
10 minute read
Infarto di kurason
mester traha riba dje. Si bo ke tep i konseho pa move mas, pasó bo faktor di rísiko ta insufisiente moveshon di kurpa, lesa paragraf 7.1 e ora ei. Si bo faktornan di rísiko di mas importante ta nutrishon i/òf uzo eksesivo di alkohòl, bo ta haña tep i konseho den paragraf 7.2. Finalmente bo ta haña tep i konseho pa e faktornan di rísiko strès i muchu tiki soño den paragraf 7.3.
Bo no tin mester di traha un plan imposibel kaminda bo ta atendé ku tur kos pareu. Bo por traha trankil i stap pa stap riba e faktornan di rísiko. E ora ei di mes lo bo ripará un mehorashon den por ehèmpel bo preshon di sanger, bo peso, e manera ku bo ta sintibo, bo aparensia i bo drumimentu. I mas agradabel bo hasié pa bo mes, mas grandi e chèns lo ta ku lo bo keda perseverá den bo estilo di bida nobo. Dor ku e diferente faktornan di rísiko ta fortifiká otro, ta importante sí pa bo trata na redusí tur faktor di rísiko komo meta final. Konta amigu, kolega i famia di bo plan F4L pa un estilo di bida saludabel. E ora ei nan lo por yudabo si bira difísil un ratu. Palabrá por ehèmpel ku un hende na trabou ku tambe a stòp di huma ku bosnan ta yuda otro. Buska un kompañero di deporte i palabrá ku bosnan ta bai motivá otro. Palabrá ku un hende ku bo tin mag di bèl òf app si bo tin e difísil. Pensa riba kosnan pa okupá bo mente si bo kai den tentashon pa bolbe kuminsá huma, bebe òf kome hopi kuminda vèt. Por ehèmpel, hinka rudia dies biaha te kasi tòchi suela, dal un baño òf traha un pòch’i te. Kue un buki, yama un amiga, subi internet, kana bai pafó den airu liber, bai dal un koré òf kore baiskel. E por ta ki ku ta, basta e ta yudabo.
Stòp ku humamentu
E promé paso ku m’a dal ta di stòp ku humamentu. Ounke no semper fásil, e faktor di rísiko ‘humamentu’ ta esun di mas kla. Stòp kuné ta e úniko manera pa drástikamente baha e rísiko riba malesa kardiako i vaskular! E partinan dañoso den sigaria ta sòru pa: • biramentu smal di bo vasonan di sanger, loke ta pone e preshon di sanger subi; • kousa daño na muraya di bo vasonan di sanger (proseso di infekshon) ku por kousa kalsifikashon di arteria loke ta pone bo vasonan di sanger bira mas smal; • redusí nivel di oksígeno den bo sanger; • kuahamentu aselerá di bo sanger.
Kada bes mi ta lesa i tende ku “tur hende sa kaba ku humamentu ta dañoso pa kurason i vasonan di sanger”. Segun mi esaki no ta bèrdat. Semper m’a kere ku humamentu ta malu pa bo pulmon i vianan respiratorio. E úniko keho ku ami tabatin ta e teribel tosá di humadó ei, spesialmente mainta despues ku mi kab’i lanta. Pero e potrètnan di pulmon ku mi mester a laga saka un par di biaha pa mi seguro di penshun tabata bon bon. Nada no tabata falta mi pulmonnan. Realmente mi no tabata sa ku humamentu ta hopi dañoso tambe pa bo kurason i vasonan di sanger! Bo tabata sa di tur e efektonan dañoso di sigaria menshoná aki riba? Ademas, for di investigashon a sali na kla ku ko-humamentu tin e mesun efektonan dañoso ku ora bo mes ta huma! P’esei bo no mester pèrmití otro hende huma den bo bisindario inmediato i sigur no den un espasio será, manera den kas òf outo.
Den mi kaso, e stòpmentu finalmente a bai fásil, pero mi sa tambe ku esaki por ta hopi difísil. Komo ku ta un medida importante pa e kurason femenino, no ta bon pa bo djis sigui purba òf hasta entregá ora bo no ta logra. Tin hopi programa (den grupo) pa yudabo stòp, tin gruponan di yudansa online (por ehèmpel Stoptober di Hartstichting òf Stoppen met roken riba Facebook), tin appnan pa stòp di huma, i bo por purba ku remplasante di nikotina òf remedi. Pidi bo dòkter di kas pa yudansa si bo no ta logra! Pa mas informashon, konseho i guia tokante kon pa stòp di huma, bo por bishitá instituto Trimbos (www.ikstopnu.nl). Esnan ku ta stòp bou di guia tin mas chèns pa ta eksitoso!
