1
Құрастырған: Мамырова К. Редакторы:
Махамбетова А.
Қызылорда облысында 2015 жылы аталып өтілетін және еске алынатын күндер тізбегі. /Ә.Тәжібаев атындағы ОӘҒК; Құраст. К.Мамырова. - Қызылорда, 2014. – 87б.
2
Алғы сөз Қызылорда облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы 1988 жылдан бастап, «Қызылорда облысында аталып өтілетін және еске алынатын күндерге ұсынылатын әдебиеттер көрсеткішін» дайындап шығарады. ХХІ ғасырды – қайнаған ақпарат ғасыры десек, өлкенің тарихын білу – осындай ақпарат ағымында жүрген жандарға отанын сүйіп, ұлттық рухының оянуы үшін аса қажет. Осы мақсатта есімдері елге танылған қоғам, мәдениет, өнер, ғылым қайраткерлері, ақын-жазушылар, еңбек ардагерлері мен елін қорғаған батырлардың мерейтойларына арналған даталы күндердің тізбегі жасалынып, қысқаша өмірбаяндық деректер мен суреттері және олар туралы әдебиеттер тізімі жинақталған көрсеткіш оқырмандарға ұсынылып отыр. Әдебиеттерді жан–жақты насихаттап, рухани игілікке айналдыруда және облыстағы көрнекті оқиғаларды хабарлауда бұл көрсеткіштің алатын орны ерекше. Көрсеткіш үш бөлімнен тұрады: бірінші бөлімінде айы мен күні көрсетілген, екінші бөлімінде айы мен күні белгісіз даталардың анықтамасы, ал үшінші бөлімінде әдебиеттер тізімі жоқ даталардың хронологиялық көрсеткіші берілген. Көрсеткіш кітапхана мен мәдениет мекемелеріне, мұғалімдерге, бұқаралық ақпарат құралдары қызметкерлеріне және өлкетану материалдарымен танысқысы келген барша оқырман қауымға арналады.
3
Қызылорда облысында 2015 жылы аталып өтілетін және еске алынатын күндер тізбегі 25 ақпан 1 наурыз 26 наурыз
Суретші әрі ақын Қайырбай Зәкіров 70 жаста (1945) Суретші Шәкірбек Сәменов 65 жаста (1950) Халық ақыны, әнші, композитор Нартай Бекежановтың туғанына 125 жыл (1890-1954) 30 наурыз Жазушы Сейітқұл Оспановтың туғанына 60 жыл (1955-2003) 1 сәуір Кеңес Одағының Батыры Семен Архипович Ларионовтың туғанына 100 жыл (1915-1984) 8 сәуір Қызылорда плотина құрылысының басталғанына 70 жыл (1945) 17-19 сәуір Қызылорда қаласының Қазақ КСР-ның алғашқы астанасы болғанына 90 жыл (1925-1929) 9 мамыр Ауған соғысының жауынгері Батыржан Шалғымбаевтың туғанына 50 жыл (1965-1985) 15 мамыр Еңбек ардагері, Қызылорда қаласының құрметті азаматы Ыдырыс Қалиев 90 жаста (1925) 10 маусым Қызылорда қаласының құрметті азаматы Оразбай Әбішевтің туғанына 85 жыл (1930) 20 маусым Мемлекет және қоғам қайраткері Еркін Әуелбековтың туғанына 85 жыл (1930-1999) 20 маусым Қазақстанның еңбек сіңірген дәрігері Акрам Ыдырысовтың туғанына 110 жыл (1905-1983) 1 тамыз Кеңес Одағының Батыры Владимир Счастновтың туғанына 100 жыл (1915-1944) 17 тамыз Күйші Сламбек Ысқақовтың туғанына 85 жыл (1930-1982) 25 тамыз Социалистік Еңбек Ері Сәлима Жұмабекова 80 жаста (1935) 10 қыркүйек Түрколог ғалым Әуелбек Қоңыратбаевтың туғанына 110 жыл (1905-1986) 13 қыркүйек Кеңес Одағының Батыры Иван Макарович Журбаның туғанына 100 жыл (1915-1962) 15 қыркүйек Қоғам қайраткері Мұхамедғали Сужиковтің туғанына 105 жыл (1910-1999) 18 қыркүйек Журналист, жазушы Жақсылық Рахматулла 70 жаста (1945) 18 қыркүйек Фольклортанушы, түркітанушы Тынысбек Қоңыратбаев 60 жаста (1955) 19 қыркүйек Қазақтың көрнекті сатирик ақыны Асқар Тоқмағамбетовтың туғанына 110 жыл (1905-1983) 21 қыркүйек Ғалым, қоғам қайраткері Бақберген Досмамбетов 70 жаста (1945) 6 қазан Кеңес Одағының Батыры Нағи Ілиясовтың туғанына 95 жыл (1920-1987) 9 қазан Кеңес Одағының Батыры Жәлел Қизатовтың туғанына 95 жыл (1920-1999) 14 қазан Ақын, күйші Мұзарап Жүсіповтың туғанына 110 жыл (1905-1972) 16 қазан Журналист Ұзақ Бағаевтың туғанына 85 жыл (1930-1973) 25 қазан Балалар жазушысы Нәсіреддин Серәлиевтің туғанына 85 жыл (1930-1984) 25 қазан Танымал журналист Дархан Сапаровтың туғанына 80 жыл (1935-1993) 11 қараша Суретші Серік Пірмаханов 75 жаста (1940) 25 қараша Мемлекет қайраткері Бекайдар Жүсіповтің туғанына 95 жыл (1920-2006) 1 желтоқсан Жазушы, журналист Несібелі Рахмет 60 жаста (1955) 27 желтоқсан Ғалым, жазушы Мұхамеджан Қаратаевтың туғанына 105 жыл (1910-1995)
4
-
Айы мен күні белгісіз даталар Батыр Ақтан Ақайұлының туғанына 245 жыл (1770-1854) Би, қоғам қайраткері Досбол шешеннің туғанына 215 жыл (1800-1896) Суретші, қоғам қайраткері Сердалы Бекшораұлының туғанына 195 жыл (1820-1892) Болыс, би Мұңайтпас Лапиннің туғанына 180 жыл (1835-1918) Ақын Мансұр Бекежановтың туғанына 140 жыл (1875-1933 ) Қоғам қайраткері Қоңырқожа Қожықовтың туғанына 135 жыл (1880-1938) Ақын, ауыз әдебиетін жинақтаушы Меңліаяқ Сәрменбайұлының туғанына 135 жыл (1880-1954) Ақын Қуаныш Баймағамбетовтың туғанына 120 жыл (1895-1973) Жырау, ақын Сәрсенбай Бөртебайұлының туғанына 115 жыл (1900-1961) Ақын Нұрсұлтан Жұбатұлының туғанына 115 жыл (1900-1963) Социалистік Еңбек Ері Қасым Бөдеевтің туғанына 115 жыл (1900-1977) Арал қаласының іргесі қаланғанына 110 жыл (1905) Кеңес Одағының Батыры Александр Миннің туғанына 100 жыл (1915-1944) Журналист Жақсылық Бекқожаевтың туғанына 85 жыл (1930-2004) Қызылорда облыстық Нартай Бекежанов атындағы музыкалық драма театрының құрылғанына 60 жыл (1955)
5
5 ақпан
Суретші, ақын Қайырбай Зәкіров 70 жаста (1945)
Суретші Зәкіров Қайырбай 1945 жылы 25 ақпанда Қызылорда облысының Арал қаласында дүниеге келді.1988 жылы Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері атағына ие болды.1965 жылы Алматы қаласындағы О.Таңсықбаев атындағы көркем сурет училищесін, 1968 жылы ҚазПИ (ҚазҰПУ) бітірген. 1968 жылдардан бастап АҚШ, Франция, Португалия, Қытай, Румыния, Йемен, Морокко т.б. елдердегі сурет көрмелеріне қатысқан. 1978-1987 жылдары Қазақстан Суретшілер одағының Қызылорда бөлімшесінің өкілі болды. 1986 жылы Йемен мемлекетінің Сана, Аден қалаларында қойылған «Қазақ графикасы» көрмесін ұйымдастырған. 1992-1995 жылдары Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде кафедра меңгерушісі болды. Қ.Зәкіровтің қатысуымен Әйтеке би кентінде Жанқожа батыр кесенесі, Қызылорда қаласында Келмембет батыр ескерткіші, Н.Бекежанов, М.Көкенов, И.Әбдікәрімов мүсіндері қойылған. Суретші, ақын Қ.Зәкіровтің 2005 жылы «Шалқасынан туған Ай» атты кітабы жарық көрді. 2000 жылы «Жыл адамы-2000» атағына ие болды. Әдебиеттер: Зәкірұлы Қ. Шалқасынан туған ай: Өлеңдер / Қ.Зәкірұлы. – Қызылорда: Тұмар, 2002.- 108 бет. Зәкір Қ. Айдың жаны жалаңаш: Сабыр таптым, жалған-ай; Шырамыта алмай тұрғаным: Өлеңдер //Жұлдыз. – 1997. - №3. – 107 – 109 б. Зәкіров Қ. Ақ парақ немесе бәрі саған...; Өзіңмен танысқалы сенім үзбей...; Қалам – жүрек, қамба қылып қағазды...; Ойларымды жұмырлап...: Өлеңдер //Ленин жолы. – 1984. – 1 август Зәкіров Қ. Балғын бейнең, жауған қарға айналып: Өлеңдер //Сыр бойы. – 1994. – 2 қараша Зәкіров Қ. Біз «Сазгермен» мақтануға тиіспіз: Суретші әрі мүсінші Рүстем Әлжановтың «Сазгер» атты композициясы жайлы / Қ.Зәкіров // Ақмешіт ақшамы.2010. – 29 қазан Зәкіров Қ. Біз бояумен өскен қазақпыз: ҚазКСР Еңбек сіңірген өнер қайраткері, ҚР Көркемөнер академиясының академигі, белгілі суретші Қайырбай Зәкіровпен сұхбат / сұхб. Е.Анықбай // Алаш айнасы.- 2012. – 2 маусым. – 6 б. Зәкіров Қ. Бір басына талай өнер тоғысқан: Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі Қ.Зәкірұлымен сұхбат / Сұхб. Ж.Сұлтанова // Сыр бойы.- 2009.-28 наурыз Зәкірұлы Қ. Кейінгі толқын інілер: Поэзия: Суретші, жыршы туындыларынан //Парасат. – 1992. - №7. – 12 б. Зәкірұлы Қ. Қорқыт атамен сырласу; Дәрменбайға бір үзік сыр; Бекарысым – құлыным; Айдың жаны жалаңаш: Өлеңдер //Дала. – 2005. - №11-12. – 27 б. Зәкіров Қ. Мекенім, сен деп келемін: Туған жер толғауы; Сүрлеуім дайын өрнектен; Айдың жаны жалаңаш; Сауран маңы сары мұң: Өлеңдер //Сыр бойы. – 1992. – 23 маусым Зәкірұлы Қ. «Менің музам – ақ қағаздағы қара қаламның ізі» / әңг. Е.Байтілес // Егемен Қазақстан.- 2013.- 1 қаңтар (№1).- 9 б. Зәкіров Қ. Мөп-мөлдір әлем: Суретшімен сұхбат / Сұхб. Т.Кәрібаев //Заман Қазақстан. – 1995. – 22 қыркүйек. – 7 б. Зәкіров Қ. «Өз бояуымды іздеп жүрмін»: Суретші Қ.Зәкіровпен сұхбат / Әңг. А.Мантаева //Қазақ әдебиеті. - 2005. – 11 қараша Зәкірұлы Қ. Өлеңдер //Қазақ әдебиеті. – 2006. – 14 – 20 сәуір (№15). – 8 – 9 б. 6
Зәкіров Қ. Толағай тұлға, текті едің: Ержігіт Бозғұловқа арналған өлең //Халық. – 2009. – 15 қаңтар. – 10 б. Зәкіров Қ. Тұнба талантқа бай өлке: Облыс суреткерлері 60 жылдық қарсаңында //Ленин жолы. – 1980. – 2 июль Зәкірұлы Қ. Түн ұйқымды төрт бөліп: Нарды барға шөгердім; Мәшһүр еді есімің (Рүстем Жабайға): өлеңдер / Қ.Зәкірұлы // Жұлдыз. - 2009.- № 10.- 87-89 б. Зәкірұлы Қ. «Түркі халқының жүрегін ашатын кілт – Қорқыт пен Жанкент»: Қазақстан суретшілер одағының мүшесі Қайырбай Зәкірұлымен сұхбат / сұхб. Н.Көбегенұлы // Әлімсақ.- 2013. - №9. – 13 – 19 б. *** Зәкіров Қайырбай: Өмірбаяны //Сыр елі.Қызылорда облысы: Энциклопедия / Құраст. Б.Аяған.- Алматы,2005.-251б. Зәкіров Қайырбай //Сыр өңірінің мәдениеті: Тарихи-анықтамалық басылым.- Алматы: ARNA - b, 2009.- 157 б. Зәкіров Қайырбай Қонысбайұлы //Сырдың сырлы бояулары – Волшебные краски Сыра – Мagic colours of the Kyzylorda: Альбом.- Алматы: Кітап, 2007.-50 б. Зәкіров Қайырбай //Тамыры терең, тарихы кенен – Қазалы. – Алматы: Телеарна, 2008. – 226-227 б. Әбдіразақов Қ. Құлпыру: Қайырбай Зәкіров //Әбдіразақов Б., Ертаев Қ. Сыр саңлақтары. – Алматы: Өнер, 1985. – 118 – 126 б. Қайырбай Зәкіров //Қазалы. – Астана: Фолиант, 2013. – 228 б. Мәкеналы Ж. Теңізден бе, Сырдан ба?!: Өнер қайраткері Қайырбай Зәкіровке арналған өлең //Мәкеналы Ж. Жиырма бірінші ғасырға аманат. – Қызылорда: Тұмар, 2007. – 145 б. Рахмет Н.Т. Бейнелеу өнерінің бәйтерегі: Қайырбай Зәкіров туралы //Рахмет Н.Т. Мен табынған талант: Мақалалар мен очерктер. – Қызылорда, 2001. – 6-11 б. Азаматқызы А. Буырқанған бояулар: Суретші Қ.Зәкіров туралы / А.Азаматқызы // Мәдени мұра. - 2009. - №4. - 97-98 б. Ауыпбаев Ж. Шабыт траекториясы: [График - суретшi Қ.Зәкiров туралы] // Халық кеңесі.- 1995. – 19 қазан; Егемен Қазақстан.- 1996. - 6 қараша Аяшұлы Д. Құс жолына енген ес: Суретші Қайырбай Зәкіров туралы / Д.Аяшұлы // Сыр бойы.- 2011. – 19 шілде – 6 бет. Аяшұлы Д. Суретпен өлең, өлеңмен сурет салған: Суретші Қайырбай Зәкіров туралы / Д.Аяшұлы // Сыр бойы.- 2005. – 19 ақпан Әбдіразақов Б. Құлпырған бояулар: График Қ.Зәкіров туралы //Соц. Қазақстан. – 1982. – 25 август Әлиханұлы Ж. Өнерлiнiң өзегi талмас: [Танымал суретшi, белгiлi ақын Қ.Зәкiров туралы] // Қазақ Елi.- 1995.- 5 қазан (N15).- 8-9 б. Әрен Р. Қылқалам иесінің «Құс жолы»: Ә.Қастеев атындағы мемл. өнер мұражайында суретші Қ.Зәкіровтыі «Құс жолы» атты альбомының тұсаукесері өтті //Алматы ақшамы. – 2011. – 25 маусым. – 19 б. Әшірбекұлы Қ. Қайырбай қаламының құдіреті: Суретші Қ. Зәкіров жайлы //Ақмешіт апталығы. – 2011. – 22 қыркүйек. – 7 б. Бәйменов Ә. Бояумен өрілген сырлар: Жас суретші Қ.Зәкіров жайлы //Лениншіл жас. – 1981. – 4 июнь Бекмағанбетов Ш. Құс жолына шомылдырған құдірет: Суретші, ақын Қ.Зәкіров өлеңдері туралы //Ақмешіт апталығы. – 1999. – 10 желтоқсан Бодаубай А. Сыр бойынан түлеп ұшқан суретші: Ә.Қастеев атындағы өнер мұражайында Қ.Зәкіровтің 60 жылдық мерейтойына арналған жеке көрме өтті //Қазақ Елі. – 2005. – 23 қараша 7
Гадеева Ф. Қайырбай Зәкіров: Суретші //Білім және еңбек. – 1986. - №2. – тысының 3 беті Данабаев Қ. Өнерде де құлдық пен еркіндік бар: Суретші Қ.Зәкіров //Сыр бойы. – 2005. – 4 желтоқсан Жүніс Ерлан. Қайырбайдың «Құс жолы»: Ә.Қастеев атындағы мемлекеттік өнер мұражайында суретші Қ. Зәкіровтің «Құс жолы» альбомының тұсаукесері өтті //Айқын. – 2011. – 24 маусым. – 5 бет Кәрібай, М. Қайырбек Зәкіровке арнау: Суретші Қ.Зәкіровке арналған өлең / М.Кәрібай // Ел тілегі.- 2014. - 19 ақпан (№ 8). - 8 б. Қайырбай Зәкірұлы: Суретші Қайырбай Зәкірұлы және оның туындылары жайлы // Денсаулық.- 2013. - №6. -16-17 б. Қожабергенов Ж. Сыр шертеді қыл қалам: Суретші Қ.Зәкіров туралы //Ленин жолы. – 1986. – 26 октябрь Құс жолындай сырлы әлем: Қ. Зәкіровтің «Құс жолы» альбомы мен шығармашылық көрмесі туралы //Мәдениет. – 2011. №9. – 30 б. Облыс әкімінің 2008 жылғы стипендиаттары // Сыр бойы.- 2008. - 1 қаңтар. - 2 б. Рахметова Н. Әр алуан әсер. Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген қайраткері, суретші Қ. Зәкіровтің творчествосы туралы //Лениншіл жас. – 1988. – 9 сентябрь Зәкірұлы Қ. Бір басына талай өнер тоғысқан: Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі Қайырбай Зәкірұлымен сұхбат / Сұхб. Ж.Сұлтанова //Сыр бойы. – 2009. – 28 наурыз Зәкіров Қ. Суретші сезімі: Қазақстанға еңбегі сіңген өнер қайраткері Қайырбай Зәкіровпен әңгіме / Әңг. Қ.Шәрібекұлы //Сыр бойы. – 2003. – 22 ақпан Сыдық Қ. Қайырбайдың әлемі: Суретші Қ.Зәкіров // Ақмешіт апталығы. – 2000. – 22 қыркүйек Сыдықов Қ. Бояулар сыр шашқанда: Қ.Зәкіров //Ленин жолы. – 1985. – 27 апрель Сыдықов Қ «Қараңғыға алаңмын» немесе суретші Қайырбай Зәкіров жайлы бір үзік сыр //Халық кеңесі. – 1993. – 12 мамыр Ұрпақ жанарындағы ұлылық: Суретші Қ.Зәкіров жайлы //Сыр бойы. – 1996. – 16 қараша
1 наурыз
Суретші Шәкірбек Сәменов 65 жаста (1950)
Суретші Сәменов Шәкірбек Әбдіғаппарұлы 1950 жылы 1 наурызда Тереңөзек кентінде дүниеге келген. 1975 жылы КСРО Жас Суретшілер одағының мүшелігіне қабылданады. 1981 жылдан Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі. 1971 жылы ҚазПИ (ҚазҰПУ) бітірген. 1972 жылдан бүгінге дейін Қызылорда көркемсурет шеберханасында жұмыс істейді. Осында кәсіподақ комитетінің төрағасы, шығармашылық секцияның жетекшісі, көркемдік кеңесші сияқты қызметтерді атқарды. 1974 жылдан республикалық, бүкілодақтық және шетелдердегі көрмелерге қатысып келеді 1988 жылы Қазақстан Суретшілер одағының ХІІ съезінде Қазақстан Суретшілер одағының басқарма мүшесіне сайланды. Осы съезде Қазақстан суретшілер одағының Қызылорда облыстық көркемсурет шеберханасының өкілі болып тағайындалды. 1990 жылы Қазақстан Суретшілер одағының Қызылорда бөлімшесінің бірінші төрағасы болып сайланды. 1989-1990 жылдары «Арал» Бүкілодақтық шығармашылық тобына жетекшілік етті. Ш.Сәменов театрлардағы драмалық қойылымдарды безендірген. Туындылары Ә.Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайынан, Қазақстан Республикасы Мәдениет 8
министрлігінің қорынан және «Өнер» көрме дирекциясының, Германия, Канада және тағы басқа елдердің жеке коллекция қорларынан орын алған. Әдебиеттер: Сәменов Шәкірбек //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005. - 442 бетте Сәменов Шәкірбек Әбдіғаппарұлы //Сырдың сырлы бояулары=Волшебные краски Сыра=Мagic colours of the Kyzylorda: Альбом.- Алматы: Кітап, 2007. – 110 б. Алпысбаева Б. Бояуы қанық суреттер: Ш.Сәменов туралы //Ақмешіт апталығы. – 2004. – 10 қыркүйек Асанұлы Жәнібек. Талғамы биік талант: Суретші Шәкірбек Сәменов туралы //Тіршілік тынысы. – 2010. – 8 желтоқсан Әбдіразақов Б. Өмір өрнегі: Суретші Ш.Сәменов туралы //Социалистік Қазақстан. – 1988. – 27 март Облыс әкімінің 2008 жылғы стипендиаттары // Сыр бойы.- 2008. - 1 қаңтар. - 2 б. Сұлтанқызы С. Шығармашылық кеш: Қылқалам шебері Ш.Сәменов 60 жаста //Ел тілегі. – 2011. – 20 қаңтар Сәменов Ш. «Тылсым дүниемен тілдескім келеді»: Суретші Шәкірбек Сәменовпен сұхбат / Сұхб. Р.Исақызы //Ақмешіт апталығы. – 1999. – 17 қыркүйек Шерниязова, Ж. Сурет өнерінің сан-қыры паш етілген күн: Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі Шәкірбек Сәменовтің сурет көрмесі жайлы / Ж. Шерниязова //Ақмешіт апталығы.- 2014. - 27 ақпан (№ 8). - 4 б.
