼Q OD 0LFURORJ¯D JHRJU£ǥFD GH OD 0HULQGDG de Durango GHO GXUDQJX«V *RQ]DOR GH 2WDORUD HQ HO VLJOR ;9,, WRGDY¯D DEXQGDEDQ HVWH WLSR GH VHSXOWXUDV HQ HO H[WHULRU GH ODV HUPLWDV GH OD FRPDUFD H[WUHPR HVWH FRQÊžUPDGR D VX YH] SRU HO KLVWRULDGRU -XDQ 5DPµQ GH ,WXUUL]D V ;9,,, HQ VX Historia general de Vizcaya (Q HVWH VHQWLGR FDEH UHFRUGDU WDPEL«Q ORV VHSXOFURV TXH KDQ OOHJDGR KDVWD QXHVWURV G¯DV MXQWR D ODV HUPLWDV GH 0LRWD \ 0HQGUDND

e Argizaiolas halladas en Iurreta.

'XUDQWH HO ,,, &RQJUHVR GH $UTXHRORJ¯D 0HGLHYDO (VSD³ROD 2YLHGR ORV DUTXHµORJRV $JXVW¯Q $]NDUDWH *DUDL 2ODXQ H ,³DNL *DUF¯D &DPLQR RIUHFLHURQ XQD FRPXQLFDFLµQ WLWXODGD m3HUYLYHQFLDV ULWXDOHV SUHFULVWLDQDV HQ ODV QHFUµSROLV GHO 3D¯V 9DVFR GXUDQWH HO PHGLHYR} (QWUH ORV WHVWLPRQLRV DUTXHROµJLFRV SUHVHQWDGRV HQFRQWUDPRV OD SUHVHQFLD GH FDUERQHV \ FHQL]DV WDQWR GHQWUR FRPR VREUH VHSXOWXUDV H[FDYDGDV HQ ODV QHFUµSROLV GH 0HPDLD (ORUULR \ 0RPRLWLR *DUDL TXH GDWDU¯DQ GH ORV VLJORV ;, ;,, 'HVWDFDQ DGHP£V ORV DXWRUHV TXH mHQ HO H[WHQVR PDFL]R GH 2L] VH SXHGHQ REVHUYDU HQ WRUQR D ODV HUPLWDV GH 6DQ -XDQ GH 0RPRLWLR $QGUD 0DUL GH $QGLNRQD 6DQ -XDQ GH =HQJRWLWD 6DQ &ULVWµEDO GH ,XUUHWD 6DQ -XDQ GH *RLWDQD 6DQWD 0DU¯D GH =HQDUUX]D \ 6DQWD /XF¯D GH *HUULND JUDQGHV ORVDV GH DUHQLVFD DSHQDV GHVEDVWDGDV >ũ@ >FX\D@ RULJLQDOLGDG UHVLGH

148

astola

HQ TXH SRVHHQ XQ RULÊžFLR FLUFXODU GH VLHWH FHQW¯PHWURV GH GL£PHWUR DSUR[LPDGDPHQWH TXH DWUDYLHVD GH ODGR D ODGR ODV SLH]DV UHIHULGDV >Å©@ (O RULÊžFLR VH ORFDOL]DED HQ OD FDEHFHUD GH OD VHSXOWXUD VREUH HO FU£QHR GHO GLIXQWR} 6REUH HO VLJQLÊžFDGR GHO RULÊžFLR ORV DUTXHµORJRV DSXQWDQ TXH HO HQWHUUDPLHQWR Q | GH OD QHFUµSROLV GH 0RPRLWLR mIXH DOWDPHQWH HVFODUHFHGRU} \D TXH mSRU KDOODUVH D XQD SURIXQGLGDG GH FP VH HQFRQWUDED LQWDFWR 6REUH OD FDEHFHUD GH OD FXELHUWD VH GHWHFWµ XQD XQLGDG HVWUDWLJU£ÊžFD IRUPDGD SRU XQD DFXPXODFLµQ GH FHQL]DV \ SLHGUDV GH SODQWD FLUFXODU \ HVSHVRU GH FP V¯QWRPD HYLGHQWH GH OD H[LVWHQFLD GH XQD SHTXH³D KRJXHUD} 0£V DGHODQWH HQ VX H[SRVLFLµQ RFXS£QGRVH GH ORV mIXHJRV ULWXDOHV} TXH SRGU¯DQ HYLGHQFLDU ORV FDUERQHV \ FHQL]DV PHQFLRQDGRV P£V DUULED $]NDUDWH \ *DUF¯D &DPLQR DSXQWDQ TXH VHU¯D mLQWHUHVDQWH VH³DODU TXH D ÊžQHV GHO PHGLHYR \ GXUDQWH WRGD OD (GDG 0RGHUQD VLJXH GRFXPHQW£QGRVH OD SHUYLYHQFLD GH XQ ULWXDO UHODFLRQDGR FRQ HO IXHJR 3DUD HQWRQFHV VH KD SURGXFLGR XQ FDPELR HQ OD XELFDFLµQ GH ORV FHPHQWHULRV /D UHODMDFLµQ GH OD SURKLELFLµQ GH HIHFWXDU HQWHUUDPLHQWRV HQ HO LQWHULRU GH ODV LJOHVLDV \ HO GHVHR GH ORV ÊžHOHV SRU RFXSDU OXJDUHV SUµ[LPRV DO DOWDU LPSXOVµ D TXH ORV VXHORV GH ORV WHPSORV Åž\ HOOR HV SDUWLFXODUPHQWH FDUDFWHU¯VWLFR HQ HO 3D¯V 9DVFRÅž VLUYLHUDQ GH FRELMR D ODV VHSXOWXUDV &DGD XQD SHUWHQHF¯D D XQD IDPLOLD \ HVWDED HVWUHFKDPHQWH YLQFXODGD DO FDVHU¯R 6REUH HOODV HQ ODV JUDQGHV FHOHEUDFLRQHV FRPR HQ ORV DQLYHUVDULRV GH OD PXHUWH \ HQ PRPHQWRV LPSRUWDQWHV DUG¯DQ PHFKDV GH FHUD HQUROODGDV HQ XQD WDEOD ŞţDUJL]DLRODŤÅž LQWHUSUHWDGDV FRPR HO VLJQR GH OD XQLµQ TXH HQWUH YLYRV \ PXHUWRV GH XQ PLVPR VRODU VH FRQVHUYDED}

