Ιωάννης μακρυγιάννης, αφιέρωμα

A KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

2-31 AΦIEPΩMA

Xρονολ γιο Iωάννη Mακρυγιάννη.

O αυτοδημιούργητος αγωνιστής. O Mακρυγιάννης προσέφερε με ανιδιοτέλεια ακ μη και το αίμα του στην υπηρεσία της πατρίδας.

Tου Θάνου Bερέμη Aυθεντικ τητα ζωής και λ γου.

O Mακρυγιάννης δεν έγραψε παρά σα έζησε στο βίο του και οι περιγραφές του είναι η ίδια η πράξη.

Tου K. Tριανταφυλλίδη Eπαινος στον Mακρυγιάννη. Oι Γ. Σεφέρης, O. Eλύτης, Γ. Θεοτοκάς και I. Kακριδής, αποτείουν φ ρο τιμής σ’ έναν χαρακτηριστικ και πολυδιάστατο Eλληνα.

Eικονογραφία του Aγώνα. O στοχασμ ς και οι οδηγίες του Mακρυγιάννη απεδ θησαν θαυμαστά «διά χειρ ς» Παναγιώτη Zωγράφου.

Tης Mαρίνας Λαμπράκη–Πλάκα Πιστ ς της Eλλάδας και της Oρθοδοξίας. Στην πολυκύμαντη ζωή του ο Mακρυγιάννης υπερασπίστηκε ανυποχώρητα την πατρίδα και τη θρησκεία.

Tου I.M. Xατζηφώτη Iστορική μαρτυρία και ο Mακρυγιάννης. H έμμεση ή άμεση ερμηνεία των κειμένων του στρατηγού, αποτελεί σημείο έρευνας του αναγνώστη.

Tου Λουκά Kούσουλα Πέντε αυτ γραφα κείμενα. Συστατικές επιστολές – πιστοποιητικά του Mακρυγιάννη προς συμπολεμιστές του, άγνωστες μέχρι σήμερα.

Tου Παναγιώτη Φ. Xριστ πουλου H διεθνής προβολή του Mακρυγιάννη. Tα «Aπομνημονεύματα» και τα «Oράματα και Θάματα», γίνονται πλέον γνωστά σ’ λον τον κ σμο μέσω του Internet.

Tου N. Kυριαζίδη H θυσία για την αρετή. O Mακρυγιάννης διερμηνεύει την παράδοσή μας συνυφασμένη με την πατρίδα και τη θρησκεία.

Tου Kώστα E. Tσιρ πουλου H έκπληξη του ιστορικού! Tο κείμενο του Mακρυγιάννη στάθηκε μια αναπάντεχη αποκάλυψη για την ιστορία του Aγώνα.

Tου N.Δ. Tριανταφυλλ πουλου Eξώφυλλο: Προσωπογραφία του Mακρυγιάννη. Eλαιογραφία του Picarelli, 1914. O πίνακας παρουσιάζει ομοι τητες με το αντίστοιχο χαρακτικ έργο του Krazeisen, (1828) απ το οποίο ο ζωγράφος έλαβε πιθαν ν μερικά στοιχεία. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»: EΛEYΘEPIA TPAΪOY Σύμβουλος Eκδ σεως: KPITΩN XPYΣOXOΪΔHΣ

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

ΦIEPΩMA

Iωάννης Mακρυγιάννης 200 χρ νια απ τη γέννησή του ΣTIΣ ΠAPAMONEΣ του 1821, οι Eλληνες γνωρίζουν μία μ νον αλήθεια. Πρέπει να ελευθερωθούν και έχουν βαθύτατα βιώσει τι ο αγώνας τους είναι τ σο δίκαιος ώστε και ο Θε ς αναντίρρητα τους παραστέκεται. Aλλωστε, θα πολεμήσουν επειδή η διαφύλαξη της θρησκείας έρχεται στην ίδια μοίρα με την ελευθερία της πατρίδας.

O Mακρυγιάννης αποτελεί χαρακτηριστικ παράδειγμα της ακράδαντης αυτής πίστης ολ κληρου του Eθνους. Πιστεύει σε λα με πά-

O Iωάννης Mακρυγιάννης (1797-1864). Ξυλογραφία του A. Tάσσου (Συλλογή Λ. Mαγγιώρου – Tάσσου).

Eπιμέλεια αφιερώματος:

K·ΣTHΣ BATIKI·THΣ θος, φλέγεται. Tα πάντα γίνονται προσωπική του υπ θεση. H σκλαβωμένη πατρίδα, ο παντοδύναμος θε ς, οι προστάτες άγιοι, οι ηρωικοί αρχαίοι πρ γονοι, τα κατατρεγμένα αδέλφια του. Oλοι είναι οικείοι, με λους συνδιαλέγεται.

Oταν αρχίζει ο π λεμος, η ίδια του η ζωή καθίσταται θέμα δευτερεύον. Γνωρίζει « τι είμαστε λίγοι και αδύναμοι» μα ο Θε ς μεγάλος και δίκαιος και οι Eλληνες λα ς περιούσιος, «αυτοί στ λισαν την ανθρωπ τη μ’ αρετή», έτσι, δεν μπορεί παρά να νικήσουν. Δεν μπορούσε να διανοηθεί την ήττα, ήταν έξω απ το λογισμ και τη φύση του. Γνωρίζει τι μετέχει στη συνέχεια μιας φυλής.

Oι αναφορές του στον Λεωνίδα, το Σωκράτη, το Θεμιστοκλή, τον Aριστείδη αυτ καταδεικνύουν, είναι οι δικοί του άνθρωποι και το δικ τους αίμα κυλάει ατ φιο μέσα του. Aυτά σκέπτεται και ταν –μετά την Aνεξαρτησία– υπερασπίζεται τ’ αρχαία μνημεία, το κάθε άγαλμα. Kρίνει τη διαφύλαξή τους χρέος, είναι η κληρονομιά του Γένους. Mας ανήκουν και αποτελούν μέρος της ελευθερίας που κατακτήσαμε.

Tα χρ νια του πολέμου θα περάσουν, ο Mακρυγιάννης με το σώμα γεμάτο απ τα τραύματα των μαχών θα μπορούσε ν’ αποζητήσει λίγη ανάπαυση. Aλλά ο πολεμιστής ασφυκτιά. Θεωρεί, τώρα, σημαντικ να καταγράψει τις μνήμες του.

Yπάρχει ένα πρ βλημα, δεν έμαθε γράμματα. Kαι μαθαίνει γράμματα! O στρατιώτης αφήνει το σπαθί και παίρνει την πένα. Θα υποστηριχθούν διαφορετικές

γλωσσολογικές απ ψεις για τα «Aπομνημονεύματά» του. Oμως, υπάρχει σ’ αυτά μια μαγεία. O αχ ς της μάχης, τα βάσανα και οι καημοί, τα σφάλματα και οι αδυναμίες, η αποκοτιά, μια ξεχασμένη αγν τητα, αλλά η μεγαλοσύνη να υπερτερεί της μικρ τητας. O Mακρυγιάννης κι ο κάθε Eλληνας που η θεά τύχη το φέρνει να περιλαμβάνονται στους καταλ γους των παρ ντων, κατά τις μεγάλες στιγμές του Eλληνισμού – πως το ’21 – είναι απ μ νος του ένα έπος ελληνικ .

Aργ τερα, ταν ίσως ένοιωσε πως τα σα γράμματα έμαθε δεν ήταν αρκετά για να εκφραστεί, κάλεσε τη ζωγραφική ν’ απεικονίσει το λ γο του.

O Mακρυγιάννης υποστηρίζει το ήθος, την αρετή, το δίκαιο, την αξιοπρέπεια και συγχρ νως είναι παρορμητικ ς, αγανακτισμένος, ενθουσιώδης, πικραμένος, συνεχώς παραπονούμενος, συχνά αντιφατικ ς. Eνας Eλληνας! Θα σπεύσει στο πλευρ του Kαποδίστρια και μετά θα διαφωνήσει μαζί του έντονα. Θα υποδεχθεί θερμά τον Oθωνα και στη συνέχεια θα στραφεί εναντίον του.

H Eπανάσταση του ’21 συχνά θα σκιαστεί απ τα αιώνια ελαττώματα της φυλής. Kοντά στους άθλους υπήρξαν οι αθλι τητες της εμφύλιας διαμάχης, στον ηρωισμ η ιδιοτέλεια, στην αυταπάρνηση ο καιροσκοπισμ ς και ο Mακρυγιάννης συμμετείχε ενεργά στην πορεία του Aγώνα. Στα εύσημα και τις παραλείψεις. Ωστ σο, ανήκει σ’ εκείνους που ταν το σάλπισμα της Πατρίδας ακούστηκε, έσπευσε στα μετερίζια απ τους πρώτους, πολέμησε με σθένος και περιφρ νησε το θάνατο. Διαχρονική ελληνική ιστορία. Ποιος θ’ αρνηθεί την προσφορά των Mακρυγιάννηδων, και χωρίς αυτούς πώς θα ’μαστε σήμερα; Στη δική του περίπτωση, αναγκαία είναι και μια ακ μη επισήμανση. Aγωνίστηκε να μην είμαστε ραγιάδες κι ταν πλέον είχαμε ελευθερωθεί. Tο 1834 το αποδεικνύει.

Tο 1821, και η γενιά του Mακρυγιάννη που το δημιούργησε, αποτελεί μια περίοδο αλκής του Eλληνισμού, ένα δρ μο της αρετής. Πηγή καθαρτήρια, που στους δύσκολους καιρούς μας σε βοηθά να κρατηθείς ρθιος.

Xρονολ γιο Iωάννη Mακρυγιάννη 1797. Γέννηση του Γιάννη Mακρυγιάννη στο μικρ οικισμ Aβορίτι, κοντά στο Λιδορίκι της Δωρίδας. Tο πραγματικ του επώνυμο ήταν Tριανταφυλλοδημήτρης αλλά απ τους συμπολεμιστές του έλαβε το παρωνύμιο Mακρυγιάννης λ γω του υψηλού αναστήματ ς του. Nωρίς μένει ορφαν ς, ταν ο πατέρας του φονεύεται σε συμπλοκή με Tουρκαλβανούς του Aλή Πασά. Mε τη μητέρα του Bασιλική, καταφεύγει στη Λιβαδειά.

1811. Eγκαθίσταται στην Aρτα και εργάζεται ως επιστάτης στον συμπατριώτη του Aθανάσιο Λιδωρίκη, έμπιστο του Aλή Πασά. Σύντομα ασχολείται με το εμπ ριο, και στις παραμονές της Eπανάστασης έχει ήδη αποκτήσει ικανή περιουσία.

1820. Mυείται στη Φιλική Eταιρεία. Συλλαμβάνεται απ τους Tούρκους και βασανίζεται επί 75 ημέρες.

1821. Σχηματίζει ομάδα 18 ανδρών απ την Aρτα και ενώνεται με το επαναστατικ σώμα υπ την αρχηγία του Γώγου Mπακ λα. Συμμετέχει σε λες τις επιχειρήσεις της Hπείρου και την πολιορκία της Aρτας. Tραυματίζεται στη μάχη του Πέτα.

1822. Συνεργάζεται με τον Oδυσσέα Aνδρούτσο στην απελευθέρωση των Aθηνών.

1823. Oρίζεται «πολιτάρχης» των Aθηνών. Διαφωνία του με τον Γκούρα, φρούραρχο της Aκρ πολης.

Aναχωρεί για τη Pούμελη με τον Nικηταρά και μαζί νικούν στη μάχη της Bελίτσας. Φθάνει στην Πελοπ ννησο με το στράτευμα των Pουμελιωτών και συμμετέχει στην εμφύλια ρήξη με το μέρος των κυβερνητικών.

1824. Προάγεται σε χιλίαρχο και αργ τερα σε στρατηγ . Kαταστέλλει την ανταρσία στο Nαύπλιο.

1825. Aναλαμβάνει διοικητής της Aρκαδίας. Πολεμά στο Nι καστρο και στους Mύλους του Aργους, που τραυματίζεται σοβαρά. Φθάνει στην Aθήνα και μάχεται ηρωικά κατά την πολιορκία της π λεως απ τον Kιουταχή. Παντρεύεται την κ ρη του Γ. Σκουζέ, Aικατερίνη. Mεταβαίνει στην Yδρα προκειμένου να ενισχύσει την άμυνα του νησιού.

1826. Παραίτησή του απ το βαθμ του στρατηγού, η οποία δεν γίνεται δεκτή. Aναλαμβάνει και πάλι πολιτάρχης στην Aθήνα, που πολεμά υπ τις διαταγές του Kαραϊσκάκη και τραυματίζεται τρεις φορές.

1827. Διαφωνεί με τον Kαραϊσκάκη σον αφορά την τακτική των επιχειρήσεων. Eπικεφαλής της εμπροσθοφυλακής στην καταστροφική μάχη του Aνάλατου.

1828. Διορίζεται απ τον Kαποδίστρια Γενικ ς Aρχηγ ς της Eκτελεστικής Δυνάμεως της Πελοποννήσου.

1829. Aρχίζει τη συγγραφή των Aπομνημονευμάτων του στο Aργος, τα οποία θα ολοκληρώσει το 1850.

1830. Aπομακρύνεται απ τη θέση του έπειτα απ διαταγή του Kαποδίστρια, στον οποίο καταλ γιζε

O στρατηγ ς Iωάννης Mακρυγιάννης σε μεγάλη ηλικία.

Eλαιογραφία του Σ. Προσαλέντη. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

H σύζυγος του στρατηγού Mακρυγιάννη Aικατερίνη, το γένος Γ. Σκουζέ. Eλαιογραφία του Σ. Προσαλέντη. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

Λεπτομέρεια απ το έργο του Παναγιώτη Zωγράφου «Kωνσταντινούπολις. H άλωσις αυτής» κατά «σκέψιν» Mακρυγιάννη. Διακρίνεται στην εικ να ο Pήγας Φεραίος με τρεις Eλληνες ομήρους του Σουλτάνου. (Tέμπερα σε ξύλο 0,38X0,543 μ. 1836, Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

σφάλματα στην άσκηση της πολιτικής του.

1831. Mετά τη δολοφονία του κυβερνήτη, συμμετέχει στον εμφύλιο π λεμο με το μέρος των «συνταγματικών».

1832. E΄ Eθνοσυνέλευση στο Nαύπλιο και εκλογή του Oθωνα ως βασιλιά της χώρας, πράξη που ο Mακρυγιάννης θεωρεί σωτήρια για την Eλλάδα.

1833. Yποδέχεται με ενθουσιασμ την άφιξη του Oθωνα στο Nαύπλιο, μως σύντομα αρχίζει να απογοητεύεται απ τις ενέργειες της Aντιβασιλείας και αποσύρεται στην Aθήνα που ασχολείται με το κτίσιμο του σπιτιού του και την πολυμελή οικογένειά του. Aπέκτησε συνολικά δέκα αγ ρια και δύο κορίτσια.

1834. Eκλέγεται Δημοτικ ς Σύμβουλος της Aθήνας. Συνοδεύει τον Oθωνα κατά την περιοδεία του στη Στερεά Eλλάδα.

1835. Διαμάχη με τον Aρμανσμπεργκ. Mε προτροπή του το Δημοτικ Συμβούλιο εκδίδει ψήφισμα για τη χορήγηση Συντάγματος. Tο Συμβούλιο παύεται.

1836. Προσκαλεί τον Παναγιώτη Zωγράφο να ζωγραφίσει, με την καθοδήγησή του, τις μάχες του Aγώνα.

1839. Σε γεύμα που παραθέτει στο σπίτι του παρουσιάζει τους 24 πίνακες που φιλοτέχνησε ο Π. Zωγράφος με τη βοήθεια των δύο του γιων.

1840. Oργανώνει κίνημα εναντίον του Oθωνα για την παροχή Συντάγματος.

1843. Πρωτοστατεί στην Eπανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου. Πληρεξούσιος των Aθηνών στην Eθνική Συνέχεια στην 5η σελίδα KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

3

O Mακρυγιάννης το 1827, κατά το σχέδιο του λοχαγού Krazeisen, στο οποίο ίσως βασίσθηκε –το 1914– ο ζωγράφος Picazelli προκειμένου να φιλοτεχνήσει τη γνωστή ελαιογραφία του στρατηγού.

(Xαρακτικ , Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

O Oθων A΄ (1815–1867) πρώτος βασιλιάς της Eλλάδας απ το 1832 έως το 1862 ταν εκθρονίστηκε μετά την επανάσταση που εκδηλώθηκε εναντίον του και την κατάργηση της μοναρχίας. (Eλαιογραφία, Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

O κ μης Aρμανσμπεργκ (1787–1853), η ισχυρ τερη φυσιογνωμία κατά την περίοδο της Aντιβασιλείας. Συγκέντρωσε εναντίον του το μένος λων σχεδ ν των Eλλήνων και τελικά απελύθη απ τον ίδιο τον Oθωνα το 1837.

Tο καριοφίλι και η πιστ λα του Mακρυγιάννη.

(Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

Tο Σύνταγμα που υπεγράφη την 18η Mαρτίου 1844 ως αποτέλεσμα της Eπαναστάσεως της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 και έθετε τέλος στο καθεστώς της απ λυτης μοναρχίας.

Tο Aργος, τα πρώτα χρ νια μετά την Eπανάσταση. Στο βάθος η Aκρ πολη (Λάρισα) της π λεως. Eδώ εγκαταστάθηκε, το 1828, ο Mακρυγιάννης ως γενικ ς αρχηγ ς της εκτελεστικής δυνάμεως Πελοποννήσου και έναν χρ νο αργ τερα άρχισε να γράφει τα απομνημονεύματά του. (Λιθογραφία του H. Belle).

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

H βασίλισσα Aμαλία (1818–1875) σύζυγος του Oθωνα. Σύντομα άρχισε να αναμιγνύεται στα πολιτικά πράγματα της χώρας και η αρχική δημοτικ τητά της μειώθηκε ταν κατηγορήθηκε για τη μεγάλη επίδραση που ασκούσε στο σύζυγ της.

Xαρακτηριστική της ατμ σφαιρας που δημιούργησε είναι η απ πειρα δολοφονίας εναντίον της το 1861. (Λιθογραφία, Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

Aποψη της Aθήνας του 1833, απ τον Iλισ . Yδατογραφία, 25X35 εκ. του J.M.II Wittmer. (Moυσείο Bούρου – Eυταξία – της Π λεως των Aθηνών). Συνέχεια απ την 3η σελίδα

Συνέλευση για την κατάρτιση του νέου Συντάγματος.

1844. Ψηφίζεται το Σύνταγμα.

Aντιδικία με τον Δ. Kαλλέργη με αφορμή το ρ λο τους στην Eπανάσταση. Πεθαίνει ο Θε δωρος Kολοκοτρώνης.

1845. Διαφωνεί με τον πρωθυπουργ Iωάννη Kωλέττη. Aπ πειρα δολοφονίας του. Iδιωτεύει.

1851. Στην Aθήνα κυκλοφορούν έντονες φήμες τι προετοιμάζει κίνημα κατά του Oθωνα.

1852. Kατηγορείται για συνωμοσία εναντίον του Oθωνα. Tίθεται υπ περιορισμ στην οικίαν του και στη συνέχεια προφυλακίζεται.

1853. Στις 18 Mαρτίου το Δικαστήριο, με πρ εδρο τον Kίτσο Tζαβέλλα, τον καταδικάζει σε θάνατο. Mε διαταγή του Oθωνα η ποινή μετατρέπεται σε ισ βια και αργ τερα σε κάθειρξη δέκα ετών.

1854. Aποφυλακίζεται στις 2 Σεπτεμβρίου, ύστερα απ μεσολάβηση του Kαλλέργη.

1857. Eπισκέπτεται τα Eπτάνησα.

1859. Eπισκέπτεται τη Zάκυνθο.

1862. Στις πανηγυρικές εκδηλώσεις για την έξωση του Oθωνα ο Mακρυγιάννης μεταφέρεται θριαμβευτικά στους ώμους των διαδηλωτών.

Tου απονέμεται ο τίτλος του υποστρατήγου.

1864. Προάγεται σε αντιστράτηγο και εκλέγεται πληρεξούσιος Aττικής στην Eθνική Συνέλευση. Eπτά ημέρες αργ τερα, στις 27 Aπριλίου, αφήνει την τελευταία του πνοή απ υπερβολική εξάντληση.

K.B.

O συνταγματάρχης Δημήτριος Kαλλέργης υποβάλλει στον Oθωνα τα αιτήματα των επαναστατών, την 3η Σεπτεμβρίου 1843, προκειμένου να παραχωρήσει Σύνταγμα. (Συλλογή Λάμπρου Eυταξία).

KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

5

O αυτοδημιούργητος αγωνιστής O Mακρυγιάννης προσέφερε με ανιδιοτέλεια ακ μη και το αίμα του στην υπηρεσία της πατρίδος

Tο ελληνικ στρατ πεδο στην Kαστέλλα τον Iανουάριο του 1827. Στον προμαχώνα διακρίνεται πρώτος ο αρχιστράτηγος Γεώργιος Kαραϊσκάκης και με την κάπα ο Mακρυγιάννης. Eλαιογραφία του Θ. Bρυζάκη, 1855, (Eθνική Πινακοθήκη – Mουσείο A. Σούτζου).

Tου Θάνου Bερέμη Kαθηγητή Πολιτικής Iστορίας Παν/μίου Aθηνών Προέδρου Eλληνικού Iδρύματος Eυρωπαϊκής και Eξωτερικής Πολιτικής

O MAKPYΓIANNHΣ ανήκει στην κατηγορία εκείνη των οπλαρχηγών που αναδείχτηκαν μέσα απ την υπηρεσία τους προς το κράτος. Xωρίς την ιδι τητά του αυτή είναι αμφίβολο αν θα ήταν σε θέση να διακριθεί με τους ρους που είχε θεσπίσει η ισχυρή καθεστηκυία τάξη των παλαιών αρματολών. Eτσι, περισσ τερο απ άλλους σύγχρονούς του ο λογοτέχνης – αγωνιστής υπήρξε δημιούργημα της Eπανάστασης και γι’ αυτ ο λ γος του είναι αντιπροσωπευτικ ς της εποχής που τον ανέδειξε.

Oταν απαριθμεί τις υπηρεσίες του προς την πατρίδα και διαμαρτύρεται για την κρατική περιφρ νηση είναι φανερ τι θεωρεί πατρίδα και κράτος σαν δύο μη ομοούσιες ψεις του ίδιου νομίσματος, η πρώτη τίμια και άυλη, το δεύτερο άδικο και εξουσιαστικ . O ίδιος πιστεύει τι προσέφερε ανιδιοτελώς το αίμα του στην πατρίδα, αλλά διεκδικούσε την ανταμοιβή του απ το κράτος.

Kλέφτες – Aρματολοί Θα πρέπει μως να εξηγήσουμε τι το ένοπλο έθνος που δίνει το πα-

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

ρ ν στα πρώτα κυρίως χρ νια του Aγώνα, δεν ταυτίζεται πάντοτε με τους επαγγελματίες εν πλους. Oι κλέφτες – αρματολοί αναλαμβάνουν σταδιακά το κύριο βάρος της πολεμικής προσπάθειας κατά των Oθωμανών, αλλά διαδραματίζουν και αποφασιστικ ρ λο στις εμφύλιες συγκρούσεις. Oι αγρ τες δεν γνώριζαν τα άρματα παρά μ νο σε σπάνιες επαναστατικές εκρήξεις ή σαν το μέσο κοινωνικής αν δου στον κ σμο των εν πλων, οι οποίοι αποτελούσαν πρ τυπο για τους καταπιεσμένους του κάμπου.

Aνάμεσα στους παλιούς και εύπορους αρματολούς και μια νέα τάξη εν πλων που ξεπετάχτηκαν μέσα απ τον Aγώνα, υπήρχαν διαβαθμίσεις δύναμης, ικαν τητας και επιρροής.

Oι νέοι επαγγελματίες προσκολλήθηκαν με τα «μπουλούκια» τους στην υπηρεσία μεγάλων αρματολών και αργ τερα αναζήτησαν καλύτερη τύχη στην υπηρεσία του κράτους. H επιλογή ανάμεσα στο οθωμανικ σύστημα και το νε κοπο ελληνικ κράτος, έγινε το μεγάλο και διαρκές δίλημμα των εν πλων της αστικής Pούμελης, και μάλιστα σων διακινδύνευαν σημαντικά κεκτημένα συμφέροντα.

Eτσι, οι συνθήκες για την άνοδο του αυτοδημιούργητου Mακρυγιάννη δεν ήταν ποτέ ευνοϊκ τερες απ

,τι κατά την παραμονή της επαναστατικής έκρηξης. O αυτοβιογραφούμενος περιγράφει τη νεανική του λαχτάρα για τη ζωή των αρματολού που θα τον λύτρωνε απ τις ταπεινώσεις που υφίσταντο οι αδύναμοι. Oμως, η ιδι τητα αυτή δεν υπήρξε εύκολη κατάκτηση. O Mακρυγιάννης έφτασε στον προορισμ του διά της οδού του εμπορίου και της τοκογλυφίας. Oταν συγκέντρωσε το απαραίτητο κεφάλαιο, πραγματοποίησε την επένδυση στα άρματα και στο νειρ του.

Iωάννης Kωλέττης, με Pουμελιώτες υπ τον Πανούτσο Nοταρά και τον Mακρυγιάννη, έδιωξαν τους Mοραΐτες απ το Nαύπλιο και κατέλαβαν το κέντρο της διοίκησης – και μήλο της εμφύλιας έριδος. Στο τέλος Iουνίου 1825 ο Δημήτριος Yψηλάντης με τον Mακρυγιάννη και 250 πολεμιστές υπερασπίστηκαν τους Mύλους της Λέρνης, και εμπ δισαν την επίθεση του Iμπραήμ εναντίον του Aργους και του Nαυπλίου.

H τοπική εξουσία

O Mακρυγιάννης έμεινε στην κρατική δούλεψη και μετά τον ερχομ του Kαποδίστρια. O κυβερνήτης τον έκανε αρχηγ της «Eκτελεστικής δύναμης» της Πελοποννήσου, με 800 άνδρες, κάτω απ τις διαταγές του, μια θέση με δευτερεύουσα σημασία στον ήδη δαμασμένο Mοριά.

Tο οθωνικ κράτος τον παραμερίζει σταδιακά τοποθετώντας τον σε θέσεις χωρίς σημασία. O παραμερισμ ς του επιτείνει την πικρία του ενατίον του κράτους και προκαλεί την επικριτική του γραφίδα. Aρχισε την συγγραφή των «Aπομνημονευμάτων» τον Φεβρουάριο του 1829 ως διορισμένος απ τον Kαποδίστρια «Γενικ ς Aρχηγ ς της Eκτελεστικής δύναμης» και συμπλήρωσε το έργο,

Oι μεγάλοι οπλαρχηγοί με την τοπική εξουσία, πως ο Γρίβας, ο Pάγκος, ο Kοντογιάννης, ο Στορνάρης κ.ά. επέλεγαν με προσοχή το πεδίο των πολεμικών αναμετρήσεων, ώστε να μην απέχει πολύ απ το αρματολίκι και τη βάση της δύναμής τους. Oι μικροί, πως ο Mακρυγιάννης και τα παλικάρια του, βασίζονται στα μισθοσιτηρέσια που τους εξασφάλιζε ο εργοδ της τους και γι’ αυτ ήταν διαθέσιμοι σε πολλά θέατρα επιχειρήσεων – απ τη Pούμελη έως το Mοριά. Δύο σταθμοί στην πολεμική σταδιοδρομία του Mακρυγιάννη είναι ενδεικτικοί της σχέσης του με το ελληνικ κράτος. Tον Iούνιο του 1824 ο

Θεσμοί και κράτος

Συνέχεια στην 8η σελίδα

O Δημήτριος Kαλλέργης (1803-1867). Mαζί με τον Mακρυγιάννη ηγήθηκε της επαναστάσεως της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

O Thomas Gordon, ένθερμος φιλέλλην. Προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες στην Eπανάσταση. Eκτ ς απ την προσωπική στρατιωτική δράση του δώρισε κατά την πολιορκία της Tρίπολης 600 τουφέκια και τρία οβιδοβ λα. Tο 1827 συγκέντρωσε 2.500 άνδρες στο λ φο της Kαστέλλας με σκοπ την εκπ ρθηση της Aκρ πολης. Λιθογραφία του Krazeisen, 1828 (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

Tμήματα ελληνικού πεζικού αποτελούμενα απ Mανιάτες και Pουμελιώτες (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

7

Σκηνή μάχης, έργο άγνωστου ζωγράφου. Yδατογραφία (Mουσείο Bούρου – Eυταξία – της Π λεως των Aθηνών).

O Iμπραήμ πασάς. Eπικεφαλής αιγυπτιακών στρατευμάτων, απείλησε σοβαρά την επιτυχία του αγώνα του ’21, ταν αποβιβάσθηκε το χειμώνα του 18241825 στην Πελοπ ννησο (Eθνικ Iστορικ Mουσείο). Συνέχεια απ την 6η σελίδα

O Aθανάσιος Διάκος. Eλαιογραφία του Kοζή Δεσύλα (Mουσείο Mπενάκη).

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

έως το 1850 με λίγες κατοπινές προσθήκες – τον πρ λογο και τον επίλογο. Πρ κειται συνεπώς για μαρτυρία που δεν είναι σύγχρονη με τα γεγον τα του αγώνα και απηχεί τη δυσαρέσκεια του κρατικού λειτουργού που αισθάνεται τι αδικήθηκε απ το μετεπαναστατικ κράτος. H εξιστ ριση των γεγον των υφίσταται τις παραμορφώσεις εν ς προσωπικού πρίσματος. O Mακρυγιάννης δεν χαρίζεται στους αντιπάλους του. Στηλι-

τεύοντας τον αξι τερο απ τους πελοποννήσιους στρατηγούς επιβεβαιώνει το εμφυλιακ κλίμα που επικράτησε στα χρ νια της παλιγγενεσίας.

Eγινε ακ μα απολογητής μιας αυθ ρμητης αντίστασης προς το αναδυ μενο σύστημα της απρ σωπης κρατικής γραφειοκρατίας και εκφραστής μιας πρωτ γονης ατομικ τητας που επιτρέπει στους σημερινούς αναγνώστες του να δραπετεύσουν νοερά σε έναν κ σμο χαμένης αθω τητας.

Aυθεντικ τητα ζωής και λ γου O Mακρυγιάννης δεν έγραψε παρά σα έζησε στο βίο του και οι περιγραφές του είναι η ίδια η πράξη Σκηνή μάχης.

Yδατογραφία του Alexandre– Gabriel Decamps.

(Mουσείο Bούρου – Eυταξία – της Π λεως των Aθηνών).

Tου Kώστα Tριανταφυλλίδη Φιλολ γου

ΓIA TON Γιάννη Mακρυγιάννη, το Pουμελιώτη πρ μαχο της ελευθερίας και της αρετής, έχουν γράψει πολλοί και πολλά. Aπ τ τε που ο Bλαχογιάννης –ο άλλος εκείνος «καπιτάνος», των νεοελληνικών Γραμμάτων αυτ ς– ανακάλυψε τα θρυλικά του πια «Aπομνημονεύματα» δεν παύουμε να τον μελετούμε και να μετρούμε με τα μέτρα του την αυθεντικ τητα και την ακεραι τητα του ανθρώπου. Πού να οφείλει άραγε την καταπληκτική του νε τητα; Πιστεύω πως ο Mακρυγιάννης, μαζί με τη δύναμη του πηγαίου ταλέντου του (ταλέντου που θέτει σε δοκιμασία τα κριτήρια των θεωρητικών της λογοτεχνίας), οφείλει τη διαρκή του επικαιρ τητα σε μια θαυμαστή εν τητα.

την οριστική του έκφραση. Nα ένα απ σπασμα για τη μάχη στην Aκρ πολη: «Σηκώνομαι άξαφνα εκεί που ήμουν γερμένος, κ λλησα εις τη ντάπια. Mε

ντουφέκισαν οι Tούρκοι, τους ντουφέκισα κι εγώ εις τον σωρ . Mου δίνουν ένα ντουφέκι και με πληγώνουν εις τον λαιμ ν. T τε κάνω το ποδάρι μου να κατεβώ απ τη ντάπια· έπεσα. O τ πος

O λ γος και η ζωή Tα «Aπομνημονεύματα» –«γράψιμο απελέκητο» τα χαρακτηρίζει ο ίδιος– ξεχειλίζουν απ λαχταριστή ζωή. Λίγοι συγγραφείς σου δίνουν τ σο, σο ο Mακρυγιάννης, την εντύπωση τι ο λ γος είναι το ισοδύναμο της πράξης. Eδώ διαισθάνεσαι τι πίσω απ κάθε λέξη κρύβεται μια θερμή εμπειρία ζωής, τι η κάθε φράση είναι ο καρπ ς εν ς βιώματος που βρήκε, κι αυτ απλά και αβίαστα,

ήταν στεν ς. Oι άνθρωποι τζακίστηκαν απ την ξω ντάπια. Πατούσαν απάνω μου και διάβαιναν και, στεν ς ο τ πος, μ’ αφάνισαν. Eβλεπαν και τα αίματα, έλπιζαν οτ’ είμαι σκοτωμένος [...] T τε σηκώνομαι μισοντραλισμένος και βαστώ καμμιά δεκαριά έξω με το μαχαίρι· δεν τους άφηνα να μπούνε μέσα. Kαι τράβησα την π ρτα οπούχαμεν ανοιχτή και πιάσαμεν τον π λεμον με τις πιστ λες [...] Ξαναλαβώνομαι κι εγώ πίσου εις το κεφάλι πολύ κακά. Mπήκε του φεσιού το μπάλωμα εις τα κ κκαλα, εις την πέτζα του μυαλού. Eπεσα κάτου πεθαμένος [...] T τε οι καημένοι Eλληνες με λυπήθηκαν πολύ. Πολέμησαν γενναίως, διώξαν τους Tούρκους απ τη ντάπια μας και τους έβαλαν λους εις τις καμάρες. Kαι ντουφέκισαν εις το κάστρο...» (A΄, 288–9). Διαβάζοντας τούτες τις επικές γραμμές δεν ξέρεις, αλήθεια, αν ο συγγραφέας γράφει ή μάχεται δεν διακρίνεις πού τελειώνει η πράξη και πού αρχίζει ο λ γος –τέτοια είναι η διαπλοκή. Γι’ αυτ και ο Bλαχογιάννης σημειώνει στα θαυμάσια προλεγ μενα: «O Mακρυγιάννης γράφει, τρ πον τινά, διά της σπάθης και ουχί διά της γραφίδος».

Eνας αυθεντικ ς...

«Mακρυγιάννης» του Γιώργου Aγγελ πουλου, χαλκογραφία με καλέμι. (Συλλογή Iονικής Tράπεζας).

O Mακρυγιάννης είναι πέρα ώς πέρα ένας «αληθιν ς» –ένας αυθεντικ ς– άνθρωπος. Γι’ αυτ και ο Συνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

9

Aποψη της Λιβαδειάς στην οποία κατέφυγε η μητέρα του Mακρυγιάννη με τον μικρ γι της, μετά το φ νο του συζύγου της απ Tουρκαλβανούς. (Xαλκογραφία του W. Walker, 1804, Moυσείο Mπενάκη). Συνέχεια απ την 9η σελίδα

Iωάννης Kωλέττης (1773–1847). Πρώτος εκλεγμένος πρωθυπουργ ς (1844–1847) και αρχηγ ς του θεωρούμενου «γαλλικού» κ μματος. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

Iωάννης Γκούρας (1791–1826). Σημαντικ ς στρατιωτικ ς ηγέτης της Eπανάστασης. Διακρίθηκε σε πολλές μάχες και σπουδαία υπήρξε η συμβολή του στη μάχη των βασιλικών.

(Eλαιογραφία του Γ. Pοϊλού, Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

λ γος του είναι σύστοιχος με τα πράγματα («εμπράγματος»). Kι ντας αυθεντικ ς είναι και ακέραιος, χι λειψ ς και κομματιασμένος. Στο ενιαίο της πράξης και του λ γου είναι λος, τουτέστι και με κορμί και με ψυχή, και με «λ γο» και με αίσθημα, και με φρονιμάδα και με «τρέλα» – πες ένας ολοζώντανος άνθρωπος.

Kι εκείνος ο λ γος για την καταγωγή και τη γέννησή του τι «συνεσταλμένος» και παραπονεμένος που είναι: «H πατρίς της γεννήσεώς μου είναι απ το Λιδορίκι, χωρι του Λιδορικιού νομαζ μενον Aβορίτη· τρεις ώρες είναι απ το Λιδορίκι μακρυά το άλλο το χωρι , πέντε καλύβια [...] Πολυφαμελίτες οι γοναίγοι μου και φτωχοί· και ταν ήμουνε ακ μα εις την κοιλιά της μητρ ς μου, μίαν ημέρα πήγε διά ξύλα εις τον λ γκον. Φορτώνοντας τα ξύλα στο νώμο της, φορτωμένη εις τον δρ μον, εις την ερημιά, την έπιασαν οι π νοι και γέννησε εμένα, μ νη της η καημένη και αποσταμένη. Eκιντύνευσε και αυτήνη τ τε και εγώ. Ξελεχώνεψε μ νης της και συγυρίστη, φορτώθη ολίγα ξύλα και έβαλε και χ ρτα απάνου εις τα ξύλα και

απ πάνου εμένα και πήγε εις το χωρι ν» (A΄, 109–110).

Kαι ποιητής –αυτ ς ο άνθρωπος της έντονης δράσης. Π σο ποιητική ψυχή ήταν ο M. φαίνεται κι απ’ τη φροντίδα του να φτιάξει τις ζωγραφιές του αγώνα –κι χι με την ψυχρή ακαδημαϊκή τεχνοτροπία του φράγκου ζωγράφου, που κάλεσε στην αρχή («τον πλέρωσα κι έφυγε» [!]), αλλά με την «αθώα» και λυρική τέχνη του Παναγιώτη Zωγράφου. Tούτε οι ζωγραφιές (νους Mακρυγιάννη – χειρ Παναγιώτη Zωγράφου) είναι απ’ τους ποιητικ τερους σχολιασμούς του Eικοσιένα.

Kι εδώ – ανεπιτήδευτα «παιδαγωγικ ς»: «Eστρωσα ένα μέρος του περιβολιού μου με πετραδάκια της θάλασσας, άσπρα και μαύρα (...) Παρακάτου είναι μια αλαφίνα, βυζαίνει τ’ αλαφάκι της· ταν έχωμεν ομ νοια, έτζι μας βυζαίνει κι εμάς η πατρίδα μας». (B΄ 109).

O ενιαίος λ γος O Mακρυγιάννης – πως λοι οι μεγάλοι ποιητές– δεν βλέπει τον ιστορικ χρ νο «ευθύγραμμο»· τον θεωρει «κυκλικ » – κι λα, τα παρελθ ντα, τα παρ ντα και τα μέλλοντα, τα συναιρεί σ’ ένα δυναμικ και ολοζώντανο παρ ν: «Πάμε, Nαπολέων, να ιδούμεν τους παληούς τους Eλληνες εις το μέρος οπού κατοικούνε, να βρούμε τον γέρο Σωκράτη, τον Πλάτωνα, τον Θεμιστοκλή, τον λεβέντη Λεωνίδα και να τους ειπούμεν τις χαροποιές είδησες, τι αναστήθηκαν οι απ γονοί τους οπού ήταν χαμένοι και σβησμένοι απ τον κατάλογον της ανθρωπ της». (Διάλογος Tσάρου Aλεξάνδρου και Nαπολέοντος στον Aδη – B΄, 53). Ξαναζεί, ας πούμε, το μύθο της Γοργ νας και του Mεγαλέξαντρου: — Zει ο βασιλιάς Aλέξαντρος; — Zει και βασιλεύει.

Kι ακ μη έχει την ίδια διαχρονική συνείδηση με τον ταπειν αγιογράφο της Tουρκοκρατίας, που στους νάρθηκες και τις Tράπεζες των μο-

O θάνατος του Mάρκου Mπ τσαρη. Mελανογραφία του Aθ. Iατρίδη, δεκαετία του 1830. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

ναστηριών των Γιαννίνων και του Aγίου Oρους «ιστορούσε» τους αρχαίους φιλοσ φους με τα φωτοστέφανα των αγίων.

Eχει την ίδια «μαγική» ραση με τον αλαφροΐσκιωτο μαΐστορα Θε φιλο, που στα παραμυθένια του έργα, τα καμωμένα με λυρικά και ευτυχισμένα χρώματα, μπέρδευε, ο ανίδεος, πρ σωπα και πράγματα κι έβανε τον Oδυσσέα Aντρούτσο να πολεμάει πλάι στο Mεγαλέξαντρο και τη

Mπουμπουλίνα να ξεκινάει με τα καράβια του Aγαμέμνονα. Mε τον Mακρυγιάννη, τους αγιογράφους, το Θε φιλο και τους λαϊκούς μαστ ρους ο ιστορικ ς χρ νος γίνεται «μύθος».

O Mακρυγιάννης είχε μιαν ενορατική σύλληψη του κ σμου. Γι’ αυτ και στα έσχατα του βίου, ταν ήρθε πια η ώρα των εποπτειών, τον άγγιξεν αισθητ τερα το φτερ της σαλ τητας – διά Πίστιν, βέβαια, και διά

Aποψη της Πάργας, π. 1820. Yδατογραφία σε χαρτί 32,5 X 53 εκ. του J. Cartwrigt. (Mουσείο Mπενάκη).

Πατρίδα. Kαι η ζωή του, θε ληπτη και θεοβίωτη, επεκτάθηκε σε κύκλους «οραμάτων και θαμάτων», πολύ ευρύτερους απ τη φτωχή καθημερινή μας εμπειρικ τητα...

Aπ το «εγώ» στο «εμείς» Kαι μια άλλη – χι η τελευταία– σύλληψη του ενιαίου: «Tούτην την πατρίδα την έχομεν λοι μαζί, και σοφοί και αμαθείς και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρ τεροι άνθρωποι· σοι αγωνιστήκαμεν, αναλ γως ο καθείς, έχομεν να ζήσωμεν εδώ. Tο λοιπ ν δουλέψαμεν λοι μαζί, να την φυλάμεν κι λοι μαζί· και να μην λέγη ούτε ο δυνατ ς “εγώ”, ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε π τε να λέγη ο καθείς “εγώ”; Oταν αγωνιστή μ νος του και φκιάση ή χαλάση, να λέγη “εγώ”· ταν μως αγωνίζωνται πολλοί και φκιάνουν, τ τε να λένε “εμείς”. Eίμαστε εις το “εμείς” και χι εις το “εγώ”.

Kαι εις το εξής να μάθωμεν γνώση, αν θέλωμεν να φκιάσωμεν χωρι ν, να ζήσωμεν λοι μαζί» (B΄, 217). Διακ σια χρ νια απ τη γέννηση του Mακρυγιάννη –και μπορεί κανείς να συλλάβει αδρ τερα και ευκρινέστερα τα γνωρίσματα της ζωής και του έργου. Γιατί μέσα απ τη σιωπή του ύπνου του αναδύεται, πληρέστερο και ευθυτενέστερο, το πνευματικ και ηθικ του ανάστημα! Σημείωση: Oι παραπομπές γίνονται στην έκδοση: «Στρατηγού Mακρυγιάννη Aπομνημονεύματα». Kείμενον, Eισαγωγή, Σημειώσεις Γιάννη Bλαχογιάννη. T μοι 2 με επιμέλεια Λίνου Πολίτη. Eκδοσις Bιβλιοπωλείου E.Γ. Bαγιονάκη, Aθήναι, (1947).

KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

11

Eπαινος στον Mακρυγιάννη Tέσσερις φωτεινές μορφές του πνεύματος, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Oδυσσέας Eλύτης, ο Γιώργος Θεοτοκάς και ο Iωάννης Kακριδής, αποτίουν φ ρο τιμής σε έναν χαρακτηριστικ και πολυδιάστατο Eλληνα H «μορφωμένη ψυχή» Tου Γιώργου Σεφέρη

THN παλιά συνοικία του Mακρυγιάννη την ξέρουν λοι οι Aθηναίοι. Tη δράση του αγωνιστή του ’21, του πρωτεργάτη της 3ης Σεπτεμβρίου και του κατάδικου των στρατοδικείων του Oθωνα, την ξέρουν σοι μελέτησαν τα χρονικά της Eπανάστασης και της βαυαροκρατίας. Eίναι μως λιγοστοί εκείνοι που πρ σεξαν πως ο Mακρυγιάννης μας άφησε ένα πολύ σημαντικ βιβλίο –την ιστορία της ζωής του– ίσως επειδή ήταν ένας αγράμματος.

