Σύλληψη – Καλλιτεχνική επιμέλεια: Μαρία Ανδρομάχη Χατζηνικολάου Έρευνα αρχείου, σύνθεση – επιμέλεια κειμένων: Αγγελική Νικολάου Ηχητική σύνθεση: Κωστής Δρυγιανάκης Κείμενο εικαστικής δράσης: Μάγδα Κουμπαρέλου Με την υποστήριξη του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Μικρό ιστορικό της Κίτρινης Αποθήκης Η Κίτρινη Αποθήκη είναι ένα εμβληματικό κτήριο στη συνοικία της Μεταμόρφωσης, επί των οδών Γαζή και Βασσάνη, και καταλαμβάνει το μισό περίπου οικοδομικό τετράγωνο που σχηματίζεται από τις οδούς ΓαζήΒασσάνη-Κρίτσκη-Κωνσταντά. Η καπναποθήκη είναι κατασκευασμένη σε οικόπεδο 2.147 τ.μ., σε σχήμα Π, και είναι πενταώροφη, με υπόγειο, ισόγειο και τέσσερις ορόφους. Το κτήριο κατασκευάστηκε το 1926 από την εταιρεία American Tobacco Company και χρησιμοποιήθηκε ως καπναποθήκη στα τέλη της δεκαετίας 1920 και τη δεκαετία 1930, τον καιρό που εκατοντάδες ντόπιοι και πρόσφυγες εργάζονταν εκεί, στη διαλογή και επεξεργασία του καπνού του θεσσαλικού κάμπου. «Τα καπνά τοποθετούνταν στις κλίνες και στα υγραντήρια του τρίτου ορόφου και μετά στις τράπεζες όπου λύνονταν τα δέματα και διοχετεύονταν τα καπνόφυλλα, μέσω ιμάντων, στα προξεφυλλιστικά και ξεφυλλιστικά μηχανήματα. Στη συνέχεια περνούσαν από συσκευές αποκονίασης και διοχετεύονταν από διανομείς στους ιμάντες διαλογής, όπου οι εργάτες απομάκρυναν τα κακής ποιότητας καπνόφυλλα. Μετά γινόταν το χαρμάνισμα και το κοσκίνισμα και τα καπνά μεταφέρονταν στα πιεστήρια όπου γίνονταν δέματα» (Αδαμάκης). Στη διάρκεια της Κατοχής (1941-1944) η Κίτρινη Αποθήκη χρησιμοποιήθηκε ως χώρος εγκλεισμού, βασανισμού και εκτέλεσης Ελλήνων πατριωτών και αγωνιστών της Αντίστασης, τόσο από τους Γερμανούς κατακτητές όσο και από τους ντόπιους, δωσίλογους συνεργάτες τους. Η μαζική προσχώρηση στο ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο), την κύρια, αν όχι αποκλειστική, αντιστασιακή οργάνωση στη Μαγνησία, δημιούργησε έναν ισχυρό πυρήνα αντίστασης στην περιοχή. Όσοι συλλαμβάνονταν οδηγούνταν σε χώρους εγκλεισμού, όπως ήταν οι φυλακές Αλεξάνδρας, η καπναποθήκη Ιωσαφάτ και κυρίως η Κίτρινη Αποθήκη. Ανατριχιαστικές είναι οι περιγραφές των βασανιστηρίων και των εξευτελισμών που υπέστησαν οι κρατούμενοι στη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής του Βόλου, κυρίως κατά το 1944, οπότε δρούσαν οι οργανώσεις ΕΑΣΑΔ (Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσμος Αντικομμουνιστικής Δράσεως), ΕΕΕ (Εθνική Ένωσις Ελλάδος) και ΕΑΟ (Εθνικαί Αντικομμουνιστικαί Ομάδες). Μέσα στην Κίτρινη Αποθήκη τα μέλη αυτών των οργανώσεων επιδίδονταν σε ανομολόγητες πράξεις βίας, εξευτελισμού και ταπείνωσης εκείνων που η ‘μούμια’, ο κουκουλοφόρος ρουφιάνος υποδείκνυε. Στο υπόγειό της εκτελούνταν συχνά φυλακισμένοι και τα πτώματά τους πετιόνταν στα γειτονικά πεζοδρόμια. Έτσι, η παρουσία της Κίτρινης Αποθήκης στοιχειώνει τους ανθρώπους αυτής της πόλης ακόμα και μετά από δεκαετίες.