e

Estelas funerarias de Argiñeta, Elorrio.

«â€¦ y prenden luz ante los sepulcros»

149

9HPRV TXH HVWD VHULH GRFXPHQWDO SRU RWUD SDUWH VXFLQWD GHELGR D ODV OLPLWDFLRQHV GH HVSDFLR QRV SHUPLWH VLWXDU HO WHVWLPRQLR GH 7HW]HO FRPR XQ HVODEµQ HQ OD FDGHQD GH OR TXH SDUHFHU¯D VHU XQ ULWR GH RULJHQ SDJDQR DVLPLODGR SRU HO FULVWLDQLVPR 1R REVWDQWH SXHGH TXH HO ULWXDO GHVFULWR QR VRUSUHQGD PHQRV DO KLVWRULDGRU DFWXDO GH OR TXH VRUSUHQGLµ DO YLDMHUR DOHP£Q GHO VLJOR ;9 \D que este último, en su testimonio, nos muestra una ceremonia o costumbre VHJ¼Q OD FXDO HQ IHFKD WDQ WDUG¯D FRPR HO D³R VH SUHQGHQ OXFHV DQWH VHSXOFURV TXH SUREDEOHPHQWH WHQGU¯DQ \D YDULRV VLJORV GH DQWLJ¾HGDG \ HVWDU¯DQ XELFDGRV HQ HO H[WHULRU GH ODV LJOHVLDV \ WRGR HOOR DGHP£V HQ XQ FRQWH[WR GH GHÊžFLHQWH FULVWLDQL]DFLµQ (V FLHUWR TXH HO HVFULWR GH 7HW]HO SRGU¯D VHU IUXWR GH OD H[DJHUDFLµQ \ TXH KD\ TXH WRPDUOR FRQ FDXWHOD SXHVWR TXH HV OD ¼QLFD IXHQWH VREUH GLFKR ULWXDO DO PHQRV HQ UHIHUHQFLD DO VLJOR ;9 6LQ HPEDUJR HO WHVWLPRQLR QR VRUSUHQGHU£ WDQWR D ORV HVWXGLRVRV GH OD EUXMHU¯D TXH HQ ODV ¼OWLPDV G«FDGDV KDQ HQFRQWUDGR HQ ORV UHJLVWURV GH ORV SURFHVRV MXGLFLDOHV GH ORV VLJORV ;,9 D ;9,, XQD YHQWDQD SRU OD TXH DGHQWUDUVH HQ XQ PXQGR HQ HO TXH GHVGH HO VXU GH ,WDOLD DO QRUWH GH (VFRFLD MXQWR DO GRJPD FULVWLDQR FRH[LVW¯DQ D¼Q GLYLQLGDGHV SDJDQDV KDGDV JHQLRV QRFWXUQRV \ FRPSD³¯DV GH GLIXQWRV $GHP£V SXHGH TXH SDUD DGHQWUDUVH HQ HVH PXQGR KXELHUD TXH GHVFDO]DUVH HO SLH GHUHFKR SHUR esa ya es otra historia.