26 наурыз
Халық ақыны, сазгер, әнші Нартай Бекежановтың туғанына 125 жыл (1890-1954)
Халық ақыны, әнші, сазгер Бекежанов Нартай 1890 жылы 26 наурызда Шиелі ауданы, Бестам қонысында туған. 1939 жылы Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері атағын алған. Он жасынан ән салып, өлең шығара бастаған. Әлеуметтік мазмұндағы өлең-толғауларымен (Сараң байға, Мырзалық емес, Жүсіпов МұзарапЖесір дауы, Бір қойшыға, Сүйінші, Сыр, Ақ алтынды аймағым, Колхозшыларға, Мұзбалақтар т.б.) Сыр бойына жас кезінен танымал болады. 1936 жылдан Қызылордада ұйымдастырылған концерттік эстрада бригадасы құрамында өнер көрсетті. 1939 жылы Мәскеудегі Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы көрмесінің ашылу құрметіне арналған этнографиялық концертке, 1949 жылы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне, 1939, 1944 жылғы республикалық ақындар айтыстарына қатысқан. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында арнаулы концерттік бригада ұйымдастырып, халықтың рухын көтеруге белсене атсалысты. Нартай ақын сырнаймен, домбырамен ән, терме, толғау, жыр айтатын, айтыс дәстүрін дамытқан, өзінің бірегей ән-жыр мектебін қалыптастырған сазгер, ақын, халық әндерін және өз әндерін орындау шеберлігімен қазақ өнерінің тарихында қалған. Оның «Толқын», «Нартай сазы», «Ахау, жалған», «Нартайдың әні» т.б. әндері ұлттық ән өнерінің алтын қорына қосылды. Оның бірнеше шығармалары жеке кітап болып жарық көрді. «Құрмет белгісі» орденімен, медальдармен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамотасымен марапатталған. 1970 жылы Қызылорда облыстық қазақ драма театрына Н.Бекежанов есімі берілген. Осы облыстағы Шиелі 9
ауданында Бекежанов ауылы бар. Нартай Бекежанов 1954 жылы 17 желтоқсанда Алматы қаласында дүние салды. Әдебиеттер: Бекежанов Н. Аманат / Н.Бекежанов.- Алматы: Жазушы,1990.- 272 б. Бекежанов Н. Аманат: Өлеңдер, айтыстар мен дастандар / Н.Бекежанов; Жауапты ред. Б.Кәрібозұлы. - Астана: Фолиант, 2009.- 328 б.- (Сырдария кітапханасы) Бекежанов Н. Өлеңдері мен айтыстары / Н.Бекежанов.- Алматы: Қазақ мем. көркем әдебиет баспасы, 1956.- 154б. Бекежанов Н. Өсиет: Өлеңдері, айтыстары. / Н.Бекежанов.- Алматы: Жазушы, 1982.- 144 б. Бекежанов Н. Тыңда менің сөзімді тыңда халқым / Н.Бекежанов.- Қызылорда: Полиграфия, 2004.- 164 б. Бекежанов Н. Өлеңдері //Пернедегі термелер: Қазақ совет халық ақындарының шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1965. – 109 – 111 б. Нартайдың әні: Әні мен сөзі Н.Бекежановтікі //Сыр әуендері: Облыс сазгерлерінің туындылары. – Қызылорда: Алтын Орда, 2000. – 6 – 7 б.: нотасымен Бейбітшілік: Әні мен сөзі Н.Бекежановтікі //Сыр әуендері: Облыс сазгерлерінің туындылары. – Қызылорда: Алтын Орда, 2000. – 8 – 9 б.: нотасымен Қазанқап пен Нартайдың айтысы //Айтыс. – Алматы: Жазушы, 1966.- 3 том. – 139 145 б. Нартай әні: Ән / Сөзі Жүсіп Қыдыровтікі, әні Өркен Исмаилдікі //Өскен өңір. – 2010. – 6 қазан. – 4 б. *** Болатбеков Ө Нартай //Болатбеков Ө. Жусанды даланың жұпар иісі. – Алматы,2009. – 85-87 б. Бекежанов Нартай //Иманғалиев С. Астаналардағы көшелер - Улицы столиц - Streets of capitals / Cәбит Иманғалиев. – Алматы, 2013.- 50 бет.- (қазақша, орысша, ағылшынша) Бекежанов Нартай //Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық - Алматы: «Аруна», 2005.- 125 б. Бекежанов Нартай //Қазақстан. Ұлттық энциклопедия /Бас ред. Ә.Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1999.- Т.2. - 254 б. Бекежанов Нартай //Қазақстан жазушылары / Құраст. С.Қамшыгер,Қ.Жұмашева. – Алматы: Ан Арыс, 2009. – 95 б. Бекежанов Нартай //Қазақстан жазушылары : XX ғасыр: Анықтамалық / Құраст. Е.Дүйсенбайұлы, А.Естен, Қ.Омарұлы ж.б.- Алматы: Ана тілі, 2004.- 78-79 б. Бекежанов Нартай //Советтік Қазақстан жазушылары: био-библиографиялық анықтамалық. – Алматы: Жазушы, 1987. – 126-127 б. Бекежанов Нартай // Сыр елі. Қызылорда облысы: Әнциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 167 б. Нартай Бекежанов (1890-1954): [Өмiрбаяны, өлеңдерi берiлген] //Ата мекен.- Алматы: Қайнар.- 1998.-135-141 б. Дәулетұлы А. Нартай Бекежанов //Дәулетұлы А. Нұрлы жол.–Қызылорда,2010. – 73б. Достияров А. Өздерiң бiлер Нартаймын: Естелiктер.- Алматы: Өнер, 1994.- 144 б. Еңсегенов Т. Нартай сал //Еңсегенов Т. Сыр бойы ақын-жазушылары: Әдеби зерттеу. – Алматы: Білім, 2000. – 167-180 б. Мәуленов С. Сыр сүлейі //Мәуленов С. Сыр мен жыр. – Алматы: Жалын,1991. – 263266 б. Өздерің білер Нартаймын: Ақын туралы естеліктер / Құраст. Ақынның ұлы Махмұт Нартаев.- Алматы: Білім,2007.- 288 бет+16 бет суреттер.- (Әдеби мемуарлар) 10
Сопыбеков А. Нартай Бекежановқа: Өлең // Сопыбеков А. Дөңгеленген дүние: Өлеңдер мен поэмалар.- Астана: Фолиант, 2008.- 137-138 б.- (Сырдария кітапханасы) Айып А. Нартай мұрасы-халық қазынасы / А.Айып // Өскен өңір. - 2010. -18 қыркүйек Ақын Нартай 80 жаста //Өскен өңір. – 1970. – 26 март Алдабергенов Ж. Өздерің білер Нартаймын //Өскен өңір. – 1988. – 22 сент. Алматов А. Ақын, сазгер, әнші Н.Бекежановтың шығармашылық, мұрагерлік сипаты / А.Алматов // Әлімсақ.- 2010. - №11. - 6 б. Асабаев З. Нартай ақын келген күн: Жыршы, әнші Нартай Бекежанов туралы естелік / З.Асабаев. //Мәдениет.- 2011. - №4. - 46 - 48 б. Ахметжанов М. Өнер саңлағы //Ленин жолы. – 1990. – 31 тамыз Аюпов Н. Басыңды кір шалдырмай күтіп ұста //Өскен өңір. – 1989. – 8,10,13 июнь Әбдібаев Ш. Асқан әнші, алымды ақын //Ленин жолы. – 1990. – 10 тамыз Әбдібаев Ш. Әнші-ақын //Ленин жолы. – 1980. – 26 март Әбдібаев Ш. Жыр дүлділі //Ленин жолы. – 1985. – 26 март Әбдібаев Ш. Сері ақын, сексен әннің басын қосқан //Өскен өңір. – 1989. – 2 декабрь Әбіл Е. Нар тұлғалы Нартай: Н.Бекежанов-120 / Е.Әбіл // Егемен Қазақстан.- 2010.9 қазан. - 6 б. Әбілов Ж., Ысмайылов Қ. Ақын жайлы сөз қозғасақ //Ленин жолы. – 1990. – 17 шілде Батырбаев Р. Нарекең еді-ау наркескен //Ленин жолы. – 1990. – 6 қыркүйек Батырбеков А. Нартайдың белгісіз әні табылды / А.Батырбеков // Өскен өңір.- 2014. - 12 шілде (№ 49). - 4 б. Бәйімбетов О. Сыр елінің бұлбұлы //Ленин жолы. – 1980. – 26 март Бұлдыбаев А. Өздерің білер Нартаймын //Қазақ әдебиеті. – 1990. – 6 шілде – 11 б. Бүкіров С. Нартай мен Тайжан //Ленин жолы. – 1974. – 23 январь Достияров А. Дарқан көңіл. Ақыннан алған әсер //Ленин жолы. – 1990. – 12 наурыз Достияров А. Нарекең – нағыз нар екен //Өскен өңір. – 1989. – 5 янв., 14,16 март Достияров А. Өлеңмен өрілген өмірлер: Жазықсыз жазаланған ардақты азамат Қ. Жайлыбаевтың өмірі мен оған Нартай ақынның арнап шығарған жырлары жайлы әңгіме-естелік //Ленин жолы. – 1991. – 26 ақпан Достияров А. Соңғы сұхбат //Ленин жолы. – 1990. – 6,7 шілде Елемесова А. Асыл аға: Н.Бекежановқа арналған өлең //Ленин жолы. – 1990. – 1 қырк. Елтай Н. Нартай әндері арқа аспанында қалықтады: Әнші, сазгер Нартай Бекежановтың құрметіне "Өздерің білер Нартаймын" атты республикалық әнші, жыршылардың бірінші өнер байқауы болып өтті / Н.Елтай // Сыр бойы.- 2012. - 22 мамыр. - 1-2 б. Елтай Н. Өздерiң бiлер Нартаймын: Н.Бекежановтың туғанына - 117 жыл //Сыр бойы. - 2007. - 28 ақпан. - 1, 3 б. Еңсегенов Т. Дарынға өз тұғыры жарасады //Ленин жолы. – 1990. – 29 тамыз Ергешбайұлы А. Семсер тілді Сыр сүлейі: Нартай ақынның сатирасы хақында. Н.Бекежанов-120 / А.Ергешбайұлы // Ақмешіт апталығы.- 2010.-7 қазан.-3 б. Есмаханов С. Ақынмен алғашқы кездесу //Ленин жолы. – 1990. – 28 наурыз Есмаханов С. Жыр дүлдүлі //Ленин жолы. – 1980. – 26 март Жаппархан Ө. Ақтангер сөздің жүйрігі: Айтыс ақыны, әнші Н.Бекежанов туралы / Ө.Жаппархан. // Сыр бойы.- 2010. - 25 қыркүйек; Сырдария.- 2010. - №4. - 93 - 97 б. Жаппархан Ө. Ауылдағы ақын мұражайы: [Қызылорда обл. Шиелi ауд. Нартай ауылында ашылған ақын, әншi, сазгер Н.Бекежановтың мұражайы туралы] // Егемен Қазақстан. - 1995. - 7 қаңтар Жаппархан Ө. Сыр өңірінің саңлағы: Ақын Нартай Бекежановтың айтыскерлігі жайлы / Ө.Жаппархан //Айқын.- 2010. - 8 қазан - 5 б. Жұматова М. Дауылпаз: Өлең //Сыр бойы. – 2000. – 24 наурыз 11
Жұматова М. Өшпес әнмен тозбас жырдың иесі //Ленин жолы. – 1980. – 28 март Жүніс Е. О, Нартай, шешен таңдай, қасқа маңдай!..: Астанада Сыр сүлейі, жыр дүлдүлі Нартай Бекежанов атындағы "Өздерің білер Нартаймын!" атты республикалық әнші-жыршылар байқауы болып өтті / Е.Жүніс // Айқын.- 2012. - 22 мамыр - 7 б. Жыр дүлдүлдері Нарекең жайлы //Ленин жолы. – 1990. – 31 тамыз Киікбаев М. Дарқан талант //Ленин жолы. – 1970. – 26 март Киікбаев М. Жүлделі жүйрік Нарекең //Ленин жолы. – 1980. – 26 март Көкенов М. Аңызға айналған есім //Ленин жолы. – 1990. – 31 тамыз Қалдыбайқызы Ш. Өздерің білер Нартаймын: Н.Бекежанов-120 / Ш.Қалдыбайқызы // Қазақстан - ZAMAN.- 2010.-15 шілде Қоңқабаев Е. Ақын Нартайға: Өлең //Коммунизм жолы. – 1970. – 11 июнь Құрбан Қ. Көмейінде көркем сөз кестелеген: Нартай Бекежанов туралы / Қ.Құрбан // Сыр бойы.- 2004. - 21 желтоқсан Мәжитов Ә. Нартайдың бір кеші: Әнші-композитор, Сыр сүлейлерінің бірі, Қазақ ССР-іне еңбек сіңірген өнер қайраткері, атақты ақын Нартай Бекежанов туралы естелік әңгіме / Ә.Мәжитов // Сыр бойы.- 2012. - 13 желтоқсан.- 4 б. Мәжитов Ә. Нартайдың бір кеші және үш арманы / Ә.Мәжитов // Әлімсақ.- 2014. №1. - 24 - 28 б.; №2. - 24 - 28 б.; № 3. - 26 - 27 б. Мәуленов С. Сыр сүлейі: Сыр бойының өнер саңлағы Нартай Бекежанов жайлы естелік //Әлімсақ. – 2010. - №11. – 7-9 б. Молжігітұлы А. Ұстазыма: Өлең //Сыр бойы. – 2000. – 24 наурыз; Әлімсақ.- 2010. - №11. - 9 б. Нартайұлы М. Жыр алыбы Жамбыл мен Нартай / М.Нартайұлы // Жалын.- 2006.N4.- 55-59б. Нартаев М. "Өлуге тиiс емес ақын адам...": Ақын, жезтаңдай әншi Нартай Бекежановтың ұлының естелiгiнен үзiндi // Қазақ Елi.- 2005. - 30 қараша (N47-48) - 9 б.; 7 желтоқсан (N49).- 7 б.; 14 желтоқсан (N50).- 7 б.; Дала.- 2005.- N8-9.- 18-21б Нартайұлы М. Өздерiң бiлер Нартай ғой: [Ақын Н.Бекежанов туралы] // Түркiстан.1997.- 2 сәуiр Нартайұлы М. Шашасына шаң жұқпаған Нартай ақын: Н.Бекежановтың туғанына 115 жыл / М.Нартайұлы. //Жалын.- 2006.- N4.- 52-54б. Нұриддинұлы А. Астанада асқақтады Нартай әні: "Өздерің білер Нартаймын" атты республикалық әнші, жыраулардың өнер байқауы болып өтті / А.Нұриддинұлы //Өскен өңір.- 2012. - 26 мамыр. - 1 б. "Өздерің білер Нартаймын!": "Өздерің білер Нартаймын" атты әнші, жыршылардың І республикалық конкурсы жайлы // Астана ақшамы.- 2012. - 22 мамыр. – 9 б. Рахматулла Ж. Нартай мен Манап: Ұстаз бен шәкірт / Ж.Рахматулла // Өскен өңір. - 2010.-18 қыркүйек Рүстемов М. Баба туралы толғау / М.Рүстемов // Сыр бойы.- 2007.-26-27 наурыз Рүстемов М. Жырлап өткен Нартай еді //Сыр бойы. – 2000. – 11 қаңтар Рүстемов М. Нартайдың соңғы күндерi: Халық ақыны Н.Бекежанов туралы // Қазақ әдебиетi. - 1971.- 7 май Рүстемов М. Сыр бұлбұлы //Ленин жолы. – 1975. – 28 ноябрь Сәдібекұлы А. Дала ақыны туралы дастан: О.Сәрсенбаевтың «Шамшырақ» романы Нартай Бекежанов жайында //Сыр бойы. – 1992. – 24 қараша Сәкен С. Өздерің білер Нартаймын!.: "Өздерің білер Нартаймын!" атты әншіжыршылар байқауы жайлы / С.Сәкен // Алаш айнасы.- 2012. - 23 мамыр. - 5 б. Сәрсенбаев А. Жүрген жерi ән мен жыр едi: [Н.Бекежановтың туғанына 100 жыл толу қарсаңында] // Ленин жолы.- 1990. - 31 шiлде Сәрсебаев О. Топ жарған жүйрік //Соц. Қазақстан. – 1990. – 27 наурыз Сәрсенбай О. Жүлделі жүйрік еді //Қазақ әдебиеті. – 1980. – 21 март 12
Сәулебеков Д. Нартай аға жайлы есте қалғандар //Өскен өңір. – 1989. – 16 декабрь Сейдеханов К. Сыр саңлағы //Қазақ әдебиеті. – 1965. – 8 октябрь Сейілова А. Нартайдың әні - басым, жыры - жасын: Елордада "Өздерің білер Нартаймын" деген атпен әнші-жыршылардың байқауы өтті / А.Сейілова // Егемен Қазақстан.- 2012. - 22 мамыр. - 9 б. Сыдық Қ. Нартай ақынның мерейтойы: [Ақын Н.Бекежановтың 110 ж. мерейтойы Қызылорда обл. кеңiнен аталып өткендiгi туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 27 мамыр Тәжібаев Ә. Есімдегілер //Өскен өңір. – 1988. – 26 март Тәжібаев Ә. Нартай: Өлең //Ленин жолы. – 1980. – 26 март Тебегенов Т. Дарын боп талғамайды //Білім және еңбек. – 1987. - №12. – 39 б. Тебегенов Т. Нартай ақынның айтыстары // Ақмешіт апталығы.- 2010.-5 тамыз Тебегенов Т. Нартай айтыстары //Өскен өңір. – 1989. – 19,24,26 октябрь Тебегенов Т. Нартай ақынның мұрасы - рухани мәдениет қазынасы / Т.Тебегенов // Халық.- 2010.-5 тамыз.-5 бет, 12 тамыз.-5 б. Тебегенов Т. Нартайдың дастандары //Өскен өңір. – 1986. – 16,19,21 август Тебегенов Т. Нартай Бекежанов – ұлт мәдениетінің қайраткері //Әлімсақ. – 2010. №11. – 10-12 б. Тебегенов Т. Өздерің білер Нартаймын / Т.Тебегенов // Ана тілі.- 2010.-19-25 тамыз Тебегенов Т. Тербеткен бала күннен жыр бесігін: Нартай ақынның айтыстары туралы / Т.Тебегенов. //Түркістан.- 2010.-12 тамыз Төленбаева К. Нартай сырнайының мұрагері: Әншімен сұхбат / Сұхб. Б.Тұрмағамбетова //Егемен Қазақстан.- 2012. - 12 мамыр - 7 б. Үмбет Ә. Тұғырлы тұлғалар қалдырған дүниелерді қашан толыққанды түгендей аламыз?: Шиелі ауд. Нартай Бекежанов атындағы мұражайда Нартайдың өз дауысымен айтылған әндері сақталмаған / Ә.Үмбет // Алаш айнасы.-2012. - 19 мамыр - 1,3 б. Шадаұлы Ә. Нартай ақын біздің үйде болған: Естелік / Ә.Шадаұлы // Сыр ардагері. - 2014. - 12 сәуір (№ 8).- 3 б. Шағырұлы Б. Өздерiң бiлер Нартаймын...: Н.Бекежанов туралы естелiк - толғау // Сыр бойы.- 2004.- 2 қарашы.- 4 б. Ысымұлы А. Сүлейлердiң сүйрiгi // Егемен Қазақстан.- 2012.- 18 мамыр.- 9 б.
30 наурыз
Жазушы Сейітқұл Оспановтың туғанына 60 жыл (1955-2003)
Жазушы Сейітқұл Оспанов 1955 жылы 30 наурызда Қазалы кентінде дүниеге келді. 1977 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген. «Жалын», «Мектеп» баспаларында, «Пионер», «Зерде», «Парасат» журналдарында, «Жетісу» газетінде жұмыс істеді. 1994-2003 жылдары Қазақстан Республикасы Үкіметінің аппаратында аударма секторын басқарды. «Қазақойл» ұлттық мұнай – газ компаниясында қызмет етті. С.Оспанов «Бәйге», «Ащы қауын, тәтті қауын», «Күн көтерілген шақ» жыр-жинақтарын, «Ағаш ат», «Бақытты үй», «Самый сладкий день», «Құлдар көтерілісі» атты проза кітаптарының авторы. Жазушы С.Оспанов 2003 жылы 4 қарашада дүниеден озды. Әдебиеттер: Оспанов С. Ағаш ат: Әңгімелер, ертегілер, мысалдар, повестер. – Алматы: Жазушы, 2003. – 240 б. – (Қазақ балалар әдебиетінің қазынасы) 13
Оспанов С. Ащы қауын, тәтті қауын: Өлеңдер. – Алматы: Жалын, 1984. – 40 б. Оспанов С. Бақытты үй: Әңгімелер. – Алматы: Жалын, 1987. – 176 б. Оспанов С. Күн көтерілген шақ. – Алматы: Жалын, 1981. – 55 б. Оспанов С. Құлдар көтерілісі: Хикаяттар, әңгімелер, сықақ әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 2005. – 216 б. – (Қазіргі қазақ прозасы) Оспанов Сейітқұл. Сопының ғұмыры: Повестер мен әңгімелер / С.Оспанов.Астана: Елорда, 2002.- 288 б. *** Оспанов Сейітқұл //Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық - Алматы: «Аруна», 2005.- 420 б Оспанов Сейітқұл //Қазақстан жазушылары / Құраст. С.Қамшыгер, Қ.Жұмашева. – Алматы: Ан Арыс, 2009. – 316 б. Оспанов Сейітқұл //Қазақстан жазушылары : XX ғасыр: Анықтамалық / Құраст. Е.Дүйсенбайұлы, А.Естен, Қ.Омарұлы ж.б.- Алматы: Ана тілі, 2004.- 247 б. Оспанов Сейітқұл // Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 414 б. Оспанов Сейітқұл //Тамыры терең, тарихы кенен – Қазалы. – Алматы: Телеарна, 2008. – 210 б. Байменше С. Жадымдағы жарық: эссе // Қазақ әдебиетi.- 2012. - 16 - 22 наурыз (№11). - 10 б. Сейітқұл Оспанов: Қазанама //Сыр бойы. – 2003. – 4 қараша Сыршыл жүрек, сырбаз мiнез жан едi...: Сейiтқұл Оспанов. Қазанама // Егемен Қазақстан.- 2003.- 4 қараша( N289).- 5 б. Түменбай Қ. Суыт жолаушы: Қаламгер Сейiтқұл Оспанның өмiрден озғанына бiр жыл // Қазақ әдебиетi.- 2004.- 27 тамыз (N34).- 14 б. 1 сәуір
Кеңес Одағының Батыры Семен Архипович Ларионовтың туғанына 100 жыл (1915-1984)
1915 жылы 1 сәуірде Татарстан Республикасының Черемшан селосында дүниеге келген, ұлты мордвин. 1940 жылы Армия қатарына әскери борышын өтеп келгеннен кейін, Қызылорда қаласындағы электромонтерлер курсында оқиды. Соғысқа барғанға дейін осы мамандық бойынша жұмыс істейді. 1941 жылы Қызылорда қалалық әскери комиссариаты арқылы майданға аттанып, артиллериялық взводтың командирі шенінде соғысқа қатысқан. 1943 жылғы 16 қазанда Днепр өзенін көктөй өтіп, Гомель облысының Щитцы деревнясы ауданында жау плацдармын талқандап, жау қолындағы билікті тартып алып, осы шайқас үстінде бірнеше ондаған гитлершілерді жер қаптырды. Осы ерлігі үшін Семен Архипович Ларионов 1943 жылдың 30 қазанында Кеңес Одағының Батыры атағына ие болды. Соғыстан кейін Жамбыл облысының Мерке ауданында партия органдарында қызмет атқарды. Әдебиеттер: Ларионов Семен //Айбын: Энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 532 б. 14
Ларионов Семен //Ерлікті сүйген ел нұрлы. – Алматы: Аrna-b, 2010. – 46 б. Ларионов Семен Архипович //Қазақстандық Кеңес Одағының Батырлары: Энциклопедиялық жинақ. – Алматы: Өнер,2010. – 142-143 б. Ларионов Семен //Қалиев Ы., Айдосов А. Ұлы Жеңістің 60 жылдығы ерлік пен елдігіміздің мерекесі. – Қызылорда: Тұмар, 2005. – 53-54 б. Ларионов Семен Архипович //Совет Одағының Қазақстандық Батырлары. —Алматы, 1969. — 1 том. - 453-454 б. Ларионов Семен Архипович //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС, 2005. – 351 б. Ларионов Семен Архипович //Боздақтар. Қызылорда облысы. - Алматы,1995. - Т.2. 10 бетте Сыр елінің қаһарман ұлдары //Сыр бойы.- 2014. - 7 мамыр (№ 64/65). - 4 б.
8 сәуір
Қызылорда плотина құрылысының басталғанына 70 жыл (1945)
Ұлы Отан соғысы аяқталмай жатып 1945 жылы Қызылорда плотинасының құрылысы облыс құрылысшыларының асарымен басталып, 1956 жылы тамыздың жиырмасы күні пайдалануға берілді. Дүниежүзінің тәжірибесінде кездеспеген Сырдария өзенінің ұйығына соғылатын, Орта Азиядағы ірі су құрылысы - Қызылорда плотинасын соғыстан кейінгі таршылық заманда жан азабымен соққан, облысымыздың кемпіршалдары мен бала-шағалары, бірлі-жарым майданға жарамай келген мүгедектер екенін кейінгі жастар біле бермейді. Тасбөгет кенті жарты ғасырдан астам еліміз бен жерімізге өмір, ырыс беріп тұрған, келешек ұрпақ ырысын молайтатын Қызылорда су торабын өмірге әкелген аруақтардың киелі тарихи мекені, Қызылорда су торабының бөлінбейтін бір тұтас бөлігі. Оны су торабымен бірге шежіресі ұшан теңіз, Сырдың қыры мен сырының мұрабағына айналдыру өскелең өмір талабы. Тасбөгет бөгеті - Тасбөгет кентінің жанында, Сырдария өзеніне салынған. Құрылысы 1945 жылы басталып, 1956 жылы аяқталады. Бөгеттің өткізгіштігі 1750 м3/с. Тасбөгет бөгетінен су алатын сол жағалық каналдың су өткізгіштігі 226 м/с, оң жағалық каналдікі 110 м/с барлық көлемі 2096 м/с., апатты деңгейі 129,37 м. қалыпты тірек тұратын деңгейі 128,80 м., бөгет суы төменгі арынды типке жатады. Су өткізгіш қаусырманың саны 5, әр қаусырманың ені 14 м., толық биіктігі 10,8 м., судың қалыпты тіреуі 6,0 м., құрылыстың ені 150,6 м., баланстық құны 189,8 млн. теңге. Сол жағалық алқапта 8,7 мың га. жер суарылады. Әдебиеттер: Қызылорда су тораптары: Сырдария өзеніндегі бөгеттер //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005.- 346347 б. Нәлібайұлы М. Шежірелі Сыр бойы: Су және су шаруашылығы жайлы деректі хикаят – Қызылорда: Полиграфия Баспа үйі, 2010.- 400 бет: суретті. Тасбөгет бөгеті: Кент жанындағы плотина жайлы //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005.- 472 б. Аманжолұлы А. Сыр елінің мақтанышына айналған: Қызылорда су торабына 50 жыл //Сыр бойы. – 2006. – 21 қыркүйек Әлжанов Е. Плотина туралы не білеміз?: Тасбөгет плотинасы //Сыр бойы. – 2000. – 14 наурыз 15
Байхожаев Ж. Қызылорда плотинасы: Тасбөгет плотинасының тарихы //Сыр бойы. – 1993. – 28 қыркүйек Ержан А. Су шаруашылығы мұражайы: ҚР еңбегі сіңген гидротехник М.Нәлібаевтың мұражайында //Сыр бойы. – 2006. – 20 маусым Игілік Р. Суармалы жүйеден сыр шертетін мекен: Тасбөгет кентіндегі Қызылорда су торабы мекемесінің ғимаратына орналасқан гидротехникалық мұражай туралы //Сыр бойы. – 2008. – 5 мамыр Қызылорда плотинасына 10 жыл: Мақалалар топтамасы //Ленин жолы. – 1966. – 13 август Нәлібаев М. Бөгет буып дарияны ел ырысын екшеген: Қызылорда плотинасына 50 жыл //Сыр бойы. – 2006. – 19 тамыз Нәлібаев М. Өмір нәрінің өзегі: Тасбөгеттегі «Сыр шежіре» мұрағаты және плотина, су мен жердің қасиеттері туралы //Сыр бойы. – 2009. – 21 наурыз Нәлібаев М. Су – өмір өзегі: Су шаруашылығының тарихы //Сыр бойы. – 2005. – 8 желтоқсан Нәлібаев М. Шежірелі Сыр бойы: Плотина тарихы мен Сыр мұрабтары туралы //Сыр бойы. – 2011. – 15 қаңтар. – 11 б. Оралбаева Ж. Тасбөгет плотинасы: Тарихы баяндалады //Сыр бойы. – 2008. – 10 маусым Өмірбеков З. Құмға тамған ащы тер: Қызылорда облысы Тасбөгет, Шиелі бас магистралы және Жаңақорған плотинасы құрылыстары туралы //Лениншіл жас. – 1963. – 3 декабрь Пірназар С. Ғасырға салмақ болар үлкен жоба: Қызылорда облысындағы су тораптары туралы //Егемен Қазақстан. – 2006. – 3 ақпан Сағымбайұлы К. Сыр бойындағы алып су құрылысы: Қызылорда су торабына 50 жыл //Сыр бойы. – 2006. – 10 маусым Сарбалақов Ж. Қызылорда плотинасы жөніндегі әңгіме: Плотина және су қоймасы туралы //Ақмешіт ақшамы. – 2008. – 1 сәуір
17-19 сәуір
Қызылорда қаласының Қазақстанның алғашқы астанасы болғанына 90 жыл (1925-1929)
1925 жылы Қазақстанның астанасы Орынбордан Ақмешітке көшірілгенде Өлке еңбекшілері Қазақстан астанасының Орынбордан Ақмешітке көшірілуін үлкен қуаныш сезімімен қарсы алды. Орынбор және Орынбор губерниясы Қазақ АССР-ның құрамындағы дамыған қала бола тұрып, Ұлттық – территориялық қайта бөлу кезінде Орынбор губерниясы РСФСР құрамына енді. Осыған қарамастан Қазақстан еңбекшілері астананың Ақмешітке көшуін үлкен қанағат сезімімен қабылдады. Қазақстан үкіметін Ақмешітке көшіру үшін үш күн ішінде «Қызыл паравоз» жөндеуден өткізіліп, сапқа қойылды. Бұл үкімет поезымен Ақмешітке келген И.Байзақов, А.В.Затаевич, Ә.Қашаубаев, С.Мұқанов, Қ.Мұңайтпасовтар еңбекшілер митингісінде құттықтау сөз айтып, оларды жаңа астананың жұмысшылары мен интеллигенциясы қызу қуаттады. Қонақтарға арналған құттықтау сөз жергілікті пионерлер атынан Әбділда Тәжібаевқа берілді. Республика астанасының Қызылордада болу кезеңінде өнеркәсіп пен мәдени салалар біршама өсе түсті. Жергілікті өнеркәсіп, тұрғын үйлер, мәдениет, денсаулық сақтау, халық ағарту мекемелері бой көтерді, республика аймағы үштен біріндей кеңейіп, 2,7 миллион шаршы шақырымға, ал халқы 5230 мың адамға жетті, қазақтар республика халқының 61,3 пайызын құрады. 16
Республикамыздың жаңа астанасы Ақмешітте 1925 жылдың 15-19 сәуір аралығында Кеңестердің Ү республикалық съезі болды. Бұнда халықтың тарихи есімі қалпына келтіріліп, бұдан былай қырғызды қазақ, ал Қазақ АССР астанасын Ақмешіт орнына Қызылорда қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылданды. Әдебиеттер: Айдосов А. Ақмешіт – Қазақстанның алғашқы астанасы // Айдосов А. Сыр туралы сыр. – Алматы, 1998. – 64-73 б. Астана болған Ақмешіт //Алаштың Ақмешіті. – Алматы: ARNA-B, 2009. – 39 – 54 б.: суретті Бәкірұлы Ә. Қызылорда қалай таңдалды: Ақмешіт қалай астана аталды? //Бәкірұлы Ә. Париждегі құпия кездесу. – Қызылорда, 2009. – 121 – 124 б. Қазақ елінің тарихы: Қазақ КСР-нің ежелгі дәуірден бүгінге дейінгі тарихы 1943 жылғы басылым. – Алматы, 2012.- 682 б. Республика астанасының Ақмешітке көшірілуі //Сыр өңірі тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін. – Алматы: Атамұра, 1998. – 123 – 128 б. Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған.- Алматы, 2005. – 338 бетте *** Айдосов А. Ақмешіт – алғашқы астана // Сыр бойы. – 2000. – 8 ақпан Айдосов А. Орынбор және оның Қазақстанды әскери отарлаудағы рөлі: Қызылорда қаласының астана болғанына 80 жыл // Сәтті сағат. – 2005. – 21 шілде . Асқаров К. Қызылорда. Қызыл астана: Туған өлке тарихынан //Ленин жолы.-1975.-15 апрель Әбжәлиев Н. Астана болған асқақ қала : Қызылорда қаласы астана болғанына 80 жыл толу мерекесіне орай сайыс //Қазақстан тарихы. Әдістемелік журнал. – 2006. - №4. – 6165 б. Әбілдаева Н. Қызылорда қаласының астана болу тарихынан // Сыр бойы. – 2005. – 6 қазан Әмиша Н. Ақмешіттегі астана архитектурасы: Қызылорданың астана болғанына – 80 жыл // Сыр бойы. – 2005. – 28 мамыр Әмиша Н. Астана болған Ақмешіт: Қызылорда қаласындағы тарихи ғимараттардың бүгінгі жай-күйі //Айқын. – 2007. – 30 мамыр Бәкірұлы Ә. Ақмешіт қалай Астана атанды? // Егемен Қазақстан. – 2005. – 14 қазан Бәкірұлы Ә. Ақмешіт қалай астана болды? // Ақмешіт ақшамы. – 2005. – 20 мамыр Бекқожаев Ж. Ақмешіттің ақырғы түні // Ақмешіт ақшамы. – 1998. – 31 шілде Боранғалиұлы Т. Орынбордан – Ақмешітке : 1925 жылы Қазақстан астанасы болған Қызылорда қаласының тарихынан //Егемен Қазақстан. – 1997. – 25 ақпан. Дайрабай Т. Қызыл Астана – Қызылорда //Түркістан. – 2005. – 28 көкек (№17). – 10 б. Дарияның жағасында бір қала бар : Қызылорданың Қазақстанның астанасы болғанына 80 жыл // Жас Алаш. – 2005. – 20 қазан Даткина А. Ақмешіттен Қызылордаға дейін // Қызылорда. – 1996. - 14 тамыз. Дәулет А. Ақмешіт қалай Астана атанды? // Қазақстан тарихы. – 2006. - №7. – 56-60 б. Дәулет А. Ақмешіт қалай астана болды? // Сыр бойы. – 2008. – 11маусым Дәулетұлы А. Қызылорда – Қазақстан астанасы //Ақмешіт апталығы. – 2002. – 18,25 сәуір. Еспанов Ұ. «Ақмешіт» деп атасақ: Қызылорда – 180 //Сыр бойы. – 1996. – 8 қазан Исахан М. Қазақ мемлекетінің астаналары: Сығанақ, Сарайшық, Орынбор, Қызылорда, Алматы, Астана //Қазақстан. -2008.- 3 шілде.- 7б. Кереев М. Ақмешіт қалай Астана болды?: Қызылорданың астана болғанына – 80 жыл // Сыр бойы. – 2005. – 15 сәуір 17
Көшекбаев Ә. Қызылорда – Қазақстан астанасы // Ақмешіт апталығы. – 2001. – 11,18 қазан Көшербаев А. Ұлылар мекені – Қызылорда: Қызылорданың Қазақстанның астанасы болғанына 80 жыл // Жас Алаш. – 2005. – 20 қазан Қазақ республикасының астанасы : Қызылорда қаласына 150 жыл //Ленин жолы. – 1968. – 8 желтоқсан Қалиев Ы. 1. Дария жағасындағы қала. 2. Тұңғыш астана. 3. Қала отты жылдарда : Қазақстанның тұңғыш астанасы болған Қызылорда қаласының 60 жылдығына орай //Ленин жолы. – 1980. – 4,5,7 наурыз Қожақұлы Ө. Қоқан бекінісі мен Ақмешіт: Қызылорданың астана болғанына – 80 жыл // Сыр бойы. – 2005. – 3 маусым Қоңыратбай Т. Өткен күндер елесі: Қазақстанның астанасына – 80 жыл // Музыка әлемінде. – 2005. - №1. – 9-12 б. Қызылорда – еліміздің алғашқы астанасы //Ақмешіт ақшамы. – 2003. – 3,10,24 қазан Қызылорда облысы мен қаласы тарихына байланысты деректер шежіресі: Жылдар жаңғырығы //Сыр бойы.-2009. – 28, 31 шілде; 4, 5, 8, 11, 14, 18 тамыз Мәми Т. Қызылорда астана болғанда: Қызылорда қаласына – 190 жыл //Ақмешіт ақшамы.-2008.- 4,18 сәуір Мырзахметұлы Қ. Орынбордан кейінгі Ақмешіт: Қызылорда – алғашқы астана // Сыр бойы. – 2005. – 26 қаңтар Омарқызы С. Сыр бойының бас қаласы – қазақтың тұңғыш Астанасы: Қызылорда – 195 / С. Омарқызы //Әлімсақ.- 2013. - №9. – 2 – 4 б. Омарова Г. «Дарияның жағасында бір қала бар»: Қызылорда қаласының астана болғанына 80 жыл //Түркістан. – 2005. – 20 қазан Отарбаева Қ. Сыр бойы – астаналар елі // Сыр бойы. – 2005. – 8 сәуір Пірназар С. Сыр бойында той өтті дүркіреген... : Қызылорда – 80 // Егемен Қазақстан. – 2005. – 19 қазан Сералиев А. Сыр бойындағы Астана: Қызылорданың астана болғанына – 80 жыл // Сыр бойы. – 2005. – 13 шілде Серікбаев Ш. Ақмешіт аймағы – алыптар мекені: Қызылорда қаласының тарихы // Сыр бойы. – 2005. – 19 тамыз Серікбаев Ш. Ақмешіт алыптар мекені // Ақмешіт ақшамы. – 2005. – 23 тамыз Сұлу Сырдың өзіндей сырбаз қала: Қызылорда қаласына 80 жыл толғанына арналған бет // Егемен Қазақстан. – 2005. – 14 қазан Тәжібаев Ә. Сыр сәукелесі : 1926 ж. Қазақ автономиялық республикасының астанасы Орынбордан Ақмешітке көшіп келуі туралы //Егемен Қазақстан. – 1998. – 10 маусым Той құтты болсын туғандар!: Қызылорда қаласының астана болғанына 80 жыл толғанына арналған бет //Сыр бойы.- 2005. – 14-15 қазан. - 2,3,4,5 бет Тұңғышбаева А. Ақмешіт – Алматы – Астана // Сыр бойы. – 2000. – 21 қыркүйек Шәрібекқызы К. Қазақстан астаналары: 9 ақпан – Қызылорданың астана болған күніне орай / К.Шәрібекқызы //Әлімсақ.- 2013. - №1. – 4-5 б Ілдебаев Т. Қазақстанның астаналары : Орынбор, Ақмешіт, Алматы // Астана хабары. – 2004. – 10 маусым
18
9 мамыр
Ауған соғысының жауынгері Батыржан Шалғымбаевтың туғанына 50 жыл (1965) Шалғынбаев Батыржан Шалманұлы 1965 жылдың 9 мамырында Қызылорда қаласында дүниеге келген. Сол жердегі №217 қазақ орта метебінде оқып, бітіреді. 1984 жылы сәуір айында Қарулы күштер қатарына шақыртылады. Әскери борышын өтеуге Ауғаныстанға жіберіледі. Сұм соғыста қанша рет дұшмандармен бетпе-бет кездесіп, жау тырнағынан аман-есен құтылады. Бірақ көп ұзамай, 1985 жылы қарашаның 22-де сол дұшмандардың қолынан қаза табады. Марқұмның ерен еңбегі бағаланып «Қызыл Жұлдыз» орденімен марапатталады. Сонымен қатар өзінің білім алған ордасы №217 мектеп және қала орталығындағы бір көше интернационалист - жауынгер Батыржан Шалғынбаевтың есімімен аталады.
Әдебиеттер: Шалғымбаев Батыржан Шалманұлы //Даңқ: Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2009. – 458 б. Шалғынбаев Батыржан //Қызылорда көшелері / Құраст. Иманғалиев С., Қыстаубаева З. – Алматы, 2009. – 144 б.- (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде) Шалғынбаев Батыржан Шалманұлы //Тағзым: Өмір кітабы: Бейбітшілік кезінде Ауғаныстанда және де басқа соғыс әскелері болған елдерде қаза тапқандар мен әскери интернационалдық борышын өтеген жауынгерлерге арналады. – Қызылорда, 2004. – 108 – 113 б. Бекқұлов Е. «Мен Отанымды сатпаймын»: Ауғаныстанда интернационалдық борышын өтеп жүріп, ерлікпен қаза тапқан Б. Шалғынбаев туралы //Лениншіл жас. – 1988. – 5 январь Есенәлі Ж. Еске алдық тағы да: Жауынгер Б.Шалғынбаевқа арналған өлең //Сыр мектебі. – 2013. – 7 желтоқсан. – 5 б. Камалов Ғ. Ел есімін ұлықтау – біздің парыз: Интернационалист – жауынгерлер Б.Шалғынбаев, С.Баймаханов, Т.Монтаевтар туралы //Айқын. – 2014. – 15 ақпан (№27). – 4 б. Маханова Д. Бұл турнир батыр Батыржан үшін... Б.Шалғынбаевқа арналған футбол турнирі //Ақмешіт ақшамы. – 2014. – 16 сәуір (№20/21). – 16 б. Мектепке Б.Ш.Шалғынбаев есімі берілді: №217 орта мектепке Батыржан Шалманұлы Шалғынбаевтың есімін беру жөніндегі келісім орындалды //Ленин жолы. – 1987. – 16 декабрь Мықты командалар бақ сынасады, Батыржан үшін...: Жауынгер Батыржан Шалғынбаевты еске алуға арналған футбол турнирі //Ақмешіт ақшамы. – 2014. – 2 сәуір (№17 - 18). – 1 б. Раманқұлов Н. Жүрек әмірі: Мәңгілік от басында; Вокзал қоштасу; Бұл жерде қанды ұрыстар: Ауған жерінде қаза болған Б.Шалғынбаевқа арналған өлеңдер //Ленин жолы. – 1988. – 26 март Тастаев Н. Отты жылдар елесі: Интернационал - жауынгерлер Б.Шалғынбаев, Б. Едігеев т. б. туралы //Жаңақорған тынысы. – 2014. – 12 ақпан (№12). – 3 б. Ысқақов С. Батырға ескерткіш: Қызылордадағы №217 мектеп алдына батыр – интернационалист Батыржан Шалғынбаевқа ескерткіш қойылды //Ленин жолы. – 1989. – 18 май 19
15 мамыр
Еңбек ардагері, Қызылорда қаласының құрметті азаматы Ыдырыс Қалиев 90 жаста (1925)
Еңбек және соғыс ардагері, қоғам қайраткері, Қызылорда қаласының құрметті азаматы Қалиев Ыдырыс 1925 жылы 15 мамырда Қазалы ауданының Жалаңтөс баһадүр ауылында туған. 1960 жылы СОКП ОК жанындағы жоғары партия мектебін бітірген. 1950-54 жылдары Қазалы локомотив депосында, темір жол саяси бөлімінде, Қызылорда облыстық партия комитетінде жауапты қызметтер атқарды. 1954 жылы облыстық комсомол комитетінің 1 хатшысы, 1960-69 жылдары Қызылорда қалалық партия комитетінің 2 хатшысы, Арал ауданы атқару комитеттерінің төрағасы, 1969-73 жылдары обкомның өндіріс және көлік бөлімінің меңгерушісі, 1973-78 жылдары Қызылорда қалалық атқару комитетінің төрағасы, 1978-82 жылдары Қызылорда қалалық партия комитетінің 1 хатшысы, 1982-87 жылдары облыстық атқару комитетінің төрағасы болды. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесіне 2 рет депутат болып сайланды. «Отан соғысы», 2 рет Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет белгісі» ордендерімен, медальдармен марапатталған. Одақтық дәрежедегі дербес пенсионер. Әдебиеттер: Айдосов А. Қызылорда / А.Айдосов, Ы.Қалиев, М.Кереев. – Қызылорда: Тұмар, 2005. – 296 б. Қалиев Ы. Дария жағасындағы қала / Ы.Қалиев, Е.Шілдебаев. – Алматы: Қазақстан, 1980. – 96 б. Қалиев Ы. Ғибратты өмір жолым: Мемуар – эссе / Қалиев Ы.; Кітапты шығарушы Атабай Қылышбайұлы. – Алматы: Дала, 2010. – 320 б.:суретті Қалиев Ы. Ұлы Жеңістің 60 жылдығы – ерлік пен елдігіміздің мерекесі / Қалиев Ы., Айдосов А. – Қызылорда: Тұмар, 2005. – 248 б. Қалиев Ы. 1. Дария жағасындағы қала. 2. Тұңғыш астана. 3. Қала отты жылдарда : Қазақстанның тұңғыш астанасы болған Қызылорда қаласының 60 жылдығына орай //Ленин жолы. – 1980. – 4,5,7 наурыз Қалиев Ы. Батыр даңқы өшпейді: Жәлел Қизатов – 90 //Сыр бойы. – 2010 . – 21 желтоқсан Қалиев Ы. Бізге мықты идеология керек: Ардагермен сұхбат / сұхб.Ә. Нажмадинқызы //Халық. – 2014. – 2 қазан(№39). – 5 б. Қалиев Ы. Болмысы бөлек тұлға еді: Қайраткер Қ.Пірімов туралы //Сыр бойы. – 2009. – 10 қазан Қалиев Ы. Ежелгі Сыр өлкесі – халқымыздың құтты мекені: Қызылорда облысына 70 жыл //Сыр бойы. – 2008. – 7 маусым Қалиұлы Ы. Жалаңтөс баһадүр: Қоғам қайраткері, Жалаңтөс баһадүр қорының президенті Ы.Қалиевпен сұхбат/ Сұхб. А.Сәдібекұлы //Сыр бойы. – 2007. – 22 наурыз Қалиев Ы. Күркіреп күндей өтті ғой соғыс: Ардагер Ы.Қалиевпен сұхбат / Сұхб. Ж.Тұрдыбекқызы //Тіл сақшысы. – 2014. – 1-15 мамыр (№9). – 1,3 б. Қалиев Ы. Қаһарман қолбасшы Жалаңтөс Баһадүр қоры ашылды //Сыр бойы. – 2000. – 16 желтоқсан Қалиев Ы. Орбұлақ соғысы: Жалаңтөс Баһадүр – 425 //Сыр бойы. – 2011. – 13 ақпан. – 5 б. Қалиев Ы. Соғысқа қатысқандарға – «Тағзым»: Қаладағы «Тағзым» алаңы туралы //Ақмешіт апталығы. – 2000. – 5 мамыр 20
Қалиев Ы. Тас тұғырда «Тұран жолбарысы»: Жалаңтөс баһадүр ескерткіші туралы //Сыр бойы. – 2010. – 25 тамыз Қалиев Ы. Тұран өркениетінің дарабозы: Жалаңтөс баһадүрдің туғанына 450 жыл //Сыр бойы. – 2001. – 19 маусым Қалиұлы Ы. Жалаңтөс баһадүр: «Жалаңтөс баһадүр» қорының президенті Ы.Қалиевпен сұхбат / Сұхб. А.Сәдібекұлы //Сыр бойы. – 2007. – 22 наурыз Қалиұлы Ы. Уақыт бір көшкен керуен: Қызылорда облысына 60 жыл //Сыр бойы. – 1998. – 28, 31 наурыз *** Қалиев Ыдырыс //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ. Аяған. - Алматы, 2005.- 289-290 б. Қалиев Ыдырыс //Сыр өңірі тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін. – Алматы: Атамұра, 1998. – 281 – 282 б. Ыдырыс Қалиев //Тамыры терең, тарихы кенен – Қазалы. – Алматы: Телеарна, 2008. – 169 б. Ардагерлер – қаланың құрметті азаматы: Кеңес Одағының Батырлары Жәлел Қизатов, Жаппасбай Нұрсейітов, соғыс ардагері Ыдырыс Қалиев //Сыр бойы. – 1995. – 6 мамыр Дәрмағанбетұлы Ш. Абырой иесі: Соғыс және еңбек ардагері Ыдырыс Қалиұлы Қалиев туралы //Сыр бойы. – 1995. – 6 мамыр Сейітов Қ. Өмірдің өшпес суреттері: Соғыс ардагері Ы.Қалиев туралы //Сыр бойы. – 2000. – 11 сәуір Шаухаманов С. Өмір оты: Соғыс және еңбек ардагері Ы.Қалиев жайлы //Егемен Қазақстан. – 2014. – 28 шілде (№144). – 7 б. Шаухаманов С. Тұлпардың тұяғы: Ардагер Ы.Қалиев туралы //Сыр бойы. – 2014. – 2 тамыз (№111/112). – 8 – 9 б.; Сыр ардагері. – 2014. – 1 тамыз (№15). – 1 – 2 б.; Ақмешіт апталығы. – 2014. – 13 қыркүйек(№54). – 3 б.; Ел тілегі. – 2014. – 17 қыркүйек (№38). – 7б.
10 маусым
Қызылорда қаласының құрметті азаматы Оразбай Әбішев 85 жаста (1930)
Әбішев Оразбай 1930 жылы 10 маусымда Қызылорда облысы Сырдария ауданы, Комсомол кеңшарында (қазіргі Қызылорда қаласы, Қызылжарма ауылы) дүниеге келді. Қазақстанның Құрметті теміржолшысы (1974), Социалистік Еңбек Ері (1981), Қызылорда қаласының құрметті азаматы. 1942-1949 жж. туған аулында түрлі жұмыстарда істеді. Қызылорда қаласындағы №11 темір жол училищесін бітіргеннен кейін, депода слесарь болып жұмыс істейді, әуелі паровоз, содан кейін локомотив депосында жұмыс істеп, осы мекемеден зейнет демалысына шығады. Алғашқыда паровоз жөндеуші слесарь болған О.Әбішев 50-ші жылдары Қызылорда локомотив депосы алғашқылар қатарында тепловоз тартымына көшкен шақта жаңадан құрылған тепловоз жөндеу цехына ауысып, табан аудармай 35 жылға жуық қажымай еңбек етті. Басшылықтың өтінішімен тепловоздың электрлі қозғалтқыш құрылғыларын жөндеуді қолға алды. Оны шебер игерген соң, электроцехтан көтерме цехына ауысты. 37 жасқа толған қылшылдаған жігіт шағында 6-шы санатты тепловоз жөндеуші-слесарь атанып, аты бүкіл одақ темір жолына жайылды. Үлкен цехта жұмыс істеп жүрген кезінде Оразбай 21
Әбішұлына «Үздік маман» мәртебесі беріліп, ал цехы «Үздік цех» атанды. Қарапайым слесарь болып бастаған О.Әбішев дайындау цехының бригадирі, тепловоз жөндеудің аға слесарі, слесарь-сынақшы мамандықтарын мінсіз игеріп қана қоймай, өндіріске 50-ден аса рационализаторлық ұсыныс енгізді. Оразбай Әбішевке 1974 жылы 17 қыркүйекте "Қызылорда қаласының құрметті азаматы" атағы, 1981 жылы 2 сәуірде Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Оның аты Қазақ ССР-ның алтын кітабына жазылған. 2 мәрте Ленин орденімен, Октябрь Революциясы ордені, медальдармен марапатталған. Облыстық және қалалық кеңестердің депутаты болып сайланды. Әдебиеттер: Әбішев Оразбай // Біздің қаланың көшелері / Құраст. З.Қыстаубаева. – Алматы: Бастау, 1997. – 103б. Әбішев Оразбай //Иманғалиев С. Қызылорда көшелері=Улицы Кызылорды=The streets of Kyzylorda / С.Иманғалиев, З.Қыстаубаева. – Алматы, 2009. – 153 б.: сур. – (қазақша, орысша, ағылшынша) Әбішев Оразбай // Қарттарым – асыл қазынам / Ред. К.Сағымбайұлы. – Қызылорда, 2001. – 9 бет. Әбішев Оразбай // Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 132 б. Әбішев Оразбай //Қызылорда қаласының құрметті азаматтары: Библиографиялық көрсеткіш. – Қызылорда: Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы, 2006. – 5 б.: суретті Әбішев О. Темір жолдың темірдат тәртібін көксейді екенсің: Социалистік Еңбек Ерімен сұхбат / Сұхб. Ә.Рахымбекұлы // Сыр бойы.- 2010. - 29 мамыр Әмиша Н. Тағылымға толы тағдыр : [Социалистік Еңбек Ері, Қызылорда қаласының құрметті азаматы Оразбай Әбішев жайында ] // Айқын. – 2007. – 22 желт. Байменов Ә. Оразбай Әбішев – Социалистік Еңбек Ері // Ленин жолы. – 1981. – 4 сәуір Бекбауов А. Өткенге көз салсақ // Ленин жолы. – 1988. – 15 қазан Еңсегенов Т. Емтихан: Локомотив депосының электр двигателін жөндеу цехын басқарушы О.Әбішев туралы очерк //Соц. Қазақстан. – 1975. – 18 июнь Жылкелдиев Т. Жұмысшы: Өлең. Қызылорда локомотив депосының слесары, Социалистік Еңбек Ері Оразбай Әбішевке арналады //Ленин жолы. – 1981. – 22 май Кәрімова Л. Теміржолшыға құрмет көрсетілді //Сыр бойы. – 2010. – 16 маусым Смайылұлы Б. Ардагердің айтары көп: Құрметті теміржолшы О.Әбішев жайында //Сыр бойы. – 2014. – 15 шілде(№101). – 2 б. Шілдебаев Е. Алтын жұлдыздың жарығы // Ленин жолы. – 1981. – 31 шілде
22
20 маусым
Мемлекет және қоғам қайраткері Еркін Әуелбековтің туғанына 85 жыл (1930-1999)
Әуелбеков Еркін Нұржанұлы 1930 жылы 20-маусымда Көкшетау облысы (қазіргі Ақмола облысы), Рузаев ауданы, Фрунзе ауылында дүниеге келген. Е.Н.Әуелбеков – партия, кеңес, қоғам қайраткері, Социалистік Еңбек Ері. К.А.Тимирязов атындағы Мәскеу ауыл шаруашылығы академиясының экономика факультетін бітірген (1953). 1953-1957 жылдары Солтүстік Қазақстан облысы Коновалов МТС-нің бас агрономы, Преснов ауданы Николаевск МТС-нің директоры, 1957-1961 жылдары Марасьев кеңшарының директоры, 1961-1963 Солтүстік Қазақстан облыстық атқару комитеті төрағасының бірінші орынбасары, 1963 жылы облыстық партия комитетінің 2-хатшысы, 1963-1965 жылары облыстық атқару комитетінің төрағасы, 19651967 жылдары ауыл шаруашылығы министрінің бірінші орынбасары, 1967-1968 жылдары астық өнімдері және мал шаруашылығы өнеркәсібі министрі, 1978-1985 жылдары Көкшетау облыстық парткомының, Торғай облыстық парткомының, 1985-1989 жылдары Қызылорда облыстық парткомының 1-хатшысы қызметтерін атқарды. 1989 жылы тамыздан КСРО Жоғарғы Кеңесінің ұлт саясаты және халықаралық қатынастар жөніндегі комиссия төрағасының орынбасары болып сайланды. 1994 жылдан дербес зейнеткер. Ол зейнеткерлікке шыққаннан кейін де ауыл шаруашылығының зор маманы ретінде өз ауылына фермерлік шаруашылық құрды. 8-11 сайланған КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты.Е.Н.Әуелбеков Қазақстанның ауыл шаруашылығын өркендетуге елеулі үлес қосты, облыс экономикасы мен еңбекшілерінің әлеуметтік тұрмыстық жағдайын жақсарту жолында еңбек сіңірген әділ де турашыл, талапшыл қайраткер, іскер ұйымдастырушы ретінде танылды. Үш рет Ленин орденімен, Октябрь революциясы, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен, медальдармен марапатталған. 1999 жылы 29 қаңтарда Алматы қаласында дүниеден озды. Әдебиеттер: Әуелбеков Еркін Нұржанұлы //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС, 2005. – 143 б. Әуелбеков Еркін //Сыр өңірі тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). – Алматы: Атамұра, 1998. – 280б. Еркін Әуелбеков //Иманғалиев С. Қызылорда көшелері = Улицы Кызылорды = The streets of Kyzylorda / С.Иманғалиев, З.Қыстаубаева. – Алматы, 2009. – 31 б. Әуелбеков Еркін Нұржанұлы //Иманғалиев С. Астаналардағы көшелер - Улицы столиц - Streets of capitals / Cәбит Иманғалиев. – Алматы, 2013.- 40 бет.- (қазақша, орысша, ағылшынша) Байдрахманұлы Д. Ақиығы Көкшенің: Қоғам қайраткері Еркін Әуелбековке арналған өлең // Байдрахманұлы Д. Жырдастан.- Астана,2009.- 197-198 б.-(Сырдария кітапханасы) Дәулетұлы А. Әуелбеков Еркін Нұржанұлы //Дәулетұлы А. Сыр саңлақтары: 70 жылдық шежіре: құжатты деректер, тарихи дәйектер, естеліктер. – Қызылорда, 2010. – 9192б. Дәулетұлы А. Қажырлы қайраткер //Дәулетұлы А. Сыр саңлақтары: 70 жылдық шежіре: құжатты деректер, тарихи дәйектер, естеліктер. – Қызылорда, 2010. – 221-225б. Кiребайұлы А. Еркiн Әуелбековке: Өлең // Кiребайұлы А.Сейхундария.- Қызылорда : Тұмар, 2006.- 37-38 б. 23
*** Алмағанбетов Ә. Қоғам қайраткерiне – құрмет: [Мемлекет және қоғам қайраткерi Е.Әуелбековтің туғанына 80 жыл] // Сыр бойы.- 2010. - 23 қазан. - 1 б. Аңсатов С. Ақиқаттан алыстамайық..: Е.Әуелбеков туралы / С.Аңсатов // Айқын апта.2011. - 8 желтоқсан. - 24 б. Аңсатов С. Ар намысы тулаған алып жүрек: [Қоғам қайраткерi Еркiн Әуелбеков туралы] //Сыр бойы. – 2010. – 27 ақпан Ансатов С. Ар - намысы тулаған - Әуелбеков: Қоғам және мемлекет қайраткері Еркін Әуелбеков жайлы / С.Ансатов // Ел тілегі.- 2011. - 12 желтоқсан. - 6 - 7 б. Аңсатов С. Әуелбеков: [Қайраткер Е.Әуелбеков туралы] //Сыр ардагері. – 2010. – 14 шілде Аңсатов С. Әуелбековтiң әлеуетi: [Қызылорда облыстық партия комитетiнiң бiрiншi хатшысы болған Е.Н.Әуелбековтiң ел басқарудағы бiлiктiлiгi туралы] // Айқын.- 2010.- 30 қаңтар (№ 15).- 5 б. Аңсатов С. Құла жонды гүл қылған Әуелбеков: [Қызылорда облысының бiрiншi хатшысы болған Е.Н.Әуелбеков туралы] // Таң-Шолпан.- 2010.- № 1.- 176-183 б. Асқаров Е. Ерағаң елдiң ағасы едi: [Мем. және қоғам қайраткерi Еркiн Әуелбеков туралы] // Астана ақшамы.- 1999.- 25 ақпан Әбіл Е. Еліміздің Ерағасы еді... / Е.Әбіл // Тіршілік тынысы.- 2014. - 23 шілде (№ 55). 2 б. Әбіл Е. Қайраткерге құрмет көрсетілді: [Қоғам қайраткерi Е.Әуелбековтің туғанына 80 жыл] //Егемен Қазақстан. – 2010. – 26 қазан – 4 б. Әбішев Т. Жұлдыздар ағады, бірақ сөнбейді: [Мемлекет қайраткері Е.Әуелбеков туралы] //Ақиқат. – 2005. - №6. – 47-53б. Әуелбекова К.О. Адалдықты ту етiп өттi: [Қоғам қайраткерi Еркiн Әуелбеков туралы сұхбат] / Әңг. Ә.Амангелдi // Зерде.- 2000.- N 3.- 16-19 б. Байғазин М. Ел үшін туған - Ер-аға / М.Байғазин // Тіл сақшысы.- 2014. - 1 -15 ақпан (№ 3). - 3 б. Батталова А. Еркін Әуелбеков есімі ұлықталды: Қайрткер Е.Әуелбековтың 80 жылдығы Көкшетау қаласында атап өтілді / А.Батталова // Сыр бойы.- 2010.-6 шілде Бәкiр Ә. Қайсар тұлға: [Қоғам қайраткерi Е.Әуелбековтің туғанына 80 жыл] // Сыр бойы.- 2010. - 22 қазан. - 3 б. Бәкірұлы Ә. Еркин Ауельбеков: "Я оставляю в наследство свою незапятнанную честь" / Ә.Бәкірұлы // Табиғат тынысы.- 2009.-27 қаңтар Еркін Нұржанұлы Әуелбеков: Қазанама // Егемен Қазақстан.- 1999. - 30 қаңтар (№21). - 4 б. Ертай Е. Аңызға айналған адам: [Мем. және қоғ. қайраткерi Еркiн Әуелбеков туралы естелiк] // Астана ақшамы.- 1999.- 25 ақпан Есмаханұлы С. Хатшы: [Еркін Нұржанұлы Әуелбеков жайлы бір үзік сыр] //Сыр бойы. – 2006. – 25 қараша Жұмағұлов И. Ақ жүректі азамат : [Мемлекет қайраткері Е.Әуелбековтің туғанына 80 жыл] //Сыр бойы. – 2010. – 25 қырк. Жұмағұлов И. Құмкөл мұнайын игеру қалай басталып еді?: Қоғам қайраткері Еркін Әуелбеков жайлы / И.Жұмағұлов // Сыр бойы.- 2011. - 22 қазан. - 5 б. Жұмағұлов И. Сырдан мұнай өндірген: Қоғам қайраткері Еркін Әуелбеков жайлы / И.Жұмағұлов // Ақмешіт апталығы.- 2011. - 27 қазан. - 6 б. Зiкiбаев Е. Аңыз аға: [Қоғам қайраткерi Еркiн Әуелбеков туралы] // Жұлдыз.- 2000.N 5.- 114-124 б. Исмаилов М. Өз заманының тұлғалы азаматы: [Обл. 1-шi хатшысы болған Е.Н.Әуелбеков туралы] // Сыр бойы.- 2010. - 18 тамыз. - 3 б. 24
Камалатдин А. Қыран жүректi тектi тұлға: [Қоғам және мем. қайраткерi Е.Н.Әуелбековтiң туғанына - 80 жыл] // Сыр бойы.- 2010. - 27 шiлде. - 3 б. Қажыбаев Т. Еліне елеулі Еркін еді..: [Мем. және қоғ. қайраткері Еркін Әуелбеков туралы естелік] / Т.Қажыбаев // Қазақ Елі.- 1999.- 30 сәуір Қоғам қайраткеріне - құрмет: Мемлекет және қоғам қайраткері Еркін Әуелбековтің 80 жылдық мерейтойына арналған шара өтті // Сыр ардагері.- 2010. - 3 қараша. - 1 б. Махамбетов К. Елім деп соққан жүрегі: Қайраткер Е.Әуелбеков-80 / К.Махамбетов // Айқын. - 2010. - 16 маусым Махамбетов К. Ұрпаққа үлгi етуге лайықты : [Мемлекет және қоғам қайраткерi Еркiн Әуелбеков туралы] // Сыр бойы.- 2007. - 18 шiлде. - 4 б. Маханбетов К. Тұлға : [Мем. қайраткерi Еркiн Әуелбеков туралы] // Сыр бойы.- 2008. - 15 қаңтар. - 2 б. Мұқанов М. Еңбек Ерiнiң ескерткiшi: [Солтүстiк Қазақстан обл. Целинный ауд. орт.ында мем. қайраткерi, Соц. Еңбек Ерi Е.Әуелбековке ескерткiш орнатылғандығы туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 5 шiлде Мұхамедов М. Қайраткер: [1985-1989 жж. Қызылорда облысын басқарған Еркiн Әуелбеков туралы] // Егемен Қазақстан.- 2010.- 16 маусым (№ 235/236).- 4 б. Мырзабеков Қ. Ел қайғысы (Е.Әуелбековке): Жоқтау өлең // Астана ақшамы.- 1999.25 ақпан Салықов К. Жұлдызы жанған азамат: [Қоғам қайраткерi Е.Н.Әуелбеков - 75 жаста] //Сыр бойы. – 2005. – 29 маусым Сарбалақов Ж. Әуелбековты армандаймыз: [Қайраткер Е.Әуелбековтің туғанына 80 жыл] //Ақмешіт ақшамы. – 2010. – 16 шілде – 13 б. Сәдібекұлы А. Ата-бабалар аманаты: [Мемлекет және қоғам қайраткерi Еркiн Әуелбеков туралы] //Таң- Шолпан. – 2009. - №2. – 135-153б. Тұрғынбекұлы С. Еркін десе Еркін еді... / С.Тұрғынбекұлы // Жас Алаш.- 2014. - 27 ақпан (№ 15/16). - 7 б. Тілемісұлы Т. Елге аға, ақылға ие азамат еді..: Қоғам және мемлекет қайраткері Еркін Әуелбеков жайлы / Т.Тілемісұлы // Сыр бойы.- 2011. - 18 маусым. - 4 б. Ұзақбаев Б. Өнегелі өмірін нұрлы шуақтай сезінемін: [Мемлекет және қоғам қайраткерi Еркiн Әуелбеков туралы] // Халық. – 2010. – 2 қырк. – 7 б. Шаухаманов С. Еңбектiң әмiршiсi: [Қоғам қайраткерi Е.Әуелбековтің туғанына 80 жыл] // Сыр бойы.- 2010. - 19 қазан. - 3 б.
20 маусым
Қазақстанның еңбек сіңірген дәрігері Акрам Ыдырысовтың туғанына 110 жыл (1905-1983)
Қайраткер, көрнекті онкохирург Ыдырысов Акрам Сәлімұлы 1905 жылы 20 маусымда Атырау облысы, Теңіз ауданы, Байда аулында дүниеге келген. 1964 жылы медицина ғылымының докторы, 1966 жылы профессор, 1945 жылы Қазақстанның еңбек сіңірген дәрігері атақтарын алған. 2-дүниежүзілік соғысқа қатысқан. 1932 жылы Саратов университетінің медицина факультетін бітірген. 1933 жылы Қарақалпақстанда аудандық дәрігер, 1934-57 жылдары Қызылорда қалалық ауруханасының ординаторы, хирургия бөлімінің меңгерушісі, 1969 жылы облыстық аурухананың бас дәрігері болды. Облыста жиі кездесетін алапес ауруына ұшыраған аурулардың бет әлпетін хирургиялық жолмен қалпына келтіруге болатынын дәлелдеді. А.Ыдырысовтың бастауымен Қызылорда қаласынан 43 км. жерде алапеспен ауырған науқастарға арнап аурухана салынды. 1957 жылы Семей медициналық институтына кафедра меңгерушісі, 1960 жылы Алматы 25
қаласындағы Қазақ министрлер Кеңесінің Орталық ауруханасына бас дәрігер болды. 1965 жылдан өмірінің соңына дейін Қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институтында еңбек етті. 112 ғылыми еңбегі жарық көрген. 2005 жылы Қызылорда қаласында А.Ыдырысовтың туғанына 100 жыл толуына байланысты ғылыми-тәжірибелік конференция өтті. І және ІІ дәрежелі Отан соғысы, «Қызыл Жұлдыз», екі мәрте «Құрмет белгісі» ордендерімен марапатталған. Алматы қаласында өзі тұрған Төлебаев көшесі, 154 үйдің қабырғасына ескерткіш тақта орнатылды. Қызылорда қаласында бір көше оның атымен аталады. Көрнекті хирург А.Ыдырысов 1983 жылы 14 маусымда Алматыда дүниеден өтті. Әдебиеттер: Қызылорда облыстық ауруханасы (Облыстық медициналық орталық): Идрисов Әкрәм Сәлімұлы //Омаров Е., Смағұлұлы С. Сыр медицинасы: ХІХ – ХХ ғасыр. – Қызылорда: Тұмар, 2001. – 336 б. Омаров Е. Өмір белестері: Ғұмырнамалық хикаяттар. – Қызылорда: Тұмар, 2002. – 224 б. Ыдырысов Акрам Сәлімұлы //Қазақстан: Ұлттық энциклопедия. – Алматы, 2007.- 9 том. – 630-631 б. Ыдырысов Әкрам Сәлімұлы. Өмірбаяны //Қазақстан ғалымдары: Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2013. – 2 том. – 551 – 552 б. Ыдырысов Акрам //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005. - 531-532 б. Ыдырысов Акрам Сәлімұлы //Қызылорда көшелері / Құраст. Иманғалиев С., Қыстаубаева З. – Алматы, 2009. – 147 б.- (қазақ, орыс, ағылшын тілінде) Кемелбаева Л. Сыр медицинасына еңбегі сіңген азамат Әкрам Ыдырысовтың 100 жылдығы аталып өтілді //Халық. – 2005. – 15 желтоқсан
1 тамыз
Кеңес Одағының Батыры Владимир Счастновтың туғанына 100 жыл (1915-1944)
1915 жылы 1 тамызда Қазалы станциясында жұмысшы отбасында туған. Соғысқа дейін паровоз депосында слесарь болып жұмыс істеген. 1938 жылы Қазалы аудандық әскери комиссариатынан әскерге алынып, Хасан көлінде жапон самурайларына қарсы соғысқа қатысады. Екінші рет, 1942 жылы наурызда қайтадан әскерге шақырылады. Кейін Батыс майданға жіберілген гвардия сержанты Владимир Счастнов саперлер бөлімшесін басқарады, 1944 жылдың қазан айында шабуылға шығатын бөлімшелерге жол ашу шайқасында жолды миналар мен темір торлардан тазарту кезіңде ауыр жарақаттан қаза табады. Батыл жауынгер Польшада жерленген. Батырлығы мен жанқиярлығы үшін КСРО Жоғарғы Кеңес Президиумының 1945 жылғы 24 наурыздағы Жарлығымен В.М.Счастновқа Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.
26
Әдебиеттер: Счастнов Владимир //Айбын: Энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 703 б. Владимир Счастнов //Ерлікті сүйген ел нұрлы. – Алматы: Аrna-b, 2010. – 49 б. Қазалы ауданынан шыққан Кеңес Одағының батырлары //Мұсабаев Н.Т., Мұсабаева А.Н. Ортаймаған қазаны - қасиетгі Қазалы. - Алматы: Атамұра, 1998. - 75-76 б. Счастнов Владимир Михайлович //Иманғалиев С. Қызылорда көшелері=Улицы Кызылорды=The streets of Kyzylorda / С.Иманғалиев, З.Қыстаубаева. – Алматы, 2009. – 124 б. Счастнов Владимир Михайлович //Қазақстандық Кеңес Одағының Батырлары: Энциклопедиялық жинақ. – Алматы: Өнер,2010. – 230 б. Владимир Михайлович Счастнов //Қазалы. – Астана: Фолиант, 2013. – 153 б. Владимир Михайлович Счастнов //Қазалының қаһармандары. – Алматы, 2005. – 21б. Владимир Счастнов //Қалиев Ы., Айдосов А. Ұлы Жеңістің 60 жылдығы ерлік пен елдігіміздің мерекесі. – Қызылорда: Тұмар, 2005. – 61 б. Счастнов Владимир Михайлович //Боздақтар: Қызылорда облысы - Алматы, 1997. – Т.4. - 266 б. Счастнов Владимир Михайлович //Совет Одағының Қазақстандық Батырлары. Алматы, 1969.- 2 том. - 275-276 б. Счастнов Владимир Михайлович //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС, 2005. – 455 б. Счастнов Владимир Михайлович //Тамыры терең, тарихы кенен – Қазалы. – Алматы: Телеарна, 2008. – 154 б. Жолымбетов Ө., Айдаров Ә. Қазалылық үш батыр: Ү.Түктібаев, В.Счастнов, Г.Шляпин //Ленин жолы. - 1966.- 4 мамыр. Исаев М. Мақтаныш //Ленин жолы. - 1969. - 21 желтоқсан Қараманов Қ. Жерлестері мақтаныш тұтады //Ленин жолы. - 1963. - 3 шілде Сыр елінің қаһарман ұлдары //Сыр бойы.- 2014. - 7 мамыр (№ 64/65). - 4 б.
17 тамыз
Күйші Сламбек Ысқақовтың туғанына 85 жыл (1930-1982)
Күйші Сламбек Ысқақов 1930 жылы 17 тамызды Сырдария ауданының Қызылөзек ауылында дүниеге келеді. 1948 жылы Қызылорда педагогикалық институтын бітіреді. 1947 жылы композитор Нұрғиса Тілендиев басқарып барған Қазақстан орындаушыларымен бірге Мәскеу қаласында өнер көрсеткен. 1974 жылы С.Ысқақовтың орындауындағы күйлер республикалық радио мен теледидарға жазылып алынған. Күйшінің «Паровоз», «Борыштымын», «Керек бізге бейбітшілік», «Тарту», «Күрішшілер биі», «Айналайын аналар», «Майданнан оралмағандарға», «Дутар сазы», «Түркімен сазы», «Мәңгі тірі», «Ой шақыру», «Қырық қыздың аңызына» және т.б. төл туындылары халық арасына кеңінен таралған. 2000 жылы Америкада өткен дүниежүзілік орындаушылар олимпиадасында Қазақстанның «Ұлытау» тобы С.Ыдырысовтың «Күрішшілер биі» күйін «Адай» күйімен қатар орындап, гранприді ұтып алған. Күйші 1982 жылдың 7 тамызында туған ауылында дүниеден озды.
