Гавриїл Костельник
З МОЙОГО ВАЛАЛА Идилски венєц
Гавриїл Костельник
З МОЙОГО ВАЛАЛА ИДИЛСКИ ВЕНЄЦ Популарне виданє за младих (2)
Дружтво за руски язик, литературу и културу Нови Сад 2014
Гавриїл Костельник
З МОЙОГО ВАЛАЛА ИДИЛСКИ ВЕНЄЦ Популарне виданє за младих (2) З нагоди 110-рочнїци виходзеня (1904-2014) Видаватель: Дружтво за руски язик, литературу и културу Нови Сад За видавателя Ирина Папуґа Редакция Владимир Бесерминї Ирина Гарди Ковачевич мр Гелена Медєши Наталия Рамач др Юлиян Рамач Владимир Салонски Микола М. Цап Рецензенти Ксения Варґа Юлиян Пап Мелания Сабадош Владимир Сабо Дайко Одвичательни редактор др Юлиян Рамач Дизайн рамикох Перше виданє Идилского венца зоз 1904. року Компютерски обробок Logic line, Нови Сад Друкарня FB Print, Нови Сад ISBN 978-86-85619-35-9 Нови Сад 2014
=========================================================== Едиция: Литература (5)
===========================================================
Ґу другому виданю Перше популарне виданє за младих Костельникового Идилского венца „З мойого валала“ вишло 2004. року з нагоди 100-рочнїци виходзеня поетового виданя того твору 1904. року у Жовкви. Видали го (у тиражу 1500 прикладнїки) троме видавателє: Дружтво за руски язик, литературу и културу – Руска матка – Руске слово. Тото виданє давно розпредате, та Дружтво за руски язик, литературу и културу, з нагоди 110-рочнїци першого друкованя Идилского венца, ришело пририхтац и друге, нєвименєне популарне виданє того Костельникового твору. др Юлиян Рамач
Прим, валалу, слова тоти, прим, народу мой – гоч я одбил ше од тебе, ’ще я зато твой! Перши слова и труд перши – шицко цо сом мал, до тих я паперох звязал и тебе сом дал.
9
I Слунко горе, витрик шущи, житко ше колїше, а шкорванчок з нього вилєт и лєци вше висше. На початку уж зашпивал гласом як од меда: раз жалошнє, раз весело – описац ше нє да. Лєци горе – аж под хмарки, думаш, так високо, лєци, лєци, лєм кущичко запатри го око. Шпиванка му з так далєка любко розлєтує, цале мирне, цихе польо гуком наполнює. Кед до волї ше нашпивал, вец ше назад враци, спущує ше и трепеци з кридлами трешаци. А кед блїзко уж є жеми – заднї глас кед пущи, яґод стрела фуркнє долу – лєм класок засущи. За шпиваньом заш шкорванка препилка ше глаши, в зарнє кучи тайнє скрита, бо ше людзох плаши. Путьпурутька, путьпурутька, глас прериваюци, а гук ше єй польом лєє вше одглашуюци. Ой, то слухац, мили Боже, то ци шерцо треше, то щешлївосц, то рай прави – до нєба це нєше. Позабуваш шицки болї – спознаваш милоту премирного там живота и його красоту. Уцих уж и глас препилки, а лєм коса бринї, утнє житко, кед пререже, як струна задзвинї. Чловек коши, класки валя – жена му одбера1, хлапец мали пред ню идзе – порвисла2 пресцера. 1 2
Збера за нїм покошене жито (и склада го до снопох). Порвисло – скруцена ражова слама за вязанє снопох; порвисла пресцера – кладзе на жем порвисла, а мац на нїх кладзе поодберане жито, хторе вец з порвислом звяжу до снопа.
10
Єден одкос3 кед виженє, зоз косу на плєцу назад придзе и руки му други одкос мецу4. Слунко греє – його зної, алє нїч то зато, зной кирвави то ци хлєбик, то ци праве злато. Под тополю стриблолїстку – у погодним хладку, цо єй лїсца так блїскаю на слунковим златку, стої там им гомбалочка5, при нєй дзивче кучи; у гомбалки дзецко малке – робиц ше уж учи. Шедзи дзивче при золнїци6, братка колїскує, и бави го, гутори му и мило милує. Кед заплаче, кед постанє вон кус процивлївим7, весела му вона шпива гласом жалошлївим: „Нє плач, злате, нє плач, мали, мили соколїку, пошол оцец твой зоз дому на лєгким конїку; пошол оцец, пошла и мац, хто це будзе ховац, хто укладац тебе будзе – писнї пришпивовац? Ей, та виховаме крашнє ми тебе малого, кед мац придзе, даме єй це, леґиня красного. Гаї, буї, гаї, гаї – ти таще чучало, ша ти ше уж од мамочки за досц нацицало!” Воно слуха як шестрички польом глащок гуї8, як му вона прелюбезна шпива „гаї, буї“. Слуха, слуха, нашмеє ше – ангелок постало, и у хладку под гомбалку вецей нє сплакало. 3 4 5 6 7 8
Одкос – єдно покошене пасмо широке кельо косач замахнє з косу. Коша, валяю. Гомбалка – плахитка поставена на штирох колїкох (кед родичи нє мали на кого дома охабиц дзеци, брали их зоз собу на польо и найменше кладли до такей гомбалки). Золнїца – поньвичка у хторей ше ноши слама, шено. Кед ше спроциви, розжалосци. Як ше єй дзвоняци глащок шири, одгукує.
11
Док з оштрима ’ще зарями слунко пригривало, по високим док ше нєбе ище прехадзало, там под хладком вони двойко на саму9 шедзели, з милованьом и шпиванку вєдно ше бавели. А кед кущик охладнуло, спод гомбалки вишли, по сцернянки там дзе коша – ґу мацери пришли. На сноп шедли, з мацеру ше кущик розгварели, вец з пальцом указуюци, слунечко патрели. Воно цихо уж запада и помали шеда, там далєко аж за жему друге место глєда. Цали запад од злата ше у червенї10 блїска, лєм даґдзе ше хмарка била указує знїзка. Онємує глас уж тащкох, а други ше родзи – шпиваюци ше зоз поля утрудзени11 ходзи. Раз зачуєш лєм сам єден гласок од дзивчатка, па заш вецей гарла згурча – дзвинї писня сладка. Кочи лєца, лєца хитри, а зарно ше кива, та и воно вєдно з людзми шпиваночку шпива: шущи, сичи, класок з класка на други ше валя, яґод габи по пребистрей води цо ше шаля. Уж згинула задня заря слунечка ясного, а цма12 за ню полєтує нєба белавого. Наквицену з гвиздочками билострибернима и мешачком блядих рогох шмату уж жем прима.
9 10 11 12
Сами. Червень ж. – червенїдло. Утрудзени – вистати. Цма ж. – цмота.