Ander Berrojalbiz

g Markel Onaindia

e Txelu Angoitia

Bilakatu dadin bizigai

HONDAKINEN BILKETA ETA BIRZIKLAPENA DURANGALDEAN

Izarren hautsa, egun batean, bilakatu zen bizigai. Letek konposatu eta Laboak famatu egin zuen abestiak dioen bezala, birziklapenetik ginaden gu ernai.

N

aturarekin bat izan eta harremanetan sartzea omen da gure jakintza, gure sustraiak lurrari lotuz irautea. Irautea azken hatsa eman arte, zirkulua osatu eta berriro gure lurrera bueltatzeko, ongarri bihurtuta. Kontua da, bide horretan hondakinak sortuz eta sortuz bizitzen garela, kasik atsedenik hartu gabe. Baina, saia gaitezen bide on bat aukeratzen. Azken hamarkadetan biderkatu egin da sortutako hondakin kopurua. EusNDO +HUULDQ HDQ KDODNR EL ]DERU VRUWX ]LWXHQ HDQ KHUULWDU EDkoitzak, Joseba Azkarraga Etxagibel soziologo abadiĂąarrak Euskal Harriak VDLDNHUD OLEXUXDQ LGDW]L ]XHQH] $OEHUGDQLD %HUH DQDOLVLHQ DUDEHUD euskaldunon kontsumo maila mundura hedatuko balitz, guk bezainbeste baliabide gastatuz eta guk bezainbeste hondakin sortuz, gizateriak hiru planeta beharko lituzke bizirauteko. Zer pentsatua ematen du.

154

astola

BIRZIKLAPEN TASA

%33,6

Hondakinen bilketa eta birziklapena Durangaldean

Birziklapena Birzik a apena

Ekoizpena zp

e Ekonomia zirkularraren grafikoa.

155

E

raiki dugun bizi ereduari, kontsumoari eta ondorioei erantzun egoki bat emateNR H]LQEHVWHNRD GD ELU]LNODSHQ WDVD KDQGLDN lortzea. Erabilitakoari berriro bizia ematea, hain zuzen. Hala ere, jasangarri izateko koSXUXHWDWLN XUUXQ JDELOW]D RUDLQGLN PXQGXD Bilketa e RURNRUUHDQ XOHUWXWD HUDNR HNR ELU]LNODSHQ WDVDUD DLOHJDW]HNR DKRONXD HPDQ GX (XURSDU %DWDVXQDN HWD KHUULDOGHHN QRUDELGH Berrerabilpena KRUUHWDQ HJLQ EHKDUNR GXWH ODQ 'XUDQJDOGHDUL EHJLUD HVDWHUDNR NR ELU]LNODSHQ WDVD GDXNDJX NR GDWXDN NRQWXDQ KDUWX] JHUR ,D] NLOR PDWHULD MDVR ]LUHQ $PDQNRPXErabilpena QD]JRDN ELONHWD JHVWLRQDW]HQ GXHQ XGDOHUULHWDQ HWD KRULHWDWLN NLOR HUUHIXVD ]HQ =DEDOJDUELNR errauskailura eraman zena. Labaren beroagaz energia sortzen den arren, bigarren erabilerarik ez zaio ematen materia horri, eta keagaz ingurunea kutsatzeko arriskua dakar gainera. $PDQNRPXQD]JRDN EHKDUJLQ GDX]ND KRQGDNLQHQ ELONHWD ]HUELW]XD DXUUHUD HUDPDWHNR JLGDULDN SHRLDN HWD WHNQLNDULDN NRQWXDQ KDUWXWD $XJXVWR 8ULDUWH GD ]HUELW]XDUHQ DUGXUDGXQD ,XUUHWDNR 6DQWD $SRORQLD DX]RDQ GLWX]WH LQVWDODzioak, eta handik irteten dira kamioiak eskualdeko herrietara. Lau dira bilketarako erabiltzen diren kamioiak, eta beste batek kontainerrak garbitzen egiten du ODQ 2UJDQLNRD HUUHIXVD HWD SDSHUD HWD NDUWRLD EDW]HQ GLWX]WH JDLQHUDNRDN KLW]DUPHQHQ ELGH] NXGHDW]HQ GLUD 2QW]L DULQDN $OGXQGLDUHQ PHQSHNR *DUELNHU HQSUHVDN MDVRW]HQ GLWX EHLUD (FRYLGULR IXQGD]LRDN HWD EHUUL] HUDELOL GDLWH]NHHQ JDLDN &DULWDVHJD] ODQ HJLWHQ GXHQ .RRSHUD HONDUWHDN *X]WLUD NRQWDLQHU GDXGH $PDQNRPXQD]JRDUHQ ]HUELW]XD GXWHQ XGDOHUULHWDQ KRULHWDNR ROLRD EDW]HNRDN GLUD XGDOHN LSLQW]HQ GLWX]WHQDN +RUUH] JDLQHUD ELONHWD] NDQSR JHUDW]HQ GLUHQ JDLDN KDUW]HNR *DUELJXQHD GDJR 'XUDQJRNR 0RQWRUUHWDQ *DUELNHUUHN NXGHDW]HQ GXHQD ELONHWD RVRDUHQ MDVRW]HQ GD EHUWDQ Bestalde, Aldundiak baserriko hondakinen gaikako bilketa ere kudeatzen du, NDVX KRQHWDQ 8UNLROD /DQGD *DUDSHQDJD] 8/* HWD ',%$ NRRSHUDWLEDJD] EDWHUD *DUELJXQHDQ EHUWDQ MDVRW]HQ GLWX]WH KRQGDNLQ ÊžWRVDQLWDULRDN HWD JDL ]RRVDQLWDULRHQ ELONHWD KLUX KLOHULN EHKLQ HJLWHQ GD ',%$UHQ HJRLW]DQ $UWLOHDUHQ HWD SODVWLNRDUHQ ELONHWDUL GDJRNLRQH] 8/*UD GHLWXWD DXUUH] L]HQD HPDQ EHKDU L]DWHQ GXWH EDVHUULWDUUHN JHUR ODQJLOHDN HXUHQ HW[HWLN SDVDW]HNR