I no lubidá: despues ku bo stòp di huma, e rísiko riba malesa kardiako i vaskular ta baha lihé. Despues di un aña, e chèns riba un infarto di kurason ya ta redusí na mitar. Despues di diessinku aña bo tin mesun rísiko ku un hende ku no a yega di huma nunka.
Revalidashon di kurason
Pa e otro adaptashonnan di estilo di bida riba tereno di moveshon, komementu i maneho di strès, mi tabatin hopi na e programa di revalidashon di kurason ku mi a partisipá na dje. Bon mirá, mi no tabatin niun idea unda pa kuminsá. Mi no tabatin un plan i mi no tabata sa kiko ta tur e kosnan ku mi mester a hasi i keda sin hasi pa redusí mi rísiko riba un siguiente atake di kurason (fatal). Ademas, m’a bira insigur tokante mi propio kurpa. Mi no tabata riska hasi deporte mas òf kana mi so ku mi kachó. Mi no tabata ni riska bula mas, pero mi mester a regresá kas fo’i Aruba tòg!
Por repartí revalidashon di kurason den tres fase: fase 1 ta den hospital kaminda mayoria biaha ta bai pa kana un pida i subi i baha trapi, fase 2 ta un programa di revalidashon di kurason poliklíniko di dos te tres luna i fase 3 ta e cardiofitness ku bo por keda hasi despues pa keda den kondishon.
Durante e programa di revalidashon di kurason poliklíniko (fase 2) bo ta traha individualmente òf huntu ku otro na bo rekuperashon. Bo ta siña bolbe konosé i amplia bo límitenan físiko dor di hasi training físiko algun biaha pa siman. Banda di esei, bo ta risibí informashon tokante bo síntomanan, tep pa moveshon, nutrishon saludabel i uzo di remedi i bo ta siña dil ku emoshonnan i inseguridat. Pa humadónan, hopi biaha tin un programa tambe pa stòp di huma. Mas aleu, e tim di revalidashon di kurason ta yudabo kuminsá bèk ku bo bida sosial i pa reintegrá bèk den e proseso laboral. Den kuminsamentu, bo aktividatnan diario, manera tareanan doméstiko i kuido di bo famia, lo ta asina un karga ku realmente bo no ta kapas pa pensa riba aktividatnan sosial òf trabou.
Mi ta konsehá tur hende ku tin problema di kurason òf ku a haña un atake di kurason pa partisipá na un programa di revalidashon di kurason poliklíniko! Na Hulanda lo bo mester resultá outomátikamente den un trayekto pa revalidashon di kurason, despues di un hospitalisashon. Pero mashá tiki biaha sa sosodé ku ta pidi hende muhé pa partisipá na un programa di revalidashon di kurason. I hende muhé tin mas barera pa partisipá tambe (no tin tempu, transporte, etc). Si bo kardiólogo no a kontabo nada tokante revalidashon di kurason, bo mes mester pidié pa esaki. Bo por partisipá tambe si bo ta den tratamentu pa problema di kurason pa largu tempu kaba. Hopi biaha, bo partner tambe por partisipá na (parti di) un programa di revalidashon di kurason.
Victor: “Pensando bèk, probablemente mi a haña mi promé atake di kurason ku mi 34 aña, pero bon mirá mi no a hasi kaso. Ta te despues di e di tres atake di kurason ku m’a disidí di bai dòkter numa. E tempu ei nan a hasi un operashon di bypass serka mi. Despues djei mi mester a bai hasi revalidashon di kurason, bon mirá. Pero e kardiólogo di: ‘Revalidashon di kurason ta nifiká ku bo ta bai hunga vòlibòl ku un grupo di ansiano i esei no ta nada pa bo.’ E ora ei mi mes a disidí di kuminsá train sin guia. Ocho aña despues nan a operá mi na mi klèpnan di kurason. E temporada ei sí mi a haña algu di revalidashon di kurason, pero esaki no tabata mashá kos. Tira un bala di un banda pa otro i kore baiskel bou di guia. Den pasado, m’a yega di praktiká deporte di nivel haltu, ke men mi no por a soportá esaki. Mi mes a yega di train hopi na gymnan, cardio i sinku te seis ehersisio pa biaha, i esaki a yuda hopi mes. Bon mirá, ta bo mes ta hasi bo revalidashon, pero bo mester ta konsekuente. Nan
a deskualifiká mi pa trabou, pasó simplemente e no tabata bai mas. E ora ei m’a kuminsá nabegá hopi aktivamente ku bark’i bela. Tambe pa bo tin algu di konta atrobe, pasó na momentu ku bo no ta traha mas, bo ta pèrdè bo identidat un tiki. Mi no a laga mi kurason strobami pa ta aktivo den nabegamentu. I pa esaki mi tin tempu tambe awor.”