12
Пришол ґазда уж зоз поля и челядз му цала, запрашена од роботи ше поумивала. У приклєце док им дакус окрипи наваря, позбера ше ище вона, кус ше порозгваря. Пошедаю кой на лавки, кой около пеца, зоз стола им од лампочки зарї видни лєца. У їх шветлє, так шедзаци, поприповедали о роботи цо наютре робиц би ю мали. А дзе баба старих рокох и стриберних власох приповедац започала о предавних часох, дзеци сцели би ю слухац – уха напинаю, кед зачую о шарканьох, мамки ше туляю. Вше плашлїви так на облак вецка закукую, кридлати ше там шарканї чи нє указую. Па заш чи нєт дзивей дзивки13, вше ше оглядаю, и на бабу зачудзеним оком попатраю. У дїдку ше пребилому шерцо розограло. Гей, док млади вон дараз бул, як ше то орало: древени плуг – штири конї под нїм ше зноєли, а стиковац14 вше ши мушел – аж ци руки млєли. Дзе машини15 теди були? – Та аж до єшенї вше на гумнє16 брадла стали ище нє тлачени. Дзекеди шнїгово тащки уж з хмарох лєтали, вони ище полни шопи нєвятого мали.
13 14 15 16
Дзива дзивка – особа з народних вереньох. Стиковац – зоз специялним прибором стиком ориповац налїпкану глїну зоз плуга. Машини за тлаченє, трешки. Гумно – други двор, у хторим були кармики, слама и др.
13
А кед почнє вон о Прайскей17, очи му зашвица и стари му – уж зморщени зачервеня лїца: гей, Боже мой, як там страшнє, горко войовали, на клєчаци, як у Бога, помоци глєдали. „Нє так то ше,“ завершує, „дзеци мойо мили, тераз жиє, як ми дараз, на тим месце жили. И робел ши и зноєл ше, а твойо нє було, бо з дерешом18 ище пану до коша19 спаднуло!“ Так ше вони розгваряю и за стол шедаю, алє ґазда дзе и слуга – єдно место маю. Помодля ше и зоз истей мисочки черпаю, єдна мука и исти зной – розлуки нє маю! Стол припрости там нє позна презвирства20 гадного21 у тей хижки фаризейства22 нєт анї жадного23; нєт там пихи, нєт гордосци – там понїзносц влада, там худобство од богатства у чесци нє страда. Кед и глад уж засицели, од стола ставаю, хлопи ‘ще до хлїва пойду, статок припатраю. А мац дзецко миле бере, на сон го уклада – положи го на посцелку, ручки му посклада. Вона модлї, воно за ню прегваря помали, так модляци и „Отче наш“ цали докончaли; oй, як воно з побожносцу мацер попатрало, oй, як воно зоз любову Бога вигваряло! 17 18 19 20 21 22 23
Прайска – Нємецка, Пруска. Дереш – хтори нє сполнєли свойо обовязки ґу держави, були бити на дереш „по задку”. Кош – простор за сипанє зарна. Презвирство — безвирство, живот без вири. Гадни – вироятно: ґадни, бридки. Фаризейство – нєщиросц, лїцемерство. Жадни – нїяки, анї єден.
14
Кед биш видзел ти тот квиток премирного мира, яка у нїм ище малким превелїка вира, як му очко таке бистре и шерцо малює, и нєвиносц його чисту як му указує, Занєшена би ци слиза око наполнєла, душа би ци од любови витаргнуц ше сцела, и през росу ти би патрел, як ангелка того слова пребиваю дзвери нєба високого. Цма уж вшадзи, лєм єден ше пламеньчок яшнєє, то ци заднї, як зорнїчка24 цо задня шветлєє. Остатнї вон ище блїска, патри – випровадза на спочивок, а вец и сам на сон цемни схадза. А нараз и вон ошлєпнє, и спац полєгаю, ой, добре им, вимучени, уж одпочиваю. Мирни, цихи вноци теди часи завладаю, Лєм когути пишни дзе-ґдзе25 дараз зашпиваю.
24 Зорнїчка – народна назва за планету Венеру. 25 Дзе-ґдзе – даґдзе, ту и там.
15
II А кед жито шущаце ше зоз косу покоши, кед за роси повязане до крижох26 ше зноши, и овес аж под пазухи з главку ше пишаци покоши ше – вец ше суши на гарсцох27 лєжаци. Од зарна ше високого жем уж почисцела, и ровнїну наоколо през конца створела. Мог биш видзиц и швет шицок, алє нєбо пада, и дальнї ци вид зоз хустку белаву заклада. А там дзе округле з жему вєдно ше збочкує, през числа ше габох билих бистро прелївує, па ше блїща, па трепеца на слунку младому, же то „баба кози гонї“28, нашо гваря тому. На далєко швет ци шицок морйо єдно красне, стриберно ше прелївує, як стрибло є ясне, по нїм як кед би плївали чамци за чамцами, шорую ше марадики29 за марадиками. Части кочи лєгко лєца драгом, дильовами, з своїма ше ширцом поля глаша черчанями. А за собу шиву хмару праху охабяю, аж швицаце зоз нїм слунко з циньом закладаю.
26 Криж – два марадики (марадик – оп. под 29). 27 На гарсцох – ище нє повязани до снопох; на гарсцох овес и др. охабяли же би ше баржей висушел. 28 У лєтних дньох на горизонту дакеди видно ‘габи’ хтори здабу на чупор овци або кози, та их народ вола „баба гонї кози”. 29 Марадик – дзевец вєдно зложени снопи (покошене жито ше перше поскладало до марадикох, хторих по полю було цали шори, вец ше звожовало до брадла, а аж вец ше тлачело).
16
На сцернянку коч кед сцигнє, кочиш30 на стояци наоколо густих крижох31 коч назад навраци, и при марадику конї гласом установи32, крижни древа33 з дескох сцагнє, та их приготови. Вец нєвеста оштрих рукох вше сноп за снопами на коч горе чловекови руца з видолками34. А вон снопи од нєй прима, добре их намесца, док их верхом нє накладзе – кельо ґод ше змесца. Па кед уж на крижни древа клаше намесцели, коч удесно кед викладли, крашнє завершели, на ньго виду, як на стреху горе пошедаю, так шедзаци ґу брадлом ше помали врацаю. Други заш на празно иду, на дещички35 шедза, та цо скорей, бо нєт кеди, бежаци заєдза, скорку сланїнки прехваца36 и хлєба билого, док нє дойду дринґаюци до поля свойого. А кед дошли, коч и вони з зарном наруцали, шедли горе обидвойо – брадлом ше врацали. Дому нєшка зарно свойо мало хто звожує, мало хто на коньох свойо жито отлачує.
30 31 32 33
Кочиш – тот цо гонї конї у кочу, кочияш. Крижи – оп. под 26. Наглас застанови. Крижни древа – два древа хтори ше кладло крижом на коч же би мож було на ширше накласц снопи. 34 Видолки – двороги видли з длугим пориском. Удесно – добре, як треба. 35 Дещичка – шедзиско (на кочу). 36 Прехвациц – нашвидко заєсц.
17
Гей, а дараз, богатство ше шицко позвожело на гумнє37, и вец на коньох38 шицко ше тлачело. Уж вчас рано з брадла вельо снопи нацагали, Уже39 долу, клаше горе гумном поставяли. И по клашу штири конї през дзень вше бегали, челядз цала вельо раз го през дзень преврацали, вельо раз зоз нього сламу обиту зберали, та ю вец на брадло горе деском винашали. А єден стал и гнал конї на слунку оштрому, лєм калап крисати кущик хладок правел йому. Вечаром заш натлачене з граблями зогнали40 и до длугей ноци вяли, до грота41 сипали. А тераз ше брадла пиша польом виставени и дзвигаю так високо глави завершени, яґод чупор гускох билих цо уж злєтнуц маю, так на слунку здалєка ше и вони блїскаю. А наскоро42 медзи нїма загурча машини43, чарним им ше димом скуря високи комини44. И яґод на квиткох пчоли кед ше позбегую, и зоз свою муку сладкосц з квета визберую, а вец вимучених кридлох з квеца позлєтую, до кошнїци мед свой ноша – и ю збогацую, так и людзе по брадлох ше велї посходзели, и зоз зарна богатого заренко лупели. 37 38 39 40 41 42 43 44
Гумно – оп. под 16. З коньми – доокола по розложених на гумнє снопох гонєло ше конї, та ше так зарно витлукало. Уже – край снопа процивни од класкох, народна назва ужере и гужере. Позберали. Грот – отвор до хторого ше сипе зарно кед ше веє, мелє и под. Наскоро — пошвидко, нєодлуга. Машини – оп. под 15. Комини на парних машинох (хтори гонєли машину за тлаченє).
18
Млади и моцни леґинє веселого шерца на брадлє ше по подену45 коло снопох верца, та заджобню за сноп чежки, лєгко го руцаю, а вредни дзивчата снопи од нїх одбераю. Ясна46 страшни зоз гурчаньом клаше отлукую, сламу длугу з окруцаньом лєгко вируцую, а хлопи ю зоз видлами велї причекую, до рогох47 ю так стирчацих вецка викруцую. А заренко ше по трешки з роштами роштує и до мехох очисцене чежке ше сцадзує. Дїдове заш мехи вяжу – и їх вец мераю, па попри тим з палєнку ше дакус наздравяю. На коч мехи кладу полни – накладу до верху, и кед руши коч ше, шкрипи под так чежку терху. А до дому кед ше придзе, вец ше мехи ноша по драбинки – и сипу ше до велького коша48. Златне кошом ше глїбоким жито розлївує, до стрехи го пребогате верхом наполнює. Гей, прешумнє зоз златом ше тераз плаци плаца, сто раз вецей и шаце ше, а и мука враца. А кед швето и нєдзеля по кошачкох49 придзе, леґинь кажди рано станє и за коньми идзе. Вельо ше их там на сцерньох, вельо посхадзаю, чутки себе на пуканє добри назбераю. 45 Подено – вискладани снопи як основа на хторей ше складало брадло; ту подено значи „штредок брадла”. 46 Ясна – часц устох над одн. под зубами; слово ясна ту ма пренєшене значенє: означує часц тлачацей машини хтора „жува“ снопи, тє. витлука зоз нїх зарно. 47 Рог – угел брадла. 48 Кош – оп. под 19. 49 Кошачки мн. – кошенє, косидба.
19
И розкладу зоз терекох50 пламень так червени яґод на виходу слунка шветом роздрилєни. И з устами розгорену жирячку роздую, а на чуткох заренка ше пуком розпукую. Кед ше конї им як буґни уж трави напасли, пламень вони розбовчани, жирячку загасли. Па вец конї випутали51, дзехтори прагали, други на коньох шедзаци дому ше врацали. A єшень уж помалючки богата приходзи, полни гамбари и пойди за дарунки водзи. Коши верхом наполнєни – пойд ше лєм пражнєє, чека жадни кукурицу цо по полю зреє. Людзе уж ше зготовели и ламац почали, красни чутки яґод руки на руки складали. И вец до кошара сипу – його наполнюю, кошар вежню, на меджу го полни висипую. А коч идзе коло цирку52 и громадки збера, же би нє спадали, поньва под нїх ше пресцера. Вец помали дому вожи, на єдну громаду шицки чутки ґу тернацу53 зоз кочох ше складу.
50 Тереки мн. – дробна слама. 51 Випутац – пред пуканьом кукурици леґинє попутали конї: конї путали на два способи: лєбо им зоз штранґом такв. путачом або путначом на кратко скапчали преднї ноги єдну ґу другей, лєбо им наручок (штранґ коло шиї) привязали на кратше ґу преднєй ноги; конї путали прето же би нє могли швидко крачац (конї вец, док пасли, ходзели помали як кед би храмали); кед леґинє ишли дому, та конї випутали, тє. зняли им пут(н)ач одн. штранґи з ногох. 52 Дахто коло крайнього шора кукурици шал и єден шор цирку. 53 Тернац – под закрицом хижи нєобмурована часц подопарта попод стреху зоз слупами, отворени конк.
20
А кед вечар мили придзе и цмасте змерканє, до двора ше позбераю вецей на лупанє54. Па гоч и цма – вони видза, лампа им швицаци зоз облака зарї руца – и цма55 так ше траци. Шедза так на мегким лїсцу чутки лупаюци, приповедки души сладки приповедаюци. Олупани чутки кажде окреме зруцую, па хто вецей их налупа, вше ше обегую. Шедза вони шицки дома на грудки родзеней, и до гроба свого нїґда од нїх нє схабеней; шедза вони шицки свойо, шицки там зобрати, нє ширцом велького швета за хлєбом розгнати. А кед Бог да добри рочок, па грозно белаве по конаркох лоза зродзи и полне и здраве, бударе56 вше по винїцох стари походзкую, препатраюци чокоти барз им ше радую. А коч полни до винїци младих ше привеже, з бичаком ґиризди кажде зоз конарка реже. Нарезане у мирицох57 на коч вец зношую, у гордове, кед наполня, до дому звожую. Боси ноги вец белави бобки прицискую58, чуря чурком спод нїх капки, гордов наполнюю; чуря капки и богатство цихе приглашую, чуря сладки, нєзбачлїву щешлївосц зношую.
54 55 56 57 58
Лупанє – кукурицу ламали з лїсцом, а дома ю лупали, тє. чисцели од лїсца. Цма – оп. под 12. Будар – винїцар. Мирица – древени суд за зарно и под. Джамя грозно з босима ногами.
21
З погариком ґазда сладке винко зачерпує, перши погарик подзвигнє и шумнє винчує: „Слава Богу – того року крашнє ше зродзело, цале нам обисце биле з шицким збогацело!“
22
III Шнїг завеє з густих хмарох – зрадую ше дзеци, през облак вше патра, крича: гей, шнїг пада, лєци! А вон пада як кед би ше мотилї роєли, и зоз билима кридлами мило трепецели. Пада, пада и напада скоро до колєна, цали швет ци єдна плахта било обилєна. Лєм хижочки, древа голи над ню вистирчели, и под билу шапку, нєми, на биле патрели. Перша ноц за першим шнїгом хижи барз прибрала: цомплї длуги яґод швички стрехом повишала – и облаки зоз кветами крашнє розквитала, води бистри з лядом гладким позамарзовала. Аж спод хмарки на жем жимну шкорванчка здрилєла и пищочка його гласни нємо онємела, а препилку зоз класатих зарнох вируцела, охабиц тот край мушела, та ше одселєла. Комини ше так пишаци хмарно закурели, вонка жимно – пеци цепли хижочки сцеплєли, а на жиму дзеци мали повибеговали, чи би могло уж ше шлїзкац, ляд препатровали. Алє ище вон преслаби и як скло ценючки, нє шме на ньго стануц нога анї помалючки. А кед го дас два, три ноци моцнєйшим направя, з веселим го вони словом радосно поздравя.