156

astola

BIRZIKLAPENA

GAIKA

BIRZIKLAPENA 2017an

97.380 kilo BILKETA OSOAREN

%2,28

Organikoa BIRZIKLAPENA 2017an

1.058 kilo BILKETA OSOAREN

%0,01

Pilak

NORA. (FRSLODVHNLQ KLW]DUWXWD GXWH HWD ELU]LNODtu egiten dira.

ZER BOTA: Barazkiak, fruta, haziak, fruitu OHKRUUDN HWD HXUHQ D]DODN ]HUHDODN ODQGDUH SURGXNWXHQ KRQGDNLQDN RJL HWD RSLOHQ KRQGDNLQDN VXNDOGHNR SDSHUD NRPXQHNR SDSHUDUHQ WXERD SDSHU ]DSLDN LQIXVLR EROWVDN NDIH KRQGDUUDN ERWLOHQ NRUW[R QDWXUDODN ZER EZ BOTA: Animalia-jatorriko janari KRQGDNLQDN H] NR]LQDWXDN HWD H]WD SUHVWDWX gabekoak ere. Animalien gorotzak.

NORA. /HKHQLN ,JRUUHNR WUDQVIHUHQW]LD JXQHUD HWD JHUR %L]NDLNR NRQSRVWHJLUD *DUELNHU /XUUHQ RQJDUUL GHQ NRQSRVWD HJLWHNR ELGHUDW]HQ GD

Hondakinen bilketa eta birziklapena Durangaldean

BIRZIKLAPENA 2017an

157

BIRZIKLAPENA 2017an

1.023.282 kilo

7.098.690 kilo

BILKETA OSOAREN

BILKETA OSOAREN

%9,57

%66,4

Papera eta kartoia

Errefusa

ZER BOTA: Egunkariak, aldizkariak, kartoiak, IROLRDN NDUWRL HWD SDSHUH]NR ND[DN NDUWRL]NR DUUDXW]RQW]LDN SDSHUH]NR SROWVDN NRDGHUQRDN NDUSHWDN

ZER BOTA: *DLNDNR ELONHWDN HUDJLWHQ H] GLHQ KRQGDNLQDN GLUD HWD ELONHWD ]HUELW]XWLN NDQSR H] daudenak.

ZER EZ BOTA: =HORIDQ SDSHUD DOXPLQLR SDSHUD WHWUDEULNDN DUJD]NLDN SDSHU WHUPLNRD VXNDOGHNR SDSHUD SL[RLKDODN

ZER EZ BOTA: ,QDXVNHWD KRQGDUUDN REUHWDNR KRQGDNLQDN OXUUDN HQEDODMHDN ]XPLW]DN SDOHWDN SQHXPDWLNRDN ELGRLDN DQLPDOLDN

NORA. 3DSHUH]NR PDWHULDODN VRUW]HNR ELU]LNODW]HQ GD =RUQRW]DNR HQSUHVD EDWL VDOW]HQ GLRWH

NORA: /HKHQLN 'XUDQJRNR WUDQVIHUHQW]LD JXQHUD HWD JHUR %LOERUD =DEDOJDUELUD (UUDXVWX HJLWHQ da, eta beroagaz energia sortu.

158

astola

BIRZIKLAPENA 2017an

BIRZIKLAPENA 2017an

628.605 kilo

448.716 kilo

BILKETA OSOAREN

BILKETA OSOAREN

%5,88

%4,2

Beira

Ontzi arinak

ZER BOTA: Botilak, lurrin-ontziak, kosmetikoak, kontserben beirazko ontziak.