Μετά την απελευθέρωση η Κίτρινη Αποθήκη νοικιάστηκε στη Συνεταιριστική Ένωση Καπνοπαραγωγών Ελλάδος (ΣΕΚΕ), ενώ το 1965 αγοράστηκε από τον Εθνικό Οργανισμό Καπνού (ΕΟΚ). Το 1968 το απασχολούμενο προσωπικό ανερχόταν σε 120 άτομα και η συνολική ισχύς του εργοστασίου ήταν 88,70 ίπποι. Σήμερα η Κίτρινη Αποθήκη – το αρχικό χρώμα της ώχρας έχει αντικατασταθεί από το γκρίζο, η ονομασία όμως έχει παραμείνει – αποτελεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο, που περιήλθε διαδοχικά στο Υπουργείο Γεωργίας, στον Δήμο Βόλου και πρόσφατα στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Το 2017 εγκρίθηκε το ποσό των 10 εκ. ευρώ για την αξιοποίηση του κτηρίου μέσω της μονάδας καινοτομίας και επιχειρηματικότητας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Τμήματα του υπογείου και του ισογείου θα διαμορφωθούν σε χώρους έκθεσης και μνήμης, με έμφαση στην ιστορία του καπνού και στα χρόνια της γερμανικής Κατοχής.
Αγγελική Νικολάου φιλόλογος, αρχειονόμος ΓΑΚ
ΚΙΤΡΙΝΗ ΑΠΟΘΗΚΗ ελευθερώνοντας τη μνήμη Κίτρινη Αποθήκη: κτήριο-κέλυφος, τόπος λεηλατημένος από τον χρόνο, σηματοδοτεί την τοπική ιστορία του τελευταίου αιώνα. Στέκει όρθια σε κεντρικό δρόμο της πόλης του Βόλου μεταδίδοντας στους κατοίκους της αντιφατικά συναισθήματα και νοήματα. Αυτά αφορούν τον πόλεμο και την ειρήνη, τη στέρηση και την ευημερία, την απόγνωση και την ελπίδα, τον θάνατο και τη ζωή. Ωστόσο, στη συλλογική μνήμη της πόλης έχουν περάσει και κυριαρχούν τα αρνητικά, αυτά της απόγνωσης, του πόνου και του θανάτου, που την ταυτίζουν με τη συγκεκριμένη χρήση της την περίοδο του πολέμου και της Κατοχής, απαλείφοντας οτιδήποτε θετικό προϋπήρξε κατά την πρώτη χρήση της ως καπναποθήκης. Η μνήμη δεν είναι μουσειακό είδος. Από τη φύση της είναι πολλαπλή, συλλογική αλλά και εξατομικευμένη. Ριζώνει στο υπαρκτό, στον χώρο, στο νεύμα, στην εικόνα, στο αντικείμενο. Δοχείο μνήμης αποτελεί για τους κατοίκους της πόλης η Κίτρινη Αποθήκη, μέσα στο οποίο έχει συσσωρευθεί η συλλογική και ατομική μνήμη μιας συγκεκριμένης εποχής. Το έργο που παρουσιάζεται στις 20 Οκτωβρίου 2018 έξω από τον χώρο της Κίτρινης Αποθήκης είναι μια δράση (performance) μιας ώρας, η οποία βασίζεται σε μια ιδέα της Μαρίας-Ανδρομάχης Χατζηνικολάου, που έχει και την καλλιτεχνική επιμέλεια, εμπνευσμένη από τον κατοχικό Βόλο και την Κίτρινη Αποθήκη. Αποτελεί ομαδική εργασία τεσσάρων ανθρώπων, οι οποίοι, από διαφορετική σκοπιά και για τους δικούς του λόγους ο καθένας, είχαν μια σχέση με τον