23
Як по манґелю59 ше по нїм гладким забегую, и шлїзкац ше подзекеди койяк видумую. Єден вез ше з єдну ногу, а раз нє засцигнул, спаднул, сеґинь, па цо скорей заш ше назад дзвигнул. Лєм попатрел на гвиздочку, цо ше заблїщала под главу му, цо ю вона ляду змальовала; влапел кус процивно шапку, цо му одлєцела: чом же вона буц заглавком глави му нє сцела? Нїч то зато, було – прешло, себе подумує; та през муки нєт науки – и далєй пробує. Други кус ше нашмеяли, па як катонаци60 за шором ше заш шлїзкали весело кричаци. А там заш саночки криви до рукох сциснули и спод шопи на двор з нїма на шнїг вибегнули. Та давно ше вони тому, давно радовали, давно санкац ше по шнїгу – давно уж жадали. Гей, а тераз то ше цага, то ше пански вожи, дзе нє може єден, двоме – вецей їх ше зложи, та ци лєца яґод тащки, шнїгом подскакую, а дзекеди, боме, вони ше попреврацую. Лїца им ше червенєю, руки им жимнєю, кус задую до нїх, па их дакущик сцеплєю. А кед збача же су гладни – кед ше набегали, аж теди ше до хижочкох цеплих поврацали.
59 Манґель (нєм. Mangel) – справа за пейґланє, мала гладку поверхносц. 60 Катона – вояк.
24
Нач палати им високи, кед нїзки хижочки таки су им прещешлїви, таки прелюбочки? Ша и у нїх шицко маю, цоґод лєм им треба – шицко злато: цеплу стреху и кромкочку61 хлєба. И леґинє уж спод шопи санки вицагнули, за санканє облюбене вєдно ше спрагнули. Коньом красним гриви крашнє позаплєтовали з пантлїчками – и швицацо уж их вичесали. Виведли их з хлїва вонка и уж запрагнули, красни штверци и зубадла62 на нїх уж складнули. И напредок вец до санкох вони пошедаю, а назадок ше дзивчата млади намесцаю. „Дзеци мойо,“ мац им добра шумнє наказує и зоз златним своїм словом з устох прегварює: „Же би ви на себе шицки добре мерковали, барз нє гоньце, же бисце ше нє попреврацали!“ Стоя конї запрагнути – швидки як татоши63 цо за нїх приповедаю же их кридло ноши. Стоя шумни и пишацо глави випишую, як школяре по таблїчкох64 цо их виписую. Стоя в санкох бесноноги и нєвиробени, та буґери65 аж трепеца по нїх намесцени. Стоя вони – алє лєдво – з копитом дубкаю, кеди капуру отворя, пажерно чекаю. 61 62 63 64
Кромкочка (дем. од кромка) – одрезани край з хлєба. Штверци, зубадла – прибор за праганє коня. Татош – кридлати конь з народних приповедкох. Таблїчки – школяре дакеди писали и рисовали по малих таблїчкох хтори им служели место текох. 65 Буґери – кед ше конь добре карми, та по нїм єст округли платки такволани буґери, на хторих шерсц кратша и блядша; понеже су блядши, буґери випатраю и блїщацши.
25
А нараз капура свойо кридла розширела и зоз двора на драгу им драгу отворела. Чмиґнє батог – скоча конї з санками лєцаци, а з нїх глас ше розлєт гласни валалом гурчаци. Зашпивали полним гарлом хлапци и дзивачатка, шерцо младе им шпиванка вешелї пресладка – и од нього през уста ше любко вицагує, шицок валал своїм гуком – медом наполнює. Лєца вони так на санкох мило шпиваюци, а старши их попатраю їм завидзуюци; слаба баба здихла себе – на то подумала кед и вона так ше дараз на санкох санкала. А даєден пайташ, як их збачи уж здалєка, зоз лопату полну шнїгу скрито их причека. И кед приду уж ґу ньому, шнїг вон на нїх руци, а шпиванє ше претаргнє од шерца шмеюци. Та їх млади чарни власи нараз побилєли, а лїца им так червени барз почервенєли. И шмеяци єдно друге вец ше отрепую, а попри тим ище баржей з звиском пришалюю. Лєца конї як ластовки, гриви им пирхаю, и пантлїчки заплєцени воздухом лєтаю, а санки ше вше за нїма скоком заруцую, и зоз шора вше на други лєгко пребегую.
26
Уж превезли так ше млади по шору каждому, и врацаю ше весели ґу свойому дому. Онємел їх звиск нємирни, згинуло шпиванє, а лєм чуєш коньох лєгких черкоткох66 черканє. Уж су блїзко – а пред хижу мац их випатрує, застарана з пошмихом их тераз привитує. Вони ище на остатку єдну зашпиваю, и до двора сцигню – з санкох уж позихадзаю. Кед ше змерка, а дзивче ше до ґаздинї67 збере, свою кудзель и гарсц влакна68 под пазуху бере, та вец видзе зоз капурки – и на драже чека кед обачи же пайташка идзе єй здалєка. Привитаю ше и иду до ґаздинї нука, гей, а ту уж полна хижа и превелька гука; ту колєскох од кудзелї, вреценох фурканє, ту веселе и леґиньох, дзивчатох шмеянє. Ту шпиванки нєпрестане пресладке гурчанє, ту єй яґод тащка кридлох до нєба лєтанє, ту ше младе шерцо з огньом своїм розпалює, ту ше любов – радосц його гласом прегварює. Ценким гласом дзивче водзи язика свойого красне слово – шпиваночку до шерца любого. За ню шицки мило гурча з полнима гласами, и єй шерцо так провадза з своїма шерцами.
66 Черкотки на штверцох хтори черкотали док конї ишли. 67 Ґаздиня – млади ше на прадки сходзели до старшей жени хтору волали „ґаздиня”, та гуторели: идземе до ґаздинї „идземе на прадки”. 68 Влакно – конопа за предзенє.
27
Шпива дзивче, гонї кудзель – влакно припущує69, а златна ше єй нїточка з рукох вишлїзкує, и округло на врецену70 ценка омотує; шпива дзивче, гонї кудзель – нїтки приспорує71. Уж досц позно и мешац ше бляди указує, же им исц до дому треба, сам им прегварює. А вони го послухаю, уж ше позбераю, и нараз ше од ґаздинї з прадкох розхадзаю. Виду з двора, иду дому мирно, шептаюци, даєден ше леґинь скриє – груду на нїх руци, па од мира и шептаня звисок ше розлєє, плашлїви ше, бояжлїви, на остатку шмеє. На нїх мешац зарю свою ясну розсипує, по билим им шнїгу драгу дому указує, бистрим оком их провадзи, на нїх ше огляда, и зоз нєба у тим часу ґу нїм зисц зажада.
69 Бере покус з пальцами з влакна и предзе. 70 Врецен(к)о – часц кудзелї на хтору ше накруца випредзена нїтка, предза. 71 Повекшує количество нїткох.
28
IV Стало рано, красне рано – з сна ше пребудзело, стало рано, красне рано – оком препатрело. Стало воно облєчене у пребилу шмату, чека нєсцерплїво красни вечар и ноц шяту72. Дзеци як ше лєм пребудза, уж мацер питаю, чи готови уж торбички за шпиванє маю. А у пецу пука пруце, пламень забовчує – чека гладни на бобальку, цо ше вишулькує. А дзе дзивче крачун прави – його наквицує, па яблука и орехи златком73 озлацує, и вец их з медовнїками на ньго привишує, лєдво, лєдво и радошнє вечар випатрує. Уж ше змерка, воно з хижи вонка шмеце нєше, шерцо му ше треше – слуха одкаль пес то бреше? Та за тим ше воно гласом з родней хижи ода, за нїм з дому оцовского пойдзе яґод млода74. Хижа било вибилєна, крашнє спораєна, а на столє уж ше швици швичка запалєна. Ой, та як би там нє було шветла горяцого, дзе ше причекує, жада шветла предвичного75?