ZER BOTA: +RUUHODNR RQW]LDN *DUELNHWD SURGXNWXDN [DERLDN MRJXUWDN IUHVNDJDUULDN ROLRD DHURVRODN NRQWVHUEDN PHWDOH]NR WDSDN WHWUDEULNDN SODVWLNR]NR RQW]LDN ELONDUULDN PHWDOH]NR HWD SDOVWLNR]NR WDSRLDN

ZER EZ BOTA: Bonbillak, lehioetako kristalak, LVSLOXDN EHWDXUUHNRDN SLW[HUUDN HGDORQW]LDN SRUW]DOHQDN ]HUDPLND

ZER EZ BOTA: 3DSHUH]NR HWD NDUWRL]NR ND[DN EHLUD]NR RQW]LDN SODVWLNR]NR MRVWDLOXDN HW[HWUHVna elektrikoak, biberoiak, gomazko eskularruak, orraziak, eskuilak, zartaginak, kazolak...

NORA: Ecovidrio fundazioagaz hitzarmena dute, HWD (QYLVHU HQSUHVDN EDW]HQ GX %HLUD]NR SURGXNtu berriak sortzeko erabiltzen da.

NORA: *DUELNHUUHN EDW]HQ GX HWD RQW]L EHUULDN egiteko birziklatzen da.

Hondakinen bilketa eta birziklapena Durangaldean

BIRZIKLAPENA 2017an

159

BIRZIKLAPENA 2017an

79.601 kilo

181.100 kilo

BILKETA OSOAREN

BILKETA OSOAREN

%0,74

%1,69

Berrerabiltzekoak

Bolumen handikoak

ZER BOTA: Berriro erabiltzeko moduan dauGHQ JDLDN $UURSD ]DSDWDN RVDJDUULDN OLEXUXDN jostailuak, bazar artikuluak, gailu elektroniko eta HOHNWULNR W[LNLDN

ZER BOTA: (W[HHWDNR DOW]DULDN HWD JDX]DN

ZER EZ BOTA: 2EUD KRQGDNLQDN DOW]DUL HWD HW[HWUHVQD ]DWLDN

NORA: .RRSHUDN EDW]HQ GX HWD EHKDUUL]DQD dutenen alde erabiltzen dute; zuzenean emanda edo euren dendetan salduta etekina aterata.

NORA. ,JRUUHNR WUDQVIHUHQW]LD JXQHUD %HUUL] erabiltzeko ematen dira.

160

astola

ORGANIKOA

5.000

lagun birziklatzen

e

Bizkaiko konpostegia (Garbiker).

Hondakinen bilketa eta birziklapena Durangaldean

161

J

orratzen ari garen gaiari lotuta, azken urteetako nobedade nagusia orJDQLNRDUHQ ELONHWD GD %LU]LNODWX] JHUR NRQSRVWD VRUWX HWD OXUUDUHQW]DW RQJDUUL ELKXUW]HQ GHQ PDWHULD EL]LD GD $PDQNRPXQD]JRDN DQ HNLQ ]LRQ RUJDQLNRD EDW]HDUL KDVLHUDQ ,XUUHWDQ HWD 7UD³D 0DWLHQDQ VRLOLN HWD JHUR EHVWH KHUUL JX]WLHWDUD KHGDW]HQ MRDQ ]HQ SURLHNWXD 'DJRHQHNR LQGDUUD KDUWX GXHQ HJLWDVPRD GD HVWLPD]LRHQ DUDEHUD SHUWVRQDN HUDELOW]HQ EDLWXWH NRQWDLQHU PDUURLD HWD N DXWRNRQSRVWDMHD HJLWHQ GXWH HXUHQ HW[HHWDQ *LOW]DJD] ]DEDOW]HQ GLUHQ HGXNLRQW]L GDXGH NDOHHWDQ HWD NRQSRVWDJDLOX EDVHUULHWDQ HGR ODQGH HUHPXNR HW[HHWDQ

e Kontainer marroiren aurkezpena.