Tον Mακρυγιάννη των Aπομνημονευμάτων τον αγάπησαν πραγματικά μερικοί νέοι που άρχισαν να δημοσιεύουν ύστερα απ τη μικρασιατική καταστροφή. Δε νομίζω πως θα γελαστώ πολύ αν προσθέσω πως η φωνή του μπαίνει δειλά και ψιθυριστά στην ελληνική ζωή ανάμεσα στα 1925 και στα 1935. Kι αυτ δεν μπορούσε να φανεί στο πλατύ κοιν . Oι νέοι που μεγάλωσαν στον περασμένο παγκ σμιο π λεμο και ήταν ακ μη στην ακμή της ηλικίας τους ταν άρχισε η σημερινή κρίση, δεν πρ φτασαν ούτε το έργο τους να ωριμάσουν ούτε να αποκαταστήσουν τη δική τους ιεραρχία πνευματικών αξιών πως θα το ήθελαν. Kαι μως είναι γνωστ σε σους ενδιαφέρθηκαν να παρακολουθήσουν απ κοντά τα ελληνικά ρεύματα στα μεσοπολεμικά εκείνα χρ νια, πως με τη μικρασιατική καταστροφή αρχίζει στον τ πο μας μια περίοδος ιδεολογικών ισολογισμών και μετατροπών, που μπορεί να παραβληθεί με την περίοδο της αναμ ρφωσης που ακολούθησε τον π λεμο του ’97. Tις προσπάθειες αυτές τις σκέπασε ή τις ετοιμάζει οξύτερες ο σημεριν ς αγώνας. Γι’ αυτ και ο Mακρυγιάννης, που βρήκε μια φορά τον δρ μο της καρδιάς των νέων, θα πρέπει να περιμένει να καθαρίσει πάλι ο ουραν ς για να πάρει τη θέση που του αξίζει.

Aισθάνομαι –και πιστεύω πως το αισθαν σαστε και σεις– τι με τέτοιες συνθήκες μου είναι δύσκολο, μέσα στο διάστημα μιας σύντομης ομιλίας, να σας πείσω για τη σημασία του βιβλίου του Mακρυγιάννη, ή τουλάχιστον να σας δείξω το μονοπάτι που ακολούθησα για να νιώσω ένα τ σο αγνοημένο έργο. Eίμαι, με κάποιον τρ πο, ο πρώτος μάρτυρας που ακούτε για μιαν άγνωστη υπ θεση. Eτσι, θα ήθελα να σας παρακαλέσω να προσέξετε χωρίς προκατάληψη τις λίγες περικοπές που θα σας διαβάσω απ το κείμενο του Mακρυγιάννη και να μου δώσετε την καλή σας προαίρεση.

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

Xαλκογραφία του Mακρυγιάννη, έργο του Παναγιώτη Γράββαλου, που φιλοτεχνήθηκε με την ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων του ομώνυμου ανδριάντα του Γιάννη Παππά, τον Mάρτιο του 1996.

Ωστ σο υπάρχει κάτι που μου αλαφραίνει την καρδιά, τώρα που καταπιάνομαι να διατυπώσω την ιδέα μου για αυτή την ιδι τυπη συγγραφή.

Eσείς που είχατε το ενδιαφέρον να ’ρθείτε να μ’ ακούσετε, μου δίνετε την ευκαιρία να ξεπληρώσω ένα παλι χρέος που με βαραίνει απ χρ νια. Aπ τα ’26, που έπεσαν στα χέρια μου τα Aπομνημονεύματα, ώς τα σήμερα, δεν πέρασε μήνας χωρίς να ξαναδιαβάσω λίγες σελίδες τους, δεν πέρασε εβδομάδα χωρίς να συλλογιστώ αυτή την τ σο ζωντανή έκφραση. Mε συντρ φεψαν σε ταξίδια και σε περιπλανήσεις, με φώτισαν ή

με παρηγ ρησαν σε χαρούμενες και σε πικρές στιγμές. Στον τ πο μας, που είμαστε τ σο σκληρά κάποτε αυτοδίδακτοι, ο Mακρυγιάννης στάθηκε ο πιο ταπειν ς αλλά και ο πιο σταθερ ς διδάσκαλ ς μου...

Tα γράμματα είναι απ τις πιο ευγενικές ασκήσεις κι απ τους πιο υψηλούς π θους του ανθρώπου. H παιδεία είναι ο κυβερνήτης του βίου.

Kι επειδή οι αρχές αυτές είναι αληθινές, πρέπει να μην ξεχνούμε πως υπάρχει μια καλή παιδεία – εκείνη που ελευθερώνει και βοηθά τον άνθρωπο να ολοκληρωθεί σύμφωνα με τον εαυτ του· και μια κακή παιδεία – ε-

κείνη που διαστρέφει και αποστεγνώνει και είναι μια βιομηχανία που παράγει τους ψευτομορφωμένους και τους νε πλουτους της μάθησης, που έχουν την ίδια κίβδηλη ευγένεια με τους νε πλουτους του χρήματος.

Aν ο Mακρυγιάννης μάθαινε γράμματα την εποχή εκείνη, πολύ φοβούμαι πως θα έπρεπε να απαρνηθεί τον εαυτ του, γιατί την παιδεία την κρατούσαν στα χέρια τους οι «τροπαιούχοι του άδειου λ γου», καθώς είπε ο ποιητής, που δεν έλειψαν ακ μη. Δεν επαινώ τον Mακρυγιάννη γιατί δεν έμαθε γράμματα, αλλά δοξάζω τον πανάγαθο Θε που δεν του έδωσε τα μέσα να τα μάθει. Γιατί αν είχε πάει σε δάσκαλο, θα είχαμε ίσως πολλές φορές τον γκο των Aπομνημονευμάτων σε μια γλώσσα λο κουδουνίσματα και κορδακισμούς· θα είχαμε ίσως περισσ τερες πληροφορίες για τα ιστορικά των χρ νων εκείνων, θα είχαμε ίσως ένα Σούτσο της πεζογραφίας, αλλά αυτή την αστέρευτη πηγή ζωής, που είναι το βιβλίο του Mακρυγιάννη, δε θα την είχαμε. Kαι θα ήταν μεγάλο κρίμα. Γιατί έτσι πως μας φανερώνεται ο Mακρυγιάννης, βλέπουμε ολοκάθαρα πως αν ήταν αγράμματος, δεν ήταν δι λου ένας ορεσίβιος ακαλλιέργητος βάρβαρος. Hταν ακριβώς το εναντίον: ήταν μια απ τις πιο μορφωμένες ψυχές του ελληνισμού. Kαι η μ ρφωση, η παιδεία που δηλώνει ο Mακρυγιάννης, δεν ήταν κάτι ξέχωρο ή αποσπασματικά δικ του· είναι το κοιν χτήμα, η ψυχική περιουσία μιας φυλής, παραδομένη για αιώνες και χιλιετίες, απ γενιά σε γενιά, απ ευαισθησία σε ευαισθησία· κατατρεγμένη και πάντα ζωντανή, αγνοημένη και πάντα παρούσα – είναι το κοιν χτήμα της μεγάλης λαϊκής παράδοσης του Γένους. Eίναι η υπ σταση, ακριβώς, αυτού του πολιτισμού, αυτής της διαμορφωμένης ενέργειας, που έπλασε τους ανθρώπους και το λα που αποφάσισε να ζήσει ελεύθερος ή να πεθάνει στα ’21. Γι’ αυτ η λαϊκή μας παράδοση είναι τ σο σπουδαία.

Aπ τις «Δοκιμές», πρώτος τ μος, «Iκαρος» 1974.

Mια «ειδική αισθαντικ τητα» Tου Oδυσσέα Eλύτη

MIΛΩNTAΣ για ζωγραφική και μάλιστα για ελληνική ζωγραφική, σήμερα, τρία στοιχεία βρίσκουμε να κατέχουν πρωτεύουσα θέση: 1) H απ δοση, με αντιστοιχίες μορφής, των κινημάτων της νεοελληνικής ψυχής. 2) H αντιμιμητική ερμηνεία του ελληνι-

κού τοπίου. 3) H παράλληλη με λα τα άλλα δημιουργήματα στον τ πο μας, συνθετική ιδιοτυπία.

Kαι τα τρία αυτά στοιχεία που υπάρχουν συνειδητά και μελετημένα στα έργα τριών ή τεσσάρων απ τους σύγχρονους ζωγράφους μας, αυθ ρμητα αλλά πιο έντονα και πιο καθαρά στα δημιουργήματα του Λέσβιου Θε φιλου Xατζημιχαήλ, βρίσκονται κι έναν αιώνα περίπου πιο πίσω, με διαφορετική βέβαια κλίμακα απ δοσης, στις εικονογραφίες που έκανε για την επανάσταση του ’21, «κατά στοχασμ ν και υπαγ ρευσιν» του Στρατηγού Mακρυγιάννη, ο λαϊκ ς τεχνίτης Παναγιώτης Zωγράφος...

H ανυποληψία της καλοσύνης και ο διασυρμ ς της τιμι τητας στα σκληρά ετούτα χρ νια, μας κάνει, με ολοένα μεγαλύτερη δίψα παρηγοριάς, να γυρίζουμε κατά τις μορφές εκείνες του Γένους που, είτε με το λ γο είτε με το σπαθί, κατάφεραν να κρατήσουν ψηλά την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Mια απ’ αυτές τις μορφές, χωρίς αμφιβολία, είναι και ο Στρατηγ ς Mακρυγιάννης. Aσυμβίβαστος σαν χαρακτήρας, έδειξε στην υπεράσπιση της πολιτικής αλήθειας του Aγώνα, το ίδιο ήθος που είχε δείξει στα πεδία των μαχών. Tα Aπομνημονεύματά του, επειδή ακριβώς ξεκινούν απ την πρ θεση χι να κάνουν φιλολογία μα να προσφέρουν μιαν ακ μα υπηρεσία στην πατρίδα, χαρακτηρίζονται απ τη λιτ τητα και τη μεγαλοσύνη των γενναίων πράξεων...

Oτι κατά βάθος ήτανε μια ιδιοσυγκρασία καλλιτεχνική, παραστρατημένη μέσα στις τραχιές συνθήκες του καιρού εκείνου, ο Mακρυγιάννης, δεν υπάρχει αμφιβολία. Tο χτύπημα με τον εχθρ , η προάσπιση της ελευθερίας, το ξημεροβράδιασμα με τ’ άρματα, δεν ήταν γι’ αυτ ν μια απλή έκρηξη δύναμης αλλά κι ένα αίσθημα λεπτ , τρυφερ , πολλές φορές μελαγχολικ ως τα δάκρυα.

Oλος ο καημ ς της Pωμιοσύνης πάλλει σε μερικά λ για του κι αν χρειά-

O μεγάλος Aγγλος ποιητής λ"ρδος Bύρων που υποστήριξε τον Eλληνικ" Aγώνα με ενθουσιασμ" και αυταπάρνηση. (Eθνικ" Iστορικ" Mουσείο)

στηκε, αλήθεια, να περάσει τις νύχτες και τις μέρες της νι της του στα καραούλια, οι νύχτες και οι μέρες του αυτές δεν πέρασαν έτσι που ν’ αφήσουν τελικά στη μνήμη του μονάχα το βρ ντημα και τον καπν της μπαρούτης.

Oι φυσιογνωμίες των δέντρων, η ομιλία του νερού, η μεγάλη σιωπή της νύχτας κι ύστερα πάλι τα μάτια των γυναικών και των παιδιών, ένας κάμπος λουλουδιασμένος τον Aπρίλη, ένα τραγούδι που χάνεται στον αέρα, η φύση, ο άνθρωπος, ενωμένοι σφιχτά πως η φυλή με τον ιστορικ χρ νο, βαθιά μέσα του ζητούνε με τη νωπ τητα των χρωμάτων και την ά-

Eρυθρά σημαία με δύο κυανές ζώνες και λευκ" σταυρ" των Συνταγματικών της Περαχώρας. Φέρει την επιγραφή ENNΩΣIΣ–ΣYNTAΓMA και σφραγίδα με τη μορφή της Aθηνάς. Διαστάσεις: 1,43x1,83 μ. («Σημαίες Eλευθερίας», έκδοση Iστορικής και Eθνολογικής Eταιρείας της Eλλάδος)

μεση προβολή των γραμμών, να γνωρίσουν το φως...

Yπάρχει μια απ σταση μεγάλη ανάμεσα στην ενσυνείδητη, την προσωπική τέχνη, και την τέχνη του λαού, την ομαδική. O Παναγιώτης Zωγράφος, πως κι ο Θε φιλος, δεν μπορεί ούτε πρέπει να μελετιούνται συγκριτικά με άλλους καλλιτέχνες που παρουσιάστηκαν ή που θα παρουσιαστούν επηρεασμένοι απ τα διδάγματά τους. H σημασία τους η καίρια, η κεντρική, η αναμφισβήτητη, είναι η σημασία της πηγής. Kι απ την άποψη της πηγής, ο ρ λος του Παναγιώτη Zωγράφου δεν είναι δι λου μικρ ς. Aπλ ς και ταπειν ς αγιογράφος στην πατρίδα του, ίσως να περνούσε απαρατήρητος και να έσβηνε μέσα στην ανωνυμία, αν μια μέρα δεν τον τραβούσε κοντά του ο παράξενος εκείνος Στρατηγ ς με το λανθάνον καλλιτεχνικ πάθος. Iσως πάλι κι ο ίδιος ο Mακρυγιάννης, να μην έβλεπε πραγματοποιημένα τα οράματά του, έτσι τουλάχιστον πως τα είχε συλλάβει μέσα στη φαντασία του, αν δεν έβρισκε μπροστά του τον λαϊκ αυτ τεχνίτη... Στενή, βαθιά και πρωτ τυπη, στάθηκε η σύμπραξή τους στη γέννηση των Eικονογραφιών του Eικοσιένα.

Oλα τα κείμενα που υπάρχουν μαρτυρούν τι ο Mακρυγιάννης έδωσε λεπτομερέστατες οδηγίες. Oμως αν η πλάστιγγα της τιμής για τη δημιουργία του έργου πρέπει απ κάπου να γείρει, νομίζουμε τι πρέπει σίγουρα να γείρει απ τη μεριά του Παναγιώτη Zωγράφου. Eίδαμε τι ο πρώτος που χρησιμοποιήθηκε γι’ αυτή τη δουλειά, ο «Φράγκος» πως τον αναφέρει ο Mακρυγιάννης, μολον τι θα έλαβε τις ίδιες περίπου οδηγίες δεν μπ ρεσε να φτάσει σε α-

ποτελέσματα ικανοποιητικά ώσπου στο τέλος, διώχτηκε. H καταν ηση δηλαδή των εμπνεύσεων του Mακρυγιάννη, φάνηκε γρήγορα τι δεν ήτανε τ σο ζήτημα παιδείας, σο ζήτημα ψυχολογικού συνταυτισμού.

Aυτ ς ο Σπαρτιάτης, πέρα απ τα χρώματα και τις γνώσεις της αγιογραφίας, κουβαλούσε μέσα του κάτι άλλο: μια παράδοση, τη ζωντανή παράδοση του τ που του. Eίχε αγρυπνήσει με τους ίδιους καημούς, είχε κοιμηθεί με τα ίδια νειρα, τραγουδήσει με το ίδιο πάθος που τραγουδούσανε χρ νια τώρα λοι οι γύρω του άνθρωποι. Kαι μέσα σε αυτά, μια ορισμένη αντίληψη για τη φύση και τη σχέση των πραγμάτων και των ανθρώπων, μια ειδική αισθαντικ τητα, διαμορφώνονταν και ταξίδευε υποσυνείδητα ώσπου να φτάσει τη στιγμή των πραγματοποιήσεων...

Aπ μιαν άλλη άποψη μως έρχεται πραγματικά κοντά μας σαν μια μικρή κιβωτ ς του Γένους γεμάτη απ τις απλές εκείνες και μεγάλες αρετές που, αφού άντεξαν στις θύελλες της Iστορίας, δηλώνουν και πάλι την παρουσία τους στο πλάι μας. Aπ τέτοιες βάσεις ξεκινώντας η τέχνη στον τ πο μας μπρεί να πάει μακριά.

O άνθρωπος που υπάρχει μέσα στον Eλληνα και ο Eλληνας που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο, δεν είναι πια φ βος να νοηθούν χωριστά. H έκφραση που δοκιμάστηκε για αιώνες σε αυτά τα χώματα, σ’ αυτ το κλίμα, σ’ αυτ το ύφος της γης, ταυτίζεται αρμονικά με την έκφραση που δοκιμάζεται σήμερα πάλι, στο ύφος του δικούς μας αιώνα, απ τον υπερεθνικ και επαναστατημένο άνθρωπο.

Kαμιά επανάσταση, άλλωστε, ούτε στην τέχνη ούτε στη ζωή, δεν έχει περισσ τερες ελπίδες επιτυχίας απ εκείνη που χρησιμοποιεί για ορμητήρι της την παράδοση. Kαι μιλώντας για τον Παναγιώτη Zωγράφο ή τον Στρατηγ Mακρυγιάννη, βέβαια, μιλούμε για την παράδοση. Mιλούμε για τα «κινήματα της ψυχής» εν ς λαού που είμαστε εμείς οι ίδιοι, για τις δυνατ τητες δημιουργίας που έχουμε, ταπεινοί έστω και με χίλια εμπ δια μπροστά μας, μως έτοιμοι να τα ξεπεράσουμε πως τ σες άλλες φορές μέσα στην Iστορία.

(Aπ τα «Aνοιχτά Xαρτιά», «Iκαρος»).

H άδολη πεζογραφία Tου Γιώργου Θεοτοκά

TA Aπομνημονεύματα αυτά με βάζουν αμέσως σε σκέψεις. Πρώτα – πρώτα, συλλογίζομαι πως, αν αληθινά μπορεί να γίνει λ γος για άδολη πεζογραφία, καθώς έγινε λ γος στις μέρες μας για άδολη ποίηση, τ τε βέβαια η άδολη πεζογραφία θα πρέπει να είναι κάτι σαν αυτή τη σελίδα που παραθέτω. Διατύπωση καθαρή, άμεση, στερεή. Γεγον τα συγκεκριμένα, ζωηρά και απανωτά. Διαδέχονται το ένα τ’ άλλο χωρίς λαχάνιασμα, μα και χωρίς περιστροφές και χάσιμο καιρού. Tίποτα το περιττ και, εξάλλου, τίποτα το θολ , το κυμαιν μενο ή το νοθευμένο. Kαι, ωΣυνέχεια στην 14η σελίδα KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

13

Συνέχεια απ" την 13η σελίδα

στ σο, μέσα απ’ λη αυτή την απλ τητα και τη σταθερ τητα, κάτι το απροσδι ριστο μας ελκύει απ την πρώτη στιγμή, κάποιος αέρας ξεχωριστ ς, κάποιος παλμ ς, κάτι σαν την κίνηση εν ς ζωντανού κορμιού.

Eίναι ο ρυθμ ς μιας προσωπικ τητας, αρκετά, ως φαίνεται, εξαιρετικής, ρυθμ ς οξύς, έντονος, οδυνηρ ς και μως παιχνιδιάρης.

Aπ το πρώτο κεφάλαιο, ο νέος Pουμελιώτης, που εκφράζεται με τ σο σίγουρο τρ πο, ζει κι λας μπροστά μας μια ζωή δυνατή και πλούσια. Δρασκελίζει τα βουνά, σεριανίζει πολιτείες, εμπορεύεται, συνωμοτεί, κρύβει πλα, καταδιώκεται, συζητά με λους και για λα. Γυρνά την Eλλάδα με το μέτωπο ψηλά και με βλέμμα ερευνητικ για παθιασμένο.

Eίναι γεμάτος φιλοδοξία, τ λμη και ρεξη για αγώνες, πρακτικ ς και μαζί φαντασι πληκτος και ονειροπαρμένος. Aρματα και χρήματα ζητούσε απ τον άγιο, ήξερε απ τ τε τι χρειάζεται για να γίνει ένα κράτος, ωστ σο τα άρματα τα ήθελε ασημένια.

H παρουσία εν ς τέτοιου παιδιού στην Eλλάδα, την αυγή του 19ου αιώνα, ο χαρακτήρας του, ο τ νος της φωνής του νομίζω πως έχουν μια γενικ τερη ιστορική σημασία. Oλα αυτά σημαίνουν τι έφτασε, επιτέλους, το πλήρωμα του χρ νου, απ το υπ δουλο γένος σχημάτισε μέσα του έναν καινούριο ανθρώπινο τύπο, που έχει προορισμ να ελευθερώσει τη γη και την ψυχή της Eλλάδας. Δεν είναι πια ούτε ο υποταγμένος υπήκοος της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας ούτε ο φυγ δικος κλέφτης που κρύβει το πνεύμα της ελευθερίας στις σπηλιές των ψηλών βουνών, ανάμεσα στα ρνεα και στα αγρίμια. Eίναι ο νέος που θαυμάζει τον Oυάσιγκτον.

Eίναι ο ελεύθερος πολίτης μιας πατρίδας που την ονειρεύεται δίκαιη και ευνομούμενη, ελεύθερος και συνάμα κοινωνικ ς, με συνείδηση των δικαιωμάτων του και των δικαιωμάτων του λαού του, με πεποίθηση στον εαυτ του, με αλύγιστη εθνική και ατομική περηφάνεια. Mαζί μ’ λα αυτά, καλλιτέχνης απ γεννησιμιού του, αλλά και πολεμιστής και πνεύμα οργανωτικ , πολιτικ και στρατηγικ , που ανυπομονεί να δοκιμάσει τις ικαν τητές του. M λις αντηχήσει το τουφέκι ρίχνεται στην πρώτη γραμμή και παίρνει πρωτοβουλία. Δεν είναι καλά καλά είκοσι πέντε χρονώ κι αρχίζει να κάνει τον αρχηγ . O π λεμος επιταχύνει την εξέλιξή του, ολοκληρώνει γοργά τη φυσιογνωμία του...

Aσφαλώς, έχουμε εδώ μερικά απ τα καλύτερα δείγματα επικού ύφους στην πεζογραφία μας. O συγγραφέας αυτ ς, που είναι άνθρωπος της δράσης απ τους πιο γνήσιους, αλλά και εξίσου γνήσιος πεζογράφος, θαρρείς πως δρα και γράφει με τον ίδιο παλμ . Tο γράψιμ του είναι πράξη. Kαι μάλιστα πράξη αρχηγού, που μιλά με ευθύνη και επιδιώκει τη βεβαι τητα και την ακρίβεια, που εξάλλου, δεν παύει ποτέ να κοιτάζει τις γενικές γραμμές των γεγον των, που συμπιέζει τα λεπτομερειακά ζητήματα μέσα σε πυκνούς λακωνι-

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

Tο κτίριο του στρατιωτικού νοσοκομείου, έργο του αρχιτέκτονα Bάιλερ, κατά το 1836, στο οποίο θα ενσωματωθεί, προσεχώς, το νέο Mουσείο της Aκροπ"λεως. (Yδατογραφία του W. von Weiler, Eθνικ" Iστορικ" Mουσείο)

σμούς και πηγαίνει ίσια στα σπουδαία...

Tο έργο παρουσιάζεται, πως σημείωσα παραπάνω, σαν αυτοβιογραφία και χρονικ μιας ιστορικής περι δου, συνάμα μως και σαν εξομολ γηση εν ς ανθρώπου που αισθάνεται την ανάγκη να ανοίξει τον εαυτ του και να βγάλει απ μέσα του λα σα τον βαραίνουν, τις λαχτάρες του, τους ενθουσιασμούς του, τις αμφιβολίες του, τις πικρίες του, την αηδία του, την αγανάκτησή του, την ακοίμητη ανησυχία της ψυχής του – και, ακ μα, σαν μια πολεμική, ώς ένα σημείο πολιτική, αλλά κυρίως ηθική, που υποστηρίζονται με πάθος ορισμένες εμπειρικές αντιλήψεις για το πώς πρέπει να ζουν οι άνθρωποι και τα έθνη και που καυτηριάζονται με εξαιρετική δριμύτητα εκείνοι που, με τις πράξεις τους, τα λ για τους ή τα γραφ μενά τους, προσβάλλουν την ηθική συνείδηση του συγγραφέα...

H βασική παρεξήγηση είναι τι έχει επικρατήσει, στη διανοούμενη Eλλάδα, η συνήθεια να θεωρείται ο Mακρυγιάννης σαν ένας απλ ς και ανεύθυνος άνθρωπος του λαού, παρθένος απ κάθε εσωτερικ δούλεμα και κάθε προσωπικ στοχασμ , σαν ένας αυτ ματος δημοτικ ς τραγουδιστής σε πεζ . Tα Aπομνημονεύματά του παρουσιάζονται έτσι σαν ένα γραφτ έργο αντίστοιχο της «λαϊκής τέχνης», σπουδαίο, βέβαια, στο είδος του, αλλά που η σπουδαι τητά του βρίσκεται ακριβώς στην έλλειψη συνείδησης και ευθύνης του δημιουργού του, στην απλ τητα της ψυχής του και της σκέψης του, στον αφελή αυθορμητισμ του. Kαι λαϊκ ς είναι βέβαια, ο άνθρωπος, βουτηγμένος με χαρά στη λαϊκ τητα περισσ τερο απ κάθε άλλον Eλληνα πεζογράφο, χι μως έτσι πως τον

φαντάζονται. Eνας λαϊκ ς σαν κάποιους ρεμπέτηδες καπετανέους βασιλιάδες των ιστορικών δραμάτων του Σαιξπήρου. Kατά βάση λαϊκ ς στην έκφραση, στο γούστο, στη θεώρηση του κ σμου, μως κάμποσα κεφάλια ψηλ τερος απ το πλήθος, πολύ έντονα ατομικ ς, στο έργο του σο και στη ζωή του, και τρικυμισμένος απ ευγενικά πάθη και αγωνίες...

O άνθρωπος λοιπ ν μπορεί να μην ξέρει πολλά γράμματα, αλλά νομίζω πως είναι η έσχατη πλάνη να φαντάζεται κανείς, γι’ αυτ ν το λ γο, τι πρ κειται για ένα αδούλευτο μυαλ .

Iσια – ίσια, μου φαίνεται τι πρ κειται για ένα μυαλ , απ τη φύση του ανήσυχο, ζωηρ και οξύ, που δουλεύτηκε γερά απ μια εξαιρετική πείρα ζωής και απ μια πολύχρονη επαφή με ανθρώπους σοφούς και σπουδαίους, με τους οποίους ο Στρατηγ ς συζητούσε σαν ίσος προς ίσους. H σχετική αγραμματοσύνη του είναι φανερ απ τα γραφ μενά του πως δεν τον εμπ δισε να σκεφτεί, σ’ λην τη ζωή του, πολύ και με έντονο προσωπικ τρ πο. Eίχε μως ως αποτέλεσμα να τον κρατήσει ανέπαφο απ το λογιοτατισμ της εποχής του και να διατηρήσει, στο κείμεν του, τη μεγάλη δροσιά της λαϊκής του λαλιάς, που αποτελεί ίσως την ισχυρ τερη γοητεία αυτού του έργου.

Mελέτημα του Γ. Θεοτοκά, που δημοσιεύθηκε στη «Nέα Eστία» το 1941.

Tο πάθος της αρετής Tου I. Θ. Kακριδή

O MAKPYΓIANNHΣ είναι πάνω απ’ λα παλικάρι· πολεμάει τους Tούρκους στην αρχή στην Hπειρο και στη Pούμελη, έπειτα στην Πελοπ ννησο

–στο Nαυαρίνο και στους Mύλους του Nαυπλίου– για ν’ αντιμετωπίσει τον Mπραΐμη, στην Aθήνα τέλος, κλεισμένος στην Aκρ πολη και αργ τερα στον Πειραιά με τον Kαραϊσκάκη, αντίκρυ στον Kιουταχή, που πολιορκεί την Aθήνα. Kαι πώς πολεμάει μως! Aς ακούσουμε την έκθεση εν ς ξένου αντικειμενικού παρατηρητή, που παρακολούθησε τη μάχη της Kαστέλας: «Oι Eλληνες ποτέ δεν πολέμησαν καλύτερα, ούτε παρουσίασαν μεγαλύτερη παλικαριά και κουράγιο. Aπ τους Eλληνες στρατηγούς ξεχώρισε ο Mακρυγιάννης· αυτ ς και τα παλικάρια του πέφταν πάνω στους εχτρούς τραγουδώντας».

Mια ιστορία γεμάτη κιντύνους και δ ξα· «με δεκαοκτώ ανθρώπους πρωτοκινήθηκα εις τον Aγώνα· ώς τους χίλιους τετρακ σιους μ’ αξίωσε ο Θε ς να ’χω εις την οδηγίαν μου».

O Mακρυγιάννης βγαίνει απ τον π λεμο στρατηγ ς, με την περιουσία του θυσιασμένη στον Aγώνα, με οικογένεια μεγάλη, και με οκτώ παράσημα, αυτ θα πει: με πέντε βαθιά σημάδια στο κορμί απ λαβωματιές –μια στο μέτωπο, τρεις στο στήθος και μια στο μηρ – ακ μη με δύο κατάγματα, ένα στο κεφάλι και ένα στο χέρι, τέλος μ’ ένα β λι τούρκικο εγκυστωμένο στον τράχηλ του.

Kαι δίπλα στο έργο αυτ το μεγάλο, ο λ γος, μεγάλος κι αυτ ς. O Mακρυγιάννης έχει το πάθος της έκφρασης. Kάθε τ σο μιλεί σε άρχοντες και σε αξιωματικούς, στα παλικάρια του και στον απλ λα , με λ για μεστά, γεμάτα πειθώ, θέρμη και πίστη, για να ενθουσιάσει στη μάχη, για να συμβουλέψει το σωστ , για να καυτηριάσει το κακ . Kαι χι μ νο τραγουδάει, αλλά και συνθέτει δικά του λαϊκά τραγούδια. Στα 1839 θα α-

ποφασίσει να στολίσει την αυλή του σπιτιού του στην Aθήνα με μωσαϊκά, που συμβολίζουν τους αγώνες των Eλλήνων με τους Tούρκους και τη βαυαρική απολυταρχία. Θα βάλει και τον Παναγιώτη, το λαϊκ ζωγράφο απ τη Σπάρτη, να του ζωγραφίσει μέσα σε τρία χρ νια εικοσιτέσσερεις εικ νες, που αναπαρασταίνουν τις μάχες του Aγώνα. Θα γράψει μετά το τέλος του πολέμου διάφορα άρθρα στις εφημερίδες. Πάνω απ’ λα, στα 1829, στρατηγ ς πια, τριανταδύο χρονών, θα μάθει γράμματα και θ’ αρχίσει να συγγράφει τα Aπομνημονεύματά του: «Δεν έπρεπε να έμπω εις αυτ το έργο ένας αγράμματος, να βαρύνω τους τίμιους αναγνώστες και μεγάλους άντρες και σοφούς της κοινωνίας και να τους βάλω σε βάρος, να τους κινώ την περιέργειά τους και να χάνουν τις πολύτιμες στιμές εις αυτά». Mε αυτή την ταπεινοφροσύνη και την επίγνωση της αδεξι τητάς του ο Mακρυγιάννης θα χαρίσει στο έθνος του ένα μνημείο ακατάλυτο, κτήμα ες αιεί.

Aλήθεια, γιατί αυτ ς ο αδιάλειπτος αγώνας για την έκφραση –με το αυτοσχέδιο τραγούδι, με την εικ να, προπαντ ς με την πένα, που με πολλή δυσκολία την κυβερνούν τα δάχτυλα του Mακρυγιάννη, συνηθισμένα τον πιο πολύ καιρ να κρατούν τ’ άρματα του πολέμου; Γιατί στο νου και στην καρδιά του αγωνιστή αυτού ξεχειλίζει ένας κ σμος απ ιδέες και συναισθήματα, ένας κ σμος ολοκληρωμένος, που βασανίζει τον Mακρυγιάννη και δεν τον αφήνει να τον κρατήσει μέσα του... Για το Mακρυγιάννη τα περιστατικά του πολέμου και των πρώτων χρ νων του ελληνικού βασιλείου, έτσι σημαντικά που είναι, αξίζουν βέβαια αυτά καθαυτά να κρατηθούν στη μνήμη των ανθρώπων. Aπ την άλλη μως αποτελούν το υλικ μ νο για κάποιον άλλο σκοπ , πιο υψηλ .

Eχει τη γνώμη πως πολλά λάθη είχαν γίνει στα πολεμικά και μεταπολεμικά χρ νια και απ τους στρατιωτικούς και απ τους πολιτικούς αρχηγούς.

Kαι τα σημειώνει λα, δίπλα στα μεγάλα πολεμικά κατορθώματα του ελληνικού λαού: «Διά λα αυτά γράφω εδώ..., διά να χρησιμεύουν αυτά λα

Γεώργιος Kουντουριώτης (1782–1858). Σημαντικ"ς πολιτικ"ς κατά την Eπανάσταση και τα πρώτα Oθωνικά χρ"νια. Πρ"εδρος του Eκτελεστικού Σώματος το 1823, Πρ"εδρος της Γερουσίας το 1843 και πρωθυπουργ"ς το 1848, διεδραμάτισε καίριο ρ"λο στα πολιτικά πράγματα της εποχής του. (Λιθογραφία του Krazeisen, 1828. Eθνικ" Iστορικ" Mουσείο)

εις τους μεταγενεστέρους και να μάθουν να θυσιάζουν διά την πατρίδα τους και θρησκεία τους περισσ τερη αρετή... Xωρίς αρετή και π νο εις την πατρίδα και πίστη εις την θρησκεία τους έθνη δεν υπάρχουν»...

Eίναι χαρακτηριστικ πως καμία λέξη δεν ξαναγυρίζει τ σο συχνά στο κείμενο του Mακρυγιάννη, σο η λέξη αρετή – αρετή και με την πολεμική και με την πολιτική και με την ηθική της σημασία.

Aν τώρα θελήσουμε ν’ αναλύσουμε κάπως πιο προσεκτικά την πολλαπλή αυτή χρήση της λέξης αρετή στο Mακρυγιάννη, εύκολα θα πιστοποιήσουμε πως καμία δεν ξεστρατίζει απ το περιεχ μενο που της έδιναν οι αρχαίοι Eλληνες. Oι αρετές, που απαιτεί ο Mακρυγιάννης απ τον εαυτ του πρώτα και έπειτα απ τους άλλους Eλληνες, είναι οι αρετές που καθιέρωσε η αρχαία ελληνική ηθική. Πρώτα απ’ λα η πίστη στο Θε και

στην πατρίδα: «Eσύ, Kύριε, θ’ αναστήσεις τους πεθαμένους Eλληνες, τους απογ νους αυτεινών των περίφημων ανθρώπων, οπού στ λισαν την ανθρωπ τη μ’ αρετή. Kαι με τη δύναμή Σου και την δικαιοσύνη Σου θέλεις να ξαναζωντανέψεις τους πεθαμένους. Kαι η απ φασή σου η δίκια είναι να μεταειπωθεί Eλλάς, να λαμπρυνθεί αυτείνη και η θρησκεία του Xριστού και να υπάρξουν οι τίμιοι και αγαθοί άνθρωποι, εκείνοι οπού περασπίζονται το δίκιον».

Aκ μα, η αγάπη της τιμής, η φιλοτιμία, ένα απ τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία του ελληνικού ηρωικού χαρακτήρα απ τα χρ νια του Oμήρου κι λας, θα σφραγίσει την προσωπικ τητα του Mακρυγιάννη απ εφτά χρονών παιδί ως τα βαθιά του γεράματα. Oπως για τον ομηρικ ήρωα η μεγαλύτερη προσβολή είναι να τον ντροπιάσουν, αυτ θα πει να του αρνηθούν την τιμή, που έχει το δικαίω-

μα να την απαιτεί η παλικαριά του· πως για τον ομηρικ ήρωα δεν υπάρχει πιο μεγάλη ατιμία απ το να του αρνηθούν τα πλα που του ανήκουν εξαιτίας της πολεμικής αρετής του, το ίδιο και για τον αγωνιστή του Eικοσιένα και το άτομ του και τα άρματά του απαιτούν την τιμή που απ χτησαν στους πολέμους...

Eκεί που η αγάπη του Mακρυγιάννη δεν γνωρίζει ρια είναι ταν μιλεί για τον απλ λα , που είχε πάρει μέρος στον Aγώνα. Eίναι οι αθάνατοι Eλληνες, πως κάθε τ σο τους αποκαλεί· ο ευλογημένος λα ς της Eλλάδας και αυτ ς ο χαρακτηρισμ ς είναι συχν ς στον Mακρυγιάννη. «Πατρίς, να μακαρίζεις λους τους Eλληνες, τι θυσιάστηκαν διά σένα να σ’ αναστήσουνε, να ξαναειπωθείς άλλη μιαν φορά ελεύτερη πατρίδα, οπού ήσουνε χαμένη απ τον κατάλογον των εθνών. Oμως να θυμάσαι και να λαμπρύνεις εκείνους οπού πρωτοθυσιάστηκαν εις την Aλαμάνα πολεμώντας με τ ση δύναμη Tούρκων, κι’ εκείνους που αποφασίστηκαν και κλείστηκαν σε μια μαντρούλα με πλίθες, αδύνατη, εις το χάνι της Γραβιάς, κι’ εκείνους οπού λιώσανε τ ση Tουρκιά και πασάδες εις τα Bασιλικά, κι’ εκείνους οπού αγωνίστηκαν σαν λιοντάρια εις την Λαγκάδα του Mακρυν ρου... Aυτείνοι σε ανάστησαν»...

Eνας ακ μη τέλος στοχασμ ς του δημοκράτη, που θα έπρεπε να τον αποστηθίζουν λα τα παιδιά της Eλλάδας στα σχολεία, για να γίνει οδηγ ς της πολιτικής τους αργ τερα ζωής: «Tούτην την πατρίδα την έχομεν λοι μαζί και σοφοί και αμαθείς και πλούσιοι και φτωχοί και πολιτικοί και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρ τεροι άνθρωποι. Oσοι αγωνιστήκαμεν αναλ γως ο καθείς, έχομεν να ζήσομεν εδώ. Tο λοιπ ν δουλέψαμε λοι μαζί και να μη λέγει ούτε ο δυνατ ς εγώ, ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε π τε να λέγει ο καθείς εγώ; Oταν αγωνιστεί μ νος του και φτιάσει ή χαλάσει, να λέγει εγώ. Oταν μως αγωνίζονται πολλοί και φκιάνουν, τ τε να λένε εμείς. Eίμαστε εις το εμείς και χι εις το εγώ!». Λ γος εκφωνηθείς την 26η Oκτωβρίου 1964 στο Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

H οικία του Mακρυγιάννη στο Aργος, "που ο στρατηγ"ς του Aγώνα έγραψε και το μεγαλύτερο μέρος των Aπομνημονευμάτων του. Eυρίσκεται στην οδ" Γούναρη 15 και σε χώρο φορτισμένο με ιστορικές μνήμες (πλατεία A΄ Eθνοσυνελεύσεως, οικία Δημ.

Tσώκρη –1827–, εκκλησία του Aγ. Iωάννη –1829– και μικρ"ς άλσος κάτω απ" το οποίο είναι θαμμένοι άμαχοι της σφαγής του Iανουαρίου 1833). H οικία λεηλατήθηκε το 1832, στον εμφύλιο π"λεμο, "πως και εκείνες του Γκ"ρντον και άλλων αντικαποδιστριακών. Aναπαρίσταται έκτοτε σε σχέδια της εποχής, με πρώτο του Xάνσεν (1833). Xαρακτηρίζεται διατηρητέο το 1982, με π.δ. του A. Tρίτση τ"τε YXOΠ. O ιδιοκτήτης της προσφεύγει στο Συμβούλιο της Eπικρατείας και ζητά να κρίνει επί της ουσίας. Tο Σ.τ.E. απορρίπτει την προσφυγή, με απ"φαση–σταθμ" στη νομολογία (298/1984), και αποφαίνεται "τι καλώς έγινε ο χαρακτηρισμ"ς. Λίγο πριν γίνει η δίκη, καταρρέει μέρος του σπιτιού, απ" διάλυση των υποστυλωμάτων του χαγιατιού του... Tο 1993 το YΠEXΩΔE εκπονεί πλήρη μελέτη αποκατάστασης, διαθέτει 23 εκατ. δρχ. και εγκαθιστά ανάδοχο του έργου. Mέχρι σήμερα η αποκατάσταση αναβάλλεται λ"γω εμπλοκής στην υπ"θεση του υπουργείου Πολιτισμού!

KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

15

Eικονογραφία του Aγώνα O στοχασμ ς και οι οδηγίες του Mακρυγιάννη απεδ θησαν θαυμαστά «διά χειρ ς» Παναγιώτη Zωγράφου Tης Mαρίνας Λαμπράκη – Πλάκα Kαθηγήτριας της Iστορίας της Tέχνης, Διευθύντριας της Eθνικής Πινακοθήκης

O ΓIANNHΣ MAKPYΓIANNHΣ «έμαθε γράμματα στα γεράματα» για να συντάξει τα Aπομνημονεύματά του. Aν δεν αρκείται στο λ γο αλλά καταφεύγει και στην εικ να είναι γιατί τον καίει ακ μη ο καημ ς της αγραμματοσύνης. H εικ να έμελλε να συμπληρώσει τη γραφή, προν μιο αριστοκρατικ , αφού οι περισσ τεροι Eλληνες έβγαιναν απ το λήθαργο της δουλείας αναλφάβητοι. Λα ς και αγωνιστές, θα μπορούσαν έτσι να διαβάσουν στις εικ νες του Aγώνα την αλήθεια που ο στρατηγ ς φλεγ ταν να τους μεταδώσει. Tα Aπομνημονεύματα και η εικονογραφία, οφείλουν τη δημιουργία τους στο ίδιο κίνητρο. O Mακρυγιάννης εννοούσε την ιστορία σαν χρέος απέναντι στις μελλούμενες γενιές. «H ιστορία, γράφει, θέλει πατριωτισμ , να ειπής και των φίλωνέ σου τα καλά και τα κακά και τοιούτως φωτίζονται οι μεταγενέστεροι που θα τη διαβάσουν, να μη πέφτουν σε λάθη· και τ τε σχηματίζονται τα έθνη».(1) Aλλά δεν είναι μ νο απολογητική και αποδεικτική η πρ θεση της εικονογραφίας του Aγώνα. H επιγραφή το ορίζει ρητά: οι εικ νες έγιναν συνάμα προς ευχαρίστησιν των Eλλήνων και ευεργετών μας Φιλελλήνων.

Tον διπλ τούτο σκοπ υπηρέτησε με συνέπεια ο λαϊκ ς τεχνίτης και παλι ς αγωνιστής Παναγιώτης Zωγράφος απ’ τη Bαρδώνια της Λακωνίας, που μαζί με τα δύο παιδιά του ανέλαβε το έργο της εικονογραφίας(2). Oι ζωγραφιές τους είναι συνάμα ιστορικ τεκμήριο και αυθεντικ μνημείο λαϊκής τέχνης.

Tον Mάιο του 1836 μια στρατιωτική αποστολή ξανάφερε το Mακρυγιάννη στα πάτρια χώματα της δυτικής Pούμελης. Tα σιωπηλά πεδία των μαχών ξύπνησαν μέσα τη θύμηση των αγώνων και τ τε συνέλαβε το σχέδιο της εικονογραφίας: «κι έρχοντας εδώ εις Aθήνα, πήρα ένα ζωγράφο Φράγκο (δηλ. Eυρωπαίο) και τον είχα να μου φκιάσει σε εικονογραφίες αυτούς τους πολέμους. Δεν γνώριζα τη γλώσσα του.

Eφκιασε δύο τρεις, δεν ήταν καλές· τον πλέρωσα κι έφυγε. Aφού έδιωξα αυτ τον ζωγράφο, έστειλα και έφεραν απ τη Σπάρτη έναν αγωνιστή, Παναγιώτη Zωγράφον τον έλεγαν· έφερα αυτ ν και μιλήσαμεν και συνφωνήσαμεν το κάθε κάδρον την τιμήν του· κι έστειλε κι ήφερε και δύο του παιδιά· και τους είχα εις

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

το σπίτι μου ταν εργάζονταν. Kι αυτ άρχισε απ τα 1836 και τέλειωσε τα 1839. Eπαιρνα τον ζωγράφο και βγαίναμεν εις τους λ φους και τ λεγα· «Eτζι είναι εκείνη η θέση, έτζι εκείνη· αυτ ς ο π λεμος έτζι έγινε αρχηγ ς ήταν των Eλλήνων εκείνος, των Tούρκων εκείνος»(3)

H σύλληψη του έργου Tο απ σπασμα τούτο απ τα Aπομνημονεύματα του Mακρυγιάννη μας δίνει το κλειδί για να εννοήσουμε το ήθος και τη μορφή των εικ νων.

Mέσα στα απλ χωρα τοπία που ξετυλίγονται μπροστά του, ο ζωγράφος φειλε να εγγράψει τους πολέμους, να κινήσει τα πλήθη, να προσδιορίσει την αριθμητική δύναμη των αντιπάλων, να δείξει τη διάταξη των ομάδων, να επισημάνει τους αρχηγούς, ακ μη και να παρεμβάλει ανεκδοτικά επεισ δια. H χαρτογραφική ερμηνεία του χώρου και οι μικρογραφικές απεικονίσεις των εμψύχων και των αψύχων ήταν κι λας δοσμένες απ την ίδια τη σύλληψη του έργου. M’ άλλα λ για, ο ζωγράφος έπρεπε να διαθέτει μια ζωγραφική γλώσσα που θα ήταν το ισοδύναμο του αφηγηματικού λ γου του Στρατηγού. Mια γλώσσα λαϊκή, απροσποίητη και δραστική, με σύνταξη απλή, παρατακτική και λαγαρή. Oπως ο Mακρυγιάννης, έτσι κι εκείνος θα ήταν ελεύθερος να μεταπηδά απ τη γενική εποπτεία στο ανέκδοτο, να παραβιάζει την εν τητα του τ που και του χρ νου, και να ιεραρχεί τα πράγματα ηθικά και συναισθηματικά, χι λογικά και φυσιοκρατικά. Nα γιατί ο Mακρυγιάννης σκ λασε το Φράγκο ζωγράφο. Δε γνώριζα τη γλώσσα του δηλώνει· και φυσικά κυριολεκτεί. Eίναι μως θεμιτ να ευρύνουμε το ν ημα της δήλωσής του. O Mακρυγιάννης δε γνώριζε ούτε τη γλώσσα ούτε το ζωγραφικ ιδίωμα του Φράγκου.

O πίνακας του Zωγράφου «Tρίπολις. Πολιορκία και μάχες γύρω απ αυτήν», τέμπερα σε ξύ πως και στα υπ λοιπα επτά, που ανήκουν στο Iστορικ και Eθνολογικ Mουσείο, δεν υπάρχε λά εικάζεται τι φιλοτεχνήθηκαν απ τον πατέρα Zωγράφο.

O ιδανικ ς ζωγράφος Λαϊκ ς ζωγράφος, αγιογράφος της μεταβυζαντινής λαϊκής παράδοσης, αγωνιστής και ο ίδιος, ο Παναγιώτης Zωγράφος ήταν ιδανικά προικισμένος για να αισθητοποιήσει τα οράματα του Στρατηγού. Oι αρχέτυπες εικ νες που είχαν στο πνεύμα τους κατάγονταν απ’ τον ίδιο πολιτισμ · έναν πολιτισμ λαϊκ αλλά αυτάρκη, ζωογονημένο απ ένα πλούσιο παΣυνέχεια στην 18η σελίδα

«Σκέψις Mακρυγιάννη – χειρ Zωγράφου». Mάχη Πειραιώς (και Φαληρέως) 40x58 εκ. Aπ 1 χαρτ νι, που ανήκουν στη Γεννάδειο Bιβλιοθήκη. O Iωάννης Γεννάδιος ανεκάλυψε τη σειρά ποίας οι 22 πίνακες φέρουν την υπογραφή του Δημητρίου Zωγράφου.

ύλο 0,38x0,53 εκ. Στο έργο αυτ , χει η υπογραφή του καλλιτέχνη, αλ-

«Tούτην την πατρίδα την έχομεν λοι μαζύ και σοφοί και αμαθείς και πλούσιοι και φτωχοί και πολιτικοί και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρ τεροι, άνθρωποι σοι αγωνιστήκαμεν, αναλ γως ο καθείς, έχομεν να ζήσομεν εδώ. Tο λοιπ ν δουλέψαμεν λοι μαζί, να την φυλάμεν κι λοι μαζί και να μην λέγει ούτε ο δυνατ ς “εγώ”, ούτε ο αδύνατος... Eίμαστε στο “Eμείς” και χι εις το “Eγώ”». Aπομνημονεύματα, Mακρυγιάννη. O πίνακας του Zωγράφου «Mάχες της Σάμου και της Kρήτης», τέμπερα σε ξύλο, 0,385x0,565 μ. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

1η σειρά των 24 υδατογραφιών σε ρά αυτή το 1909 στη Pώμη και της ο-

«H πολιορκία των Aθηνών», έργο του Παναγιώτη Zωγράφου. Yδατογραφία σε χαρτ νι. O πίνακας ανήκει στη σειρά που φυλάσσεται στον Πύργο του Oυίνδσορ και προσεφέρθη απ τον Mακρυγιάννη στη βασίλισσα Bικτωρία μέσω του τ τε πρεσβευτή στην Eλλάδα Eντμοντ Λάιονς. Oι 24 υδατογραφίες έχουν διαστάσεις περίπου 0,46x0,60. H φωτογραφία προέρχεται απ τη B΄ Eκδοση της Eθνικής Tραπέζης της Eλλάδος, που δημοσίευσε τη σειρά αυτή το 1996.

KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

17

Aς παρακολουθήσουμε πρώτα την περιπέτεια της σειράς του Oθωνα.

Yστερα απ την επίσημη επίδειξη της Eικονογραφίας, ο Mακρυγιάννης ζήτησε απ τον Oθωνα τη δική του σειρά και την εμπιστεύθηκε στο δάσκαλο Aλέξανδρο Hσαΐα για να «πάει ως Παρίσια και να τις τυπώσει» σε λιθογραφημένα αντίτυπα(7). O Hσαΐας «προδίδει» το Mακρυγιάννη, παραγγέλλοντας στη Bενετία λιθογραφίες δυτικού τύπου, που προκάλεσαν την οργή του στρατηγού. Mετά το θάνατο του Hσαΐα στην Tεργέστη, τα ίχνη της σειράς του Oθωνα χάνονται.

Oι 24 υδατογραφίες σε χαρτ νι της χαμένης σειράς έμελλε να ξαναβρεθούν και να αγοραστούν το 1909 απ τον Iωάννη Γεννάδιο στη Pώμη. Σήμερα φυλάσσονται στη Γεννάδειο Bιβλιοθήκη. Tο 1926 η σειρά του Oθωνα εκδ θηκε απ τον Fred Boissonas σε επιβλητικ λεύκωμα που κυκλοφ ρησε σε 140 αριθμημένα αντίτυπα.

H αγγλική σειρά

«Mέρος των πολέμων της Eλλάδος σχεδιασθέντων κατά στοχασμ ν, υπαγ ρευσιν και δι’ ιδίων εξ δων του συνταγματάρχου Mακρυγιάννη προς ευχαρίστησιν των Eλλήνων και ευεργετών μας φιλελλήνων»... «Φκειάνοντας τα κάδρα του πολέμου έρχονταν αγωνισταί και μ λεγαν: «T’ είναι αυτά τα κάδρα;». Tους έλεγα: «O τάδες ο π λεμος ο τάδες, οπού αγωνιζ σασταν εσείς και πληγων σαστε διά να ιδήτε την πατρίδα σας ελεύτερη... άλλος αναστέναζε κι άλλος έκλαιγε...». Aπομνημονεύματα Mακρυγιάννη. Λεπτομέρεια απ το έργο του Zωγράφου «Mάχαι διάφοραι της Aνατολικής Eλλάδος και κέντρον η Θήβα», υδατογραφία σε χαρτ νι 40x57,5 εκ. (Γεννάδειος Bιβλιοθήκη). Συνέχεια απ την 16η σελίδα

ρελθ ν, που είχε περάσει μέσα στους φορείς του, χι σαν ξηρή ιστορική μνήμη, αλλά σαν ύφος ζωής, σαν παραδομένη τεχνική και καλαισθησία.

Tο Mάρτιο του 1839 η εικονογραφία του Aγώνα έχει ολοκληρωθεί.

Eκτ ς απ τα πρώτα ξύλινα είκοσι πέντε κάδρα ζωγραφισμένα με τη βυζαντινή τεχνική της αυγοτέμπερας έγιναν και τέσσερις σειρές αντίγραφα με υδατογραφία πάνω σε χαρτί στράτζο. H «πρώτη» σειρά αποδίδεται συνήθως στον Παναγιώτη Zωγράφο(4).

Aπ’ τα δύο παιδιά του Παναγιώτη Zωγράφου, που αναφέρει ο Mακρυγιάννης στο απ σπασμα που παραθέσαμε, φαίνεται πως μ νο ο ένας, ο Δημήτριος, ήταν τελειωμένος και επώνυμος τεχνίτης, ενώ ο άλλος πρέπει να ήταν ακ μη μαθητευ μενος. Σε δύο άλλες ευκαιρίες ο Mακρυγιάννης μιλάει για δύο ζωγράφους που δούλευαν μυστικώς στο σπίτι του κι χι για τρεις. Aλλωστε, έτσι εξηγείται πως απ τα 52 σωζ μενα αντίγραφα σε χαρτ νι τα 47 έχουν υ-

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

πογραφεί απ το Δημήτριο Zωγράφο. Στα υπ λοιπα πέντε η υπογραφή έχει ίσως φθαρεί.

Oταν τέλειωσαν οι εικονογραφίες, ο Mακρυγιάννης κάλεσε σε τραπέζι τους πρέσβες των ευεργέτων μας Δυνάμεων και τους Φιλέλληνας, τους αγωνιστάς και τους αυλικούς και υπουργούς και δικούς μας σημαντικούς, πολιτικούς και στρατιωτικούς, ως διακ σιους πενήντα ανθρώπους. Tελειώνοντας το τραπέζι, συνεχίζει ο Mακρυγιάννης, τ τε έβγαλα τις εικονογραφίες και τις θεώρησαν(6). Yστερα απ’ αυτή την επίσημη επίδειξη του έργου, ο Στρατηγ ς έστειλε είκοσι πέντε εικονογραφίες του Bασιλέως κι απ’ άλλες τ σες του Aγγλου του πρέσβη, του Γάλλου και του Pούσου.

Oι περιπέτειες των έργων H τύχη που είχε η καθεμιά απ τις 5 σειρές και τα συναφή προβλήματα απασχ λησαν πολλούς μελετητές.

Eδώ θα συνοψίσουμε τα συμπεράσματά τους, προσθέτοντας και τη δική μας συμβολή. Aπ την πρωτ τυπη

σειρά με τα ξύλινα κάδρα που ο Mακρυγιάννης κράτησε για τον εαυτ του, σώζονται σήμερα στο Eθνικ Iστορικ Mουσείο (το άλλοτε Mουσείο της Iστορικής και Eθνολογικής Eταιρείας της Eλλάδος) 8 κομμάτια με διαστάσεις 0,565x0,40 μ. Mαζί με τρία αντίγραφα σε χαρτ νι, που δεν φαίνεται ν’ ανήκουν σε καμιά γνωστή σειρά, τα έργα αυτά δωρήθηκαν στην Iστορική και Eθνολογική Eταιρία απ το στρατηγ Kίτσο Iωάννου Mακρυγιάννη στα 1927.

Aπ την ίδια πηγή προέρχεται ένα τέταρτο αντίγραφο σε χαρτ νι, ξέταιρο κι αυτ , που βρίσκεται στο Mουσείο Mπενάκη και φέρει την υπογραφή του Δημητρίου Zωγράφου.

Tα αντίγραφα που χάρισε ο Mακρυγιάννης στο Γάλλο πρεσβευτή Θε δωρο ντε Λαγκρενέ και στο Pώσο πρεσβευτή Kατακάζι δεν έχουν ανευρεθεί. Aπεναντίας, οι δύο σειρές, του βασιλιά Oθωνα και του Aγγλου πρεσβευτή Eντμοντ Λάιονς, που πρωτοδημοσιεύτηκε απ την Eθνική Tράπεζα το 1976 με εισαγωγή M. Λαμπράκη – Πλάκα (επανεκτύπωση 1996), διατηρούνται ακέραιες.

Tα αντίγραφα της σειράς του Aγγλου πρεσβευτή Eντμοντ Λάιονς παραδ θηκαν τον ίδιο χρ νο, 1839, στον υπουργ Eξωτερικών της Aγγλίας Λ ρδο Πάλμερστον, που τα πρ σφερε με τη σειρά του στη νεαρή βασίλισσα Bικτωρία. H ανακάλυψη των συνοδευτικών επιστολών στα αρχεία του Foreign Office και η δημοσίευσή τους πλουτίζουν με νέα και απροσδ κητα στοιχεία την έρευνα γύρω απ την εικονογραφία του Aγώνα.

H αλληλογραφία λύνει και το πρ βλημα του αριθμού των εικ νων: ο Mακρυγιάννης δηλώνει ρητά τι αποστέλλει «εικοσιτέσσαρες εικ νες πολέμων τινών του ελληνικού αγώνος, τους οποίους εγώ εφαντάσθην, ως τους γνωρίζω, και εζωγράφισα» (sic).

H πιο σημαίνουσα πληροφορία για τον ιστορικ της τέχνης εμπεριέχεται στο «αισθητικ » σχ λιο που διατυπώνει ο Mακρυγιάννης προς τη βασίλισσα Bικτωρία: αι εικ νες... είναι ατελώς και αμαθώς εζωγραφισμέναι· δι τι τ σην δύναμιν ζωγραφικής η τυραννία του σουλτάνου μας άφησε να έχωμεν· ένας μ νον λ γος της Mεγαλει τητ ς Σου δύναται να τας παραστήσει με την πλέον εντελή ζωγραφίαν(8).

O Mακρυγιάννης, επομένως, δεν ήταν απ λυτα ικανοποιημένος απ τον τρ πο που οι λαϊκοί καλλιτέχνες υλοποίησαν τις εικονογραφικές του οδηγίες. H επίσημη ζωγραφική, που εκφράζει την ίδια εποχή την ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης, φαίνεται να έχει διαβρώσει και το δικ του αισθητήριο. Eτσι ερμηνεύεται η πρώτη επιλογή του Φράγκου ζωγράφου. H σκέψη μως του Pουμελιώτη αγωνιστή, που λειτουργεί ακ μη σύμφωνα με πρωτ γονες δομές, δεν μπορεί να συγχρονιστεί με τη «γλώσσα» της δυτικής ζωγραφικής. Eξαναγκάζεται λοιπ ν να προσφύγει στο ιδίωμα της λαϊκής τέχνης, διατηρώντας πάντα μια επιφύλαξη για την «ποι τητά» της και ελπίζοντας τι θα του δοθεί η ευκαιρία να «επανορθώσει».

O Mακρυγιάννης συν δευε τις εικ νες του με μακρά επεξηγηματικά

«Oτι η τύχη μας έχει τους Eλληνες πάντοτε ολίγους. Oτι αρχή και τέλος, παλαι θε και ώς τώρα, λα τα θεριά πολεμούν να μας φάνε και δεν μπορούνε. Tρώνε απ μας και μένει και μαγιά». Aπομνημονεύματα Mακρυγιάννη. O πίνακας «H μάχη στα Δερβενάκια» του Zωγράφου, «κατά στοχασμ και υπαγ ρευση» Mακρυγιάννη. Tέμπερα σε ξύλο 0,39x0,56 (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

σχ λια, που κάνουν περιττή κάθε θεματογραφική ανάλυση. Aπ τους 24 πίνακες της εικονογραφίας, οι 21 αναφέρονται σε πολεμικά επεισ δια του Aγώνα στη στεριά και τη θάλασσα, δύο είναι αλληγορικοί, και ένας –ο τελευταίος– ισοδυναμεί με τιμητικ ψήφισμα αφιερωμένο στους Φιλέλληνες. Στην οριστική κατάταξη των εικ νων προτάσσονται οι δύο αλληγορικές σκηνές. H προνομιακή αυτή θέση και η λεπτομερής ανάλυση των δύο εικ νων μέσα στα Aπομνημονεύματα(9) υπογραμμίζουν τη σημασία που είχαν για το Mακρυγιάννη. Πράγματι, οι δυο αυτοί πίνακες συνοψίζουν την ιδεολογική στάση και την ιστορική συνείδηση του στρατηγού απέναντι στον αγώνα. Στον πρώτο πίνακα της εικονογραφίας ο Παντοκράτορας ευσπλαχνίζεται την αλυσωμένη Eλλάδα διά τα αίματα, τας θυσίας των Eλλήνων και Φιλελλήνων και φωτίζει τα τρία δυνατά έθνη για να τιναχτούν οι άλυσοι. H τοποθέτηση των μορφών μέσα στο ζωγραφικ χώρο και η κλίμακά τους αισθητοποιούν την ιεραρχία των αξιών πως την αντιλαμβάνεται ο Mακρυγιάννης. O Παντοκράτορας επικεφαλής του κάδρου φωτίζει και ευλογεί τους ξένους και τους Eλληνες ηγεμ νες, που εκπροσωπούν την κοσμική εξουσία. Aνάμεσα στο λα την πρώτη θέση κατέχει το ιερατείο, ακολου-

θούν οι αγωνιστές και έπεται ο λα ς.

H ηθική και πολιτική τούτη ιεράρχηση κατάγεται απ το Bυζάντιο.

Kριτικ τερη εμφανίζεται η σκέψη του Mακρυγιάννη στη δεύτερη αλληγορία με την Aλωση της Kωνσταντινουπ λεως. H εικ να αυτή προτάσσεται σαν μια ιστορική αναδρομή στα πικρά γεγον τα που εσήμαναν την απαρχή των δεινών του Eλληνισμού.

O Mωάμεθ ο Kατακτητής, ένθρονος μπροστά στη μυθική Π λη που ξετυλίγεται στο πάνω μέρος του πίνακα –ο αμέριμνος αναχρονισμ ς των μιναρέδων υποδηλώνει τις υστερογενείς πηγές της εικ νας– αρνείται να δεχτεί την ταπεινή υποτέλεια του ιερατείου και των προκρίτων και προστάζει και τους βάνουν εις τον ζυγ ν, εις την τυραγνίαν. Oι αδούλωτοι Eλληνες, οι αρματολοί που θα κρίνουν το μέλλον του Aγώνα, η μαγιά της λευτεριάς, παίρνουν τα βουνά. H Eλλάς αλυσωμένη δεικνύει τον τύραννον και περιμένει απ τα παιδιά της να την ελευθερώσουν. Πίσω της ο Pήγας σπείρει τον σπ ρον της ελευτερίας.

Yστερα απ τούτο το εύγλωττο προοίμιο ο Mακρυγιάννης προχωρεί στην εικονογραφία του Aγώνα. Aπ τους 21 υπ λοιπους πίνακες, οι 12 απεικονίζουν πολεμικά γεγον τα που τοποθετούνται στη Στερεά Eλλάδα, 2 αναφέρονται στην Hπειρο, 4 στο Mοριά και 3 στις επιχειρήσεις του

Στ λου. H προνομιακή θέση της Στερεάς στην εικονογραφία δεν πρέπει να αποδοθεί σε τοπικιστικ πνεύμα.

O Στρατηγ ς επιμένει περισσ τερο στα γεγον τα που έζησε απ κοντά.

H μορφολογία των έργων Oλες οι σειρές της εικονογραφίας του Mακρυγιάννη, ανεξάρτητα απ τις διαφορές τους στις λεπτομέρειες και στην εκτέλεση, εκφράζουν το ίδιο γνήσιο λαϊκ πνεύμα και είναι ταυτ σημες στο ύφος τους. Eτσι οι γενικές μορφολογικές παρατηρήσεις που ακολουθούν ισχύουν για λους τους πίνακες που βγήκαν απ το «οικογενειακ εργαστήριο» των Zωγράφων.

Mέσα σ’ έναν ενιαίο χαρτογραφικ χώρο, ο ζωγράφος συμπλησιάζει πολιτείες, κάστρα και νησιά που μπορεί ν’ απέχουν πολλά χιλι μετρα μεταξύ τους. Mε την ίδια αφέλεια ο ζωγράφος συνδυάζει επεισ δια που δε συμπίπτουν χρονικά. Oι συμβάσεις αυτές προσδιορίζονται απ τη λαϊκή καταγωγή της τέχνης του. H μορφολογία των έργων την επιβεβαιώνει. H διατύπωση του χώρου είναι, πως αναφέραμε κι λας, χαρτογραφική: κάμποι, βουνά και λαγκάδια απλώνονται κάτω απ τα μάτια μας, ιδωμένα «εξ απ πτου». Mε λιτά και εύγλωττα μέσα οργανώνεται η σκηνογραφία

της αφήγησης. O ζωγράφος διαθέτει περιορισμένο ρεπερτ ριο απ συμβατικά παραστατικά στοιχεία, που λειτουργούν σαν σήματα μιας εικαστικής γλώσσας με απ λυτη αυτάρκεια. Mε την αρμ δια σύνταξη, τα στοιχεία αυτά μπορούν να καλύψουν λες τις εκφραστικές ανάγκες του καλλιτέχνη.

Tα «σήματα» συναρθρώνονται σε γλώσσα πλούσια και εκφραστική μέσα στις συνθέσεις. O Παναγιώτης Zωγράφος καταθέτει σ’ αυτές τη μακρά πείρα του λαϊκού τεχνίτη, που τον βοηθάει να επιλύσει με τρ πο αυθ ρμητο προβλήματα που θα έφερναν σε αμηχανία ένα λ γιο πνεύμα. Oι συνθέσεις του επιδιώκουν δύσκολους και αντινομικούς σκοπούς.

Tα πολλαπλά στοιχεία της αφήγησης έπρεπε να συνταχθούν σε «λ γο», να μιλήσουν στο θεατή σε ύφος απλ , ευανάγνωστο και αξιομνημ νευτο. H αφηγηματική αυτή διαύγεια δεν μπορούσε να νοηθεί χωριστά και ανεξάρτητα απ το απαράβατο αξίωμα κάθε τέχνης: η εικ να έπρεπε να λειτουργεί και αισθητικά, να συγκινεί και να αρέσει.

Tο λαϊκ ιδίωμα του ζωγράφου του παρέχει έτοιμη λύση και για τα δύο προβλήματα. H μέθοδ ς του είναι αναλυτική και παρατακτική, αλλά υποτάσσεται σ’ έναν αυστηρ καν να ιεραρχίας. H ιστορική, ηθική ή συναιΣυνέχεια στην 20η σελίδα KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

19

Συνέχεια απ την 19η σελίδα

σθηματική ιεραρχία τής αφήγησης μεταξιώνεται σε σημειογραφική ιεραρχία μέσα στη ζωγραφική του.

H σύνθεση οργανώνεται γύρω απ ορισμένους πυρήνες, που ρυθμίζουν την κατανομή, την εναρμ νιση και την ισορροπία των στοιχείων της μ’ ένα ισχυρ διακοσμητικ αίσθημα.

Tα βουνά, οι πολιτείες, τα κάστρα, τα ποτάμια και τα λιμάνια αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της σύνθεσης, ενώ παράλληλα υλοποιούν την αθέατη γεωμετρία που υποτείνεται κάτω απ τη φαινομενική αφέλεια της εικ νας.

Xρωματική αρμονία H εκλογή του χρώματος δεν είναι αυθαίρετη. H χρήση του είναι, κατά την τεχνοϊστορική ορολογία «εραλδική»: κάθε παραστατικ στοιχείο έχει το χρώμα του, που υπογραμμίζει την ταυτ τητά του και το κάνει ευανάγνωστο σήμα. Aυτ μως δεν περιορίζει το λαϊκ τεχνίτη. H πειθαρχία είναι για το πνεύμα του ο ίδιος ο καν νας της ομορφιάς. Tα δροσερά και αμιγή χρώματα του Παναγιώτη Zωγράφου ενοποιούν τη σύνθεση, ενώ παράλληλα αξιοποιούν και υπογραμμίζουν τις αρετές της: την καθαρ τητα, τη στέρεη δομή, την ισορροπία, το ρυθμικ και διακοσμητικ της αίσθημα. H ολοφώτεινη χρωματική σύνθεση στηρίζεται στο διάλογο ανάμεσα στους δύο δεσπ ζοντες συμπληρωματικούς τ νους: στη θερμή ώχρα της γης και το γαλάζιο τ’ ουρανού και της θάλασσας. Tα ελαφρά λαδοπράσινα, οι σιένες, τα λευκά και τα γκρίζα πλουτίζουν χωρίς να αλλοιώνουν τη λεπτή αυτή αρμονία.

Oι πολύχρωμες φορεσιές των πολεμιστών, ιδιαίτερα των Tούρκων και οι άσπρες φουστανέλες των Eλλήνων εμψυχώνουν τα γυμνά, χρυσίζοντα πεδία των μαχών και τα κάνουν να μοιάζουν με ανοιξιάτικα λιβάδια, εντείνοντας το διακοσμητικ χαρακτήρα των έργων. Oι ζωγραφιές αυτές, με την αφαίρεσή τους, την αμέριμνη αθέτηση των ν μων της οπτικής, τη φρεσκάδα των χρωμάτων τους, μας μεταφέρουν σ’ ένα χώρο υπεραισθητ , που η τραγωδία του Aγώνα καθαίρεται και υψώνεται σε δοξαστικ ύμνο. Tο χέρι του ζωγράφου, προεκτείνοντας το στοχασμ του Mακρυγιάννη, εκπληρώνει με σεμν τητα την υπ σχεση της επιγραφής: προς ευχαρίστησιν... Σημειώσεις: 1. Γ. Bλαχογιάννη, «Aρχείον του Στρατηγού I. Mακρυγιάννη», Aθήνα 1907, τ. B΄, 100, A΄ 341–342.

2. .π., B, 336, 495 κ.ε.

3. .π., A, 377, B΄ 349.

4. Bλ. Aγγ. Φενερλή, «O ζωγράφος του Mακρυγιάννη Δημήτριος και Παναγιώτης Zωγράφος», περ. «O Πολίτης», τ. 36, Iουλ. 1980, σ. 52–63, που υποστηρίζεται τι ο πατέρας ήταν ο Δημήτριος, που υπογράφει και τα αντίγραφα, ενώ ο γιος του ο Παναγιώτης φοιτούσε τ τε στο σχολει των τεχνών.

5. Aρχείον, .π., A΄, 377, B΄ 339.

6. .π., B΄, 339.

7. .π., B΄, 340–1.

8. X. Λούκος, «O Mακρυγιάννης προσφέρει στη Bασίλισσα Bικτωρία τις εικονογρφίες του ’21», περ. Mνήμων, τ. E΄, Aθήνα 1975, σ. 201.

9. .π., σ. 210.

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

«Eρχοντας εδώ εις Aθήνα πήρα ένα ζωγράφο Φράγκο και τον είχα να μου φκιάση σε εικονογραφίες αυτούς τους πολέμους. Δεν γνώριζα τη γλώσσα του. Eφκιασε δύο τρεις, δεν ήταν καλές, τον πλέρωσα κι έφυγε. Aφού έδιωξα αυτ ν τον ζωγράφο, έστειλα κι’ έφεραν απ τη Σπάρτη έναν αγωνιστή, Παναγιώτη Zωγράφον τον έλεγαν, έφερα αυτ ν και μιλήσαμεν και συνφωνήσαμεν το κάθε κάρδον την τιμήν του κι’ έστειλε κι ήφερε και δύο του παιδιά και τους είχα εις το σπίτι μου ταν εργάζονταν. Kι αυτ άρχισε απ τα 1836 και τελείωσε τα 1839. Eπαιρνα τον ζωγράφο και βγαίναμεν εις τους λ φους και τ λεγα “Eτζι είναι εκείνη η θέση, έτζι εκείνη, αυτ ς ο π λεμος έτζι έγινε, αρχηγ ς ήταν των Eλλήνων εκείνος, των Tούρκων εκείνος”».

Aπομνημονεύματα Mακρυγιάννη. O πίνακας του Zωγράφου για τη «Mάχη της Λαγκάδος, Kομπ λι και Πέτα» (B΄ Eκδοση Eθνικής Tραπέζης της Eλλάδος, 1996).

Tο έργο του Παναγιώτη Zωγράφου «H Δικαία απ φασις του Θεού διά την απελευθέρωσιν της Eλλάδος» κατά «σκέψιν Mακρυγιάννη», με τις διαφορές που παρουσιάζονται σε κάθε σειρά. Aριστερά η σειρά της Γενναδείου Bιβλιοθήκης, δεξιά του Oυίνδσορ και κάτω δεξιά η ξύλινη του Eθνικού Iστορικού Mουσείου, με τίτλο «O Παντοκράτωρ Θε ς ευσπλαχνίζεται την Eλλάδα». Στη σειρά απ ξύλο π.χ., η εικ να του Θεού είναι ολ σωμη, στις υδατογραφίες σε προτομή. H μορφή που εικονίζει την Eλλάδα φοράει πολεμική στολή, στις άλλες παρουσιάζεται ειρην φιλη. Oι ιερείς, οι στρατιωτικοί, ο λα ς, άλλοτε δεξιά και άλλοτε αριστερά. Tο μήνυμα μως του θέματος παραμένει πάντα ίδιο. Eνδιαφέρουσα, παρουσιάζεται η άποψη της Aγγελικής Φενερλή στη μελέτη της «Oι ζωγράφοι του Mακρυγιάννη Δημήτριος και Παναγιώτης», κατά την οποία ο Δημήτριος Zωγράφος ήταν ο πατέρας και Παναγιώτης ο γιος, φοιτητής στο Σχολείο των Tεχνών. Tο αναντίρρητο πάντως γεγον ς είναι τι τα 24 αυτά έργα αποτελούν ένα υψηλ και συγκινητικ δείγμα ελληνικής λαϊκής τέχνης.

KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

21

Aποψη της Aθήνας στα 1860. Διακρίνεται η Mητρ πολη, της οποίας η ανέγερση δεν έχει ακ μα αποπερατωθεί και στο βάθος το πανεπιστήμιο (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

Πιστ ς της Eλλάδας και της Oρθοδοξίας Στην πολυκύμαντη ζωή του ο Mακρυγιάννης υπερασπίστηκε ανυποχώρητα την πατρίδα και τη θρησκεία Tου I.M. Xατζηφώτη

«Oράματα και Θάματα». Φωτοτυπία κειμένου του Mακρυγιάννη απ το πρωτ τυπο που ευρίσκεται στη Γεννάδειο Bιβλιοθήκη.

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

O MAKPYΓIANNHΣ, ο μεγάλος αυτ ς πατέρας του Γένους μας, δεν ήταν μ νον ένας συνειδητ ς Pωμι ς και Oρθ δοξος, με πλήρη επίγνωση απ πού προερχ ταν και πού βάδιζε, του οποίου η προσφορά απλώθηκε θεμελιακά στους πιο βασικούς τομείς του εθνικού μας βίου (ανεξαρτησία, δημοκρατία κ.λπ.), ακ μη και στα Γράμματα με τα περίφημα «Aπομνημονεύματα», αλλά και τα «Oράματα και θάματα», που βοήθησε η έκδοσή τους να αντιληφθούμε καλύτερα το χαρακτήρα του, αν και απ το πρώτο δεν απουσιάζουν άφθονα προσωπικά στοιχεία.

Bλέπουμε απ αυτά τι ο σπουδαίος εκείνος άντρας ζούσε και ευχαριστιακή ζωή, που του έδινε στις πιο κρίσιμες ώρες δύναμη και τον στήριζε. O ίδιος σημειώνει στα «Aπομνημονεύματα»: «Παίρνω λους τους ανθρώπους και τους μιλώ την ανάγκη της πατρίδος και να ετοιμαστούμε. Oι μισοί ήταν υπέρ εμού να πάμε, οι μισοί γύρευαν μιστούς, και “η Kυβέρνηση, μ λεγαν, δεν μας δι ρισε διά τους Aράπηδες, μας δι ρισε διά την Aρκαδιά”. Λ γον σε λ γον πιάσαμε π λεμο αναμεταξύ μας· ήρθε ο Kατζής μας ξεχώρισε. Eσύχασαν. Bάσταξα το μπαγιράκι κι εκείνους οπούταν παλικάρια και πατριώτες· τους έβαλα πλησίον εις την εκκλησιά, εις τα σπί-

H Eκκλησία των Aγίων Aσωμάτων, 1835. Yδατογραφία 23,5x35 εκ., άγνωστου καλλιτέχνη (Mουσείο Bούρου – Eυταξία – της Π λεως των Aθηνών).

τια. Tα μεσάνυχτα περνώντα, έστειλα και πήρα τον παπά και μας ξεμολ γησε και λειτρούγησε και μεταλάβαμε. Kαι πήραμε τον αθάνατον Aναγνώστη Παπατζώρη, οπούξερε τον δρ μο, και την αυγή ξημερώσαμε εις τους Παλιοβαρίνους». (Eκδ. A. Kαραβία 186–187)

Eυσεβής χριστιαν ς O Mακρυγιάννης τηρούσε λα τα μυστήρια της Eκκλησίας. Nήστευε και άρχισε να τελεί το ευχέλαιο βλέποντας στον ύπνο του τον Aϊ–Γιώργη και τον Aϊ–Δημήτρη, τους δυ καβαλάρηδες Aγιους της Pωμιοσύνης.

Mιλώντας για τις μετάνοιες που έκανε στον Aϊ–Γιάννη, που τον ευλαβείτο ιδιαίτερα, σημειώνει στα «Oράματα και θάματα».

«Hταν Σαρακοστή, ενηστέψαμε και εκάμαμεν το ευκέλαι μας, τι ευκέλαιον δεν συνήθιζα να κάνω, και είδα εις τον ύπνο μου τον Aϊ–Γιώργη και τον Aγιον Δημήτρη, και μου λένε, πριν βαφτίσω τα δυ μπινάρια (δίδυμα), τι ταν θα μεταλαβαίνεις με λους της φαμελιάς σου να κάνετε πρώτα το ευκέλαι ν σας και τ τε να μεταλαβαίνετε. Aπ τ τε, ποτε θα μεταλάβομεν, κάνομεν πρώτα το ευκέλαι ν μας. Tο λοιπ ν ήμουν νηστεμένος να μεταλάβομεν... Πήγαμεν εις την εκκλησίαν της Aγίας Aικατερίνης και ένας δεσπ της μετάλαβε λους τους ενορίτες και εμάς τους αμαρτωλούς». (Eκδ.

MIET 49–50)

Eίχε επίγνωση της αμαρτωλ τητάς του, αλλά πίστευε στο έλεος του Θεού («Oράματα και Θάματα», 103): «Σας λέγω τ’ είμαι ο χειρ τερος αμαρτωλ ς του κ σμου, και είμαι βέβαια, αλλά ο Θε ς και η βασιλεία του η μεγαλοέσπλαχνος δεν θέλει να χαθεί μια ψυχή, τ’ είναι έργα και αγώνες δικές του, και προσπαθεί ως αγαθ ς Θε ς να την σώσει το πλάσμα του, τι η αγαθ της του είναι άβυσσος της θαλάσσης».

Tο τάμα O Mακρυγιάννης, που είχε τάξει να χτίσει μετά την απελευθέρωση («Oράματα και Θάματα» 55) ένα εκκλησάκι στο περιβ λι του αφιερωμένο στην Aγία Tριάδα τη Xρυσοσπηλιώτισσα, « τ’ είναι σπηλιά εκεί» και στον Aγιο Iωάννη τον Bαπτιστή.

Oταν έγραφε το έργο του αυτ είχε ευπρεπίσει τη σπηλιά, την είχε μερεμετίσει και είχε βάλει και την Aγία Tράπεζα, είχε μως οικονομική στεν τητα και δεν μπορούσε να ανεγείρει το εκκλησάκι κλείνοντας τη σπηλιά. Eκανε και 3 εικ νες, που τις έδωσε για φύλαξη στην Aγία Aικατερίνη. O Mακρυγιάννης, που συνήθιζε να λέει «τι άξιος είμ’ εγώ διά την θρησκεία;» δεν περιοριζ ταν στον εαυτ του, αλλά προσπαθούσε να φέρνει κι άλλους στο δρ μο του Θεού («Aπομνημονεύματα» 438-439): «Eίχα κατηχήσει κι απ το γερατείον

(ιερατείο) διαλεμένους, απ τα μοναστήρια κι αλλού, να μην είναι διεφθαρμένοι με τους πολιτικούς και στρατιωτικούς». Eχει πει ο γενναίος στρατηγ ς («Oράματα και Θάματα» 103): «Tι τζιβαϊρικ ν πολυτίμητον έχομεν οι ορθ δοξοι χριστιανοί και δεν το γνωρίζομεν, οι ταλαίπωροι, και μας τυφλώνει η κακία μας και η παραλυσία μας, και η ιδιοτέλειά μας, και χαν μαστε αδίκως εδώ και εις την άλλη ζωή, και φεύγομεν απ την δικαιοσύνη του Θεού και της βασιλείας του και εργαζ μαστε έργα του διαβ λου».

Θρησκεία και Πατρίδα Στην περίφημη διαθήκη του Mακρυγιάννη της 3ης Σεπτεμβρίου, την ιστορική εκείνη ώρα αντλούσε δύναμη απ τον Θε και σ’ Eκείνον αναφερ ταν και στην αιωνι τητα δίπλα Tου πίστευε («Aπομνημονεύματα» 447): «Eίμαστε αμαρτωλοί, είσαι Θε ς.

Eλέησέ μας». Προσεύχεται αδιάκοπα στον Θε («Oράματα και Θάματα» 154 κεξ.) και στην Παναγία (163-164). Λέγει στον Kύριο: «Aγιος ο Θε ς, Aγιος ισχυρ ς, Aγιος αθάνατος, ελέησον ημάς. Δ ξα σε, Kύριε Xριστέ, σταυρωμένε, λαμπρέ και αναστισμένε, τρισυπ στατε Θεέ, Aγία Tριάδα, Θεοτ κο, άγια σώματα, δ ξα,

δ ξα της παντοδυναμίας σου και της βασιλείας σου, Kύριε, άπλωσε το λαμπρ σου και ευλογημένο σου χέρι και βγάλε μας μέσα απ τον σκ τον τον βαθύ, που είμαστε πεσμένοι και χαμένοι και πνιμένοι...».

Aπ τον Θε ο Mακρυγιάννης ζητάει σωτηρία, αλλά και εν τητα: «Δ ξα, δ ξα, δ ξα της παντοδυναμίας σου και της βασιλείας σου και φώτισέ μας, ένωσέ μας, δώσε μας γνώση να υπάρξομεν εις την πρώτην μας ηθική και αρετή, οπού ’χαμεν μονέδα παστρική να υπάρξομεν και εις το εξής με την ευχή και ευλογία της παντοδυναμίας σου και της βασιλείας σου». Πολλή κατάνυξη έχουν τα λ για, που απευθύνει ο Mακρυγιάννης προς την Παναγία: «Θεοτ κο, μητέρα του παντ ς, το καύκημα της παρθενίας, το καύκημα της αρετής και τα πάντα της αγαθ της, προστρέχομεν, οι αμαρτωλοί, οι αδύνατοι, εις την εσπλαχνίαν της αγαθ της σου, να λυπηθείς τους αθώους εκείνους οπού φέρνουν την αμαρτωλή τους προσευκή ’λικρινώς εις τον παντουργ ν και εις την βασιλείαν του...». Στον Mακρυγιάννη θρησκεία και πατρίδα πάνε μαζί, γι’ αυτ και αποφαιν ταν: «Xωρίς αρετή και π νο εις την πατρίδα και πίστη εις την θρησκεία τους έθνη δεν υπάρχουν» («Aπομνημονεύματα» 7).

KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

23

O Θε δωρος Kολοκοτρώνης. O θρυλικ ς «γέρος του Mοριά». Λιθογραφία του Krazeisen, 1828. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

O Γεώργιος Kαραϊσκάκης. O αρχιστράτηγος της Pούμελης, του οποίου ο θάνατος στη μάχη των Aθηνών αποτέλεσε μεγάλο πλήγμα για τον αγώνα. Λιθογραφία του Krazeisen, 1828. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

Iστορική μαρτυρία και ο Mακρυγιάννης H έμμεση ή άμεση ερμηνεία των κειμένων του στρατηγού, αποτελεί σημείο έρευνας του αναγνώστη Tου Λουκά Kούσουλα

AΣ YΠOΘEΣOYME τι διαβάζεις ένα βιβλίο για την ιστορία ή μάλλον τι διαβάζεις ακριβώς αυτ το βιβλίο: «K.Θ. Δημαράς και Nίκος Σβορώνος, H Mέθοδος της Iστορίας, ιστοριογραφικά και αυτοβιογραφικά σχ λια, Συνεντεύξεις με τους Στέφανο Πεσμαζ γλου και Nίκο Aλιβιζάτο, εκδ σεις Aγρα». Σε κάποιο σημείο, κατά το τέλος σχεδ ν του βιβλίου, κι αφού έχουν τα πράγματα προετοιμάσει το σχετικ κλίμα, βρίσκεσαι μπρος στη φράση – το ν ημά της έχει και προηγουμένως διατυπωθεί, σε άλλα σημεία, με άλλους τρ πους.

Mιλάει ο ιστορικ ς: «Mε ενδιαφέρει πιο πολύ η έμμεση μαρτυρία απ’ ,τι η άμεση». Mάλιστα. Προτιμάει, για διάφορους λ γους κατά την άσκηση της δουλειάς του, για την εντελέστερη εκμετάλλευση και αξιοποίηση της μαρτυρίας, ν’ ανήκει αυτή στο είδος της έμμεσης πιο πολύ παρά της άμεσης.

Tίποτα το έκτακτο. Tο έργο του έχει να επιτελέσει ο ιστορικ ς, την ανεύρεση και καταγραφή της ιστορικής αλήθειας και για το σκοπ αυτ ,

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

την καλύτερη πραγμάτωσή του, κάθε τρ πος και κάθε μέσο είναι ευπρ σδεκτα.

H έμμεση μαρτυρία Eτσι έχουν τα πράγματα ταν, προκειμένου να ενισχύσει την άποψη αυτή, ο ιστορικ ς μας επιστρατεύει αμέσως ένα παράδειγμα, μια σχετική περίπτωση. Λέει λοιπ ν: «Mε ενδιαφέρει πιο πολύ η έμμεση μαρτυρία απ’ ,τι η άμεση. Δεν πήρα ποτέ στα σοβαρά μου τον Mακρυγιάννη για τα σα αυτ ς θέλει να μου πει, αλλά για εκείνα που προκύπτουν έμμεσα απ τα έργα του, είτε πρ κειται για τα “Oράματα και θάματα” είτε για τ’ “Aπομνημονεύματά” του· για εκείνα που δεν θέλει να πει και που με την ερώτηση που του θέτεις το βγάζεις». (Nίκος Σβορώνος, Eβύθισα τη σκέψη μου μέσα στην πάσα ώρα, σελίδα 146). Aυτ ούτε λίγο ούτε πολύ ο Mακρυγιάννης λοιπ ν, το προσφιλές διά βίου ανάγνωσμά σου, η υπέροχη μορφή στο εικονοστάσι των μετρημένων στα δάχτυλα δασκάλων σου, σο τουλάχιστον αφορά τη σχέση του με τη νεοελληνική ιστορία, ως άμεση μαρτυρία είναι άχρηστος. Aλλο πάλι και τούτο…

Kαλύτερα, ωστ σο, να ιδούμε ξανά την παράγραφο του ιστορικού.

Oσον αφορά τον τρ πο που προσλαμβάνει αυτ ς τον κ σμο (ή ,τι άλλο), το ίδιο μου κάνει – για να μιλήσω κι εγώ τη γλώσσα του. Mε νοιάζει μως η καταφρ νηση του στρατηγού. «Δεν πήρα ποτέ στα σοβαρά μου τον Mακρυγιάννη για τα σα αυτ ς θέλει να μου πει...»

Eχουμε λοιπ ν τα « σα θέλει αυτ ς να μας πει» και δεν πήρε ποτέ στα σοβαρά του ο ιστορικ ς κι «εκείνα που δεν θέλει να πει και με την ερώτηση που του θέτεις το βγάζεις». Για τα πρώτα, σα τελικά λέει ο Mακρυγιάννης, ο συγγραφέας των Aπομνημονευμάτων – γι’ αυτά μ νο συζητώ εδώ– ποια είναι και ποιας λογής, δεν έχει, νομίζω, κανένα ν ημα ν’ αρχίζουμε απ την αρχή ξανά, τα ίδια και τα ίδια, τι είναι έτσι κι χι αλλιώς. Aλλά είναι, ας το δεχτούμε, πως τα πάρεις. Mένουν «εκείνα που δεν θέλει να πει, κ.τ.λ.».

H ιστορική αντιμετώπιση Eίναι φανερ , προκειμένου για τον Mακρυγιάννη, τι δεν πρ κειται βέ-

βαια για πράγματα που κατέχει ο συγγραφέας και τ’ αποκρύπτει σκοπίμως, τι τ’ αποσιωπά… Oτι γνωρίζει δηλαδή, πλάι σε σα ήδη λέει, κι άλλα, παρασκήνιο να πούμε, ραδιουργίες, ίντριγκες, σκάνδαλα, κρίνει μως σκ πιμο να τα κρατήσει μυστικά, στο ιδιαίτερο αρχείο του… Aπ’ σα ίσα ίσα λέει και μάλλον παραλέει, γίνεται φανερ τι ο Mακρυγιάννης, λ γω χαρακτήρος, χι μ νο δεν αποσιωπά τίποτα, παρά μπορεί κι λας, ευφάνταστος πως είναι, να πλάθει ο ίδιος τίποτα «ιστορίες», να επαυξάνει τα υπάρχοντα κατά το δοκούν.

«Eκείνα, λοιπ ν, που δεν θέλει να πει», θα είναι σα δεν είδε απ αδυναμία να τα αντιληφθεί, δεν τα κατάλαβε πως πραγματικά ήσαν, δεν διέθετε, πως θα λέγαμε αναχρονιστικώς, τις απαραίτητες κεραίες για τις συχν τητες και τα μήκη των κυμάτων τους. Ή, το πιθαν τερο, δεν τον άφηνε κι αυτ ν, πως και κάθε άμεσον μάρτυρα, προπάντων μως αυτ ν, το νιτερέσο να είναι αντικειμενικ ς. Ως άμεση μαρτυρία το έργο του πάσχει απ τις εγγενείς στο ζήτημα δυσχέρειες.

Eντεύθεν είναι αναγκαία η ερώτηση που του θέτεις, διαβάζεις δηλο-

H εκστρατεία του Δράμαλη στην πεδιάδα του Aργους μετά την κατάληψη του Aκροκορίνθου. Eλαιογραφία του A. Hσαΐα. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο)

ν τι μέσ’ απ τις γραμμές του –μέθοδο, εδώ που τα λέμε, κάθε άλλο παρά τ σο σπάνια και έκτακτη, πως τη θέλει ο ιστορικ ς...– εκείνα που δε διανοήθηκε καν να ομολογήσει και τον... αξιοποιείς, πλέον, ως έμμεση μαρτυρία, για το δικ σου έργο που είναι η επιστήμη της ιστορίας.

Aυτά, φαίνεται, απ μ να τους, τα λ για και τα έργα του Mακρυγιάννη, είναι κάτι σαν τους χρησμούς της Πυθίας.

«Aυτήνοι που καταφάνισαν την πατρίδα βάνουν τους δούλους τους και κ λακές τους, εκείνους οπούχουν ίσια την αρετή κι αγώνες, και τους εγκωμιάζουν εις τις εφημερίδες κάθε ολίγον και φκιάνουν και ιστορίες. Φκιάνει μιαν ιστορία ο Aλέξανδρος ο Σούτζος εις το Γαλλικ ν και λέγει σωτήρες της Eλλάδος τους φίλους. Bάνει και ο Kωλέτης τον Σουρμελή, στεν ν φίλο του Γκούρα και της φατρίας τους, και φκιάνει ιστορίαν και κατηγοράγει ασυστ λως τον Δυσσέα, τον οχτρ του Kωλέτη, κι εγκωμιάζει πολύ τον Γκούρα και τους φίλους του.

Mε τέτοια αρετή γένεται ιστορία;» Στα χέρια του ειδικού, στο... στούντιο της επιστήμης μως, αυτά λένα άλλα. Ποιος ξέρει αν χι για «τη φθίνουσα καμπύλη του νέου ελληνισμού», τον «αντιστασιακ χαρακτήρα του» ή τη Δευτέρα Παρουσία.

H άποψη του συγγραφέα Kαι, βέβαια, εάν έτσι έχουν τα πράγματα με «εκείνα που δεν θέλει να πει κ.τ.λ.», τι να πει τώρα κανένας για τα « σα θέλει αυτ ς να σου πει»

O Oδυσσέας Aνδρούτσος. Eλαιογραφία του Kοζή Δεσύλα. (Mουσείο Mπενάκη).

και τα λέει φυσικά, είτε τα παίρνεις εσύ είτε χι στα σοβαρά σου. «Δυστυχία μας των καημένων! Kακά και ψυχρά θα πάμεν. Eγώ σου μίλησα αλλιώς κι εσύ μου απαντείς διαφορετικά με “μπαγενέτα”».

Mα γι’ αυτ ακριβώς πρ κειται, για το «αλλιώς» του Mακρυγιάννη και το «διαφορετικά» του Mπαβαρέζου. Δεν έχει απ εκεί και πέρα κανένα ν ημα να κουβεντιάζεις – δεν θα είχε δηλαδή, αν δεν έμενε στη μέση η δυστυχία... «Δυστυχία μας των καημένων». Aφού, τα σα θέλει να μας πει ο συγγραφέας, ταν είναι για τη συγγραφική, ποιος και να είναι αυτ ς, αυτά είναι λο το ζήτημα. O συγγραφέας θέλει κάτι να πει και το κάνει πως νομίζει και μπορεί καλύτερα, ως επιστήμη ή τέχνη, κι ο αναγνώστης, είναι στο χέρι του να το δεχτεί αν θέλει ή να το απορρίψει. Aυτ ακριβώς μως που προσφέρεται, και τίποτε άλλο.

Tα σα θέλει να μας πει ο συγγραφέας είναι, στο βαθμ που ανταποκρίνονται στο σκοπ του, υποχρεωτικά για τον αναγνώστη, να τα προσλάβει ή να τα απορρίψει, αυτά που λέει ακριβώς εκείνος και τίποτε άλλο. Nα διαβάζει δηλαδή ο αναγνώστης το ποίημα ως ποίημα, την πραγματεία ως πραγματεία, τη θεωρία ως θεωρία. Πρώτα θα κάμει αυτ ακριβώς, θα συμμορφωθεί με τη σύμβαση του συγγραφέα, με τους δικούς του ρους, και ύστερα, εφ σον κρίνει τι το χρειάζεται, θα χρησιμοποιήσει, «προειδοποιώντας», «τα σα θέλει να πει ο συγγραφέας» και λέει, για το δικ του σκοπ .

KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

25

Πέντε αυτ γραφα κείμενα Συστατικές επιστολές–πιστοποιητικά του Mακρυγιάννη προς συμπολεμιστές του, άγνωστες μέχρι σήμερα Tου Παναγιώτη Φ. Xριστ πουλου Aναπληρωτή Kαθηγητή Iονίου Πανεπιστημίου, Διευθυντή Bιβλιοθήκης της Bουλής

EINAI AΓNΩΣTH σήμερα, ως γνωστ ν, η τύχη του αυτογράφου χειρογράφου των «Aπομνημονευμάτων» του στρατηγού Mακρυγιάννη και τεσσάρων ακ μη αυτογράφων, που μνημονεύονται απ τον Γιάννη Bλαχογιάννη στην εισαγωγή του της εκδ σεως των «Aπομνημονευμάτων» του 19071. Φαίνεται, μως, τι υπήρξαν και άλλα, εάν λάβει κανείς υπ’ ψιν τον σχετικ υπαινιγμ του Aγγ. Παπακώστα2.

O χρ νος, νομίζω, θα το δείξει. Για την ώρα έχω τη χαρά να παρουσιάσω πέντε μικρά αυτ γραφα κείμενα του Mακρυγιάννη, που δεν είναι παρά τυπικά σχεδ ν πιστοποιητικά στρατιωτικής υπηρεσίας δοσμένα σε συμπολεμιστές του κατά τον Aγώνα, οι οποίοι αγωνίσθηκαν μαζί του. Tέτοιου είδους πιστοποιητικά δοσμένα απ διαφ ρους οπλαρχηγούς προς αγωνιστές, σώζονται πολλές χιλιάδες και μερικές φορές δεν είναι ίσως και αξι πιστα. Eχουν την αξία τους για τα συγκεκριμένα πρ σωπα μ νον. Στην περίπτωσή μας η ιδιαίτερη αξία τους έγκειται στο γεγον ς τι είναι κείμενα γραμμένα απ το χέρι του πολύπαθου και αξιοθαύμαστου Mακρυγιάννη. Πρ κειται για πιστοποιητικά εκδουλεύσεων των Aθηναίων αγωνιστών: 1. Σωτήρη Kοκκώνη.

2. Σωτήρη Kουνενέ.

3. Παναγή Mαζώτη.

4. Θεοφάνη Πρέντζα και 5. Δημήτρη Φαρσάτη.

Πιστοποιητικ στον αγωνιστή Σωτήρη Kοκκώνη.

M’ αυτή τη σειρά, δίδεται πανομοι τυπο του κάθε κειμένου και ακολουθεί μεταγραφή του σε αναγνώσιμη μορφή.

1 Φανερώνω τι ο Σωτήρης Kοκκώνης,

Πιστοποιητικ στον αγωνιστή Σωτήρη Kουνενέ.

Aθηναίος, εστάθη εις την οδηγίαν μου, πρωτοπιάνοντας το Kάστρο των Aθηνών, οπού το πολιορκούσε ο Kιτάγιας και ’στάθη ώς την κυριεψή του.

Eμεινα πολύ ευχαριστημένος απ τα πατριωτικά του φρονήματα. Tου ’δωσα κι άλλα δύο αποδειχτικά. Tου χάθηκαν.

Kατά την αίτησίν του του δίνω και το ίδιον, να του χρησιμέψει, θεν του ανήκει.

1841: Oκτωβρίου 12, Aθήνα. Πατριώτης Mακρυγιάννης Eίναι χτυπημένος και εις το κεφάλι.

Eπικυρούται το γνήσιον της ανωτέρω υπογραφής.

Aθήναι τη 13 8βρίου 1841 O Δήμαρχος Aθηναίων A. Πετράκης 2 Φανερώνω τι ο Σωτήρης Kουνενές εχρημάτισε εις την οδηγίαν μου πρωτοπιάνοντας ο Φαληρέας και ’στάθη ώς τέλος.

Eμεινα ευχαριστημένος απ τα πατριωτικά του φρονήματα. Kατά την ζήτησίν του του δίνω το παρ ν μου να του χρησιμέψη θεν του ανήκει. Tου ’δωσα και άλλο αποδειχτικ ν και του ’χάθη.

1840: Δεκεμβρίου 8, Aθήνα Πατριώτης Mακρυγιάννης

Aποψη της Aθήνας το 1843. Kατά την απογραφή του 1840 η νέα πρωτεύουσα αριθμούσε 26.237 κατοίκους. (φωτ.: Γεννάδειος Bιβλιοθήκη).

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

Iωάννης Bλάχος N. Zαχαρίτζας Eπικυρούται η γνησι της των ανωτέρω τριών υπογραφών.

10 Δεκεμ(βρίου) 1840 Aθήναι O Δήμαρχος Aλ. Kαλλιφρονάς

Πιστοποιητικ στον αγωνιστή Παναγή Mαζώτη.

3 Φανερώνω τι ο Παναγής Mαζώτης, Aθηναίος, εχρημάτισε εις την οδηγίαν μου, πρωτοπιάνοντας την χώρα των Aθηνών, οπού την πολι ρκησε ο Kιτάγιας, έβηκε έξω κι ταν πρωτοπιάσαμεν τον Φαληρέα ήρθε μετ’ εμού και αγωνίστη πατριωτικώς.

Eμεινα πολύ ευχαριστημένος απ την καλή του διαγωγ(ή). Tου ’δωσα και άλλα αποδειχτικά. Tου χάθηκαν. Kατά την ζήτησίν του του δίνω και το ίδιον να του χρησιμέψη θεν του ανήκει.

1841: Γιουνίου 18, Aθήνα Πατριώτης Mακρυγιάννης

Πιστοποιητικ στον αγωνιστή Θεοφάνη Πρέντζα.

1841: Γιουλίου 15, Aθήνα. Πατριώτης Mακρυγιάννης Γιάννης Kώστας Πιστοποιούμε και οι κάτωθεν γεγραμμένοι τι ο συμπατριώτης μας Θεοφάνης Πρέντζας εχρημάτισεν υπ τας διαταγάς των αρχηγών Mακρυγιάννη και Aναστασίου Λέκκα και καθ’ λον το διάστημα της υπηρεσίας του εφέρθη με άοκνον ζήλον και απαραδειγμάτιστον προθυμίαν.

Aθήναι τη 15 Iουλίου 1841 Σπήρος Kυριακ ς

Πιστοποιητικ στον αγωνιστή Δημήτρη Φαρσάτη.

K. Φιλιππίδης 5 Φανερώνω τι ο Δημήτρης Φαρσάτης, Aθηναίος, εχρημάτισε εις την οδηγίαν μου, πρωτοπιάνοντας το Kάστρο των Aθηνών οπού το πολιορκούσε ο Kιτάγιας και ’στάθη ώς την κυριεψή του.

Eμεινα πολύ ευχαριστημένος απ τα πατριωτικά του φρονήματα. Tου ’δωσα και άλλο αποδεικτικ ν. Tου ’χάθη. Kατά την αίτησίν του του δίνω και το ίδιον να του χρησιμέψη θεν του ανήκει.

1841, Oκτωβρίου 12, Aθήνα Mακρυγιάννης

Eπικυρούται το γνήσιον της ανωτέρω υπογραφής: Aθήναι, την 13 8βρίου 1841 O Δήμαρχος Aθηναίων A. Πετράκης Σημειώσεις: 1. Bλέπε τη θέση του προβλήματος σήμερα εις Zήσιμον Λορεντζάτον, «Tο τετράδιο του Mακρυγιάννη» (MSS 262), Δ μος 1984, σελ. 9 κ.εξ.

2. Aυτ θι, σελ. 14.

Tα αντίγραφα των πιστοποιητικών του Mακρυγιάννη ανήκουν στη συλλογή του κ. Παναγιώτη Xριστ πουλου.

Γεώργιος Λιούμης Σπήρος Kυριακ ς Eπιβεβαιούμεν τι ο ανωτέρω συμπολίτης μας Σωτήριος Π. Mαζιώτης εχρημάτισεν στρατιωτικ ς κατά το διάστημα του αγώνος, αγωνισθείς εις διαφ ρους μάχας και εις τας υπ την οδηγίαν του Συνταγματάρχου Mακρυγιάννη.

Eν Aθήναις τη 18 Iουνίου 1841 A. Πετράκης Δ. Πισαραλέντης Eπικυρούται η γνησι της των υπογραφών Aθήναι, την 19 Iουνίου 1841 O Δήμαρχος Aθηναίων Aξ. Kαλλιφρονάς 4 Φανερώνω τι ο Θεοφάνης Πρέτζας, Aθηναίος, εχρημάτισε εις την οδηγίαν μου πρωτοπιάνοντας ο Φαληρέας και ’στάθη ώς τέλος.

Eμεινα πολύ ευχαριστημένος απ τα πατριωτικά του φρονήματα. Eίχε κάμει και με τον Λέκκα εξ αρχής. Tου ’δωσα και άλλο αποδεικτικ ν. Tου ’χάθη. Kατά την αίτησίν του του δίνω και το παρ ν μου, να του χρησιμέψη θεν του ανήκει.

Aποψη του Πειραιά και των ελληνικών πλοίων τα οποία με ναυαρχίδα τη φρεγάτα «Eλλάς» βομβαρδίζουν, τον Aπρίλιο του 1827, το μοναστήρι του Aγίου Σπυρίδωνος που είχαν καταφύγει διακ σιοι περίπου Tουρκαλβανοί. Λιθογραφία του Krazeisen, 1827. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

27

H διεθνής προβολή του Mακρυγιάννη Tα «Aπομνημονεύματα» και τα «Oράματα και Θάματα» γίνονται γνωστά σ’ λο τον κ σμο μέσω του Internet Tου N. Kυριαζίδη «O Mακρυγιάννης είναι ο πιο σημαντικ ς πεζογράφος της νέας ελληνικής λογοτεχνίας, αν χι ο πιο μεγάλος, γιατί έχουμε τον Παπαδιαμάντη». Γιώργος Σεφέρης

TIΣ MEPEΣ αυτές σοι συνδέονται με το Internet, σε οποιοδήποτε μέρος του κ σμου, μπορούν πληκτρολογώντας την εντολή http://www. compulink.gr/makriyannis να βρούνε τους επτά τ μους με τη γλωσσική επεξεργασία των δύο μεγάλων έργων του Mακρυγιάννη, τα «Aπομνημονεύματα» και τα «Oράματα και Θάματα», καθώς και τη βάση δεδομένων γι’ αυτή την εργασία, δηλαδή τα δύο αυτά έργα με τους γραμματικοσυντακτικούς χαρακτηρισμούς κάθε λέξης. Eπίσης, πληκτρολογώντας την εντολή http://www. compulink. gr/ makriyannis / pictures / μπορείτε να δείτε τους οκτώ πίνακες των Mακρυγιάννη – Zωγράφου που υπάρχουν στο Eθνικ Iστορικ Mουσείο.

Eτσι δημιουργούμε μια ιστοσελίδα για Mακρυγιάννη στο Internet.

Eπιπλέον, ελπίζω τι σύντομα θα υπάρξει κι ένα κείμενο που για πρώτη φορά παρουσιάζει απτά για τον καθένα, τον τρ πο γραφής του Mακρυγιάννη με το ιδι τυπο, δικ του αλφάβητο.

Aπ’ λα τα στοιχεία που υπάρχουν τα «Aπομνημονεύματα» είναι το νεοελληνικ βιβλίο με τη μεγαλύτερη κυκλοφορία που έχει σημειωθεί ποτέ στην Eλλάδα. Kαι τώρα ανοίγουν τα φτερά του για να φτάσει σε λους τους Eλληνες και τους ελληνομαθείς, που γης. Oμολογώ πως αισθάνομαι μια κάποια υπερηφάνεια για το επίτευγμα αυτ .

Kι ακ μη νομίζω πως είναι, ίσως, η καλύτερη προσφορά που μπορούμε να του κάνουμε για τα 200 χρ νια απ τη γέννησή του.

Tο χάρισμα του λ γου O έρωτάς μου για τη γλώσσα του Mακρυγιάννη είναι πολύ παλι ς.

Xρονολογείται απ τον καιρ της κατοχής που πρωτοδιάβασα μερικά αποσπάσματα των γραφτών του σε αντιστασιακά κείμενα. Kι έγινε αβάσταχτος απ τ τε που ξαναεκδ θηκαν τα «Aπομνημονεύματα» το 1947.

O χρ νος απέδειξε πως είχε απ λυτο δίκαιο ο Γιώργος Σεφέρης ταν μας μάθαινε τι ο αυτοδίκαιος αυτ ς οπλαρχηγ ς θα ήταν ο μεγαλύτερος νεοέλληνας πεζογράφος, αν δεν είχε υπάρξει και ο Aλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Eπειδή, μως, στη χώρα μας αφθονεί ο φθ νος, οι επιθέσεις εναντίον του δε σταμάτησαν κι ακ μη συνεχίζονται.

H πρώτη αμφισβήτηση ξεκίνησε με την έκδοση των «Aπομνημονευμάτων» το 1907 απ το Γιάννη Bλαχογιάννη. Διάφοροι καλαμαράδες που

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

H υποδοχή του Oθωνα στο Nαύπλιο το 1833. O Mακρυγιάννης υποστήριξε θερμά την εκλογή του, σύντομα μως ήλθε σε αντίθεση με την αντιβασιλεία και ιδίως με τον Aρμανσμπεργ. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

δεν ήθελαν να αναγνωρίσουν πως ένας αγράμματος θα μπορούσε να γράψει ένα τέτοιο κείμενο, ισχυρίσθηκαν τι δεν ήταν έργο του στρατηγού αλλά του Bλαχογιάννη, που μάλιστα το είχε παραποιήσει για να ενισχύσει τον αγώνα των δημοτικιστών κατά των καθαρευουσιάνων.

Aν και θα έπρεπε να είχε λήξει κάθε τέτοια αμφισβήτηση μετά την έκδοση των «Oραμάτων και Θαμάτων» το 1983, ακ μη μερικοί δεν θέλουν να δεχτούν πως δεν είχαν τίποτε καταλάβει απ το μεγαλείο του μακρυγιαννικού γραφτού λ γου.

H δεύτερη αμφισβήτηση ξεκίνησε ταν είχαν πια ξεφτίσει οι συκοφαντίες πως ο Bλαχογιάννης και χι ο Mακρυγιάννης ήταν ο πραγματικ ς συγγραφέας των «Aπομνημονευμάτων» και στράφηκε ενάντια στην ποι τητα της γραφής του ανθρώπου που μας έδωσε ζωνταν τον Eλληνα

του ’21 να μας μιλάει και που σαν αφηγητής δεν έχει δεύτερο. «Eγραφεν ως ελάλη», παρατηρεί πολύ σωστά ο Bλαχογιάννης. Ως και η γνώμη Σεφέρη για την αξία του μακρυγιαννικού κειμένου αμφισβητήθηκε για το σκοπ αυτ .

Oμως η ομορφιά και η δύναμη του μακρυγιαννικού λ γου είναι τ σο συντριπτική ώστε σχεδ ν κάθε νεοέλληνας συγγραφέας της σήμερον διαβάζει τα κείμενά του για να πλησιάσει κάπως το θείο χάρισμα του λ γου που είχε ο άνθρωπος αυτ ς.

Aπ το 1977, δηλαδή τώρα και είκοσι χρ νια προσπαθώ να προωθήσω τη μελέτη της μακρυγιαννικής γλώσσας με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών. O λ γος είναι αυτον ητος: ο αγωνιστής του ’21 είναι ο μ νος άνθρωπος που μας παρουσίασε, πως θα μπορούσε να έχει κάνει μ νο ένα τέλειο μαγνητ φωνο, το πώς

Tο γιαταγάνι του Mακρυγιάννη, το οποίο φυλάσσεται, μεταξύ άλλων κειμηλίων, στο Eθνικ Iστορικ Mουσείο.

μιλούσαν οι Eλληνες έπειτα απ τετρακ σια χρ νια δουλείας, προτού γίνουν οι γνωστές γλωσσικές παρεμβάσεις της καθαρεύουσας.

Mε την ανεκτίμητη βοήθεια του καθηγητή της φιλολογίας του Aριστοτέλειου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης Γιάννη Kαζάζη και του προγραμματιστή κομπιούτερ Jean Brehier, κατορθώσαμε και βγάλαμε πρώτα ένα τρίτομο έργο, το 1983, με τίτλο το «Λεξιλ γιο του Mακρυγιάννη» που περιλάμβανε μ νο τις λέξεις των «Aπομνημονευμάτων». Kαι το 1992 ένα εφτάτομο με τις διακ σιες περίπου χιλιάδες λέξεις και των «Aπομνημονευμάτων» και των «Oραμάτων» με τη μέθοδο της «λέξης με τα συμφραζ μενα» (keyword in context).

Aυτή, βέβαια ήταν μια δουλειά που θα έπρεπε να την είχε κάνει μία απ τις τ σες φιλολογικές σχολές των πολυάριθμων πανεπιστημίων μας.

Oταν έστειλα το κείμενο της εργασίας μας στον αείμνηστο Mαν λη Aνδρ νικο, που γνώριζε καλά το γλωσικ θέμα, μου απάντησε: «Για μία ακ μη φορά με ιδιωτική πρωτοβουλία πραγματοποιήθηκε μια επιστημονική έρευνα που θα έπρεπε να είναι το έργο εν ς επιστημονικού ιδρύματος». Πάντως, η Aκαδημία της Aθήνας χάρη σε εισήγηση του σεβαστού καθηγητή Aγαπητού Tσοπανάκη μας βράβευσε τελικά.

Aριστερά: Φωτοτυπία της σελίδας 321, των χειρ γραφων Aπομνημονευμάτων του Iωάννη Mακρυγιάννη. Δεξιά: Tο πρώτο μέρος της ίδιας σελίδας του χειρογράφου των Aπομνημονευμάτων του στρατηγού. Σε κάθε τριάδα η πρώτη γραμμή είναι το χειρ γραφο με τη δική του ιδι τυπη φωνητική ορθογραφία. Στη δεύτερη, είναι η πιστή αντιγραφή του κειμένου απ τον Bλαχογιάννη και στην τρίτη γραμμή η απ δοση λέξεων και φράσεων του Mακρυγιάννη απ τον Bλαχογιάννη στη νεοελληνική γλώσσα.

Δεν ήταν λιγ τερη και η αδιαφορία των, κατά τεκμήριο, ενδιαφερομένων για τα γλωσσικά θέματα, πως π.χ. των χιλιάδων δασκάλων και καθηγητών. Πρώτα απ’ λα, ο Jean Brehier είχε φτιάξει ένα θαυμάσιο σύστημα γλωσσικής επεξεργασίας κειμένων με τη βοήθεια κομπιούτερ. Eπανειλημμένα είχαμε γράψει πως την τεχνογνωσία αυτή είμασταν διατεθειμένοι να τη δώσουμε δωρεάν σε ποιον μελετητή μας το ζητούσε. Π.χ. θα μπορούσε να είχε ήδη γίνει μία αντίστοιχη εργασία για τη γλώσσα του Παπαδιαμάντη. Oύτε ένας –επαναλαμβάνω ένας– δεν μας το ζήτησε. Δεύτερο, η εργασία «Tα ελληνικά του Mακρυγιάννη με τον υπολογιστή» που κυκλοφ ρησε το 1992 δίνει τη δυνατ τητα να πραγματοποιηθούν δεκάδες μελέτες για τη γλώσσα του λαού μας σε μια κρίσιμη στιγμή –την απελευθέρωσή του απ τον τουρκικ ζυγ και την ίδρυση ελληνικού κράτους. O Σολωμ ς τ τε έγραφε πως δύο μ νο πράγματα τον απασχολούσαν –«ελευθερία και γλώσσα».

Kι μως κι εδώ υπήρξε τελεία αδιαφορία και απ εκείνους που θα έπρεπε να είχαν ενδιαφερθεί στις πα-

νεπιστημιακές φιλολογικές σχολές. Θα μπορούσαν π.χ. να προχωρήσουν στη συγκρ τηση εν ς ολοκληρωμένου λεξικού της γλώσσας του Mακρυγιάννη που θα αποτελούσε τη βάση, μαζί με τα δημοτικά τραγούδια, για τη συγγραφή εν ς νεοελληνικού λεξικού της εποχής του ’21.

Tα ευρήματα απ τη μελέτη μας είναι παραπάνω απ συγκλονιστικά. Στη γλώσσα αυτού του αγράμματου λαού, βρήκαμε 6.603 λέξεις – λήμματα που είχε καταγράψει ο Mακρυγιάννης και απ τις επαναλήψεις τους ή τις διάφορες κλίσεις τους μας άφησε ένα έργο με 200 χιλιάδες περίπου λέξεις. Tη μία στις τρεις τη χρησιμοποιεί μ νο μια φορά. Yπήρχε ή δεν υπήρχε, λοιπ ν, ένα θαυμάσιο λεξιλ γιο για να αρχίσουμε; Σήμερα μας λένε, τι ο μέσος Eλληνας δε χρησιμοποιεί ούτε χίλιες λέξεις για να συνεννοηθεί. Aλλες μελέτες με κάπως άλλα, μως, κριτήρια δίνουν στο Σολωμ 4.853 λέξεις – λήμματα, στο Σεφέρη 3.896, στον Kαβάφη 3.366 και στον Kάλβο 1.791.

Aκ μη, θα μπορούσαν να μελετήσουν και τη γραμματική και το συντακτικ του Mακρυγιάννη, δηλαδή τη γραμματική και το συνακτικ των Eλλήνων του ’21 που είναι δύο θαυμάσια συγκροτημένα σύνολα. Προ-

σπάθησα να προωθήσω τις ιδέες αυτές ανακοινώνοντας μέσω του Tύπου πως θα φρ ντιζα να βρω χρήματα για τη βράβευση των εργασιών αυτών. Δυστυχώς, μως, κανείς, μα κανείς δεν απάντησε!

Tέλος θα μπορούσε να γίνει μια προσπάθεια να διαβαστούν τα κείμενα του στρατηγού με τη ρουμελιώτικη προφορά της εποχής εκείνης και να αναπαραχθούν σε δίσκους ή κασέτες...

H γλώσσα του ’21 Eκείνο που ελπίζω τώρα είναι τι προσφέροντας τον Mακρυγιάννη μέσω του Internet σε λους τους Eλληνες, τ σο της Eλλάδας σο και του εξωτερικού, καθώς και σε λους τους ελληνιστές του κ σμου, τους δίνουμε τη δυνατ τητα να κάνουν αυτά τα πράγματα που προανάφερα.

Kι έχω μεγάλη εμπιστοσύνη πως οι συμπατριώτες μας που έχουν ξενιτευθεί θα νιώσουν πιο πολύ απ εμάς εδώ την ανάγκη να ξαναβρούμε τις ρίζες της γλώσσας μας, ξεκινώντας απ το ’21 –απ την έξοχη γλώσσα του ’21 που έβγαλε ένα Mακρυγιάννη, ένα Σολωμ και τα υπέροχα δημοτικά τραγούδια!

Aς μη ξεχνάμε πως πολλοί Eλλη-

νες που αγωνίστηκαν για τη διάσωση της νεοελληνικής γλώσσας ήταν Eλληνες του εξωτερικού – που ζώντας στα ξένα κι ακούγοντας τους άλλους λαούς χι μ νο να μιλάνε, αλλά και να γράφουν τ σο ωραία και εύκολα τη μητρική τους λαλιά, κατάλαβαν τι τη γλώσσα τη διαμορφώνει ο λα ς. Kι αυτ ζητούσαν να καταλάβουμε κι εμείς.

Kι ακ μη, ας μην ξεχνάμε τι οι ξένοι εξακολουθούν να μαθαίνουν πολύ πιο εύκολα απ μας τα αρχαία ελληνικά, κυρίως γιατί τους δίνεται η ευκαιρία να τα διαβάζουν, μιας εξαρχής, φωνητικά, πως μιλούσαν οι πρ γονοί μας – με την ερασμιακή προφορά που εμείς βδελυσσ μεθα...

Aς σταθεί λοιπ ν η 200ή επέτειος απ τη γέννηση του Mακρυγιάννη μία αφορμή, για να προχωρήσουμε πιο αποφασιστικά στη μελέτη της νεοελληνικής γλώσσας. Hδη έχουμε κάνει πολλά, πάρα πολλά. Tα μακρυγιαννικά κείμενα έχουν μπει στα σχολεία, ενώ παλι τερα, μερικοί τα είχαν ρίξει για χρ νια στον κάλαθο των αχρήστων. Kι έχουν γίνει μέρος της ζωής μας.

Kανείς, μα κανείς, δε θα μπορέσει να αφαιρέσει απ την ελληνικ λα αυτ του το επίτευγμα.

KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

29

H μάχη των Bασιλικών.

Tέμπερα σε ξύλο ελάτου, 0,385x0,542, 1836. Aνήκει στη σειρά των οκτώ πινάκων του Eθνικού Iστορικού Mουσείου. H σειρά αυτή –μαζί με άλλα πολύτιμα προσωπικά αντικείμενα του Mακρυγιάννη– αποτελεί δωρεά προς το Mουσείο του γιου του στρατηγού Kίτσου Mακρυγιάννη και αξίζει να μνημονευθεί τι στη συνοδευτική επιστολή ο δωρητής τονίζει μεταξύ άλλων: «Eίμαι της αρχής τι τοιούτου είδους κειμήλια δεν ανήκουσιν εις τας οικογενείας, αλλ’ εις το Eθνος, το οποίον δέον να λογίζηται ευτυχές έχον να επιδεικνύη ταύτα προς φρονιματισμ ν».

H θυσία για την αρετή O Mακρυγιάννης διερμηνεύει την παράδοσή μας, συνυφασμένη με την πατρίδα και τη θρησκεία Tου Kώστα E. Tσιρ πουλου

AN AΠOKOIMHΘEIΣ κάποια νύχτα πλάι σε πολύ νερ , θάλασσα ή ποτάμι, και στο μεσοΰπνι αφουγκραστείς ξάφνου τον στεναγμ του, μπορεί κατ πι αυτ να το θυμάσαι για πολύ καιρ . Nα το θυμάσαι και ν’ ανασαλεύει στα κατάβαθά σου η μνήμη εκείνης της δροσιάς, της φρεσκάδας μέσα στη νύχτα.

Eτσι νιώθει, μου φαίνεται, ποιος, αφού πέρασαν χρ νοι πολλοί, αναθυμάται τα σα έγραψε και ομολ γησε ο Mακρυγιάννης. H φρεσκάδα μιας ψυχής διαπερνά τη δική του ψυχή και απ την μετάγγιση ετούτη του λ γου σα να ξαστερώνει ο νους και να έρχεται «εις εαυτ ν» ο θνητ ς. Στη συνολική τους θεώρηση, τα κείμενα του Mακρυγιάννη εμφανίζουν σήμερα μια τομή: απ τη μια τα «Aπομνημονεύματα», απ την άλλη, τα «Oράματα και Θάματα» – τομή που μπορεί να είναι και οι δυο ψεις του ίδιου νομίσματος. Στο κέντρο, υψωμένη εκείνη η κραδαιν μενη ψυχή που θυμούσαστε πάντα, που έχει αφήσει ένα αποτύπωμα βαθύ στη δική μας ψυχή. Γιατί τελικά, τα «Aπο-

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997

μνημονεύματα» –καθώς, άλλωστε, και τα «Oράματα...»– επιδέχονται πολλές και ποικίλες «αναγνώσεις».

Oποιος μως επιθυμεί να τα αναγνώσει χι μονάχα ως περιπέτεια σώματος μέσα στην ιστορική εμπλοκή, αλλά και ως περιπέτεια ψυχής, τ τε, κατά τη λογική του πνεύματος, το κείμενο – ζωή του Mακρυγιάννη συνεχίζεται και μετά τα «Aπομνημονεύματα» και κατακλείεται με τα «Oράματα...».

Συνοχή ύπαρξης Γιατί η ψυχή δεν είναι απούσα, ξένη, δεν μένει αμέτοχη στον αγώνα της πατρίδας, καθώς το σώμα, –η πατρίδα, η ιστορία– δεν απομένουν αμέτοχα στην αγωνία της ψυχής. Kαι τα δυο πολύτιμα, σεπτά θα έλεγα, βιβλία αρχίζουν και περατώνονται με θρησκεία και πατρίδα ως δίδυμη αξίωση και μαζί αποδοχή – λειτουργία του ντος. O «ζήλος της πατρίδας» φτερώνει σώμα και νου στ’ «Aπομνημονεύματα»· ο «ζήλος του Θεού» πυραχτώνει καρδιά και ψυχή στα «Oράματα...».

Eκφράσεις καθώς: «να μάθουν να θυσιάζουν διά την πατρίδα τους και

θρησκεία τους περισσ τερη αρετή», «η αγαθ τη του Θεού», «μ’ αξίωσε ο Θε ς», «να ζήσω κι εγώ σε τούτην την κοινωνίαν σο έχει τ’ αμανέτι (την ψυχή) του θεού εις το σώμα μου» υπερβαίνουν και σε συχν τητα ακ μη εντυπωσιακά τα νεοελληνικά λεκτικά στερε τυπα του περασμένου αιώνα, χι μ νο γιατί φωτίζουν τα κείμενα αυτά απαρχής μέχρι τέλους, αλλά κι επειδή φανερώνουν έναν αδιάπτωτο ειρμ ψυχής. Eίναι αυτ ς ο δίδυμος ειρμ ς που περνώντας τα χρ νια απομένει εντ ς μας, αφ του τα αναγνωρίσαμε: της πατρίδας και της θρησκείας το βαθύπνοο μεράκι. Kαι αφού στο πρώτο σκέλος αφιερώθηκαν τα «Aπομνημονεύματα» δεν ανακύπτουν ως απαραίτητη κατάληξη τα «Oράματα…» που αφιερώθηκαν στο δεύτερο; Kαι αν μέσα στο πρώτο κινδύνεψε η ζωή και σωτηρία του σώματος, δεν είναι επ μενο να δοκιμασθεί η ζωή και σωτηρία της ψυχής στο δεύτερο; Kαι δεν πιστοποιούν και τα δύο μαζί βιβλία μιαν υποδειγματική, αυθεντικά ελληνική συνοχή ύπαρξης; Γιατί, άλλο ποιος πραγματικά είναι ο Mακρυγιάννης και άλλο ποιος θα

ήθελε ο καθένας μας να είναι. O Mακρυγιάννης είναι ο διπλοφωτισμένος νεοέλληνας που ακολουθεί και διερμηνεύει την παράδοσή μας, απ τον Oμηρο και τους τραγικούς πιστοποιημένη, να συνομιλούμε και με τον κ σμο –τους άλλους, την ιστορία– και με το θείο. Kι’ αυτή η συνομιλία τελείται με ύψιστη απλ τητα με σοβαρ τατη οικείωση, που ξεχωρίζει τα δυο αυτά βιβλία απ σα παραφυλάγει η ευρωπαϊκή γραμματεία στους δυο τελευταίους αιώνες.

Eδώ, στον Mακρυγιάννη, η ύπαρξη σύμπασα κρίνεται. Για τούτο, απ τις πρώτες σελίδες των «Aπομνημονευμάτων», που με απαράμιλλη τραγική λιτ τητα, με λίγες λέξεις περιγράφεται συγκλονιστικά πώς σώθηκε απ τη μάνα του ως βρέφος ο στρατηγ ς, ως τη στερνή του στιχομυθία με τον Θε στα «Oράματα...», ένας τ νος γνησι τητας υπαρξιακής σε σύζευξη επιγείων και επουρανίων αντιδονεί τα κείμενα. Σα να παλεύει μέσα στον κ σμο ένας αθάνατος. Kαι απλώνεται η ψυχή εν ς ανθρώπου αυθεντικού μ’ ένα ν ημα κρίσιμο και για την ιστορία και για την αιωνι τητα.

H έκπληξη του ιστορικού!

Tο κείμενο του Mακρυγιάννη στάθηκε μια αναπάντεχη αποκάλυψη για την ιστορία του Aγώνα Xαρά σ’ εκει ν που πρωτοσήκωσε, απ’ τις σκ νες σκεσπασμένο, το δίστομο σπαθί του Λ γου Σου στον ήλιο, Mακρυγιάννη, κι είδε που οι κ ψες του μεμιάς ξαστράψαν, ανέγγιχτες, στο φως, κι οι δυο πλευρές του λάμψαν γυμνές, σα να ’βγαιναν την ίδια τούτην ώρα απ τ’ ακ νι, και πως βωδούσαν, απ’ τη μια μεριά πλυμένες με το αίμα των οχτρώνε, κι απ’ την άλλη σάμπως να θέρισαν αυτή την ίδιαν ώρα μοσκιές και βι λα απ’ του μπαξέ Σου τα λουλούδια!.. ...Kι εμείς, π’ ακούμε, αναταράζεται η καρδιά μας σα σβ λος χώμα που τον έκοψε τ’ αλέτρι και νιώθει μέσα του τη ζωή να μυρμηγιάζει, κι ωσάν τη μήτραν οπού δέχτηκε το σπ ρο σκιρτάει να θρέψει και να δέσει και να πλάσει τον κ σμο που καρτέραγε απ τ σα χρ νια, σπαρτ ς απ’ το δικ Σου Λ γο, Mακρυγιάννη!

Mάχη Eλλήνων εναντίον των Tούρκων κοντά στα ερείπια αρχαίου ναού στην K ρινθο. O καπετάνιος παίρνει τη σημαία απ τα χέρια του θανάσιμα πληγωμένου σημαιοφ ρου και συγχρ νως πυροβολεί κατά του εχθρού. Λιθογραφία του Krazeisen, 1828. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

Tου N.Δ. Tριανταφυλλ πουλου «Eίναι το έργο εν ς τρελλού» (O Γιάννης Bλαχογιάννης για τα «Oράματα και θάματα» κατά τη μαρτυρία του Γ. Θεοτοκά) «...Συμπεραίνω πως η μυστικιστική αυτή εξομολ γηση μπορεί να είναι κάτι καταπληκτικά ενδιαφέρον, ένα διαμάντι του νεοελληνικού λ γου» (Γ. Θεοτοκάς, Πνευματική Πορεία)

AXOY MΩPE ξεροκεφάλα απ τον Eπαχτο! Tέτοιο σιδεροκάβουρα τι τονέ κράταγες κλεισμένο στο συρτάρι σου χρ νια και χρ νια; Nεράκι τα ’ξερες τα χούγια του και τις αραθυμιές του. Aκατακάθιστος και ’λικρινής, γιούργια με τις δαγκάνες ορτσωμένες, κάθε που θα τον έπιανε η τρέλα του –η τιμι τη. Γιατί, λοιπ ν, δε σου ’κοψε πως δεν γιν ταν

να χωρέσει στο συρτάρι, τούτος που δεν τον χώρεσε η χάψη; Kάποτες θα ροκάνιζε το ξύλο και θα ξαμολι ταν, και τρέχα πιάσ’ τον ύστερα στις στράτες.

Eχ Eπαχτίτη γιναξή και φωνακλά!

Tώρα ποιος θα τσακίσει τέτοιο σιδερωμένο καύκαλο; Mε χίλια ’πίβουλα χταπ δια μπάλεψε, τον χτύπησαν καμάκια και δεν έπαθε, τον κυνηγήσαν λα τα θεριά της θάλασσας, και της στεριάς. Kαι τούτος, λαβωμένος σ’ λο το κορμί, μα κι ανοιχτές κρατώντας τις δαγκάνες, άλλοτε μάχουνταν ακοίμητος τα φίδια τα μπαμπέσικα, άλλοτε τράβαγε για το τσαρδί του να πάρει λίγον ύπνο.

Eσύ, λοιπ ν, σαματατζή μου ιστορικέ, στα δάχτυλα έπαιζες τα έργα τά του, φαρσί ανάγνωθες και τα σκαλίσματά του. Tι τονέ χάιδευες και χα-

μογέλαγες για τη δική σου φρονιμάδα τ σο σίγουρος; Γιατί να μη συλλογιστείς πως δε βολεύουνταν στη γυάλα τέτοιο ζωνταν ακουμαντάριστο; Xάιντε να το μαζώξεις τώρα που ξαναβγήκε στο μεϊντάνι!

«Aχ μωρέ Γιάννη!»

Nα τον γελάσουμε μας μπήκε κα ιμας ανάμπαιξαν οι ρούγες. Bαλθήκαμε νταούλια να βαράμε, στο γάιδαρο πήγαμε ανάποδα να τον καθίσουμε και πομπευτήκαμε οι ίδιοι. Στα μουλωχτά βουληθήκαμε να τονέ πελεκήσουμε και τζακιστήκαμε, Θεέ μου, κάβουρας και δαύτος!

Aχ μωρέ βλάχο, αγύριστο κεφάλι!

Eπρεπε να τον έψηνες στα κάρβουνα ταν τον είχες του χεριού σου, στάχτη με σιγανή φωτιά να τονέ κάνεις. Eσύ τον θάρρηγες ψ φιο κορι ,

Aπ σπασμα απ το ποίημα του Aγγελου Σικελιανού «Mακρυγιάννης», που πρωτοδημοσιεύθηκε τον Nοέμβριο του 1941.

πατηκωμένο στα χαρτιά σου, με δίχως αίμα πια. Eκείνος μως ακινητούσε υπομονετικ ς, την ώρα του ακαρτερούσε, κι ας πα να ν μιζες εσύ αχρηστεμένη την άλλη του δαγκάνα.

Aν ζούσες θα ’βλεπες τη δαγκανιά!

Aνίσως καμων μαστε κι αλαφροσφυράμε πως κάτι τρέχει στα γύφτικα, μως περονιάζει πάντα ώς το κ καλο, μας κακοφ ρμισε η πληγή και τρέχει.

Aχ μωρέ Γιάννη!

Eυχαριστούμε θερμά την Eθνική Πινακοθήκη – Mουσείο A. Σούτζου, το Eθνικ Iστορικ Mουσείο, το Mουσείο Mπενάκη, τη Γεννάδειο Bιβλιοθήκη και το Mουσείο Bούρου – Eυταξία της π λεως των Aθηνών. Eπίσης, την Iονική Tράπεζα, τις εκδ σεις «Aδάμ» και τον Eκδοτικ Oίκο «Δωδώνη» για τη βοήθεια και το φωτογραφικ υλικ που μας προσέφεραν.

KYPIAKH 8 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

31