72 Шяти – народна форма прикметнїка святи. 73 Златко – украсна швицаца фолия до хторей ше закруцали орехи и др. як украси на крачунским древку. 74 Верело ше же, кед дзивка на Вилїю винєше висипац шмеце, та одкаль у валалє учує бреханє пса, з того напряму ма присц и єй питач. 75 Предвични – давни, вични, хтори вше постоял; предвичне шветло – вичне, боже шветло хторе нас ошвици з Исусовим народзеньом.
29
Браца з брадла до золнїци76 слами нацагали, и презлатну ю и оштру до нєй завязали. А кед ше уж и пацери дзвоном оддзвонєли, до приклєта там ґу дзвером сламу намесцели. Вец до хижи шицки войду, найстарши останє, вон ма принєсц сламу нука, зоз ню винчованє. Та на дзвери вон задурка – войдзе з крочаями, одкриє ше77 и прежегна – почнє зоз словами: „Нєшка Христос, Цар нєбесни, мал нам ше народзиц. Нєшка Христос, Цар нєбесни, мал зоз нєба сходзиц, нєшка мал вон нас одкупиц, зоз гриха вибавиц, нєшка за нас жиму церпиц – и себе преславиц. Так нам пророк Исаия давно пророковал, и Емануилом його славно наволовал: „Уж нам Дїва,“ – прегварює – „породзела Сина, Бога, Цара предвичного – Мария єдина!“ А я кущик вам домашнїм принєс оштрей слами, розсипем ю по тей хижи, най будзе под вами, же би ви ше у яшелькох Христа споминали78, як на слами на ньго жимней вол, ошлїк дихали. И зоз сламу принєс я вам красне винчованє, од народзеного Цара щешлїве жаданє, же би ви в радосци тоти швета спровадзали, и вельо их – и весели, здрави дочекали!“
76 Золнїца – оп. под 6. 77 Знєє шапку. 78 Же бисце ше здогадовали (як народзени Исус бул положени на сламу до яшльох).
30
То вон шветочно, ангелски з устох прегварює, и золнїцу уж розвяже – сламу розсипує. Од радосци од нєбесней шерца задуркую, з милоту ше и шятосцу79 якуш прелївую. А на очох од радосци слиза препатрує и наоколо стояцим око наполнює. Чесни оцец в чолє стої, винчованє вита и йому радосц на лїцу зоз слизу одкрита: „Радуйме ше, нєшка шветло у цми зашвицело, радуйме ше, нєшка дзецко швет тот вибавело, радуйме ше и вешельме, до нашого дому прилєцели красни гласи вибавлєню тому.“ Так прегвари вон як ґазда и за стол шедаю, та пoдзeля ше з вечеру – яку ю уж маю: ту пресладки мед ше жовци и риби печени, капушнїки и бобальки – таки облюбени. Шедза старши так за столом – и иста нєвеста, хтора други дзень мац нє сце шедзацого места80. Дзеци мали лєм по слами любко ше валяю, зоз руками по цалей ю хижи намесцаю. Орехи им мац подзелї, яблука червени, гей яки им тоти дари мили, барз злюбени. Вежню пранїк81, ґу ножки го стола приложели, и по нїм ше з орехами радошнє бавели.
79 Шятосц – святосц. 80 Сце указац яка є вредна, та є вше на ногох, нє сце анї шеднуц. 81 Пранїк – древена ровна „лопатка“ за райбанє (з нїм ше „бухало“ по мокрей райбанїни); ту дзеци вироятно на пранїку розбивали орехи.
31
А нараз ше под облаком глас якиш зачує, „Дате ся навеселити?“ – так вон припитує. „Даме, даме“ – дораз на то з хижи ше оздзива, „Народился Исус Христос“ – глас весело шпива. И у час тот яґод кед би кридлати ангели зоз нєба ше високого ту на жем спущели, та под облак каждей хижки ше понамесцали, и дзвончковим своїм гласом дзвонко зашпивали. И у час тот цали валал нєбесни орґони82, цо зоз своїм гуком гурча на гони и гони83. И з нїм и голому пруцу душу улїваю, мертве, тварде и змарзнуте на живот дзвигаю. И у час тот цали валал тайна шята84, сладка, – и у час тот цали валал розквитла заградка, дзе лелия, гвоздзик, ружа гарлом зашпивали, з побожносцу, з щешлївосцу, з любову спахали85. Повед биш охабя тераз ровнїну глїбоку, дзе бул забути од швета – нєвидни му оку, та ше на брег-хмару дзвига з малима хижками, цалим шветом шветло руца з другима гвиздами86. Пать, улїцом з торбичками иду двоме браца, под сушедов, под родзинов облак ше навраца, и шпиваю як шкорванки писнї мили, шяти, а по шпиваню винчую жиченя богати. 82 Орґони – наша старша назва за орґулї. 83 Гони мн. – роздалїна медзи двома польскима драгами (дильовами) у хотаре, штреднє коло 800 м; на гони и гони – барз далєко. 84 Шяти – святи. 85 Запахли. 86 Випатра як кед би ше цали розшпивани валал зоз своїма хижками дзвигал високо над жем и ошвицовал цали швет.
32
У сушеда, у люцкого през облак им даю, дзе ґрайцар, орешки дакус – кельо надумаю. А родзина препозна их, до хижи их вола, нука, нука аж ґу столу – до хижного чола. Па заш шпивац и ту муша – гей, алє иншаки ту дарунки як в люцкого, бо ту и петаки87 били и блїщаци цвенкню – до мещка спадаю, яблука, колачи скоро и места нє маю. А там з гвизду троме иду било облєчени, на глави им як коруни шапки положени. Аж до хижи зоз ню красну вони ухадзаю, при шпиваню и клєкаю – з шаблю ше збиваю. А вифлеєм88 уж барз ридки – дараз вецей було. Гей, на жалосц, траци то ше – старосци спаднуло. Леґиньох, заш, вельке коло, аж иду зоз мехом, же би места направели яблуком, орехом. Лєм пред гевтот облак станю, дзе пайташку маю, „День Божого нарожденя“ гарлато шпиваю, па на миски там орехи до грота89 сипаю, а даґдзе их ище з капку вина привитаю. И пинтовка90 вец ше вожи од руки до руки, вельо их єст, док пресухнє, нє барз треба муки. И кед шицко вицадзели, з двора вихадзаю, „С нами Бог“ зоз шицку моцу улїцом шпиваю.
87 Петак – (сербске слово) метални пенєж у вредносци пейцох пенєжних єдинкох. 88 Вифлеєм – мала хижка з приказом Исусового народзеня з хтору ше на Крачун ходзи по шпиваню, бетлегем. 89 До грота – до отвореного меха (оп. и грот под 41). 90 Пинтовка – фляшка од коло пол литри.
33
Уж кус сцихло, глас оглухнул, лєм „С нами Бог“ дараз ище згурчи по валалє, и заш згинє нараз. А през облак червенкасте шветло руца крашнє швичка – нєшка спац нє идзе, анї ше нє гашнє. Нєбо ясне и прибране з велїма гвиздами, трепецаце и швицаце зоз їх зарйочками. – Ой, а чи нєт в тим презчислу горе медзи нїма гевтей гвизди цо з зарями милорадоснима тром царом народзеного Цара прегваряла, цо ше так над Вифлеємом91 з далєка блїщала? – Крижик златни на верх турнї92 шветлом забовчує од мешачка – и як гвизда з зарю стрепецує, указує, прегварює над валалом ясни дзе лєжи дзецочко мале – його вертеп93 красни. А за гвизду тоту людзе гарню ше, згартаю, „С нами Бог“ з полного шерца радосно шпиваю. Полноц славнє и саночне94 задзвонєли дзвони, и спод хмарох розбег им ше глас в далєки гони95. „Слава Богу на висини“ – гук лєта и лєта, „Радосц, радосц – народзел ше Одкупитель швета!“ .
91 92 93 94 95
Гвизда над Вифлеємом хтора зоз свою ясносцу приведла и трох царох ґу народзеному Исусови. На верху церковней турнї. Вертеп – хижка у хторей народзени Исус. Саночне – ноцна служба на Крачун и даєдни други вельки швета. Гет далєко (оп. гони под 83).
34
V И фашенґи96 прелєцели мили и весели, кед вечаром вше по прадкох прибранци97 ходзели, кед улїцом дружба ишол з ручнїком червеним длугих ройтох – и калапом крашнє заквиценим. Па на свадзбу з старинскима у хижи словами шветочно родзини волал зоз їх дзецочками. И наскоро свадзба була – гудаци заграли, шицки ту ше вешелєли – млади танцовали. А тераз мир и обумар валал так кричаци98, лєм дзекеди цихосц прерве глас женох трешаци цо ґу крижу каменому вечаром ходзели, шептаюци Розпятого кед цихо модлєли. И заш рано кед когути будни зашпиваю, теди кочи дринґаюци валалом черкаю. Черча кочи, а на нїх плуг, кольчата и брана, на польо ше орац идзе, сцерень нє орана. Конї з коча, та до плуга дораз ше запрагню, чмиґнє батог и глас скричи, штверци ше нацагню. А плуг оштри бразду зарип99 – глїна вискакує, по блїщацим желєзу ше лєгко ошлїзкує.
96 Фашенґи – час од Трокральох (Богоявлєня, 6/19. 01) по початок Велького (= вельконоцного) поста; автор ту описує свадзби прето же през фашенґи, по вирских предписаньох, шлєбодно було правиц свадзби, вешеля и под. (док ше у Вельким посце нїяки вешеля нє правели). 97 Прибранци – до рижних особох пооблєкани людзе хтори на забавох, вешельох забавяли присутних. 98 Тераз уж Вельконоцни пост, вешеля прешли, валал уцихнул. 99 Зарипал, заорал.
35
Идзе орач так за плугом и прициска ручки, а глїбоко пущел, конї иду помалючки. На концу вон их навраца и заш бразду другу лапа, а жем вилєтує по тим гладким плугу. Па так оре покля сцерень нє попреврацує, дерляча вец чежка за нїм ганти100 розбивує. Кед ше зровна, шач зоз руку зарно розсипує, а за нїм церньова брана101 шаце загребує. Шеє шач зоз полну гарсцу и по жеми ходзи, красна йому дума душу – же ше оздаль зродзи, наполнєла и гадала на Бога доброго, ой, да Вон, та влєце будзе клаше з зарна того. А яр млада рошнє, рошнє – уж зоз сна ше будзи, патри шветом, а вон як би102 бул єй ище цудзи: древа голи, ‘ще през лїсцох, и лєм пупча мали по конаркох з твардей скорки повикуковали. Наоколо цале польо ище груда гола, а яр ю зоз благим слунком на квитанє вола. Жем ю слуха – и травки ше по нєй зжелєнєли, на желєни уж пажици крави ше гонєли. Па кед рано ше розвидня, краваре пукаю103, а ґаздинї з двора крави на драгу пущаю. Пред тим их уж до жохтара104 вони подоєли, на валов105 их випущели – и так напоєли. 100 Ганти – вельки груди. 101 Церньова брана – зоз пруца плєцена польопривредна справа брана з хтору ше загребовало пошате зарно. 102 Як би – як кед би. 103 Краваре хтори напасали валалски статок пукали по шоре з батогами на знак же би людзе випущовали крави ґу валалскому чупору, хтори ишол на пашу. 104 Жохтар – плехови суд до хторого ше доя крави. 105 Валов при студнї у дворе з хторого ше напаваю крави, конї.
36
Мурча крави по улїци, краваре з пшичками з валалу их шицки гоня – пашу пажицами. За нїма кондаше106 трубя и швинї згонюю, а ґаздинї з кармикох их вонка випущую. Па кед тото шицко свойо рано спораєли, ткац ше вец до хижи вони ґу кросном107 врацели. И чолнок108 помедзи нїтки гладки преруцую, а дзеци уж з сна станули – цивки насукую109. Нїтка ше ґу нїтки збива и крух110 ше зродзує, па ше шари111 коло кроснох полни омотує. А вец кед ше цали витка, з воду ше полєє там на гумнє, та наскоро як шнїг ше билєє112. А по гумнє коло платна жовца ше гушатка, бежа били и таркасти зоз квочку курчатка, по дворе их вона шицким, по загради водзи, з квочканьом их там зволує дзе зарна находзи. А вони ше сцу поламац – так барз ше збегую, и вони, дзе квочка джубе, коло нєй зджубкую. И вец кед ше наджубали и понаєдали, квочки ше под кридла мегки вони поскривали.
106 Кондаше – тоти цо чували валалски швинї; так як цо краваре давали знак з батогами же иду, так кондаше през валал трубели з трубу же би людзе пущали свойо швинї ґу чупору, хтори вони гонєли на пашу. 107 Кросна мн. – справа за тканє. 108 Чолнок – часц ткацкого прибору подобна малому чамчику, зоз цивку у штредку на хторей накруцена предза (нїтка). 109 Помагаю старшим: накруцаю нїтки, предзу на цивки хтори ше положа до чолнока. 110 Крух – одредзене количество натканого платна. 111 Шари – виткане, ище нє вибилєне платно волали шаре платно (прикметнїк шари у прешлосци 112 Виткане (шаре) платно, розцагнуте вонка на трави або кус над жему на колїчкох, през даскельо днї ше кажди дзень вецей раз полївало и сушело на слунку док нє постало биле.
37
А так за мамочку свою и дзеци здихую, вше час, кеди ґу нєй приду, лєдво обчекую. Миле лїцо мацерине у очох им стої и болї им шерца воно любежлїво гої. Вше внєдзелю пополадню нєвеста з дзецочком прибраним до билих красних – а ‘ще красшим очком — до мацери – аж сцу злєтнуц – так ше понагляю, а мац мила и рейтеши лєдво их чекаю. Ту при златей ше мацери шицки, шицки зиду, гоч з Збегньова на Барище треба – вони приду. Кед ше дакус погосцели, вецка прегваряю цо през тидзень на серденьку зачуване маю. А на драже жени шедза на столчкох так малих, приповедаю о койчим – о часох престалих113. Кед дзивчата з шущацима преходза сукнями, осудзую вони сукнї з драгима хустками. У конку лєм єдна шедзи цемна а и слаба, приповеда кадзи уж ю нєсла морска габа и толкує шяти места зоз Єрусалиму, цо их з очми ‘ще патрела – и з велького Риму. Прегварює, а жени єй на слова меркую, у шерцу ю и барз любя, а тиж и жалую. Медзитим, и хлопи вишли уж и пошедали, о ґаздовству, року добрим ше порозгваряли.
113 О прешлих часох.
38
А кед зоз високей церкви дзвони задзвонєли, и хлопи ше, а и жени, з драги розходзели. Па до церкви на вечурню – кед ше позберали, шицки ишли, доми свойо празни охабяли. А лєм єдна стара сама у хижи остава, давно єй згаснути очи и слабосц нє дава же би вона в нєдалєку церкву ше рушела, же би там на шятим месце Богу ше модлєла. Жаль єй, алє вона себе сама уцешує: „Та досц сом ше находзела“, – цихо пришептує, „а тераз лєм чекац мушим док Вишнї повола там ме горе аж ґу себе – до свойого стола. Седем роки уж нє видзим – досц сом ше нажила, лєгко ше одселїм дзе ме вола Божа сила!“ Мирна вона на паточки кучи похилєна, спадла би єй задня слиза – кед є висушена. Мирна шедзи и пацерки по рукох пребера, од тей жеми и од нєба рай вона вибера. Та модлї за дзеци свойо – благослов им схабя, и на нєми образ така баржей уж сподабя114. Така слаба препадує, швет ше помладзує, тому ярньому животу шицко ше радує: жито буйне и овес ше уж зажелєнєли, древа голи зоз лїсцом ше младким розлїсцели.
114 Здабе.
39
По заградкох коло хижох квеце виквитало, цо го дзивче, любяци го, марнє115 залївало. А рано ше бистра роса на квиткох блїщала, бояжлївим очком своїм слунко счековала. А воно ше споза жеми вельке указує пречервене – и вше векше огньом загорює. Перши раз по розквиценей жеми попатрує и як витрик уж по полю зарно сколїскує. Ошвицую ранши зарї чупор овцох билих цо ше биля як шнїг били кед окупал би их, и ходза по житку буйним – нїзко го спасаю, баранчатка ровним польом мали виграваю. Кед даєдно од мацери своєй ше одрадзи116, смутнє бечаци по овцох глєда мацер вшадзи. Кед ю збачи, ґу нєй бежи, барз ше єй радує, при нєй паше – од нєй вецей ше нє отаргує. А при овцох овчар стої и на нїх меркує, з куцовом их од люцкого своїм обранює. – Слунко нїзко и од жеми вше висше одходзи и вше вецей людзох вредних на польо доводзи. Слунко горе – витрик шущи, житко ше колїше, а шкорванчок з нього вилєт и лєци вше висше. На початку уж зашпивал гласом як од меда: раз жалошнє, раз весело – описац ше нє да. У Заґребе, 22. 12. 1903. На пренеп. Зачат. Богород.117 Костелник 115 Марнє – ту: пилно, уважно. 116 Оддалї ше, страци ше. 117 Швето (Пре)непорочне Зачатиє Пресвятей Богородици.
40
41
ТОЛКОВАНЄ 1) Главна ми дума була, кед сом писал тоту писму, же бим приказал шумни и щашлїви живот на валалє. Зато сом єй и дал мено „идилски венєц“. А „венєц“ зато, бо сом повиберал шицки красни навики и тїлесни и духовни, па сом их єдну з другу яґод до венца звязал зоз першу строфу (одламком). Гвари ше же „нєт щашлївого живота през щашлївей шмерци“, па сом зато вжал процивно од молитви дзецка у 1. шпиваню молитву старей жени у 5. шпив. цо ше ма уж одселїц зоз тей жеми (ту сом баш думал на мою покойну бабу – єй на споминок). 2) Правопис сом шицок хасновал фонетички (по гласу, як ше вигваря). Зато берем место ы, і, ѣ лєм чисти и, бо ше у нас анї кус нє розлучую; па так исто место льегки пишем льехки итд.; ъ и ь сом випущел, як цо то и други зробели, лєм ь остал за помегчанє. „У“ сом дзекеди одменьовал зоз в, бо ше ище зачували їх одменки, напр. в нєдзелю, в лєце. – Глєдаци нашол сом же ше їх и їм бере кед ше сце наглашиц, а иншак их и им (а то ше так збуло же н випадло). 3) У каждим язику за писми ше ище муша виводзиц слова, а поготово я мушел дзе ми их нєдоставало. Так напр. од орац єст орач, па по тому од шац – шач, исто так од овци – овчар, гучац – гук итд. Мушел бим ище вельо того писац, алє ту ми то нє задаток, а тото мало цо сом писал най будзе Богу на славу, а нам на хасен.
42
43
ПОСЛЕСЛОВО Перше виданє идилского венца „З мойого валала“ обявел 1904. року у Жовкви (Україна) сам автор Г. Костельник, теди осемнацрочни ґимназиялєц. Други раз Идилски венєц обявени у зборнїку писньох Г. Костельника „Поезия на бачванско-сримским руским литературним язику“ („Руске слово“, Нови Сад, 1970, 213–234. бок). Ґу тому, тота перша кнїжка нашей уметнїцкей литератури дожила и штири фототипски виданя: 1974 („Руске слово“, Нови Сад), 1975 („Руске слово“, Нови Сад), 1995 (Дружтво за руски язик и литературу, Нови Сад). Лєм пар мешаци пред нашим виданьом вишло и штварте фототипске виданє: 2004 (Дружтво за руски язик, литературу и културу, Нови Сад). Тото виданє Костельникового идилского венца „З мойого валала“ друкуєме як осучаснєне и популарне виданє: 1. воно обявене на сучасней ґрафиї и правопису (у виданю Поезиї зоз 1970. р. нє меняна Костельникова ґрафия и правопис); 2. даєдни Костельниково форми и слова хтори нє характеристични за наш народни язик заменєни у нїм зоз формами одн. словами народного язика. 1. Ґрафия першого виданя Идилского венца розликує ше од нашей сучасней ґрафиї по хаснованю двох буквох. Место букви ї Костельник хасновал церковнославянски знак ѣ, Ѣ (ят), тє. писал: лѣсце, роботнѣк, гаѣ буѣ, ѣм место лїсце, роботнїк, гаї буї, їм. Ґрупи л’, н’ + е Костельник нє писал зоз є, алє зоз мегким знаком, тє. писал лье, нье место лє, нє, напр. льем, ньебо место лєм, нєбо итд. (так би писал и ґрупи д’, т’ + е, алє за нїх у цалим тексту нєт приклади); у других случайох Г. Костельник хасновал букву є так як ю и ми нєшка хаснуєме, одн. писал єден, єшень, шмеє ше итд. У правопису ше Костельник притримовал фонетичного принципу, тє. розлични виєдначованя гласох преношел и на писанє: место у хладку, лєгки, шнїг писал у хлатку, льехки, шнѣх итд.
44
На початку каждого стиху Костельник хасновал вельку букву. Опатьме то на малим виривку з першого виданя: Слунко горе, витрик шущи, житко ше колѣше, А шкорванчок з нього вильет и льеци вше више. На початку уж зашпивал гласом як од меда: Раз жалошньє, раз весело – описац ше нье да. Льеци горе – аж под хмарки думаш так високо, Льеци, льеци, льем кущичко запатри го око. Шпиванка му з так дальека люпко розльетує, Цале мирне, цихе польо гуком наполнює. Кед до волѣ ше нашпивал, вец ше назад враци – Спущує ше и трепеци з кридлами трешаци. А кед блѣско уж є жеми – заднѣ глас кед пущи, Яґод стрела фуркнье долу – льем класок засущи. Ми у нашим виданю похасновали сучасну ґрафию и правопис, а на початку стихох вельку букву зме охабяли лєм кед то и початок виреченя (после точки): Слунко горе, витрик шущи, житко ше колїше, а шкорванчок з нього вилєт и лєци вше висше. На початку уж зашпивал гласом як од меда: раз жалошнє, раз весело – описац ше нє да. 2. За народни язик нєхарактеристични форми и слова хтори Костельник хасновал заменьовали зме з народнима формами и словами, алє зме ше при тим намагали очувац 14-складови стих и ритмику. У вецей стихох Костельник, пре чуванє 14-складового стиху, хасновал слова зоз апострофом, тє. слова у хторих вихабял єден глас, а исти заменьовал з апострофом: ш’ место ше, в’на (в’но, в’ни) место вона (воно, вони), ‘ще место ище, з рук’ми место з руками и др. Форми з апострофом єст у сербским язику (к’о место као, кол’ко место колико и
45
др.), алє нашому язику вони цудзи. Прето зме их заменьовали з полнима формами (лєм присловнїк ‘ще зме у даєдних случайох охабяли): (дзецко) роботнѣ к ш’ буц учи (ЗМВ 1904, 6) > робиц ше уж учи; (дзеци) мамки ш’ пригинаю (ЗМВ 1904, 9) > мамки ше туляю; И в’на модлѣ (ЗМВ 1904, 11) > Вона модлї; А в’но слуха (ЗМВ 1904, 7) > Воно слуха; Шедза в’ни на мехким лѣ сцу (ЗМВ 1904, 18) > Шедза так на мегким лїсцу; брадла стали ‘ще нье потлачени (ЗМВ 1904, 9) > брадла стали ище нє тлачени; (сламу) По цалей ю хижи вони з рук’ми намесцаю (ЗМВ 1904, 32) > зоз руками по цалей ю хижи намесцаю. Под уплївом горватского язика Костельник у прикметнїцкей пременки дакеди хаснує инструментал множини на –им место на –има (таки форми характеристични за наш бешедни язик у мишаних штредкох). Ми их заменьовали з формами на –има або з другима словами: Части кочи льехко льеца уским дильовами (ЗМВ 1904, 14) > Части кочи лєгко лєца драгом, дильовами; [снопи] На коч руца ґу чловеку з жельезним видлами (ЗМВ 1904, 14) > на коч горе чловекови руца з видолками; И облаки зос кветами красним розквитала (ЗМВ 1904, 21) > и облаки зоз кветами крашнє розквитала; Па на свадзбу вон у хижи з стариньским словами [волал] (ЗМВ 1904, 37) > Па на свадзбу з старинскима у хижи словами; Кед дзивчата край нѣ х прейду з шущацим сукнями (ЗМВ 1904, 41) > Кед дзивчата з шущацима преходза сукнями. Досц часто Костельник хасновал инструментал без применовнїка з(оз). У даєдних случайох зме го заменьовали зоз применовнїкову конструкцию: Наквицену [шмату] гвиздочками билострибернима (ЗМВ 1904, 8) > Наквицену з гвиздочками билострибернима; слунко циньом закладаю (ЗМВ 1904, 14) > слунко з циньом закладаю. Aлє частейше зме тaки инструмeнтaл охабяли нєвименєни: зашпивал гласом як од меда (ЗМВ 1904, 5); цихе польо гуком наполнює (ЗМВ 1904, 5). Даєдни окреме упадлїви сербизми одн. горватизми заменєли зме з рускима словами або формами: место писма, пак, починок, омильени, пупольки, ґранки, рани похасновали зме писня, та, спочивок, облюбени, пупча, конарки, ранши итд.: дзвинѣ писма слатка (ЗМВ 1904, 8) > дзвинї писня сладка; Кед пак почнє вон о Прайскей (ЗМВ 1904, 10) > А кед почнє вон о Прайскей; Капушнѣ ки и бобальки таки омильени (ЗМВ 1904, 32) > Капушнїки и бобальки таки облюбени; .... льем пупольки мали // По ґранкох спод твардей скори повикуковали (ЗМВ 1904, 38) > и лєм пупча мали // по конаркох з твардей скорки повикуковали.
46
И даєдни други за народни язик нє характеристични слова и форми, хтори Костельник нє хасновал под сербским одн. горватским уплївом, заменєли зме з народнима формами: мeстo медза, щашлїви, щашлївосц, сцернь пoхaснoвaли змe меджа, щешлїви, щешлївосц, сцерень итд.: на медзу го [кошар] полни висипую (ЗМВ 1904, 18) > на меджу го полни висипую; То щашлѣ восц, то рай прави (ЗМВ 1904, 6) > то щешлївосц, то рай прави; Дзеля вечеру медз собу – яку ю уж маю (ЗМВ 1904, 32) > та подзеля ше з вечеру – яку ю уж маю; На польо ше орац идзе, дзе сцернь нье орана (ЗМВ 1904, 37)118 > На польо ше орац идзе, сцерень нье орана. Спомнути вименки зробели зме же би тот перши твор нашей уметнїцкей литератури бул цо вигоднєйши за читанє и же би з тим достал и вецей читачох, насампредз дзеци и младих. др Юлиян Рамач
118 ЗМВ 1904 – перше виданє и фототипски виданя идилского венца З мойого валала.
47
48
ДРУШТВО ЗА РУСИНСКИ ЈЕЗИК, КЊИЖЕВНОСТ И КУЛТУРУ ДРУЖТВО ЗА РУСКИ ЯЗИК, ЛИТЕРАТУРУ И КУЛТУРУ (1970-2014)
Кнїжку
Гавриїл Костельник
З МОЙОГО ВАЛАЛА ИДИЛСКИ ВЕНЄЦ Популарне виданє за младих (2) З нагоди 110-рочнїци виходзеня (1904-2014) финансийно потримала Руска фондация CIP − Каталогизација у публикацији Библиотеке Матице српске, Нови Сад 821.161.1-14 КОСТЕЛЬНИК, Гавриїл З мойого валала : идилски венєц / Гавриїл Костельник. 2. популарне вид. за младих. – Нови Сад : Дружтво за руски язик, литературу и културу, 2014 (Нови Сад : FB print), - 48 стр. ; 21 cm. – (Едиция Литература ; 5) Тираж 400.
ISBN 978-86-85619-35-9 COBISS.SR-ID 290252295
Гавриїл Костельник, З МОЙОГО ВАЛАЛА, Идилски венєц, Популарне виданє за младих (2), Издавач: Друштво за русински језик, књижевност и културу, 21101 Нови Сад, Ћирпанова 27, пф. 55, Tираж: 400 Oбсяг: 3 друкарски табаки, Друковала Друкарня „FB PRINT” Нови Сад, 2014. 064 19 75 281* papugai@open.telekom.rs * 021 453 365, 021 727 342
ISBN 978-86-85619-35-9