Amankomunazgoa dinamika hau handitzeko ahaleginean dabil herritarrak NRQW]LHQW]LDW]HNR NDQSDLQHQ ELGH] RUJDQLNRDUHQ ELU]LNODSHQD DUHDJRtzeak errefusaren murriztea ekarriko lukeelako. Batutako materia Aldundiko instalazioetara eramaten dute NRQSRVWD HJLWHNR HWD KDQ DQLPDOLD jatorriko hondakinak ez eramateko baldintza ezarrita dute. Baina, beste eskualde batzuetan lortu dute hitzarPHQ KRUL ]DEDOW]HD HWD 'XUDQJDOGHDQ HUH JDX]D EHUD ORUWX JXUD GXWH 2NHOD HGR DUUDLQ DUUDVWRDN ERWDW]HNR DXNHUD HGXNLWD RUJDQLNRDUHQ ELU]LNODSHQD DVNR handituko litzatekeela uste dute hemengo arduradunek. %HVWDOGH $LWRU /RSH] $PDQNRPXQD]JRNR SUHVLGHQWHDN QDEDUPHQGX GX DXWRNRQSRVWDMHD GHOD DXNHUD HÊž]LHQWHHQD HWD LQJXUXJLURDUHNLNR HUUHVSHWX]NRHQD ,]DQ HUH SUR]HVXD OHNXDQ EHUWDQ HJLWHQ GD NDOHNR HGXNLRQW]LHWDQ MDVRW]HQ GHQ RUJDQLNRDUHQ NDVXDQ RVWHUD %LOERNR =DEDOJDUELUD HUDPDWHQ GD NRQSRVWD HJLWHNR HWD JHUR EXHOWDQ HNDUW]HQ GD EHKDUUH]NR GHQHDQ *DUUDLR KRUUHN WUDÊžNRDUHQ NXWVDGXUD GDNDU

162

astola

Durango

Organikoaren apustuan murgiltzera

2019

%42

%60 2020

$PDQNRPXQD]JRNR SDUWH L]DQ DUUHQ KRQGDNLQHQ ELONHWD EHUH NDEX] JHVWLRQDW]HQ GX 'XUDQJRNR 8GDODN (VNXDOGHNR ]HUELW]XUD EDW]HNR DVPRD DJHUWX ]XHQHDQ KHUULDQ ELONHWD HJLWHQ ]XHQ HQSUHVDNR ODQJLOHHNLQ JDWD]ND HGXNL ]XHQ $PDQNRPXQD]JRDN ]X]HQHDQ NRQWUDWDW]HQ GLWX EHKDUJLQDN HUD SXEOLNRDQ HWD DUOR SULEDWXWLN SXEOLNRUDNR VXEURJD]LRD H] GHQH] SRVLEOH ODQSRVWXD DUULVNXDQ LNXVL HWD SURWHVWD HJLQ ]XWHQ ODQJLOHHN $]NHQHDQ JDX]DN EHUH KRUUHWDQ X]WHD HUDEDNL ]XHQ XGDODN *DXU HJXQ KRQGDNLQDN EDW]HNR HWD NDOHDN JDUELW]HNR D]SLNRQWUDWDWXWDNR EHKDUJLQ HUDELOW]HQ GLWX XGDODN D XUWH JDUUDQW]LWVXD L]DQJR GD 'XUDQJRUHQW]DW RUJDQLNRDUHQ ELONHWD PDUW[DQ LSLQLNR GXHODNR $XUUH] DLSDWXWDNR NRQWUDWXD EHUULWX GX HWD PDWHULD RUJDQLNRD ELOW]HD GD EDOGLQW]D EHUULHWDNR EDW NR ELU]LNODSHQ WDVD GXWHOD NDONXODWX GXWH *DUELJXQHNR GDWXDN NRQWXDQ KDUWXWD HWD RUJDQLNRDJD] KDQGLW]HD HVSHUR GXWH DQ UD KHOW]HD GXWH KHOEXUX $LW]LEHU ,ULJRUDV DONDWHDN RUJDQLNRDUHQ VDLONDSHQHDQ SDUWH KDUW]HUD DQLPDWX GLWX GXUDQJDUUDN $LSDJDUULD GD GXUDQJDUUHQ RUJDQLNRD EHUHL]WHQ KDVWHNR SUHVW DJHUWX zirela udalak duela zenbait hile egindako inkestan. Hondakinen bilketaraNR ]HUELW]XD KREHW]HNR LULW]LDN MDVRW]HD ]HQ DVPRD HWD LQNHVWD HJLQ ]LWXHQ HW[HULN HW[H %LU]LNODSHQ RURNRUUD] JDOGHWXWD N ]LRHQ QDKLNRD VDLONDW]HQ GXWHOD HW[HDQ N JX]WLD N JXW[L HWD HN H]HU %LU]LNODW]HQ GXWHQHQ HN LQJXUXPHQDUHNLNR NRQW]LHQW]LD]LRDJDWLN HJLWHQ GXWH