Hilde: “Despues ku a diagnostiká mi ku defisiensia di ritmo kardiako na edat di 68 aña, mi tabatin problema pa seis aña largu. Apesar di kuater operashon, e problemanan ku mi kurason a sigui bini i bai. Un problema adishonal tabata mi alergia pa e remedinan, ku a resultá den tosamentu, mancha i grawatashi. E remedinan no tabatin e efekto deseá tampoko. Mi tabata keda kansá i regularmente mi tabata resultá na departamento di servisio médiko urgente (poli) ku sla di kurason di mas ku 200 sla pa minüt. E aña akí por fin mi a haña un markapaso (pacemaker) i un operashon pa blòkia e impulsonan eléktriko den mi kurason ku ta stroba e ritmo, i awor kosnan ta bai hopi bon. For di kòntròl a sali na kla ku mi kurason ta krónikamente den fibrilashon di ouríkula, pero mi no ta ripará nada di esaki awendia. Dor di tur e miseria, m’a pèrdè e konfiansa den mi kurason kompletamente. Si mi djis drei hasi un kos, mi tabata keda leng’afó. Awor mi ta den e trayekto di revalidashon di kurason. Nan ta rekonstruyendo mi kondishon hopi poko poko. Nan ta dunami konfiansa ku kos lo drecha atrobe. Awor, pa gran parti, m’a haña e konfiansa bèk. M’a kuminsá bai gym bèk tambe, pero mi no ta riska kore mountainbike mi so ku mi so mas.”
Despues di e trayekto pa revalidashon di kurason poliklíniko di dos pa tres luna, bo ta riba bo mes atrobe. A base di mi propio eksperensia, mi ta haña e periodo akí muchu kòrtiku. Ami lo konsehá sigur tres pa sinku luna di revalidashon. Chèk si ta posibel pa bo partisipá na un revalidashon di kurason (por ehèmpel na Rafana B.V. na Kòrsou) òf buska un coach di estilo di bida (lifestyle coach) ku por guiabo un par di luna mas. Esaki ta asina importante! Mayoria biaha, dos luna despues di un atake di kurason lo bo no ta realmente kapas ainda pa sigui ku bo bida di forma independiente i pa hinka bo adaptashonnan di estilo di bida permanentemente den bo bida diario. Fase 3 di revalidashon di kurason, esta keda mantené bo kondishon pa medio di cardiofitness, ta hopi importante. Te ainda mi ta bai cardiofitness dos biaha pa siman i mi ta disfrutá hopi di esaki. Ta dushi pa ripará ku bo kondishon ta bai dilanti, ku kada biaha di nobo, bo por kana òf kore baiskel un tiki mas largu i duru i ku bo kurpa ta haña mas i mas forsa. Den paragraf 7.1 bo ta haña tep i inspirashon pa keda den moveshon despues ku bo terminá e trayekto di revalidashon di kurason.
Bèk na trabou
Mas o ménos kuater luna despues di mi infarto di kurason, na momentu ku mi dòkter di Arbo a mandami kuminsá traha bèk, m’a lesa un pasashi ku ta kuadra hopi ku mi situashon den e buki Hart voor vrouwen di kardiólogo Angela Maas:
“Un punto di atenshon importante den rekuperashon di un infarto di kurason na edat hóben ta un bon guia den regreso na trabou. E impakto di un evento di bida manera un infarto di kurason ta hopi otro na edat hóben, ora ku bo ta meimei den bida ainda ku trabou i famia, kompará ku ora bo haña e infarto di kurason akí komo persona riba 70 aña. Serka un hende riba 70, e preshon di trabou no t’ei mas i hopi biaha e ta kontentu kaba ku el a sobrebibié. Bo kapasidat pa dil ku tenshon ta kambia despues di un infarto di kurason i spesialmente serka hende muhé, nos ta mira ku ta mas difísil pa atendé ku tantu kos pareu despues. For di medisina laboral (Arbo) lo mester