χώρο. Η συνάντησή τους στην Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Βόλου (ΟΠΙΒΟ), της οποίας είναι μέλη, και οι διεργασίες που έγιναν μέσα σε αυτή, τους έδωσαν την τελική ώθηση να δημιουργήσουν ένα ομαδικό έργο, με σκοπό τη διάχυση της μνήμης της Κίτρινης Αποθήκης ως υπενθύμιση στους παλαιότερους και ως μεταβίβαση-μετακένωση στους νεότερους. Με το έργο αυτό το κτήριο αποκτά ενέργεια, γίνεται πρόσωπο, το οποίο πασχίζει να ακουστεί στην κοινότητα, να ενεργοποιήσει την ατομική και τη συλλογική μνήμη, να απαλύνει το τραύμα και εντέλει να μην ξεχαστεί, ειδικά μετά την επανάχρησή του στο άμεσο μέλλον. Το ίδιο το μνημείο εκπροσωπεί το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Παραμένει στοιχείο και στοιχειό στην πόλη, μετά τη συγκεκριμένη χρήση του την εποχή της Γερμανικής Κατοχής, ως κολαστήριου, τόπου βασανισμού και θανάτου, από τους κατακτητές αλλά και από τους δωσίλογους συνεργάτες τους.
Με το έργο της η ομάδα γεφυρώνει το χάσμα, απελευθερώνει τη μνήμη στιγμιαία και την παραδίδει στους νέους, οι οποίοι στη συνέχεια θα το περάσουν στην επόμενη γενιά, διατηρώντας την ζωντανή. Μέσα από την καλλιτεχνική πράξη ως βιωματική προσέγγιση στην ιστορία του χώρου, οι νέοι μαθαίνουν, ενεργοποιούνται και ενεργοποιούν τη μνήμη και στη συνέχεια την παραδίδουν στους συνομηλίκους τους, στη συνοικία και στην πόλη ευρύτερα, προτρέποντάς τους να μην ξεχάσουν. Αυτό είναι και το νόημα του ‘μοιράσματος’ της κόκκινης κορδέλας - στο ξεκίνημα και στο κλείσιμο της δράσης, που οριοθετεί τον χώρο αλλά και τη μνήμη, με την αναγραφή των ονομάτων των θυμάτων της Κατοχής - στο κοινό-κοινότητα. Το συνολικό έργο περιλαμβάνει video που προβάλλεται στον τοίχο της Αποθήκης (επί της οδού Γαζή), το οποίο έχει δημιουργήσει η εικαστικός Μαρία-Ανδρομάχη Χατζηνικολάου. Ανάμεσα στα παράθυρα του κτηρίου εμφανίζονται προσωπογραφίες νέων, οι οποίες δημιουργούν μια τοιχογραφία από πολλαπλές εναλλασσόμενες εικόνες, ένα παλίμψηστο του χθες στο σήμερα. Σημερινά πρόσωπα παίρνουν τον ρόλο εκείνων των νέων που πέρασαν από την Κίτρινη Αποθήκη, για να αποδείξουν ότι οι νέοι δεν φιμώνονται, επαναστατούν, διαμαρτύρονται, μιλούν. Ζητούν το δικαίωμα να τους μνημονεύει ολόκληρη η κοινότητα, για την οποία θυσιάστηκαν. Παράλληλα με την προβολή, εκτυλίσσεται στον δρόμο μπροστά από το κτήριο, μια δράση με κίνηση και λόγο από νέους και παιδιά, βασισμένη σε αρχειακό υλικό, από την έρευνα, επεξεργασία και σύνθεση της φιλολόγου, θεατρολόγου και αρχειονόμου ΓΑΚ Αγγελικής Νικολάου. Το ξένοιαστο παιχνίδι των παιδιών δίνει βίαια τη θέση του στον φόβο, τον πόνο, τον όλεθρο. Για πρώτη φορά ακούγονται στον δημόσιο χώρο μαρτυρίες ανθρώπων που βίωσαν την κόλαση μέσα στο κτήριο και επέζησαν. Ο συνθέτης Κωστής Δρυγιανάκης ανασυνθέτει τις μαρτυρίες αυτές διαπλέκοντάς τες με ήχους της εποχής εκείνης αλλά και σύγχρονους, συγκεκριμένους και αφηρημένους, δημιουργώντας έτσι ένα ηχητικό πλαίσιο για αναστοχασμό πάνω στα γεγονότα της εποχής εκείνης και τη διαχείριση της μνήμης τους στις δεκαετίες που ακολούθησαν. Επειδή ο λόγος ανήκει στους νέους, αυτοί κλείνουν τη δράση γράφοντας στο τοίχο της Αποθήκης το σύνθημα: «Για τη Ζωή και τη Λευτεριά!! Είμαστε αθώοι!!!», το οποίο το βγάζουν από τον εσωτερικό τοίχο και το προσφέρουν στους θεατές, στη γειτονιά, στην πόλη. Το απροσπέλαστο γίνεται δημόσιο και η εικόνα υπηρετεί τη μνήμη. Η καλλιτεχνική αυτή δράση φωτίζει το ιστορικό κτήριο προσφέροντάς του ζωή για λίγο και βάζει τους ακροατές-θεατές στη διαδικασία συμμετοχικής
σκέψης, περισυλλογής, ενδοσκόπησης και αναστοχασμού σε σχέση με το παρελθόν και την τραυματική μνήμη. Φέρει όλα αυτά στο παρόν και τους δίνει άλλη διάσταση. Ταυτόχρονα τα μετατρέπει σε συλλογική πράξη εκτόνωσης και κάθαρσης. Το γκρίζο εγκαταλελειμμένο κτήριο των οδών Γαζή και Βασσάνη φωτίστηκε και ξαναέγινε κίτρινο, απέκτησε λόγο, διηγήθηκε, υπενθύμισε και αφέθηκε ξανά στον χρόνο. Μάγδα Κουμπαρέλου Ιστορικός Τέχνης
c
c
~c
c
c c “ Η σύλληψις η δική μου οφείλεται εις τό cότι ειχα αντάρτην στόν c ΕΛΑΣ τόν αδελφόν μου.”
ΓΑΚ – Αρχεία Ν. Μαγνησίας, Αρχείο Ειδικού Δικαστηρίου Δωσιλόγων Βόλου, τομ.1
~c c
c c
΄
~c
~ ΕΑΣΑΔοκρατίας η ζωή στόν Βόλον ητο “ Κατά τόν χρόνον της c c c ΄ αφόρητος, εφευγες διά τήν δουλειάν σου καί δέν εγνώριζες c c αν ζωντανός, εσκότωναν τόν κόσμον στόν δρόμον ΄ θά φθάσης ι c αδιακρίτως. ” c
ΓΑΚ – Αρχεία Ν. Μαγνησίας, Αρχείο Ειδικού Δικαστηρίου Δωσιλόγων Βόλου, τομ.1
Πηγές – Βιβλιογραφία Αρχεία ΓΑΚ Μαγνησίας, Αρχείο Πρωτοδικείου Βόλου: Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων, τόμ. 1-3 Αποφάσεις Ναζισμού 1962-1965 Ποινικά Βουλεύματα 1945-1950 ΓΑΚ Μαγνησίας, Αρχείο Αντιστασιακού Τύπου 1943-44 ΓΑΚ Μαγνησίας, Αρχείο Επιτροπής Κρίσης Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης Ν. Μαγνησίας ΓΑΚ Μαγνησίας, Αρχείο Εθνικού Οργανισμού Καπνού Αρχείο εφ. Ταχυδρόμος Βιβλία Νίτσα Κολιού, Άγνωστες πτυχές Κατοχής και Αντίστασης 1941-44, Βόλος 1985 Νίκος Στουρνάρας, Αναδρομή στα περασμένα: Η τραγωδία