Berriz eta Otxandio Aitzindariak denboran eta ereduan

+HUUL W[LNLDJRDN GLUD %HUUL] HWD 2W[DQGLR EDLQD RUJDQLNRDUHQ ELONHWDQ EDGXWH ]HU NRQWDWXD %LDN $PDQNRPXQD]JRWLN NDQSRNR XGDOHUULDN %HUUL]HN EHUH ]HUELW]XHNLQ HWD KLW]DUPHQHNLQ NXGHDW]HQ GX KRQGDNLQHQ JDLD HWD 2W[DQGLRN Arabako mankomunitate baten bidez. Berriz izan zen organikoaren ildoan VDUWX ]HQ HVNXDOGHNR OHKHQ KHUULD DQ NRQSRVWDMHDJD] ORWXWDNR HVSHULHQW]LD SLORWX KHUULNRL EDW]XHQ RVWHDQ %HUUL]LNODWX L]HQHNR NDQSDLQD KDVL HWD %HUUL]EXUXQ NRQSRVWDMH SODQWD HUDLNL ]XWHQ 2UJDQLNRD DWHULN DWH EDW]HQ KDVL ]LUHQ OHKHQLN HWD JHUR HGXNLRQW]LDN HUH LSLQL ]LWX]WHQ NDOHHWDQ DQ NLOR EDWX ]LWX]WHOD NDONXODWX GXWH XGDO DUGXUDGXQHN 2W[DQGLRUHQ NDVXDQ KLUX XUWH GLUD RUJDQLNRD EHUHL]WHNR SURHNWXDUL HNLQ ]LRWHQHWLN +HUULDQ EHUGHJXQH XJDUL GLWX]WHOD MDNLQGD DX]RNRQSRVWD HWD DXWR-

Hondakinen bilketa eta birziklapena Durangaldean

163

NRQSRVWD HJLWHD HUDEDNL ]XWHQ 3URED PRGXDQ DX]R NRQSRVWDJDLOX EDW LSLQL ]XWHQ HWD RQGR IXQW]LRQDW]HQ ]XHOD LNXVLWD HJLWDVPRD KHGDWX ]XWHQ *DXU HJXQ ]D]SL DX]R NRQSRVWDJDLOX GDXGH NDOHDQ H]DUULWD EDNRLW]HDQ IDPLOLDN X]WHQ GLWX]WHODULN KRQGDNLQDN *X]WLUD EDW IDPLOLDN SDUWH KDUW]HQ GXWH RW[DQGLDUUHQ KHUHQD JXW[L JRUDEHKHUD 1RUEHUH RUWXHWDQ DXWRNRQSRVWD ODQW]HQ GXWHQDN JHKLWXWD 2W[DQGLRNR EL]WDQOHHQ GDELO RUJDQLNRD ELU]LNODW]HQ 'DWX EHQHWDQ HVDQJXUDWVXD L]DQ DUUHQ KRUUHJD] NRQIRUPDWX H] HWD HUD DLOHJDW]HNR HVSHUDQW]D GXWH XGDOHDQ

Mallabia

Gipuzkoako zaborrik ez

e

Zabalgarbiko errauskailua.

%L]NDLD L]DQ DUUHQ *LSX]NRDNR 'HEDEDUUHQDNR PDQNRPXQLWDWHDJD] JHVWLRQDW]HQ GX 0DOODELDN KRQGDNLQHQ DWDOD 2UJDQLNRDUHQ NDVXDQ DX]R NRQSRVWD VXVWDW]HQ GXWH HWD DXUWHQ NRQWDLQHU PDUURLDN HUH LSLQL GLWX]WH +HUULDQ VRUW]HQ GLUHQ ]DERU HGR KRQGDNLQDN *LSX]NRDUD MRDWHQ GLUD HWD EHJLUD ]HODNRD GHQ EL]LW]D KHUULD *LSX]NRDNR KRQGDNLQHQ helmuga bihurtzeko zorian egon da aurten. *XUH HNLDOGHUD GDJRHQ KHUULDOGHDQ KRQGDNLQDN NRNDW]HNR GXWHQ DUD]RD NRQSRQGX DVPR] HUUDXVNDLOXD HUDLNLW]HQ DUL GLUD =XELHWDQ %DLQD KRUL DPDLWX ELWDUWHDQ WRQD HUUHIXVD QRQEDLWHUD ELGDOW]HNR EHKDUUD GXWH *LSX]NRDNR $OGXQGLDN OHKLDUD DWHUD ]XHQ ]HUELW]XD HWD 0DOODELNR %HWHDUWH zabortegia zen aurkeztutako hautagai bakarra. Albistea jakin zenean, kezka VRUWX ]HQ KHUULDQ HWD XGDODN SURLHNWXDUHQ DXUND SUHVLRD HJLQ ]XHQ ($- HWD (+ %LOGX DOGHUGLHN EDW HJLQGD HWD ,JRU $JLUUH DONDWH MHOW]DOHD EXUX ]HOD $]NHQHDQ %L]NDLNR HWD *LSX]NRDNR DOGXQGLDN DNRUGLRUD KHOGX ]LUHQ KRQGDNLQDN 0DOODELUD H] HNDUW]HNR ]DWL EDW %LOERNR =DEDOJDUELNR HUUDXVNDLOXDQ MDVRNR GXWH HWD EHVWHD 0XWLORDQ

e Auzo konpostajea Mallabian.

Berez ez da hiri hondakinak jasotzeko leku bat Betearte isurtegia, arrisku bako hondakinentzako baizik. Hala ere, hori egin ahal izateko baimena eskatu zuen Eusko Jaurlaritzan. EH Bilduk salatu du zabortegien arloan mundu PDLODQ ODQ HJLWHQ GXWHQ ODX HQSUHVD KDQGL GDXGHOD %HWHDUWHUHQ DW]HDQ HWD KRULHWDNR EL 8UEDVHU HWD )&& GLUHOD =XELHWDNR HUUDXVNDLOXDUHQ HUDLNXQW]DQ dabiltzanak hain zuzen ere.

Markel Onaindia I Kazetaria

www.mallabia.eus

2007

2008

Nuestros fotógrafos locales

Sorginkeria durangoko merindadean

Andrazkoak Durangaldeko jai eta dantzetan Lobiano, un palacio en Ermua Ezkurdi, espacio arquitectónico y social

Garai, atalaya de los Zubiaurre “Otxandioen” lan abentura Fusilados del franquismo

AHT Durangaldean zehar

Elorrio, una villa medieval

Irakaskuntza Durangon XVIII. mendean

Durangoko udal artxiboa

Momoitio La argizaiola en el Duranguesado Aisti

Rock local Arriola, 20 urte Portafolio / Pablo Garitaonandia Ardoa eta arrainaren ibilbidea

Abadiño oinez

2009

2010

De aviones y maizales

Cruz de Kurutziaga

Urkiola, 20 urte

Arrazolako eta Axpeko meategiak

Tierra de durango Etorkinak, los nuevos vecinos El castillo de astxiki Dultzaina Funcor Pelotaris Barruko ibilbideak Portafolio / Luis Madina

Gaztetxeak Bertsolariak 1950-60 Fundición Zinemagintza Martin de Beratua Otxandioko limitadua El palacio Iturri Barruko ibilbideak Balneario de Zaldibar Merioaren ibilbidea

2011

2012

Los caballos rojos de Askondo

Durango pudo ser Detroit

Durangoko emakumeen kartzela Arria: la energía de un rio Durangaldea 2027 Durango: estación central Errebonbiloak: bolbora usaina

Garaitik Marokora eta itzulera Anarquistas en la segunda república Eskualde baten mila aurpegi La edad de oro del caserio Barruko ibilbideak

Patrimonio en peligro

1212: la incorporación de Durango a Bizkaia

Bizkaiko zuzenbide zibila Durangaldean

Eitzaga, Zaldibarko ekialde urruna

Petroleo en Elorrio

Arquitectura funeraria

Barruko ibilbideak

Elorrioko plaza

Atxondo: hirurak bat

Zornotzako bataila

2013

2014

Aquellos maravillosos Sanantonios

Agur geltokia

Auzo-elkarteen borrokak Txakolina, urteko ardoa? La fábrica de armas de Durango Barruko ibilbideak Durango en el grabado

Durangoko aratusteak Berriztik mundura Erlojugileak eta erloju publikoak Parra taberna, más que un bar Urkiolako isiltasun gordeak Durangaldea en los mapas

Ermua, milaka etorkinen harleku

Los herejes de Durango

El misterio de Mikeldi

Dario de Regoyos

a Elorrioko monastegiak eta komentuak

Macroproyectos en el olvido

Pasión por la búsqueda

2015 Gerediaga Elkartea, VSUF QSFTJEFOUF

2016 Soterramiento, un tren de doble vía

Atxarte 1990/91, crónica de una lucha

Humboldt gure artean

Durangaldea, euskal rra r automobilgintzaren motorra

Paisajes industriales de Durangaldea

Lorentzo Records, mimando el rock

Anbotoko herejeak

Anbotoko dama, goiandere ala deabru? Los orígenes de la villa de tabira

La escuela experimental de Elorrio Durangoko plateruak

Elorrio, gerrako frontea

53. DURANGOKO AZOKA

Zaldibar, la casa del hombre malo Otxandioko plaza azpian

2018ko abenduaren 5etik 9ra

2017 Artzainak: XXI. mendean, pasioa bizirik A la luz de un mismo sol Ukatutako iragana berreskuratzen Arte y espacio público Argazkilari minuteroak Los encinares cantábricos de Durangaldea Durangaldeko herri-izenak Mancomunidad de Durango, una comarca incompleta Berrizko Besoitaormaetxea

94 681 80 66 telefonoan salgai SAREAN IKUSTEKO: www.gerediaga.eus

12.zk 2018

DURANGALDEKO URTEKARIA 12 [L t €

Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.