Sejm Wielki i Konstytucja 3 maja

J. P. Norblin, Uchwalenie Konstytucji 3 maja (źródło: BN Polona) Sejm wielki i KonstytucjA 3 maja

BARTOSZ STARĘGOWSKI

Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego ze zbiorów rodziny Łosiów, N.N., b.d. (źródło: APL) Nagromadzenie konfliktów w XVII w. mocno osłabiło stan państwa polsko-litewskiego. Poprawy nie przygotowanie, a następnie wprowadzenie w życie reform, które mogłyby uratować Rzeczpospolitą przed dalszym przyniósł wiek XVIII. Uwikłanie kraju w wyniszczającą wielką wojnę północną oraz rozplenienie się korupcji i anarchii, doprowadziły do wpadnięcia przez Rzeczpospolitą w rosyjską strefę wpływów. Narzucony przez Moskwę system gwarancyjny uniemożliwiał wprowadzenie jakichkolwiek reform bez jej zgody. Swoje wpływy w państwie polsko-litewskim rozszerzało również Królestwo Prus. W 1768 r. zawiązała się konfederacja w Barze, Uniwersał Stanisława Augusta Poniatowskiego w sprawie której celem było wy- utworzenia komisji cywilno-wojskowych, Warszawa 27 XII 1789 r. dostanie kraju spod ob- (źródło: APL) cych wpływów. Niestety klęska konfederatów, przypieczętowana została w 1772 r. pierwszym rozbiorem. Tragedia ta uzmysłowiła części elit Rzeczypospolitej, w jak trudnej sytuacji znajduje się kraj i że niezbędne jest dzieło reform. Poczyniono zatem odpowiednie przygotowania. 6 X 1788 r. pod laską Stanisława Małachowskiego rozpoczął obrady trwający cztery lata sejm, zwany również Sejmem Wielkim. Jego rolą było rozkładem. Przedstawiciele podzielonych niegdyś stronnictw w postaci obozu Potockich i „familii” Czartoryskich zaczęli ze sobą współpracować. Przygotowywano projekt ustawy zasadniczej, której patronował sam król Stanisław August Poniatowski. Dzięki postanowieniom sejmu wprowadzono Komisje Cywilno-Wojskowe zajmujące się administracją w terenie oraz dwie komisje centralne – Woj-

skową i Policji. Pierwsza ustaliła stały etat wojska wynoszący 100 000 żołnierzy oraz likwidowała Departament Wojskowy, będący złogiem rosyjskiego systemu gwarancyjnego. Komisja Policji zajęła się sprawami wewnętrznymi, w tym usprawnieniem administracji i porządkiem publicznym. Najdonioślejszym dziełem Sejmu Wielkiego była uchwalona 3 maja 1791 r. Ustawa Rządowa. Jako dokument o randze fundamentalnej regulowała ona wiele istotnych kwestii państwowych, w tym status miast, podział społeczny, stosunki wyznaniowe, likwidowała jurydyki oraz wprowadzała trójpodział władzy i niezależne sądownictwo. Co najważniejsze,

w konstytucji zawarto zwrot, że cała władza bierze się z woli narodu. Tym samym wprowadzono pojęcie suwerenności narodowej, a odpowiedzialność za nią przekazano w ręce wszystkich obywateli. Ustawa zasadnicza znosiła również liberum veto. Postanowienia konstytucji wywołały wściekłość wśród niektórych kół opozycyjnych skupionych wokół magnatów: Stanisława Szczęsnego Potockiego, Seweryna Rzewuskiego i Franciszka Branickiego. Uważali oni, że postanowienia konstytucji to zamach na złotą wolność szlachecką i dawne prawa Rzeczypospolitej. Ustawa Rządowa była również zagrożeniem dla wpływów Moskwy w Polsce. Konfederacja targowicka zawiązała się w 1792 r., konfederaci przy pomocy wojska rosyjskiego rozpoczęli przejmowanie władzy w kraju. Armia polsko-litewska broniąca Konstytucji 3 maja poniosła szereg porażek i w ostateczności skapitulowała. Nie pomogły nawet talenty wojskowe Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki. Konstytucja upadła, a w 1793 r. Rosja i Prusy przystąpiły do drugiego rozbioru. Projekt reform, choć niezwykle ambitny i szlachetny, ostatecznie przepadł, a Rzeczpospolita wykonała kolejny krok w stronę własnego unicestwienia.

Uniwersał Michała Wandalina Mniszcha informujący o ustanowieniu Komisji Policji oraz komisji cywilno-wojskowych, Warszawa 16 XI 1791 r. (źródło: APL)

Uniwersał Stanisława Potockiego informujący o zawiązaniu konfederacji targowickiej, Targowica 30 V 1792 r. (źródło: APL)

Pomnik Konstytucji 3 Maja na Krakowskim Przedmieściu w Lublinie