της Κατοχής: Μαγνησία 1943-44, τόμ. Β΄, Αθήνα 1996 Θανάσης Κ. Βογιατζής, Τα ΕΑΣΑΔια, Μέρες δωσιλογισμού στο Βόλο, εκδ. Σύγχρονη εποχή, Αθήνα 2017 Κώστας Αδαμάκης, Τα βιομηχανικά κτίρια του Βόλου, ΠΙΟΠ, Αθήνα 2009 Η μακρά σκιά της δεκαετίας του ‘40 , συλλογικό έργο, επιμ.: Κώστας Ράπτης, Κατερίνα Γαρδίκα, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Άννα Μάρια Δρουμπούκη, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2015 Η μνήμη αφηγείται την πόλη, Προφορική ιστορία και μνήμη του αστικού χώρου, επιμ.: Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, Τασούλα Βερβενιώτη, Δήμητρα Λαμπροπούλου, Μάρλεν Μούλιου, Ποθητή Χαντζαρούλα, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2016 Ζακ Λε Γκοφ, Ιστορία και μνήμη, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1998 Frances A. Yates, Η Τέχνη της Μνήμης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2012. Jan Assmann, Η πολιτισμική μνήμη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2017.
Οι φωτογραφίες αρχείου προέρχονται από τα ΓΑΚ - Αρχεία Ν. Μαγνησίας
Στη σκηνική δράση συμμετέχουν οι μαθητές: Άννα-Χαρά Κατσιφού Άγγελος Μπουρδάκης Χάρης Παπαπαναγιώτου Κατερίνα Χαραλαμπίδη και οι μαθητές-μέλη της θεατρικής ομάδας της Ένωσης Γονέων Βόλου: Εμμανουέλα Βαλή Ιωάννης-Χουανίτο Κολέτσιος-Αλεξίου Μελίνα Μιράκα Μαρία Μοσχοπούλου Στο Video συμμετέχουν: Άννα Βογιατζή, Νίκος Ζαρκαλής, Βασίλης Καράγγελος, Άννα-Χαρά Κατσιφού, Σέντι Κίστα, Πλάτων Μιναρετζόπουλος, Άγγελος Μπουρδάκης, Μανώλης Παντόπουλος, Μαρία Παντοπούλου, Χάρης Παπαπαναγιώτου, Κερασία Ροδίτη, Βασίλης Σκαραμαγκάς Αφηγητές: Βλάσης Ζώτης Λένα Μπακίρη Αγγελική Νικολάου Γιώργος Παπαδόπουλος Χάρης Παπαπαναγιώτου Μάκης Φράγκος Άρτεμις Χατζηαποστολίδου Ευχαριστούμε τους: ΓΑΚ-Αρχεία Ν. Μαγνησίας και ειδικά την προϊσταμένη Αννίτα Πρασσά, για τη διευκόλυνση στη χρήση του αρχειακού υλικού Άλκηστη Σανιδά (ταξινόμο ΓΑΚ Μαγνησίας) Λευτέρη Πλαβό (φωτογράφηση) Μάκη Φράγκο (φωτογράφηση και βιντεοσκόπηση) Νίκο Φιλάρετο (φωτογράφηση) Γρηγόρη Καραμήτρο (φωτογράφηση και βιντεοσκόπηση) Σπύρο Τσαλαπάτα (τεχνική υποστήριξη) Στάθη Ζούχα (ηλεκτρολογικό υλικό) Κώστα Ανέστη (βιντεοσκόπηση) Ράνια Αρμάγου (γραφιστικά) Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε ιδιαίτερα την αντιπρύτανη Ιωάννα Λαλιώτου για την αμέριστη εμπιστοσύνη και υποστήριξη. Χωρίς τη βοήθειά της δεν θα ήταν δυνατή η πραγματοποίηση αυτής της δράσης.
Με την υποστήριξη του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας