LICHENOINDYKACJA, CZYLI „POROSTY W WIELKIM MIEŚCIE”
Pseudevernia furfuracea, prawnie chroniony gatunek powracający obecnie na teren miast
Maja Lisowska
onitoring jakości powietrza oparty na badaniach porostów, czyli lichenoindykacja, to metoda, która przez lata doczekała się szerokiego spektrum zastosowań – od naukowych ekspertyz, przez programy ochrony środowiska do szkoleniowych zajęć dla uczniów i studentów. Co czyni ją tak popularną? Otóż porosty to niezwykle wdzięczny obiekt analiz. Te pionierskie organizmy występują powszechnie, a czasem nawet masowo; pobór prób do badań nie jest trudny, a zupełnie dokładne wyniki można uzyskać nawet bez użycia zaawansowanej aparatury badawczej. Jest to więc nieskomplikowany i niedrogi, a przy tym dokładny sposób kontroli jakości powietrza. O przydatności porostów do monitoringu stanu powietrza decyduje kilka cech: przede wszystkim porosty nie posiadają korzeni. Pobierają wodę nie z podłoża, a z atmosfery, korzystając z opadów atmosferycznych i z pary wodnej. Związki rozpuszczone bądź zawieszone w atmosferze dostają się do ich wnętrza wraz z wodą. Plechy („ciała”) porostów nie są w stanie magazynować wody. Wnika ona swobodnie do ich wnętrza i równie łatwo z niego wyparowuje. Metabolizm porostów uzależniony jest więc od wilgotności powietrza. Częste pobieranie i odparowywanie wody z plechy sprzyja odkładaniu się w jej
Maja Lisowska
M
wnętrzu związków wchłoniętych z wodą. To, w połączeniu z długowiecznością tych organizmów, powoduje, że porosty są w stanie akumulować ogromne ilości toksyn. Podatność porostów żyjących w miastach na toksyczne działanie związków zawartych w powietrzu zwiększa również fakt, że w chłodnym okresie roku, kiedy plechy są najbardziej aktywne metabolicznie, na terenach miejskich notuje się największe stężenie zanieczyszczeń powietrza. W lichenoindykacji wykorzystuje się wrażliwość porostów, najczęściej epifitycznych (rosnących na korze drzew), na zanieczyszczenia atmosferyczne. Głównymi substancjami, które mogą im szkodzić, są dwutlenek siarki, tlenki azotu, ozon, związki fluoru, metale ciężkie. Zbyt wysokie stężenie pyłu zawieszonego w powietrzu również wywiera niekorzystny wpływ na ich funkcjonowanie. Przez długie lata najpopularniejsze były tak zwane skale lichenoindykacyjne, których najlepszym przykładem jest opracowana w Wielkiej Brytanii w latach 70. XX wieCzyste powietrze sprzyja rozwojowi porostów nadrzewnych; na zdjęciu gatunki z rodzajów Ramalina, Xanthoria i innych
ku skala Hawkswortha i Rose’a, służąca do szacowania stężenia dwutlenku siarki w powietrzu. Jako że różne gatunki porostów w zróżnicowany sposób reagują na toksyczne związki w powietrzu, autorzy podzielili je na grupy o podobnej tolerancji na zanieczyszczenie dwutlenkiem siarki. Występowanie na danym obszarze gatunków z konkretnej grupy oznaczało, że stężenie dwutlenku siarki nie przekracza tam wyznaczonej przez skalę wartości. Skale biologiczne stosuje się w lichenoindykacji do dziś. Poza badaniami z ich wykorzystaniem wykonuje się również analizy anatomiczne i fizjologiczne. Osobnym zagadnieniem jest też pomiar stężenia metali ciężkich akumulowanych w porostach. Historia badań nad porostami w miastach sięga drugiej połowy XIX wieku. W 1866 roku fiński botanik William Nylander (1822–1899) zajmował się biotą porostów w Parku Luksemburskim w Paryżu. Jako pierwszy zwrócił on uwagę na zanikanie porostów na terenie miast oraz wokół fabryk. Zjawisko to powiązał alma mater nr 158
91