27
Әдебиеттер: Күйші Сламбек: С.Ысқақов туралы //Тереңөзек: Дерекнамалық баян. – Алматы: Ана тілі, 1996. - 178-179 б. Рахмет Н.Т. Дәулескер: Күйші Сламбек Ысқақов туралы //Рахмет Н.Т. Мен табынған талант: Мақалалар мен очерктер. – Қызылорда, 2001. – 68 -72 б. Рахмет Н.Т. Исламбек. – Қызылорда: Тұмар, 2004. – 140 б.: суретті Рахмет Н.Т. Күй болып төгілген сағыныш: Күйші Сламбек Ысқақұлы және қызы Гүлнар Ысқақова туралы //Рахмет Н.Т. Мен табынған құдірет: Мақалалар мен очерктер. – Қызылорла, 2001.- 12 – 16 б. Саңлақ күйші Сламбек: Сламбек Ысқақовқа арнау өлең //Ембергенов С. Шығармалары. – Астана: Фолиант, 2009. - 81 – 82 б. – (Сырдария кітапханасы) Ысқақов Сламбек //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедияс / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 533 бетте Әбілов А. Күй күмбірі – құдірет: Күй және облыс күйшілері туралы //Ақмешіт апталығы. – 2010. – 17 маусым Әшірбеков Қ. Күйші Ысламбек ұстазым еді: Ысламбек Ысқақовты еске алу //Ленин жолы. – 1990. – 30 наурыз Ембергенов С. Күйші: Сламбек Сқақов 50 жаста //Еңбек туы. – 1980. – 25 октябрь Ембергенов С. Сырдың саңлақ күйшісі: Сламбек Сқақов туралы //Сыр бойы. – 2000. – 1 тамыз Рахмет Н. Дәулескер: Күйші Ысламбек Ысқақов туралы //Ақмешіт ақшамы. – 2000. – 29 қыркүйек Рахмет Н. Күй күмбірі: Күйші Ысламбек Ысқаков туралы //Сыр бойы. – 2002. – 12 наурыз 25 тамыз
Социалистік Еңбек Ері, күрішші Сәлима Жұмабекова 80 жаста (1935)
Жұмабекова Сәлима 1935 жылы 25 тамызда Қармақшы ауданы, Ақжар ауылында дүниеге келген. Еңбек ардагері, көпбалалы батыр ана. Социалистік Еңбек Ері (1980). 11 бала тәрбиелеп өсірген Батыр ана. Еңбек жолын сауыншы болып бастаған. 1953 – 1959 ж. «Ақжар» кеңшарында әртүрлі жұмыс істеп, 1959 – 1986 ж. «Ленин» атындағы Кеңшарда күріш өсірумен айналысты. 1967 – 1973 жылдары Дауылкөл ауылдық кеңесінің төрайымы қызметінде болды. 1973 жылдан күріш өсіруші ірілендірілген звено жетекшісі. 1974 жылдан ұдайы өзіне бекітілген күріш егісінің әр гектарынан 84-118 центнерден өнім жинады. Сәлима Жұмабекова 1978 жылы 5 адамнан құрылған комсомол-жастар бригадасына жетекшілік етті. Келесі жылы облыста бірінші болып семьялық звено құрды, оған өзінің екі баласы мүше болды. Олар 60 гектар күріштің әр гектарынан 84 центнерден өнім алды, ал Сәлима болса 20 гектардан 106 центнерден өнім алды. СССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1980 жылғы 4 наурыздағы Жарлығымен Жұмабекова Сәлимаға Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Сәлима Жұмабекова «Құрмет» белгісі (1964), «Батыр Ана» (1970), екі мәрте Ленин (1971, 1980) ордендерімен марапатталған. 1979 жылы КСРО Жоғары Кеңесінің депутаты болған. 28
Әдебиеттер: Жұмабекова Сәлима //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы, 2005. – 243 бет. Дайрабай Т. Сәлима Жұмабекова //Дайрабай Т Сыр перзенттері.- Алматы,2010.- 541542 б. Айдаров Ә. Ана бақыты: Күріш звеносының жетекшісі С.Жұмабекова туралы //Лениншіл жас. – 1979. – 3 март Айдаров Ә. Басты меже - мол өнім: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова туралы / Ә. Айдаров //Лениншіл жас.- 1979. - 11 сентябрь. Аймағанбетова Ж. Бір басына жүз Ананың бағы қонған: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова 75 жаста / Ж. Аймағанбетова //Ақмешіт ақшамы.- 2010. - 29 қазан. Бәйменов Ә. Диқан бақыты: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова туралы / Ә. Бәйменов //Ленин жолы.- 1979. - 4 октябрь. Бекбергенова Р. Бәрекелді, ұл-қызы Қармақшының!: Қармақшы ауд. диқаны С.Жұмабековаға арналған өлең //Ленин жолы. – 1977. – 23 сент. Бекбергенова Р. Жұлдызды қыз: С.Жұмабековаға арналған өлең //Ленин жолы. – 1982. – 12 октябрь Бекмаханов И. Жайқалтқан ақ күрішті: С.Жұмабекова туралы //Лениншіл жас. – 1979. – 15 февр. Бекмаханов И. Сыр қызы: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабековаға арналған өлең / И. Бекмаханов //Ленин жолы.- 1979. - 18 октябрь. Бекниязов Т. Ана мерейі: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова туралы / Т.Бекниязов //Социалистік Қазақстан.- 1979. - 9 февраль. Бекниязов Т. Дән мен тер: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова туралы / Т. Бекниязов //Қазақстан әйелдері.- 1977. - №6. - 21 б. Бүркітбаев Б. Жасампаздық іске баста, комсомол!: Батыр ана, қос алтын жұлдыз иегері Сәлима Жұмабекова жайлы / Б.Бүркітбаев //Ленин жолы.- 1978. - 23 август. Бүркітбаев Қ. Күрішші Сәлима Жұмабекова: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова туралы / Қ. Бүркітбаев //Социалистік Қазақстан.- 1974. - 15 декабрь Ел байлығы – Отан қуаты.Съезд алдындағы сұхбат: Қармақшы ауд., Ленин атындағы совхоздың Социалистік Еңбек Ері Сәлима Жұмабекова мен Қазалы ауд. №86 жылжымалы механикаландырылған колоннаның аға экскаватор машинисі Шынтас Нұрқожаевтардың кездесулері туралы //Ленин жолы. – 1985. – 27 сент. Ералиев Ш. Батыр ана - өнегелі диқан: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекованың күріштен мол өнім алғаны туралы / Ш. Ералиев , Ә. Жанаділов //Ленин жолы.- 1973. - 20 декабрь Ержанов А. Елі сыйлаған Еңбек ері: Сыр елінің батыр анасы, дербес зейнеткер Сәлима Жұмабекқызының 75 жылдық мерейтойы аталып өтті / А.Ержанов //Ақмешіт апталығы.- 2010. - 28 қазан. Ержанов А. Сыр қызы: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова туралы / А.Ержанов //Ленин жолы.- 1980. - 14 март. Жанәділов Н. Еңбек Ері, Батыр анаға құрмет: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова 75 жаста / Н. Жанәділов //Қармақшы таңы.- 2010. - 3 қараша. Жарылқасынов Р. Ана қуанышы: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова туралы / Р. Жарылқасынов //Ленин жолы.- 1980. - 31 декабрь. Жарылқасынов Р. Күздің ыстық лебі: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова басқарған звеноның жұмысы жайлы / Р. Жарылқасынов //Ленин жолы.- 1982. - 23 сентябрь. Жарылқасынов Р. Қызу үн қосты: С.Жұмабекова күріш тұқымын себу, оны суға бастыру жұмыстары туралы //Ленин жолы. – 1983. – 25 май 29
Жәлімбетов Т. Арнау: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова туралы //Ленин туы. - 1979. - 5 июнь. Жәркенов Н. Ел мақтанышы: Еңбек Ері Сәлима Жұмабековаға арналған өлең / Н.Жәркенов //Қармақшы таңы. - 2010. - 21 қазан Жұмабекқызы С. Жастық шақ асулары: Еңбек Ері С.Жұмабекова 75 жаста / С.Жұмабекқызы //Қармақшы таңы. - 2010. - 21 қазан Жұмабекова С. Ана бақыты: Қызылорда обл., Қармақшы ауд. Ленин атындағы совхоздың күріш өсіретін звеносы жайлы //Қазақстан коммунисі. – 1980. - №8. – 86-88 бет Жұмабекова С. Бақыт дегеніміз – еңбек //Лениншіл жас. – 1980. – 22 март Жұмабекова С. Бақыт ынтымақтан басталады: Қызылорда обл., Қармақшы ауд., Ленин атындағы совхоздың күріш шаруашылығы //Қазақстан әйелдері. – 1980. - №12. – 10-12 б. Жұмабекова С. Еңбек бақыты: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекованың еңбек жолынан / С.Жұмабекова // Ленин жолы.- 1982. - 11 июнь Жұмабекова С. Еңбек дәстүріне берікпіз //Лениншіл жас. – 1979. – 14 сент. Жұмабекова С. Нысана - 110 центнер: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекованың еңбек жолынан / С.Жұмабекова //Коммунизм шамшырағы.- 1982. - 20 июль Жұмабекова С. Өсірілген өнімді түгел жинап алайық: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекованың еңбек жолынан / С.Жұмабекова // Коммунизм жолы.- 1982. - 8 сентябрь Жұмабекова С. Іспен жауап беремін: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекованың еңбек жолынан / С.Жұмабекова // Коммунизм шамшырағы.- 1976. - 15 июль Қазақ ССР ауыл шаруашылығының озаттарына Социалистік Еңбек Ері атағын беру туралы: СССР Жоғарғы Советі Президиумының указы //Социалистік Қазақстан.- 1980. - 4 март. Қарапаева А. Еңбек Ерiне ерекше құрмет: Социалистiк Еңбек Ерi С.Жұмабекова – 75 жаста // Сыр бойы.- 2010. – 27 қазан. – 1 б. Құттаяқов Ш. Бәйтеректің саясы: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова туралы / Ш. Құттаяқов //Лениншіл жас.- 1980. - 1 май Мамиев Т. Батыр ананың балалары: С.Жұмабекованың отбасындағы жас күрішшілер туралы //Ленин жолы. – 1982. – 26 октябрь Марунич Н. Сәлиманың жұлдызы: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова туралы / Н. Марунич //Қазақстан ауыл шаруашылығы.- 1980. - №8. - 26-27 б. Мералы Н.Есiмi еңбекпен егiз жан: Соц. Еңбек Ерi С.Жұмабекова туралы // Сыр бойы.- 2010. – 25 қыркүйек. – 3 б. Молдахметов Қ. Қармақшы ауданының құрметті азаматы: Соц. Еңбек Ері С.Жұмабекова туралы / Қ.Молдахметов //Тұран-Қазалы.- 2005.- 10 қырк. Мұхаммедқари Қ. Диқан ана: [Әйгiлi күрiшшi, Социалистiк еңбек ерi, Батыр ана С.Жұмабекова туралы] //Заман-Қазақстан.- 1995.- 1 қыркүйек (N32). 2 б. Мырзақұлов І. Ғасырдың батыр анасы: Батыр ана, қос алтын жұлдыз иегері Сәлима Жұмабекқызы жайлы / І. Мырзақұлов //Қармақшы таңы.- 2011. - 15 қаңтар Назарбаев Н. Құттықтау: Күрішші, Еңбек Ері С.Жұмабекованың 75 жылдық мерейтойына / Н.Назарбаев //Сыр бойы.- 2010.-22 қазан. Салықов Н. Ғасырдың батыр анасы: Еңбек Ері, Батыр ана Сәлима Жұмабекова 75 жаста / Н. Салықов //Қармақшы таңы.- 2010.-21 қазан Сәлима - 70: Соц. Еңбек Ері С.Жұмабекова туралы //Сыр бойы.- 2005. - 19 тамыз Сәлима Жұмабекова: Өмірбаяны //Ленин жолы. – 1979. – 2 февраль Сексенбаева Ә. Қармақшының қадірлісі: С.Жұмабекова туралы //Қазақстан әйелдері. – 1979. - №5. – 7 б. Табынбаев Ж. Асыл жан: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова туралы / Ж.Табынбаев //Сыр бойы.- 2004. - 6 наурыз. 30
Тәженов О. Батыр ана - Сәлима: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова туралы / О. Тәженов //Коммунизм шамшырағы.- 1976. - 31 январь. Теміров Т. Сәлима жайлы жыр: Өлең / Т.Теміров //Ленин жолы.- 1980. - 5 апрель. Тұрлыбеков Ж. Ақ күріштің анасы: Соц. Еңбек Ері Салима Жұмабековаға арналған өлең / Әні Жарылқасын Тұрлыбековтікі //Қазақстан әйелдері.- 1986. - №3. Халық қалаулары: Социалистік Еңбек Ері Салима Жұмабекова СССР Жоғарғы Советінің депутаттығына кандидат //Ленин жолы.- 1979. - 2 февраль. 10 қыркүйек
Ғалым Әуелбек Қоңыратбаевтың туғаныны 110 жыл (1905-1986)
Ғалым, түркітанушы Қоңыратбаев Әуелбек Қоңыратбайұлы 1905 жылы 10 қыркүйекте бұрынғы Сырдария губерниясы, Ақмешіт уезі, Шиелі болысы, Керделі аулында дүниеге келді. 1972 жылдан ғылым докторы, 1974 жылы професор атағын алды. 1925 жылы Ташкент халық ағарту институтын , 1935 жылы Бүкілодақтық журналистика институтын, 1943 жылы ҚазПИ-ді бітірген. 1925-28 жылдары мектеп, техникум оқытушысы, 192832 жылдары аудандық, облыстық, республикалық газет-журнал редакцияларында, Қазақ өлкелік партия комитетінде жұмыс істеген. 1945-49 жылдары Қазақстан Ғылым Академиясы Тіл және әдебиет институтында ғылыми қызметкер болған. Ұзақ жылдар бойы ҚазМУ, КазПИ, Қызылорда педагогикалық инстиутында доцент, кафедра меңгерушісі болып қызмет атқарған. 1950 жылы «Қазақ совет әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші», 1956 жылы «Шолпанның ақындығы», 1959 жылы «Қазақтың Қозы Көрпеш жыры туралы», 1959 жылы «Жеті алып», 1963 жылы «Сұр көжек», 1966 жылы «Әдебиетті оқыту методикасы», 1975 жылы «Эпос және оның айтушылары», 1979 жылы «Шеберлік сырлары», 1987 жылы «Қазақ эпосы және түркология», 1989 жылы «Керуен», 1991 жылы «Қазақ фольклорының тарихы», 1994 жылы «Қазақ әдебиетінің тарихы» , 1994 жылы «Абай романтизмі» атты қазақ фольклоры мен көне түркі поэзиясы туралы монографиялық зерттеу еңбектері, қазақ әдебиетін оқыту мәселелеріне арналған бірқатар әдістемелік оқулықтары, «Қорқыт ата кітабы» (1986), «Тотынама» (1991) аударма кітаптары жарық жарық көрді. «Құрмет белгісі» орденімен және бірнеше медальдармен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамоталарымен марапатталған. Ғалым Ә.Қоңыратбаев 1986 жылы 27 қаңтарда Қызылорда қаласында қайтыс болды. Қызылорда қаласының бір көшесі Ә.Қоңыратбаев есімімен аталады. Әдебиеттер: Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991.- 288 б. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы, 1987 Қоңыратбаев Ә. Қорқыт ата. – Алматы, 1986 Қоңыратбаев Ә. Әдебиетті оқыту методикасы: Қазақ мектептерінің ІХ-Х класс мұғалімдері үшін көмекші құрал. – Алматы, 1966. – 132 б. Қоңыратбаев Ә. Керуен: Деректі әңгімелер мен естеліктер / Құраст. Т.Қоңыратбаев. – Алматы: 1989. – 216 б. Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне әдебиет жазбалары: Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы. – Алматы, 1991. – 400 б. Қоңыратбаев Ә.Қ. Көп томдық шығармалар жинағы. 1. Фольклортану мәселелері / Қоңыратбаев Ә.Қ., Тынысбек Қоңыратбай. – ҚР Білім және ғылым министрлігі / Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті. –Алматы: МерСал, 2004. – 554 бет. 31
1 том: Фольклортану мәселелері. – 2004. – 554 б. 2 том: Түркітану және шығыстану мәселелері. – 2004. – 518 б. 3 том: Қазақ әдебиетінің тарихы. – 2004. – 516 б. 4 том: Әдеби көркем сын. – 2004. – 510 б. 5 том: Монографиялық зерттеулер. – 2004. – 510 б. 6 том: Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі. – 2005. – 520 б. 7 том: Педагогикалық еңбектері. – 2005. – 512 б. 8 том: Көркемшығармалар, естеліктер мен аудармалар. – 2005. – 510 б. 9 том: Көркем аудармалар. – 2005. – 532 б. 10 том: Ғылыми – библиографиялық зерттеулер. – 2005. – 518 б. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: Оқу құралы. – Алматы, 1994. – 312 б. Қоңыратбаев Ә., Бердібаев Р. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы, 1987. – 368 б. Қоңыратбаев Ә. Шеберлік сырлары: Әдеби сын. – Алматы, 1979. – 164 б. Қоңыратбаев Ә. Шығармалары. Екі томдық. Т.1. Жылдар, ойлар...: Өлеңдер, әңгімелер мен естеліктер / Жауапты ред. Б. Кәрібозұлы. – Астана, Фолиант, 2008. – 416 б.(Сырдария кітапханасы) Қоңыратбаев Ә. Шығармалары. Екі томдық: Көркем аудармалар. Т.2. Тотынама / Жауапты ред. Б.Кәрібозұлы. – Астана, 2008. – 480 б. – (Сырдария кітапханасы) Қоңыратбаев Ә. Акад шежіресі – заман шежіресі: Қызылорда облысының тарихын зерттеу туралы //Ленин жолы. – 1966. – 18 авг. Қоңыратбаев Ә. Есімде менің сол жылдар: Қызылорда қаласының жиырмасыншы жылдардағы өмірінен / Естелікті дайындаған Т.Қоңыратбаев //Ленин жолы. – 1988 . – 6 окт. Қоңыратбаев Ә. Есімі аңызға айналған Ғани: Ғ.Мұратбаев туралы //Ленин жолы. – 1982. – 20 май Қоңыратбаев Ә. Жыраудың өнері. Жыраулардың слетін өткізу туралы //Ленин жолы. – 1975. – 13 март Қоңыратбаев Ә. Қазалының күйлері: Өнер көзі – халықта //Ленин туы. – 1977. – 28 июнь Қоңыратбаев Ә. Сыр өлкесінің ертедегі мәдениеті: Қорқыт ескерткішінің салынуы туралы //Ленин жолы. – 1980. – 1 ноябрь *** Қоңыратбаев Әуелбек //Иманғалиев С. Астаналардағы көшелер - Улицы столиц Streets of capitals / Cәбит Иманғалиев. – Алматы, 2013.- 103 бет.- (қазақша, орысша, ағылшынша) Әуелбек Қоңыратбаев: Өлең //Сопыбеков А. Дөңгеленген дүние: Өлеңдер мен поэмалар / Жауапты ред. Б.Кәрібозұлы. – Астана, 2008. - 143-144 б. Әуелбек Қоңыратбаев //Иманғалиев С. Қызылорда көшелері = Улицы Кызылорды = The streets of Kyzylorda / С.Иманғалиев, З.Қыстаубаева. – Алматы, 2009. – 91 б.: суретімен Әуелбек Қоңыратбаев //Ата мекен: Шиелі өңірінің шежіресі / Құраст. М.Аяпов, Н.Қасымұлы. – Алматы: Қайнар, 1998. – 224 б. Әуелбек Қоңыратбаев және тіл тарихы мәселелері: Республикалық ғылымитеориялық конференция материалдары. – Алматы: Арда, 2005. – 296 б. Бәкірұлы Ә. Ағайынды Қоңыратбаевтар: Әуелбек Қоңыратбаев //Бәкірұлы Ә. Париждегі құпия кездесу: тарихи әңгімелер, сұхбаттар, естеліктер, пікірлер. – Қызылорда: Қызылорда – Қанағаты, 2009.- 81 – 85 б. Бәкірұлы Ә. Қудалау қамытын киген ғалым: Әуелбек Қоңыратбаев туралы //Бәкірұлы Ә. Париждегі құпия кездесу: тарихи әңгімелер, сұхбаттар, естеліктер, пікірлер. – Қызылорда: Қызылорда-Қанағаты, 2009. – 63 – 67 б. Кәрібозұлы Б. Ә.Қоңыратбаев – әдебиет тарихын зерттеуші //Кәрібозұлы Б. Ынсап. – Алматы, 2006. – 203-206 б. 32
Кәрібозұлы Б. Ә.Қоңыратбаев – әдебиетті оқытудың үлкен әдіскері //Кәрібозұлы Б. Ынсап: Зерттеулер, мақалалар. – Алматы: Арыс, 2006. – 199-203 б. Кәрібозұлы Б. Ә.Қоңыратбаев – әдебиетті оқытудың үлкен әдіскері. Ә.Қоңыратбаев – әдебиет тарихын зерттеуші //Кәрібозұлы Б. Ыждағат. – Астана: Фолиант, 2008. – 190 – 198 б.- (Сырдария кітапханасы) Қоңыратбаев Әуелбек //Кәрібозұлы Б. Ыждағат / Жауапты ред. Б.Кәрібозұлы. – Астана: Фолиант, 2008. – 368 б. – (Сырдария кітапханасы) Қоңыратбаев Әуелбек: Өмірбаяны // Қазақстан ғалымдары: Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2013. – 2 том. - 62 б. Қоңыратбаев Әуелбек //Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр: Анықтамалық. – Алматы: Ана тілі, 2004. – 188-189 б. Қоңыратбаев Әуелбек //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005.- 320 б. Қоңыратбаев Т. Әуелбек Қоңыратбаев – түркітанушы. Оқу құралы. – Алматы, 1996. – 120 бет. Ұлт мүддесін ойлаған: Әуелбек Қоңыратбаев //Ысқақұлы Д. Сынталқы. – Алматы, 2005. – 286 – 310 б. Ахет М. Қазақтың Қоңыратбаевы ескерусіз қалар ер емес //Қазақ Елі. – 2005. – 27 сәуір Әуелбек Қоңыратбаев (1905-1986): Белгілі қазақ совет әдебиет зерттеушісі, сыншы, түрколог ғалымның туғанына 100 жыл //Абай. – 2005. - №1. – 110 б. Әуелбекқызы Т. «Қазақтың Бартольды»: Әуелбек Қоңыратбаев – 100 //Алматы ақшамы. – 2005. -10 қараша Баялиева Г. Ә.Қоңыратбаев және түркітану мәселелері //Ақиқат. 2013. - №12. – 102 – 103 б. Бәкірұлы Ә. Ағайынды Қоңыратбаевтар: Қалжан, Әуелбек, Әлібек //Егемен Қазақстан. – 2005. – 15 шілде Бердібай Р. Кемел ғалым: Көрнекті ғалым, педагог, филология ғылымдарының докторы Әуелбек Қоңыратбаев туралы //Қазақ және әлем әдебиеті. – 2006. - №4. – 3 – 6 б. Бердібай Р. Кемел ғалым: Филология ғылымдарының докторы Ә.Қоңыратбаев туралы //Қазақ және әлем әдебиеті. – 2006. - №4. – 3-6 б. Есмаханов С. Әз әулием: Әуелбек Қоңыратбаевқа арналған өлең //Ленин жолы. – 1990. – 8 қыркүйек Жайлыбай З. Тат басып, болат қылыш өтпей қалмас: Әуелбек Қоңыратбаев – 100 //Қазақ Елі. – 2005. – 2 қараша Жалғасова Г. Ә.Қоңыратбаевтың 100 жыл толу мерекесі күнделігінен //Сыр бойы. – 2005. – 24 желтоқсан Жұмаділдаева Б. Әуелбек Қоңыратбаевтың педагогикалық идеялары //Қазақстан мектебі. – 2006. - №4. – 49 – 52 б. Жұмалиева Л. Қорқыттануға қосылған үлес: Ә.Қоңыратбаевтың «Қорқыт ата» кітабы туралы зерттеулер //Сыр бойы. – 2003. – 1 шілде Жұмалиева Л. Қорқыттануға қосылған үлес: Филолог ғалым Ә.Қоңыратбаевтың «Қорқыт ата» кітабы және зерттеулері туралы //Сыр бойы. – 2003. – 1 шілде Қазақ руханиятына қосылған құнды мұра: Қазақтың көрнекті ғалымы Әуелбек Қоңыратбаев шығармаларының 10 томдық басылымы туралы //Қазақ Елі. – 2005. – 19 қаңтар (№2-3). – 4 б.; Қазақ және әлем әдебиеті. – 2005. - №1. – 44 б. Қожабергенов Ж. Самғай бер: Ә.Қоңыратбаевтың туғанына 70 жыл толуына арналған өлең //Ленин жолы. – 1975. – 25 октябр Қоңыратбай Т. Әке туралы толғаныс: Әуелбек Қоңыратбаевтың туғанына 100 жыл //Қазақ және әлем әдебиеті. – 2005. - №6. – 13 – 17 б. 33
Қоңыратбай Т. Әуелбек Қоңыратбаев әңгімелерін бастауыш сыныпта оқыту //Бастауыш мектеп. – 2005. - №10. – 24-27 б. Қоңыратбай Т. Ғұламалардың ойтоғыстары: Ә.Марғұлан мен Ә.Қоңыратбаевтың ғылыми – шығармашылық байланысы туралы хаттар //Ақмешіт апталығы. – 2004. – 4 маусым Қоңыратбай Т. Қорқыт ата және Көккесене: немесе Ә.Марғұлан мен Ә.Қоңыратбаевтың ғылыми – шығармашылық байланысы туралы //Қазақ Елі. – 2004. – 19 мамыр (№19). – 4- 5 б. Қоңыратбай Т. Тоғысқан тағдырлар: Қ. Сәтбаев пен Ә. Қоңыратбаев өмірінен бір үзік сыр //Сыр бойы. – 1999. – 6 наурыз Рахматулла Ж. Әуекеңдей бір кісі табылар ма?: Ә.Қоңыратбаев туралы //Сыр бойы. – 2009. – 10 қаңтар. – 4 б. Рахымбекұлы Ә. Ғұлама ғұмыр: Ә.Қоңыратбаевқа арналған өлең //Сыр бойы. – 2005. – 27 желтоқсан Тебегенов Т. Әуелбек Қоңыратбаев – әлем өркениетінің көрнекті тұлғасы //Ұлағат. – 2007. - №5. – 3 – 15 б. Тебегенов Т. Ғұлама ғалымға құрмет: Сыр елі ұлы ғалым, профессор Ә.Қоңыратбаевтың 100 жылдығын атап өтті //Қазақ және әлем әдебиеті. – 2006. - №1. – 7б. Төлегенұлы Ш. Ой түбінде жатқан сөз: Ә.Қоңыратбаевтың туғанына 100 жыл //Ақиқат. – 2005. - №8. – 64-70 б.
13 қыркүйек
Кеңес Одағының Батыры Иван Макарович Журбаның туғанына 100 жыл (1915-1962)
Иван Журба Қостанай облысының Каменнобелоярское қыстағында 1915 жылы 13 қыркүйекте дүниеге келген. 1922 жылы әке-шешесімен бірге Қызылордаға көшіп келеді, балалық шағын осында өткізеді. 1931 жылы мектепті мақтау грамотасымен бітіріп, кейін жол қатынасы техникумын, одан соң 1941 жылы Қызылорда педагогикалық институтының тарих факультетін үздік бітіреді. Соғыс басталар алдында Андижан қаласындағы әскери комиссариатынан 1941 жылы шақырылып, майданға жіберілген. Кіші лейтенант И.М.Журба неміс басқыншыларына қарсы соғыста ерекше ерлік пен батылдық, тапқырлық танытты. Иван Макаровичтің жауынгерлері Киев-Житомир тас жолын басып алды, Юрьевка қыстағы үшін ұрыста ол алты жауынгермен дұшпанның жүк автокөліктерін талқандап, жүзден астам фашистің көзін жойды, Трилис қыстағында өздерінен төрт есе көп солдаты бар фашистік бөлімшенің тасталқанын шығарды. И.М.Журбаға осындай жауынгерлік ерлігі үшін КСРО Жогарғы Кеңесі Президиумының 1944 жылғы 3 маусымдағы Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.
34
Соғыстан кейін И.М.Журба Қызылорда қаласында жұмыс істеді. Ленин, Қызыл Ту ордендерімен марапатталады. Журба 1962 жылы 12 шілдеде 47 жасында қайтыс болды. Қызылорданың үлкен көшелерінің бірі батыр атымен аталады. Әдебиеттер: Журба Иван Михайлович //Айбын: Энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. - 349-350б. Иван Журба //Ерлікті сүйген ел нұрлы. – Алматы: Аrna-b, 2010. – 45 б. Журба Иван Макарович //Иманғалиев С. Қызылорда көшелері=Улицы Кызылорды=The streets of Kyzylorda /С.Иманғалиев, З.Қыстаубаева. – Алматы, 2009. – 67б. Журба Иван Михайлович //Қазақстандық Кеңес Одағының Батырлары: Энциклопедиялық жинақ. – Алматы: Өнер,2010. – 91 б. Иван Журба //Қалиев Ы., Айдосов А. Ұлы Жеңістің 60 жылдығы ерлік пен елдігіміздің мерекесі. – Қызылорда: Тұмар, 2005. – 49 б. Журба Иван Макарович //Совет Одағының Қазақстандық батырлары. – Алматы, 1969. – 1 том. - 269-270 б. Журба Иван Макарович //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС, 2005. – 241 б. Сыр елінің қаһарман ұлдары // Сыр бойы.- 2014. - 7 мамыр (№ 64/65). - 4 б. Ыбыраев Е. Батырдың дәптерінен //Қазақстан мұғалімі. —1975. - 4 апрель
18 қыркүйек
Журналист, жазушы Жақсылық Рахматулла 70 жаста (1945)
Ақын, жазушы Жақсылық Рахматулла 1945 жылы 18 қыркүйекте Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданында туған. 1971 жылы ҚазМУ-дің журналистика факультетін бітірген. 1979 жылдан бастап Қызылорда облысында Жаңақорған аудандық «Коммунизм жолы», облыстық «Ленин жолы» (қазіргі «Сыр бойы»), Сырдария аудандық «Сырдария» газеттерінде жауапты қызметтер атқарған. 1983–1985 жылдарда Алматы Жоғарғы Партия мектебінде оқыған. 1996 жылдан 2008 жылға дейін Қызылорда облыстық «Сыр бойы» газетінің бас редакторы, біріккен кәсіпорында директор-редактор міндетін атқарған. 2009 жылдан бастап Қазақстан Жазушылар одағының Қызылорда облысындағы филиалының директоры. Әдеби дүниелері (Бүркеншек аты – Қойлақы Сабылт) 1984 жылдан бері республикалық баспасөздерде жарияланып келеді. «Қолшатыр» (Хикая және әңгімелер. А., «Жалын», 1995), «Шырағың сөнбесін» («Сырдария» баспа кәсіпорны, 1995), «Сағым жылдар», «Кие», «Меңсұлу», т.б. кітаптары жарық көрген. 1996 жылы «Қызғалдақ қалың шыққан жыл» топтамасында «Жанымның жарығы» хикаяты басылған. 2004 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Құрмет грамотасымен, 2005 жылы ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің «Мәдениет қайраткері» белгісімен марапатталған. 2008 жылы Қазақстанның Құрметті Журналисі атағын алған. Жаңақорған ауданының, Тасбөгет кентінің Құрметті азаматы. «Тәуелсіздіктің 10 жылдығы» мерекелік медалінің иегері.
35
Әдебиеттер: Рахматулла Ж. Алыстай берген аяулым: Повестер және әңгімелер / Ж.Рахматулла.Алматы: Қайнар, 1996.- 168бет. Рахматуллаев Ж. Болашаққа сенім бар: Бірінші май атындағы Қаракөл қой совхозы туралы – Алматы: Қайнар, 1992. – 83 б. Рахматулла Ж. Дария-ғұмыр: Деректі хикая. – Алматы: Қайнар, 1996. – 96 б. Рахматулла Ж. Жібек жолындағы жұлдыздар: Деректі хикаят / Ж.Рахматулла.Астана, 2000.- 166 б. Рахматулла Ж. Кие: Әңгімелер, хикаяттар / Ж.Рахматулла.- Алматы: Қайнар, 2008.192 б.-(Ауыл кітапханасы) Рахматулла Ж. Қилы-қилы тағдырлар: Хикаяттар жинағы / Ж.Рахматулла; Ред. Ж. Жақсылыққызы.- Алматы, 2012.- 216 бет. Рахматулла Ж. Меңсұлу: Роман / Ж.Рахматулла.- Қызылорда: Аңса и К", 2005.240б. Рахматулла Ж. Меңсұлу: Роман / Ж.Рахматулла; Жауапты ред. Б.Кәрібозұлы.Астана: Фолиант, 2007.- 352 б.- (Сырдария кітапханасы) Рахматулла Ж. Меңсұлу: роман, І-ІІ кітап / Ж.Рахматулла.- Қызылорда: Аңса и К" ЖШС, 2007.- 352 б. Рахматуллаев Ж. Өмір самалы: Деректі әңгімелер мен хикаят. – Алматы: Жалын, 1993. – 150 б. Рахматулла Ж. Сағым жылдар: Хикаяттар / Ж.Рахматулла.- Алматы: СөздікСловарь, 2005.- 264б. Рахматулла Ж. Тәуелсіздік толғауы: Қызылорда облысының тәуелсіздіктің 10 жылында әлеуметтік,экономикалық һәм мәдени өркендеуі.(хроникалық деректеме) / Ж.Рахматулла, К.Сағымбайұлы. - Қызылорда: Дария, 2002.- 122б. Рахматулла Ж. Тулаған толқындар / Ж.Рахматулла.- Қызылорда: Аңса и К", 2004.324 б. *** Рахматулла Жақсылық: [Өмірбаяны] //Жүректегі жауһарлар: Сыр елі ақынжазушылары шығармаларының жинағы. – Қызылорда: Алтын Орда, 2001. – 45б. Рахматулла Жақсылық //Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық - Алматы: «Аруна», 2005.- 441-442 б Рахматулла Жақсылық //Қазақстан жазушылары / Құраст. С.Қамшыгер, Қ.Жұмашева. – Алматы: Ан Арыс, 2009. – 327 б. Рахматулла Жақсылық //Қазақстан жазушылары : XX ғасыр: Анықтамалық / Құраст. Е.Дүйсенбайұлы, А.Естен, Қ.Омарұлы ж.б.- Алматы: Ана тілі, 2004.- 255 б. Рахматулла Жақсылық // Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 426 б. Жақсылық Рахматулла //Жаңарған Жаңақорған: Тарихнама. – Алматы: Әл-Фараби, 1998. – 213 б. Байдрахманұлы Д. Жақсылық Шайманұлы Рахматулла: Өлең //Байдрахманұлы Д. Тұлпар тілек.Екі томдық. – Алматы, 2006. – 1-кітап: Отан деп соққан жүректер. – 278 б. Кәрібозұлы Б. Уақытпен үндесіп, оқырманмен тілдескен...: Ж.Рахматулланың «Тулаған толқындар» кітабы жайлы //Кәрібозұлы Б. Ыждағат. – Астана: Фолиант, 2008. – 313-315 б. – (Сырдария кітапханасы); Сыр бойы. – 2005. – 19 сәуір Кәрібозұлы Б. Уақытпен үндесіп, оқырманмен тілдескен...: Ж.Рахматулланың «Тулаған толқындар» кітабы жайлы //Кәрібозұлы Б. Беталыс: Әдеби зерттеулер, мақалалар. – Алматы: Арыс, 2005. – 173-175 б. Сопыбеков А. Жақсылық Рахматулла //Сопыбеков А. Жаңақорған: Тарихнама. – Шымкент: Кітап, 2008. – 439-440 б. 36
Сопыбеков А. Жақсылық Рахматулла: Өлең // Сопыбеков А. Дөңгеленген дүние: Өлеңдер мен поэмалар.- Астана: Фолиант, 2008.- 176-178 б. - (Сырдария кітапханасы) Аяшұлы Д. Мәуелі ағаштың кеудесі кең, басы төмен: Жазушы Ж.Рахматулла туралы / Д.Аяшұлы. // Сыр бойы.- 2010.-6 тамыз Беркінбаев Д. Кейіпкер түсіндегі өмірдің өңі: Жазушы Ж.Рахматулланың "Жеңістің түсі" драмалық шығармасы сахналанды / Д.Беркінбаев. //Сыр бойы. - 2010. - 10 шілде Беркінбаев Д. Қаратаудан қанат қаққан қаламгер //Сыр бойы. – 2008. – 8 қазан Жақсылық Рахматулла Қазақстан Жазушылар одағының Қызылорда облыстық филиалының директоры болып тағайындалды: Тағайындау // Сыр бойы.- 2009.-21 ақпан Жаппасұлы Е. Сағынышқа толы ғұмыр: Ж.Рахматулланың шығармашалығы туралы / Е.Жаппасұлы //Қазақ әдебиеті.- 2005.- 16-22 қырк. (N37).- 14б. Қазақстан Жазушылар одағы басқармасы секретариатының шешімімен белгілі жазушы Жақсылық Рахматулла Қазақстан Жазушылар одағының Қызылорда облыстық филиалының директоры болып тағайындалды: Тағайындау //Сыр бойы. - 2009. - 21 қаңтар Рахматулла Ж. Әдеби ортаның жоқтығына әуелі аға буын кінәлі: Жазушы Ж.Рахматулламен сұхбат /Сұхб. Н.Сақтапберген // Ақмешіт апталығы.- 2010.-21 қазан Рахматулла Ж. Күш-қайратым тұмса табиғатпен тамырласып жатыр: Жазушымен сұхбат /Сұхб. Н.Сақтапбергенұлы //Ақмешіт апталығы. – 2008. – 9 қазан Сахиев Ф. Қарымды қаламгер: Жазушы-журналист Жақсылық Рахматулла туралы / Ф.Сахиев // Жаңақорған тынысы.- 2005.- 16 қырк. Сәдібекұлы А. Қазыналы Қаратаудың перзенті //Сыр бойы. – 2008. – 4 қазан. – 4 б. Сопыбек А. "Меңсұлу"- махаббат романы: Ж.Рахматулланың "Меңсұлу" романы туралы / А.Сопыбек // Қазақ әдебиеті.- 2007.-30 наурыз
18 қыркүйек
Фольклортанушы, түркітанушы Тынысбек Қоңыратбаев 60 жаста (1955)
Фольклортанушы, түркітанушы, этнограф, аудармашы Қоңыратбаев Тынысбек 1955 жылы 18 қыркүйекте Қызылорда қаласында туған. 2000 жылы Қазақстан Республикасы білім беру ісінің үздігі, 2002 жылы филология ғылымдарының докторы, профессор атақтарын алған. 1977 жылы Қызылорда педагогикалық университетін (Қорқыт ата атындағы ҚМУ), 1986 жылы Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын бітірген. 1977-1982 жылдары Қызылорда педагогикалық институтында оқытушы, 1984-1989 жылдары «Өнер» баспасының, «Кітап жаршысы» газетінің редакторы, 1989 жылдан Қазақ мемл. Қыздар педагогикалық институтында аға оқытушы, кафедра меңгерушісі, профессор қызметін атқарып, қазақ әдебиеті, қазақ фольклоры, Орта Азия және қазақ әдебиеті, отандық әдебиет тарихы мен теориясы, музыкалық этнография, қазақ музыкасының тарихы пәндерінен дәріс оқып келеді. Сонымен қатар М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бас ғылыми қызметкері, «Қазақ және әлем әдебиеті» журналының бас редакторы. Негізгі ғылымизерттеу еңбектері қазақ фольклоры, әдебиет және өнер тарихының мәселелеріне арналған «Көне мәдениет жазбалары» (1991), «Елім-ай» (1994), «Әуелбек Қоңыратбаев – қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуші» (1995), «Ертедегі ескерткіштер» (1996), «Әуелбек Қоңыратбаев – түркітанушы» (1996), «Эпос және заман» (2000), «Ел мұрасы» (2003 ), «Ағайынды ағартушылар (2004) атты іргелі ғылыми зерттеулері жарық көрген. Жоғары оқу орындарына арналған бірнеше оқу құралдарын құрастырған. Шетел және республика 37
баспасөз беттерінде 300 ден астам ғылыми-теориялық және публицистикалық мақалалары жарияланған. Әдебиеттер: Қоңыратбаев Т. Ертедегі ескерткіштер: Сыр бойының ежелгі тарихы мен мәдениеті. – Алматы: Өнер, 1996. – 272 б. Қоңыратбай Т. Ағайынды ағартушылар. – Алматы: МерСал, 2004. – 164 б. Қоңыратбай Т. Әлемдік музыка тарихы / Ред. С.Мұхамбетұлы. – Алматы: Өлке, 2010. – 480 б. Қоңыратбай Т. Ел мұрасы: Жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған өқу құралы. – Алматы: МерСал, 2003. – 334 б. Қоңыратбай Т. Эпос және этнос: Қазақ эпосы және оның этникалық сипаты / Жауапты ред. Р.Бердібай. – Алматы: Ғылым, 2000. – 268 б. Қоңыратбай Т.Ә. Қазақ эпосының этникалық сипаты: Филол. ғыл. докт. дисс. автореф. – Алматы, 2002. – 53 б. Қоңыратбай Т. Айтыс – өнер бәйтерегі //Алматы ақшамы. – 2004. – 6 қаңтар Қоңыратбай Т. Атылудан аман қалған азат ой: М.Шоқай мұрасын оқыған соң туған ойлар //Түркістан. – 2003. – 10 көкек (№15). -6 б. Қоңыратбай Т. Қан сасыған отыз жеті..: Саяси қуғын – сүргін құрбандары туралы //Ақиқат. – 2013. - №7. – 65 – 69 б. Қоңыратбай Т. Қорқыт туралы бір ауыз сөз: Қызылордада еларалық ғылыми – мәдени форум өтуде //Сыр бойы. – 2011. – 24 қыркүйек Қоңыратбай Т. Қорқыттануға соны серпіліс қажет: Қорқыт және Ұлы Дала сазы //Сыр бойы. – 2006. - 19 қыркүйек Қоңыратбай Т. Өткен күндер елесі: Қазақстанның алғашқы астанасына – 80 жыл //Музыка әлемінде. – 2005. - №1. – 9-12 б. Қоңыратбай Т. Тарихпен тамырлас: Эпос жанры туралы //Алматы ақшамы. – 2003. – 18 наурыз Қоңыратбай Т. Тұрмағамбет мұралары //Сыр бойы. – 2012. – 18 қазан. – 6 б. Қоңыратбай Т. Халық ақындарының қамқоры: М: Байділдаев туралы //Сыр бойы. – 2006. – 18 қазан Қоңыратбай Т. Хан беделін төмендетпейміз, бірақ...: Қазақ әдебиетіндегі Әбілқайыр бейнесі хақында //Дала. – 2004. - №10. – 30-32 б. Қоңыратбай Т: Ұлттық өнеріміздің тарихи арналары: Жыраулық дәстүр: тегі мен табиғаты //Ақиқат. – 2003. - №2. – 63 – 69 б. Қоңыратбаев Т. Сыр бойының өнер ошақтары: Қызылорда облысындағы жыршылық, термешілік өнердің дамуы жайлы //Ленин жолы. – 1984. – 30 апрель Жалынды жастар: Ән / Сөзі А.Тоқмағамбетовтікі, әні Т.Қоңыратбаев пен Т.Ейзбаевтікі //Ленин жолы. – 1978. – 28 январь *** Қоңыратбай Тынысбек: Өмірбаяны //Қазақстан ғалымдары: Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2013. – 2 том. – 62 б. Қоңыратбаев Тынысбек //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005. - 321 б. Егізбаев Т. Профессор Тынысбек Қоңыратбаев: Қырғыз Республикасы Айтматов академиясының академигі //Ақмешіт апталығы. – 2010. – 9 желтоқсан Егізбаев Т. Тектінің алтын тініндей: Ғалым Т.Қоңыратбаев туралы //Сыр бойы. – 2010. – 8 желтоқсан Нарымбетов Ә. Ғұламалық ғұмыр: Т.Қоңыратбаевтың Әуелбек Қоңыратбаев – қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуші деген монографиялық еңбегі жайлы //Қазақ әдебиеті. – 1996. – 14 мамыр. 38
Негимов С. Ежелгі мәдениет елестері: Т.Қоңыратбаевтың «Ертедегі ескерткіштер» атты кітабы жайлы //Сыр бойы. – 1996. – 17 қазан, Негимов С. Танымды терең талант: Ғалым Т.Қоңыратбай 50 жаста //Қазақ Елі. – 2005. – 14 қыркүйек Октябрь туы: Ән / Сөзі Т.Қоңыратбаевтікі, әні Ә.Құланбаевтікі //Ленин жолы. 1977. - 11 ноябрь Сүйіншіәлиев Х. «Ата көрген оқ жонар» немесе профессор Тынысбек Қоңыратбаев туралы //Ақмешіт апталығы. – 2005. – 29 сәуір 19 қыркүйек
Қазақтың көрнекті сатирик ақыны Асқар Тоқмағамбетовтың туғанына 110 жыл (1905-1983)
1905 жылы Қызылорда облысы Тереңөзек ауданында кедей шаруаның отбасында туған. Алғашқы білімді ауыл молдасынан алған. 1924-1926 жылдары Ташкенттегі политехникумда оқыған, ал 1926-1930 жылдары «Лениншіл жас» және «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Социалистік Қазақстан» гезеттерінің редакциясында істеген. 1932 жылы Мәскеу полиграфия институтын бітірген. Ұлы Отан соғысына қатысқан. Асқар Тоқмағамбетов баспасөз бетінде 1924 жылдан бері белгілі. Тұңғыш баспа бетіне шыққан «Ленин суретіне» деген өлеңі «Еңбекші қазақ» газетінде 1925 жылы, «Еңбек жыры» атты алғашқы өлеңдер жинағы 1928 жылы жарық көрген. Кейіннен өлеңдері мен поэмалары, очерктері мен фельетондары бірнеше рет жеке кітап болып басылып шықты. «Екі заң», «Сайлау», «Алдар Көсе», «Бір семья» атты пьесалары бар. А.Тоқмағамбетов қалам ұстағаннан бастап қазақ еңбекші шаруасының өмірі мен тіршілігін, оның кеңес дәуірі шындығын түсіну жолындағы қиыншылықтары мен ізденістері туралы жазды. Оның «Мұғалім», «Жас дәрігер», «Шойынқараның ойын қара» өлеңдері жаңа дәуірде өсіп келе жатқан жаңа адамдарды суреттесе, «Сәуле», «Фатиманың хаты», «Ағасының жауабы» өлеңдері қазақ әйелінің азат өмірге ұмтылысын бейнелеген. 30-жылдары «Түрксіб түйіскенде» өлеңінде Түркістан – Сібір темір жолының салынуымен байланысты кірген өзгерістерді жырлаған. Ақын лирикасының бір саласы 1930-1940 жж. жазылған «Біздің Сәуле», «қош, аман бол», «Күт мені», «Сүйген жарға», т.б. әндерге арналған. Проза саласында «Сыр диқаны» (1959), «Асыл азамат» (1959), «Әке мен бала» (1961), Ы.Жақаев өмірін бейнелейтін «Қыран тұғырдан ұшады» (О.Бодықовпен бірігіп, 1969), Қазан революциясы қарсаңындағы ауыл өмірін суреттейтін «Ақмоншақ» повестерін, 19 ғасырда өмір сүрген қазақ ақындары туралы «Жыр күмбезі» (1975) атты тарихи романын жариялады. Романға 19 ғасырдың 2-жартысында өмір сүрген Базар жырау Өтемісұлы және белгілі ақындар Кете Жүсіп, Шораяқтың Омары, т.б. шығармашылы мен өмірі арқау болған. Драматургияда «Екі заң» (1928), «Семафор ашық» (1933), «Әзірет сұлтан» (1937) атты пьесалар мен «Маржан» (1961) атты киносценарийлер жазды. А.Тоқмағамбетов қазақ әдебиетінде сықақ жанрының дамуына мол үлес қосты. С.Айнидің «Құлдар» романын қазақ тіліне аударған (1953). Октябрь революциясы, І дәрежелі Отан соғысы, үш мәрте Еңбек Қызыл Ту ордендерімен, медальдармен және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет Грамотасымен марапатталған. 1992 жылы туған ауылына А.Тоқмағамбетовтың есімі берілді. 39
Асқар Тоқмағамбетов 1983 жылы 21 тамызда қайтыс болды. Әдебиеттер: Тоқмағамбетов А. Агроном көктемі: Поэма. - Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1955. – 68 б. Тоқмағамбетов А. Ақмоншақ: Повесть. – Алматы: Жазушы, 1973. – 80 б. Тоқмағамбетов А. Алтын арал: Толғау-жырлар. – Алматы: Жазушы, 1974. – 96 б. Тоқмағамбетов А. Алтын жапырақтар: Таңдамалы сықық өлеңдер мен дастандар / А.Тоқмағамбетов.- Алматы: Жазушы, 1975.- 320 бет. Тоқмағамбетов А. Алыптар туралы ертегі. – Алматы: Қазбірмембас, 1948. – 24 б. Тоқмағамбетов А. Ғажайып жылдар: Өлеңдер мен поэмалар / А.Тоқмағамбетов.Алматы: Жазушы, 1980.- 136 бет. Тоқмағамбетов А. Дария сыры. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1959. – 122 б. Тоқмағамбетов А. "Дейді екендер"дейді екен: (Сатиралық шығармалар) / А.Тоқмағамбетов.- Алматы: Ана тілі, 2005.- 288б. Тоқмағамбетов А. Еңбек жинағы / А.Тоқмағамбетов.- Көшірме.- Кызылорда: Госиздат К.С.С.Р., 1928.- 137 бет.- (Сирек қор) Тоқмағамбетов А. Еңбек жыры той / А.Тоқмағамбетов.- Кызылорда: Госиздат К.С.С.Р., 1928.- 116 бет.- (Сирек қор) Тоқмағамбетов А. Жазғы жапырақтар: Очерктер / А.Тоқмағамбетов.- Алматы: Қазақстан, 1968.- 64 бет. Тоқмағамбетов А. Жыр күмбезі: Роман / А.Тоқмағамбетов.- Алматы: Жазушы, 1975.- 352 бет. Тоқмағамбетов А. Көгілдір әлем: Өлеңдер мен фельетондар жинағы / А.Тоқмағамбетов. - Алматы: Жазушы,1971.- 152 бет. Тоқмағамбетов А. Қарындаш: Өлеңдер жинағы. – Алматы: ОҚБ, 1950. – 116 б. – (Мектеп кітапханасы) Тоқмағамбетов А. Мұзбалақ: Өлеңдер мен поэмалар /А.Тоқмағамбетов.- Алматы: Жазушы, 1978.- 172 бет. Тоқмағамбетов А. Өлеңдер жинағы: таңдамалы өлеңдер / А.Тоқмағамбетов.- Алматы: Қазақтың көркем әдебиет баспасы, 1939 жыл.- 196 бет.- (Сирек қор) Тоқмағамбетов А. Өмір өлмейді: Өлеңдер мен сықақтар / А.Тоқмағамбетов.Алматы: Жазушы, 1968.- 108 бет. Тоқмағамбетов А. Өтеді күндер / А.Тоқмағамбетов.- Алматы: Жалын, 1981.- 112 бет. Тоқмағамбетов А. Сайрайды бұлбұл: Поэма мен өлеңдер. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1961. – 140 б. Тоқмағамбетов А. Сықақ өлеңдер / А.Тоқмағамбетов.- Көшірме.- Кызылорда: Госиздат К.С.С.Р., 1928.- 30 бет.- (Сирек қор) Тоқмағамбетов А. Тазалық тәрбие / А.Тоқмағамбетов - Көшірме.- Қызылорда: Казгосиздат, 1920.- 30 бет.-(Сирек қор) Тоқмағамбетов А. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Қазбірмембас, 1945. – 222 б. Тоқмағамбетов А. Төрт томдық шығармалар жинағы: Поэмалар / А.Тоқмағамбетов. Алматы: Жазушы, 1982. Тоқмағамбетов А. Тырналар, сұлу тырналар: Өлеңдер /А.Тоқмағамбетов.- Алматы: Жазушы, 1965.- 288 бет. Тоқмағамбетов А. Шағалалы шалқар: Өлеңдер мен сықақтар. – Алматы: Жазушы, 1972. – 103 б. Тоқмағамбетов А. Шәңгек: Фельетондар мен сықақтар. 2-ші басылым. – Алматы: Жазушы, 1967. – 99 б. Тоқмағамбетов А. Шығармалар: Екі томдық /А.Тоқмағамбетов.- Алматы: Қазақ мем. көркем әдебиет баспасы, 1962.- 384 бет. 40
Тоқмағамбетов А. Шығармалары. Үш томдық. /А.Тоқмағамбетов; Жауапты ред. Б.Кәрібозұлы.- Астана: Фолиант, 2007.- 392 б.- (Сырдария кітапханасы) Тоқмағамбетов А. Шыңға: Өлеңдер / А.Тоқмағамбетов.- Алматы, 1950.- 108 бет.(Сирек қор) *** Тоқмағамбетов Асқар //Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық - Алматы: «Аруна», 2005.- 504-505 б. Тоқмағамбетов Асқар //Қазақстан. Ұлттық энциклопедия /Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2006.- Т.8. - 414 б. Тоқмағамбетов Асқар //Қазақстан жазушылары / Құраст. С.Қамшыгер, Қ.Жұмашева. – Алматы: Ан Арыс, 2009. – 388 б. Тоқмағамбетов Асқар //Қазақстан жазушылары : XX ғасыр: Анықтамалық / Құраст. Е.Дүйсенбайұлы, А.Естен, Қ.Омарұлы ж.б.- Алматы: Ана тілі, 2004.- 305 б. Тоқмағамбетов Асқар // Советтік Қазақстан жазушылары: Био-библиогр. анықтамалық / Құраст. С.Ахметов, Д.Еркішев. – Алматы: Жазушы, 1987. – 618-620 б. Тоқмағамбетов Асқар //Сыр Елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС, 2005. – 482-483 б. Тоқмағамбетов Асқар //Иманғалиев С. Астаналардағы көшелер - Улицы столиц Streets of capitals / Cәбит Иманғалиев. – Алматы, 2013.- 154 б.- (қазақша, орысша, ағылшынша) Тоқмағамбетов Асқар //Иманғалиев С., Қыстаубаева З. Қызылорда көшелері. – Алматы,2009. – 130,170 б. Тоқмағамбетов Асқар //Сырдария /Құраст. Б.Кәрібозұлы, А.Әбілов, Н.Мыңжасов, С.Тайман, Ғ.Тұяқбаев. – Астана: Фолиант, 2011. – 55 б.- (Менің Отаным – Қазақстан) Тоқмағамбетов Асқар //Сырдария (Тереңөзек) ауданы: Шежіре /Құраст. Т.Дайрабай. – Алматы: Арыс, 2009. – 198-199 б. Тоқмағамбетов Асқар //Тереңөзек (Дерекнамалық баян). – Алматы: Ана тілі, 1996. – 171-174 б. Әлиасқаров Ә. Отанында сыйлы адам: А.Тоқмағамбетовке арналған өлең //Әлиасқаров Ә. Шығармалары: Өлеңдер мен толғаулар, поэмалар.- Астана: Фолиант, 2008.- 119-120 б.- (Сырдария кітапханасы) Әшірбекова Г.Ш. Асқар Тоқмағамбетовтің публицистикасы: Филология ғыл.канд.дисс.автореф. / Г.Ш.Әшірбекова.- Алматы, 2007.- 28 б. Байдрахманұлы Д. Асқар Тоқмағамбетов: Өлең //Байдрахманұлы Д. Тұлпар тілек.Екі томдық. – Алматы, 2006. – 1-кітап: Отан деп соққан жүректер. – 279 б. Бердібаев Р. Халықтық ақын //Бердібаев Р. Ғасырлар толғауы. – Алматы: Жазушы, 1977. – 288-302 б. Болатбеков Ө Асқар //Болатбеков Ө. Жусанды даланың жұпар иісі. – Алматы,2009. – 88-90 б. Дайрабай Т. Ақиық ақын // Дайрабай Т. Сырдың сырлы сыры. – Алматы: Арыс, 2005. – 252-253б. Дауренбаева А. Асқар Тоқмағамбетов шығармаларындағы заман шындығы (кейіпкер және көркемдік жинақтау): Филология ғыл. канд. дисс. автореф./А.Дауренбаева. - Алматы, 2009.- 30 б. Ембергенов С. Мен Асқар ауылынанмын. – Қызылорда, 2003. Кәрібозұлы Б. А.Тоқмағамбетов - көрнекті суреткер //Кәрібозұлы Б. Ынсап.Алматы, 2006.- 192-198 б. Кәрібозұлы Б. А.Тоқмағамбетов - көрнекті суреткер //Кәрібозұлы Б. Ыждағат.Астана: Фолиант, 2008.- 183-190 б.- (Сырдария кітапханасы) Кіребайұлы А. Асқарлардың Асқары, сатираның бастауы: А.Тоқмағамбетов туралы //Кіребайұлы А.. Шығармалары.- Астана, 2009.- 91-101 б.- (Сырдария кітапханасы) 41
Қирабаев С. Асқар Тоқмағамбетов // Қирабаев Серік. Тарих және әдебиет: Зерттеулер мен мақалалар.- Алматы: ҚАЗақпарат, 2007.- 387-410 б. Мәуленов С. Шеберлік деген бір шың бар: А.Тоқмағамбетовтың өлеңдеріне сын //Мәуленов С. Сыр мен жыр. – Алматы: Жалын, 1991. – 54-65 б. Сатира сардары: Естеліктер,эссе,өлеңдер.- Алматы: Дала, 2005.- 256 бет. Сейітов С. Теңізбен табысуға асыққан //Сейітов С. Өлең өлкесінде: Мақалалар мен зерттеулер. – Алматы, 1984. – 72-84 б. Сопыбеков А. Асқар Тоқмағамбетов: Өлең //Сопыбеков А. Дөңгеленген дүние: Өлеңдер мен поэмалар.- Астана: Фолиант, 2008.- 145-147 б.- (Сырдария кітапханасы) Айдаров Ә. Ақын ауылында //Ленин жолы. – 1985. – 14 сент. Айдаров Ә. Ақынның туған жерінде //Сырдария. – 1985. – 16 ноябрь Айдаров Ә. Өмір жыршысы //Ленин жолы. – 1975. – 10 сентябрь Айдаров Д. Табиғи талант //Ленин жолы. – 1986. – 29 ноябрь Айдаров Д. Талантына тәнті едік //Халық. – 2005. – 22 қыркүйек Аймырзаев Ә. Жырым жапқан шапаным: Ақын А.Тоқмағамбетовке арналған өлең //Ленин жолы. – 1975. – 10 сент. Ақын аулында //Ленин жолы. – 1964. – 16 август Ақын Асқар Тоқмағамбетовтың туғанына 50 жыл: Мақалалар //Ленин жолы. – 1955. – 20 сент. Ақын Асқар алпыс жаста: Мақалалар //Ленин жолы. – 1965. – 19 сент. Ақындар шықты айтысқа: Асқар Тоқмағамбетовтің туғанына 100 жыл толуына орай өткізілген ақындар айтысы // Сыр бойы.- 2005. - 25 ақпан Асанов Қ. Дария - дарын: А.Тоқмағамбетовке арналған өлең // Сыр бойы.- 2005. - 2 қараша Асанұлы Ж. Сырда туып, сырда өскен Асқар ақын: Асқар Тоқмағамбетовтің туғанына 100 жыл / Ж.Асанұлы //Сыр бойы.- 2005. - 27 шілде Әбілов Е. Ақын аға мен кездесу //Еңбек туы. – 1975. – 24 июнь Әзқожаева А. Ақынның алып тұлғасы //Сыр бойы. – 2005. – 18 қараша Әлжіков С. Ұлағатты ұстазым еді //Ленин жолы. – 1988. – 16 апрель Әлмашев Ж. «Жаның бір сергек жансың-ау» //Ленин жолы. – 1989. – 20 октябрь Әлімқұлов Т. «Жыр күмбезі» //Соц. Қазақстан. – 1976. – 16 июнь Әлімқұлов Т. Інілік ізет: А.Тоқмағамбетовтың туғанына 70 жыл //Қазақ әдебиеті. – 1975. – 19 сент. Әмір - Бек К. "Ассалаумағалейкум, немерем мен шөберем": А.Тоқмағамбетовтың туғанына - 100 жыл / К.Әмір-Бек // Жас Алаш.- 2005. - 27 қазан Әміреұлы М. Сан қырлы сардар ақын: А.Тоқмағамбетовтың туғанына - 100 жыл / М.Әміреұлы //Сыр бойы.- 2005. - 30 қараша Әнуәрбекұлы Ә. Арман сол – қалсам елдің Асқары боп... деген ақын тілегі ақталғандай : А.Тоқмағамбетов – 90 //Ақмешіт апталығы. – 1995. – 8 желт. Әшірбекова Г. Семсер сөздің зергері: Ақын А.Тоқмағамбетов туралы / Г.Әшірбекова, А.Әбдіразақова // Сыр бойы.- 2005. - 28 мамыр Байжолов Ә. Ақын мерейі : А.Тоқмағамбетов – 70 //Ленин жолы. – 1975. – 4 сент. Баймағамбетов Қ. Айтқыш бала //Ленин жолы. – 1965. – 12 сент. Байқожаев М. Тәрбиеші: А.Тоқмағамбетов-80 //Ленин жолы. – 1985. – 15 нояб. Байхожаев М. Сатира сардары //Ленин жолы. – 1986. – 28 нояб. Бәтеш Ә. Ақынның туған ауданы: А.Тоқмағамбетов-90 //Сыр бойы. – 1995. – 6 желт. Бекбергенова Р. Ақын ағаға: А.Тоқмағамбетовке арналған өлең //Ленин жолы. – 1965. – 10 сент. Бекбергенова Р. Ақын өлеңдеріндегі әйелдер бейнесі : А.Тоқмағамбетов – 70 //Ленин жолы. – 1975. – 17 сент. 42
Бекбергенова Р. Ақынның алтын Аралы: А.Тоқмағамбетовтың «Алтын Арал» атты өлеңдер жинағы жайлы //Ленин жолы. – 1974. – 13 июль Бекбергенова Р. «Алтын Аралдағы» сыр: А.Тоқмағамбетовтың «Алтын Арал» кітабына рецензия //Қазақ әдебиеті. – 1974. – 18 октябрь Бекбергенова Р. Асқар ойлы Асекең //Сыр бойы. – 2005. – 21 қырк. Бердәулетов К. Есімі асқақ аға: А.Тоқмағамбетов - 95 //Сыр бойы. – 2001. – 6 наурыз Беркінбаев Д. Мәдениет орталығы бұдан 22 жыл бұрын ақын Асқардың атын алған: 1986 ж. Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің қаулысы көрсетілген / Д.Беркінбаев // Сыр бойы. - 2008.-23 мамыр Бердібаев Р. Жырау жайында эпос: А.Тоқмағамбетовтың «Жыр күмбезі» атты кітабы жайлы //Ленин жолы. – 1976. – 14 январь Бердібаев Р. Кемел ақын. Алпысқа толған тойыңмен, Асқараға! //Лениншіл жас. – 1965. – 19 сент. Боранбаев С. Біздің Асекең //Ленин жолы. – 1965. – 19 сент. Боранбаев С. Поэзия генералы: А.Тоқмағамбетовке арналған өлең //Ленин жолы. – 1986. – 28 нояб. Борт О., Яцко Л. Достық пен махаббат жыршысы: Украина елдерінің туысқандық лебізі //Ленин туы. – 1975. – 25 сент. Боханов С. Ақынмен кездескенде //Қаз. мұғалімі. – 1980. – 17 окт. Далдабаев С. Тума талант ел мақтанышы: А.Тоқмағамбетовтың туғанына - 100 жыл / С.Далдабаев //Сыр бойы.- 2005. - 14 қазан Данабаев Қ. Асқар ақынмен таныстық: А.Тоқмағамбетов -100 //Сыр бойы. – 2005. – 13 шілде Данабаев Қ. Жасыннан ұшқан жаңқалар: Ақынның сықық өлеңдері жайлы //Қазақ әдебиеті. – 1981. – 17 апрель Дәрібаева Ж. Жайсаң аға, жақсы аға //Сыр бойы. – 2005. – 3 қараша Дәуітұлы С. «Қырғи тілді Асқар»: А.Тоқмағамбетов – 90 //Қазақ әдебиеті. – 1995. – 19 желт. (№34). – 12 б. Досжан Д. Асқар асуы: А.Тоқмағамбетовтың туғанына - 100 жыл толған тойындағы баяндама / Д.Досжан // Сыр бойы.- 2005. - 8 қараша Досымов Т. Ақылшы аға еді: А.Тоқмағамбетов - 80 //Ленин жолы. – 1985. – 29 нояб. Еңсегенов Т. Ақын поэзиясының жарқын беттері //Ленин жолы. – 1986. – 11 май Еңсегенов Т. Мысал жанрының бағбаны //Ленин жолы. – 1975. – 21 август Ерғалиұлы Ж. Асқар ақын және "Сыр сұлуы": А.Тоқмағамбетовтың туғанына - 100 жыл / Ж.Ерғалиұлы //Сыр бойы.- 2005. - 2қараша Ерманқызы Р. Қолтаңба //Сыр бойы. – 2005. – 3 қараша Жақаев Ы. Сырдың саңлақтары: А.Тоқмағамбетов – 60 //Ленин жолы. – 1965. – 28 август Жақаев Ы. Сыр сүйлейі //Қазақ әдебиеті. – 1975. – 19 сент. Жанәділов А, Сапаров Д. Әке мен бала: «Әке мен бала» романы туралы //Ленин жолы. – 1962. – 19 март Жаппархан Ө. Асқар ақынның жұмбағы: Ақын А. Тоқмағамбетов туралы / Ө.Жаппархан // Сыр бойы.- 2003. - 20 наурыз Жаппарханов Ө. Жыр мерекесі, ел ықыласы: А.Тоқмағамбетов – 70 //Ленин жолы. – 1975. – 30 сент. Жарқынбаев З. Өмірі оның өнеге //Ленин жолы. – 1985. – 10 декабрь Жер жаһанды желпіген жиырмасыншы ғасырда, айналып ең ағасы Асқар атты асылға: А.Тоқмағамбетовтың 100 жылдық мерейтойынан // Сыр бойы.- 2005. - 3 қараша Жиенбаев С. Асқар тау алыстан көрінеді: А.Тоқмағамбетовке ескерткіш ашылды //Лениншіл жас. – 1986. – 28 нояб. 43
Жиенбаев С. Жалпақ жұртың тұр қасында: А.Тоқмағамбетовке арналған өлең //Ленин жолы. – 1986. – 28 нояб. Жұмабаев Ж. Шаң жұқтырма шашыңа: А.Тоқмағамбетовке арналған өлең //Ленин жолы. – 1965. – 19 сент. Жұмабай Ә. Қырғи тілді Асекем: А.Тоқмағамбетовтың туғанына - 100 жыл / Ә.Жұмабай // Қазақ әдебиеті.- 2005. - 14қазан Жүсіпов М. Өткір сөздің шежіресі //Ленин жолы. – 1965. – 19 сент. Жыр күмбезін көтерген Асқар ақын: А.Тоқмағамбетов – 75 жаста //Ленин жолы. – 1980. – 20 сент. Ибадуллаев З. Асекең асыл дүр еді //Еңбек туы. – 1986. – 22 февр. Исаев М. Қамқор ата еді //Ленин жолы. – 1985. – 18 окт. Кәрібозұлы Б. Суреткерлік сыры: А.Тоқмағамбетовтың туғанына - 100 жыл / Б.Кәрібозұлы // Сыр бойы.- 2005. - 24 қараша Кемалов Ж. Халқы сүйген қаламгер //Толқын. – 1975. – 13 сент. Кенебаев Е. Жазушымен кездесу //Ленин жолы. – 1965. – 20 апр. Көкенов М. Жыр жұлдызы //Коммунизм жолы. – 1975. – 25 сент. Көкенов М. Сан қырлы, салиқалы ақын еді //Коммунизм жолы. – 1985. – 17 окт. Кіребайұлы А. Сатираның сәйгүлігі : Ақын Асқар Тоқмағамбетовтың туғанына 100 жыл / А.Кіребайұлы //Сыр бойы. – 2005. – 14 мамыр Кіребаев А. Әдебиетке қосылған қазына: А.Тоқмағамбетовтың 4 т. шығуына //Ленин жолы. – 1983. – 11 февр. Қабдолов З. Азамат ақын //Соц. Қазақстан. – 1965. – 17 сент. Қабышев Ғ. Асқар – сатирик //Ленин жолы. – 1975. – 12 август Қабышев Ғ. Сатираның сардары //Лениншіл жас. – 1973. – 30 май Қабышев Ғ. Ұстазым //Қазақ әдебиеті. – 1975. – 19 сент. Қазақ жазушылары Асқар туралы //Ленин жолы. – 1965. – 19 сент. Қазанбаев Ш. Естен кетпес тұлға //Ленин жолы. – 1986. – 28 нояб. Қаласыз еліңіздің Асқары боп! //Лениншіл жас. – 1975. – 25 сент. Қамбаров Қ. Ерлік жыры //Ленин жолы. – 1965. – 14 апр. Қарақұлов М. Қырғи тілді Асекең //Заман-Қазақстан. – 1995. – 13 қазан. – 6 б. Қаратаев М. Майталман жазушы //Ленин жолы. – 1965. – 19 сент. Қирабаев С. Сырдың соны сүлейі: А.Тоқмағамбетовтың туғанына - 100 жыл / С.Қирабаев // Егемен Қазақстан.- 2005. - 19 тамыз Қожакеев Т. Құйылып тұрған ақын еді //Ленин жолы. – 1985. – 25 сент. Қожакеев Т. Семсер сөздің зергері //Қазақ әдебиеті. – 1985. – 20 сент. Қожакеев Т. Сықақтың сұңғыласы //Қазақстан мұғалімі. – 1985. – 20 сент. Қолтығында том-том кітап – жыр гүлі, жетпіс жасқа келді өлеңнің дүлділі: А.Тоқмағамбетов 70 //Ленин жолы. – 1975. – 25 сент. Қоңыратбаев Ә. Ғажап туған өнерпаз //Ленин жолы. – 1985. – 5 сент. Қоңыратбаев Ә. Қазақтың көрнекті ақыны //Ленин жолы. – 1975. – 16 июль Қоңыратбаев Ә. Заман ұлы //Ленин жолы. – 1965. – 21 авг. Қосмұратов Т. Өмір жыршысы //Ленин жолы. – 1985. – 8 нояб. Қызылорда қалалық Мәдениет үйіне А.Тоқмағамбетовтің есімін беру туралы: Қазақ ССР Министрлер Советінің қаулысы //ҚССР Үкіметінің қаулылар жинағы.- 1987.-№1.-2223 б. Мәуленов С. Асқар десе – Асқар еді //Ленин жолы. – 1985. – 13 авг. Мұқанов Қ. Сырласамын: А.Тоқмағамбетовке арналған өлең //Ленин жолы. – 1965. – 19 сент. Мырзахметұлы Қ. Асқар мен Қуаныштың достығы //Сыр бойы. – 2005. – 15 наурыз Мырзахметұлы Қ. "Жібер қайта шабытын шалқақтатып": Асқар Тоқмағамбетовтің туғанына 100 жыл / Қ.Мырзахметұлы // Егемен Қазақстан.- 2005. - 6 сәуір 44
Мырзахметұлы Қ. Біз ақын Асқардың ауылынанбыз: Сырдария ауданының әкімі Ибрагим Әбибуллаевпен әңгіме / Қ.Мырзахметұлы // Сыр бойы.- 2004. - 4 қараша Нұрмаханов Н. Асқар сатирасын оқығанда:А.Тоқмағамбетов / Н.Нұрмаханов // Жұлдыз.-1962.-№2.-153-155 б. Нұрпейісова Ә. Сөзі жебе сардар ақын //Сыр бойы. – 2010. – 21 маусым. – 4 б. Нұршайықов Ә. Ақынныңі ақырғы сапары //Егемен Қазақстан. – 1994. – 10 қырк. Оңғарбаева С. Еңбек адамын жырлаған //Қазақ әдебиеті. – 1975. – 19 сент. Оразбаев И. Ақынды еске алу күндері: Қызылордада атақты ақын А.Тоқмағамбетовке бюст-ескерткіш ашу салтанаты өтті / И.Оразбаев // Қазақ әдебиеті.1986.- 12 дек. Рүстемов М. Жарасқан достық: А.Тоқмағамбетов пен Н.Бекежанов туралы жазылған естелік //Ленин жолы. – 1986. – 15 август Сақтапов М. Құлағымда баяғы сөз, баяғы үн..: А.Тоқмағамбетовтың туғанына - 100 жыл / М.Сақтапов // Сыр бойы.- 2005. - 15 қараша Сариев Ш. Асқар асқан асулар //Жұлдыз. – 1980. - №11. – 215-218 б. Сариев Ш. Жанрын тапқан жазушы //Ленин жолы. – 1980. – 20 сент. Сариев Ш. Сезініп сүйе білген сырын бастан //Ленин жолы. – 1986. – 28 нояб. Сәрсенбаев Ә. Әлеуметтің әуен жыршысы //Қазақ әдебиеті. – 1980. – 26 сент. Сәрсенбаев Ә. Әлеуметтің әуен жыршысы //Қазақ әдебиеті. – 1985. – 20 сент. Сейітов С. Айдын арна //Қазақ әдебиеті. – 1975. – 19 сент. Сералиев Н. Ақын алғы шепте //Ленин жолы. – 1975. – 21 сент. Серікбайұлы Ш. Асекең асқар тау еді //Сыр бойы. – 1999. – 10 сәуір Серікбайұлы Ш. Асекең асқар тау еді: Асқар Тоқмағамбетовтің туғанына 100 жыл / Ш.Серікбайұлы //Сыр бойы.- 2005. - 23 қыркүйек Смағұлова Г. Ақын өлеңдерінің өмірлік мәні //Ленин жолы. – 1972. – 19 авг. Смағұлова Г. Сын-сықақ саңлағы //Ленин жолы. – 1965. – 26 февр. Смағұлова Г. Үлкен ақын //Ленин жолы. – 1965. – 31 июль Сопыбеков А. Туған елдің жүрегінде: А.Тоқмағамбетовке арналған өлең / А.Сопыбеков // Сыр бойы.- 2005. - 9 қыркүйек Сүйенішев Қ. Ақын тойы //Ленин жолы. – 1965. – 24 сент. Сүйенішев Қ. Дархан дарын //Ленин жолы. – 1985. – 21 авг. Сүйеніш Қ. Жылағанды жылы сөзбен жұбатқан //Парасат. – 1997. - №10. – 18-19 б. Сүйенішев Қ. Халқы хан көтерген ақын //Сыр бойы. – 1995. – 27 қырк. Сүйенішев Қ. Ыстық лебіздер //Ленин жолы. – 1965. – 19 сент. Сүндетұлы Қ. Асқар ақынның Атыраудағы іздері: А.Тоқмағамбетов / Қ.Сүндетұлы // Алтын Орда.- 2009.-26 қараша Тәжібаев Ә. Ардақты Есекеме: Өлең //Ленин жолы. – 1975. – 25 сент. Тәжібаев Ә. Асқан ақынға: Өлең //Ленин жолы. – 1965. – 26 сент. Тәжібаев Ә. Замана жыршысы //Соц. Қазақстан. – 1985. – 22 сент. Тәжібаев Ә. Үздіксіз еңбек //Ленин жолы. – 1965. – 18 сент.; Қазақ әдебиеті. – 1965. – 17 сент. Тобағабыл Т. Сырдарияның жырдариясы: А.Тоқмағамбетовтың туғанына - 100 жыл / Т.Тобағабыл //Егемен Қазақстан.- 2005. - 8 қазан; Сыр бойы. – 2005. – 22 қазан Тілеукеев Ә. Тоқмағамбетов сатираларының тіл ерекшеліктері жайлы //Қазақстан мектебі. – 1969. - №8. – 82-84 б. Уәлиұлы Н. Сыр елінің пірі еді //Сыр бойы. – 1993. – 17 тамыз Хангелдин С. Қырғи тілді ақын: А.Тоқмағамбетовтың туғанына - 100 жыл / С.Хангелдин // Сыр бойы.- 2005. - 10 тамыз; Түркістан.- 2005.- 8 қырк.(N36).- 7б. Хангелдин С. Сыр үстіндегі жыр мерекесі: А.Тоқмағамбетовтың туғанына - 100 жыл / С.Хангелдин // Түркістан.- 2005.- 10 қараша (N45).- 10б. 45
Шағырұлы Б. Қамқор аға: А.Тоқмағамбетовтың туғанына - 100 жыл / Б.Шағырұлы //Сыр бойы.- 2005. – 8 қыркүйек Шүкіров З. Ақылшы аға //Ленин жолы. – 1965. – 19 сент. Шілдебайұлы М. Сырдария – әдебиет алыптарының бесігі //Сыр бойы. – 2005. – 8 қараша Ысмағұлова Г. А.Тоқмағамбетовтың поэмаларындағы колхоз өмірі //Жұлдыз. – 1961. - №4. – 143-146 б. Ізтілеуов Қ. Жылы жүзі жадымда //Ленин жолы. – 1986. – 28 нояб.
21 қыркүйек
Ғалым, қоғам қайраткері Бақберген Досмамбетов 70 жаста (1945)
Ғалым, қоғам қайраткері Досмамбетов Бақберген Сәрсенұлы 1945 жылы 21 қыркүйекте Қармақшы ауданы, Диірментөбе стансасында туған. 1994 жылы экономика ғылымдарының докторы, 1991 жылы профессор атағын алған. 1971 жылы Мәскеу инженерлік-экономикалық институтын, 1976 жылы Мәскеу басқару институтының аспирантурасын бітірген. 1971-73 жылдары «Риссовхозстрой» тресіне қарасты ПМК-12-де аға инженер, комсомол ұйымының хатшысы, Қызылорда педагогикалық институтының «Саяси экономия» кафедрасында оқытушы, 1976-77 жылдары аға оқытушы болды. 1987 жылдан осы институттың оқу ісі жөніндегі проректоры, 1991 жылдан ректоры. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізгі бағыттары: статистика және демографиялық жағдай, еңбек ресурстары мен еңбек нарығы, экология және отбасы мәселелері проблемалары. 50-ден астам ғылыми еңбегі, оның ішінде 3 монографиясы, жоғары оқу орындарына арналған 2 оқу құралы жарық көрген. 1996 - 1999 жылдары Қызылорда қаласының әкімі - арнайы экономикалық аймақ Әкімшілік кеңесінің төрағасы қызметін атқарды.Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұйымының (ОБСЕ) Парламентаралық Ассамблеясының 12 жылдан бері тұрақты мүшесі. 2010 жылы Астанада өткен ЕҚЫҰ ҮІІ Саммитіне Қазақстан делегациясы құрамында қатысты. Ресей жаратылыстану ғылымдары академиясының, Халықаралық жоғары мектеп ғылымдары академиясының, Қазақстан инженерлік ғылымдар академиясының, әлеуметтік ғылымдар академиясының академигі. Сеул (Оңтүстік Корея) университетінің құрметті профессоры. Қызылорда облысының құрметті азаматы. Экономика және білім беру саласында, мемлекеттік, қоғамдық қызметтерде сіңірген нәтижелі еңбектері үшін «Құрмет», «Парасат» ордендерімен, бірнеше медальдармен, Елбасының 4 алғыс хатымен марапатталған. 2005 жылы «Сүйемін сені, Сыр елі» ғұмырнамалық диологиясының бірінші кітабы жарық көрді. 1999 жылдан ҚР Парламентінің екінші, үшінші, төртінші шақырымындағы Сенат депутаты, Қаржы және бюджет комитетінің хатшысы. Әдебиеттер: Досманбетов Б. Арал аймағы: медициналық, әлеуметтік – демографиялық сипаттама: Монография / Досманбетов Б., Маханов Т., Төлеутаев К.; Рецензент: Татимов М. – Қызылорда: Нұр – Сәулет, 1998.- 220 б. Досманбетов Б.С. Еңбек потенциалы / Б.С.Досманбетов.- Алматы: Рауан, 1995.- 134 бет. 46
Досманбетов Б. Қазақстан халқының дамуы. – Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1993. – 126 б. Досманбетов Б. Қызылорда: Қызылорда – 180 жыл / Досманбетов Б., Кереев М. – Қызылорда: Нұр-Сәулет, 1999. – 219 б. Досманбетов Б.С. Ұстаным / Досманбетов Б.С.; Ред. А.Қайырбаев.- Астана: Сарыарқа, 2011.- 424 бет. Досманбетов Б. «Аралтұзға» алынған несие қайда? //Айғақ.- 2005. – 28 желт. Досманбетов Б. Арнайы ашылған аймақтар: Сенатор Б. Досманбетовпен сұхбат / сұхб. Г.Жұмабайқызы // Айқын апта.- 2007. - 6 қыркүйек Досманбетов Б. Әлемдік бәсекелестікке бетбұрыс қадамы: ҚР Парламенті Сенатының депутаты //Сыр бойы. – 2006. - 7 ақпан Досманбетов Б. Балалы отбасы – мемлекет тірегі //Егемен Қазақстан. – 2014. – 11 маусым (№114). – 9 б. Досманбетов Б. «Бізде «ешкімге болмасын» деген қағида басым»: ҚР Парламенті сенатының депутаты, экономика ғылымының докторы, профессор Бақберген Досманбетовпен сұхбат / Сұхб. А.Сәдуақасов //Алтын Орда. – 2011. – 1 қыркүйек. – 10 – 11 б. Досманбетов Б., Қараманов Ұ. «Днепрдің дүмпуі»: Зымыран апаты туралы //Егемен Қазақстан. – 2006. -16 тамыз; Сыр бойы. – 2006. – 24 тамыз Досмамбетов Б. Елдестірген Елбасы: Әлем және Қазақстан //Сыр бойы. – 2009. – 24 шілде. – 2 б. Досманбетов Б. Кейде қаражат бөлініп, депозитке салынып кетеді: Депутат сұхбаты / Сұхб. Х. Бұқарқызы //Айқын. – 2011. – 25 маусым. – 4 б. Досманбетов Б. Қаладағы қарқынды тірлікке қуанамын: Қайраткер Б.Досманбетовтың Қызылорда қаласы туралы естелігі / Жазып алған М.Әбдіраман //Ақмешіт апталығы. – 2011. – 22 қыркүйек. – 6 б. Досманбетов Б. Мемлекет басшысына «Аралға су барады» деп есеп берген мамандар ертең не айтады? Парламант Сенатының депутаты, экон. ғыл.докт., проф. Б.Досманбетовпен сұхбат / Сұхб. Б.Омаров //Айқын. – 2006. – 21 шілде Досманбетов Б. «Мен өз-өзіме жұмыс тауып алып отырған адаммын»: ҚР Парламент Сенатының депутаты, академик, профессор Б.Досманбетовпен сұхбат / Сұхб. Н.Саниязова //Халық. – 2010. – 11 қараша Досманбетов Б. Өз жерінде өгей баланың кебін киіп жүр: Байқоңыр қаласындағы қазақ мектептерінің жағдайы туралы //Егемен Қазақстан. – 2007. – 14 сәуір Досманбетов Б. Сыр диқандары дабыл қақты: Депутат Көксарайдағы су қоры және су тапшылығы туралы / Дайынд. Ж. Тұрсынәліқызы //Қазақстан - ЗАМАН. – 2011. – 12 мамыр (№19). – 3 б. Досманбетов Б. Тәуелсіздігіміздің басты жетістігі – еркіндігіміз / Сұбх. Р.Садуова //Ақмешіт ақшамы. – 2013. – 11 желтоқсан. – 5 б. Досманбетов Б. Тәуелсіздігіміздің бойтұмары: Астана қаласына 10 жыл //Сыр бойы. – 2008. – 30 мамыр Досманбетов Б. Тендер дегеніміз қасқырға ешкіні – ешкіге капустаны бақтырғанмен бірдей: Ел экономикасы және сыбайлас жемқорлық тақырыбында //Алаш айнасы. – 2011. – 24 тамыз Досмамбетов Б. С. Университет Сыр өлкесінің ғылыми орталығы болады: Қызылорда мемлекеттік университетінің ректоры Б.С.Досмамбетовпен сұхбат //Заман-Қазақстан. – 1996. – 7 маусым Досманбетов Б. Ұстаз. Ғалым. Қайраткер: Әли Мүсілімұлы туралы //Сыр бойы. – 2014. – 17 мамыр (№68-69). - 9 б. Досманбетов Б. Үкіметтің атқарған жұмысын қанағаттанарлық деп бағалар едім: Жолдау мен қолдау //Айқын. – 2009. – 25 маусым. – 24 – 25 б. 47
Досманбетов Б. «Хельсинки рухы» сияқты «Астана рухы» қалыптасса дейміз: Сенат депутаты, ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының мүшесімен сұхбат / Әңг. К. Тасболат //Айқын. – 2010. – 27 қараша. – 3 б. *** Досмамбетов Бақберген //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы, 2005. - 195 б. Ахметов Ә. Ұлағатты ұстаным: Депутат Б.Досманбетовтың «Ұстаным» кітабы туралы //Егемен Қазақстан. – 2012. – 24 қаңтар (№27/32). – 8 б. Жерлесіміз академик атанды: Экономика ғылымдарының докторы, профессор Бақберген Сәрсенұлы Досманбетов ҚР Ұлттық Ғылым Академиясының корреспондентмүшелігіне сайланды //Сыр бойы. – 2013. – 2 наурыз. – 8 б. Қорасани Қ. Бақберген Досмамбетов – экономика ғылымының докторы: Қызылорда мемлекеттік пединститутының ректоры Б.Досмамбетов туралы //Сыр бойы. – 1994. – 7 қыркүйек Сағадиев К. Сүйер ұлың болса сен сүй: ҚР Парламент Сенатының депутаты Б.Досманбетов туралы //Егемен Қазақстан. – 2005. – 11 қыркүйек Сағатбекқызы А. Қайраткер ғалым «Сократ» орденінің иегері //Сыр бойы. – 2013. – 28 желтоқсан (№193/194). – 4 б. Сағатбекқызы А. Сенатор ұстанымы: Бақберген Досманбетовтің «Ұстаным» атты кітабы жарық көрді //Сыр бойы. – 2011. – 25 тамыз. – 4 б. Тәтімов М. Тәуелсіз елдің демографиялық портреті: Профессор Б.Досманбетовтің «Қазақстанның демографиялық дамуы» атты 4 бөлімнен тұратын монографиясы жарыққа шықты //Айқын. – 2013. – 6 наурыз (№41). – 8 б.
6 қазан
Кеңес Одағының Батыры Нағи Ілиясовтың туғанына 95 жыл (1920-1987)
1920 жылы 6 қарашада Қызылорда облысы Тереңөзек ауданының "Қызыл Коммуна" ұжшарында туған. 1933-1936 жылдары балалар үйінде төрбиеленген. Орта Азия университетінің жұмысшы факультетінде оқыған. 1937 жылы Ташкент педучилищесінің үшінші қурсына түсіп, оны бітіргеннен кейін Жоғарғы Шыршық ауданында, ал 1941 жылдан Қызыл Армия қатарына шақырылғанға дейін (қаңтар 1942) Тереңөзек ауданындағы Жәдігер орта мектебінде мұғалім болып қызмет атқарған. 1942 жылдың қаңтар айында майданға аттанады. Ол Мәскеуді, Сталинградты қорғауға, Элистаны, Ростовты, Донбассты азат етуге қатысты. Қазақ халқының адал ұлы Мәскеуден Будапештке дейінгі жолды жүріп өтті, Бенгрияда, Австрияда, Чехословакияда жауға қарсы соғысты. Ұрыстағы ерлігі мен батырлығы, Дунай өзенінен өту кезіндегі тапқырлығы үшін Нағи Ілиясовқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1945 жылғы 24 наурыздағы Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Соғыстан кейінгі жылдары туған жерінде жауапты қызметтер атқарды. Ленин, Еңбек Қызыл Ту орденімен, 3 дәрежелі Даңқ орденімен, медальдарымен марапатталды. Нағи Ілиясов 1987 жылы 6 мамырда қайтыс болды. Бұрыңғы "Қазақ ССР-інің 50 жылдығы" кеңшары (Сырдария ауданы) қазір Нағи Ілиясовтың есімімен аталады. 48
Әдебиеттер: Ілиясов Нағи //Айбын:Энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 855б. Нағи Ілиясов //Ерлікті сүйген ел нұрлы. – Алматы: Аrna-b, 2010. – 45 б. Ілиясов Нағи //Иманғалиев С. Астаналардағы көшелер - Улицы столиц - Streets of capitals / Cәбит Иманғалиев. – Алматы, 2013.- 170 б.- (қазақша, орысша, ағылшынша) Смағүлов Т. Нағи Ілиясов: Очерк. - Алматы: Жазушы, 1974. - 246. Ілиясов Нағи //Иманғалиев С. Қызылорда көшелері=Улицы Кызылорды=The streets of Kyzylorda / С.Иманғалиев, З.Қыстаубаева. – Алматы, 2009. – 149 б. Ілиясов Нағи //Қазақ Совет энциклопедиясы. -12 том. - Алматы, 1976. -359 б. Ілиясов Нағи //Қазақстандық Кеңес Одағының Батырлары: Энциклопедиялық жинақ. – Алматы: Өнер,2010. – 273-274 б. Ілиясов Нағи //Қалиев Ы., Айдосов А. Ұлы Жеңістің 60 жылдығы ерлік пен елдігіміздің мерекесі. – Қызылорда: Тұмар, 2005. – 50 б. Ілиясов Нағи //Совет Одағының Қазақстандық Батырлары. -— Алматы, 1969. – 2 том. - 301-302 б. Ілиясов Нағи //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС, 2005. – 536 б. Ілиясов Н. Будапешт үшін шайқас //Ленин жолы. -1985. - 13,14 ақпан Ілиясов Н. Бізді ерлікке баулыған - Отан! //Ленин жолы.-1965. - 18 сәуір Ілиясов Н.Ерлік шежіресінің басталуы //Ленин жолы.- 1986. - 10 маусым Ілиясов Н. Шыңдалған достық: Естелік //Қазақстан коммунисі. -1983. -№1. - 79-816. Әбіл Е. Ерлік пен еңбектің ері: Кеңес Одағының Батыры Нағи Ілиясов туралы // Сыр бойы.- 2012. - 30 тамыз. - 5 б.. Тіршілік тынысы.- 2012. - 29 тамыз. - 2 б. Әлжіков С. Ер қадірі елімен // Сыр бойы. - 1993. —6 мамыр Батырлар шерткен сыр: Ж.Қизатов, П.Артемов, Ж.Махамбетов, И.Махорин, Н.Ілиясовтармен редакциядағы кездесу // Ленин жолы.- 1975.-22 февраль Жәмішұлы Ә. Ел құрметі //Сыр бойы. -1993. - 22 мамыр Жүсіпов Е. Батыр ағамен әңгіме //Ленин жолы. - 1983. - 9 мамыр Жүсіпов Е. Батырдың бақыты //Соц Қазақстан. - 1983. - 13 сәуір Көрсетіп ғажайып ерлікті, қорғаған елдік пен теңдікті: Облысымыздағы батырлар Н.Ілиясов, Ж.Қизатов, Ж.Махамбетов, И.П.Махорин, Ә.Әбуталіпов туралы // Ленин жолы.- 1975.-8май Қадырбаев Ш. Батырлар есімі берілді: Қызылорда совхоз-техникумында Кеңес Одағының Батырлары Ж.Махамбетов пен Н.Ілиясов атындағы көшелер және ескерткіш тақталар орнатылды //Сырдария. - 1988. - 16 қаңтар Қожахметов С. Ер есімі - ел есінде: /Кеңес Одағының Батыры Н.Ілиясов туралы / С.Қожахметов // Ақмешіт апталығы.- 2009.-10 қыркүйек.-4 б. Нағи Ілиясов: Қысқаша өмірбаяны //Ленин жолы. – 1987. – 8 май Ол мұғалім еді //Қазақстан мектебі. - 1975. - №5. - 316. Оралов Ж. Нағи Ильясов //Ленин жолы. - 1946. - 1 наурыз Сақтапов М. Дара тұлға: Нағи Ілиясовқа арналған өлең / М.Сақтапов // Тіршілік тынысы.- 2012. - 29 тамыз. - 2 б. Сапаров Д. Батыл барлаушы //Қазақстан мұғалімі. - 1975. - 28 наурыз Сапаров Д. Батыр: Очерк //Ленин жолы. -1970. - 7 май Сапаров Д. Республика құрдасы: Очерк //Жалын. - 1970.- №3. - 118-1316. Сарбалақов Ж. Абырой асқары: Кеңес Одағының Батыры Н.Ілиясовтың туғанына 80 жыл //Сыр бойы. – 2001. – 13 қаңтар Сарбалақов Ж. Батыр Нағи //Сыр бойы. – 2010. – 8 мамыр – 7 б. Сыздықұлы Б.Батыр ағаларымен кездесу сәттері //Өскен өңір. – 2011. – 22 маусым Сыр елінің қаһарман ұлдары //Сыр бойы.- 2014. - 7 мамыр (№ 64/65). - 4 б. Шарафов Б. Азамат туралы аңыз //Ленин жолы. - 1970. - 3 желтоқсан 49
Шакенов А. Ұлы ерлік-ұрпаққа үлгі: Қызылордалық Кеңес Одағының Батырларына арналған тәрбие сағаты / А.Шакенов // Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. - 2010. - №7.24-28 б. Ілиясов Нағи : Қазанама //Ленин жолы. – 1987. – 8 май 9 қазан
Кеңес Одағының Батыры Жәлел Қизатовтың туғанына 95 жыл 1920-1999)
Жәлел Қизатов 1920 жылы 9 қазанда Солтүстік Қазақстан облысы Есіл ауданының Қарағай ауылында кедей-шаруа отбасында дүниеге келді. Соғысқа дейін ауыл шаруашылық техникумында оқыған, Петропавлдағы мұғалімдер институтын бітіріп, мектеп меңгерушісі болып қызмет атқарған, Одесса, Қырым, Сталинград, Белорусь майдандарында фашистермен шайқасты. Батыр қалалар Одесса, Керчь, Сталинградты қорғауға, Украина, Белоруссия, Польшаны азат етуге, Германия жеріндегі ұрыстарға қатысты. Днепрді алу кезіндегі көрсеткен ерен ерлігі үшін аға лейтенант Ж.Қизатов КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1944 жылдың қаңтар айындағы Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атанды. Соғыстан кейін Ж.Қизатов бейбіт еңбекке араласты. Қызылорда облыстық астық өнімдері басқармасының бастығы, облыстық табиғат қорғау қоғамы төралқасының төрағасы, төраға орынбасары болды. Ж.Қизатов Арал экологиялық апатын жалпы мемлекеттік деңгейге көтерді, Ауған соғысы және Чернобыль апатына қатысушылардың мүддесін қорғауға белсенділікпен ат салысты. Өскелең ұрпақты тәрбиелеуге айрықша көңіл бөлді. Екі Жеңіс Парадына қатысты, бірнеше өлең, әңгіме, поэма және повестер жинағының авторы. 1995 жылы 28 сәуірде Ж.Қизатовқа "Қызылорда қаласының Құрметті азаматы" атағы берілді. Қызылорда қаласының көшесіне және №23 орта мектепке батырдың есімі берілген. Жәлел Қизатов 1999 жылы 26 сәуірде дүние салды. Әдебиеттер: Қизатов Ж. Өмір мен өлім: Деректі повесть. —Алматы: Ғылым, 1995. -376 б. Қизатов Ж. Өмір өткелдері: Повесть. -Алматы: Жазушы,1976. - 190 6. Қизатов Ж. Өртті жылдарда: Жорық жолы туралы мемуарлық кітабынан үзінді / Қизатов Ж. // Ленин жолы.- 1975.-26-29 март Қизатов Ж. Өткелдер: Естелік / Ж.Қизатов // Жұлдыз.- 1975.-№5.-55-73 б. Қизатов Ж. Полковник шерткен сыр / Ж.Қизатов // Қазақ әдебиеті.- 1987.-14 август Қизатов Ж. Рас па, досым, рас па?: Өлең / Ж.Қизатов // Сыр бойы.- 1994.-27 сәуір Қизатов Ж. Солдат сыры: Өлең / Ж.Қизатов // Ленин жолы.- 1978.-23 февраль Қизатов Ж. Шарболаттай шыныққан: (Естелік) //Жұлдыз. - 1985. - №5. -143-151 б. *** Болатбеков Ө. Жәлел //Болатбеков Ө. Жусанды даланың жұпар иісі.- Алматы, 2009.119-120 бет. Қизатов Жәлел //Айбын:Энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 505-506б. Қизатов Жәлел //Ерлікті сүйген ел нұрлы. – Алматы: Аrna-b, 2010. – 45 б. Қизатов Жәлел //Иманғалиев С. Астаналардағы көшелер - Улицы столиц - Streets of capitals / C.Иманғалиев. – Алматы, 2013.- 99 б.- (қазақша, орысша, ағылшынша) 50
Қизатов Жәлел //Иманғалиев С. Қызылорда көшелері=Улицы Кызылорды=The streets of Kyzylorda / С.Иманғалиев, З.Қыстаубаева. – Алматы, 2009. – 88,162 б. Қизатов Жәлел Қизатұлы //Қазақ Совет энциклопедиясы. - 6 том. -556 б. Қизатов Жәлел //Қазақстандық Кеңес Одағының Батырлары: Энциклопедиялық жинақ. – Алматы: Өнер,2010. – 138-139 б. Қизатов Жәлел //Қалиев Ы., Айдосов А. Ұлы Жеңістің 60 жылдығы ерлік пен елдігіміздің мерекесі. – Қызылорда: Тұмар, 2005. – 51 б. Қизатов Жәлел Қизатұлы //Совет Одағының Қазақстандық Батырлары. -Алматы, 1969.- 1 том. - 363-364 б. Қизатов Жәлел Қизатұлы //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС, 2005. – 311 б. Мұстафин Б. Жәлел Қизатов. Очерк.-Алматы:Жазушы,1974.-27 б. Шарболат.- Алматы: ХХІ ғасыр қоры, 2000.- 108бет. Ардагерлер – қаланың құрметті азаматы: Кеңес Одағының батырлары Ж.Қизатов, Ж.Нұрсейітов //Сыр бойы. – 1995. – 6 мамыр Ардақ тұтар азамат //Сыр бойы. - 1999. - 9 қазан. Аяған Б. Соғыс сынары: Кеңестер Одағының батыры Ж.Қизатовтың ерліктері туралы /Б.Аяған //Сыр бойы. – 2010. – 2 желт. Әбілов А. Ел өмірімен тұтасқан өмірбаян: Ж.Қизатов – 90 /А.Әбілов //Сыр бойы. – 2010. – 22 желтоқсан; Сыр бойы. – 2011. – 14 мамыр. – 7 б. Батырлар шерткен сыр: Ж.Қизатов, П.Артемов, Ж.Махамбетов, И.Махорин, Н.Ілиясовтармен редакциядағы кездесу // Ленин жолы.- 1975.-22 февраль Бәтеш Ә. Ерлік ешқашан ұмытылмайды: Кеңес Одағының батыры Жәлел Қизатұлы жайлы //Ақмешіт апталығы. – 2010. – 30 желтоқсан Еңсегенов Т. Ерлікке толы өмір //Ленин жолы. - 1979. - 13 наурыз. Жалғасбаев Е. Батыр рухына тағзым: Студенттер сарайында Кеңес Одағының батыры Ж.Қизатовтың 90 жылдығына орай обл. ғылыми-танымдық конф. өтті / Е.Жалғасбаев //Сыр бойы. – 2010. – 24 желтоқсан Жарылғапов Ш. Қаһарман Қизатов: Ұлы Отан соғ. батыры Жәлел Қизатов туралы / Ш.Жарылғапов // Астана хабары.- 2007. - 8 мамыр. Ибраймов Ә. Өндірістегі ұстазым еді: Жәлел Қизатов – 90 /Ә.Ибраймов //Сыр бойы. – 2010. – 22 желтоқсан Көрсетіп ғажайып ерлікті, қорғаған елдік пен теңдікті: /Облысымыздағы батырлар Н.Ілиясов, Ж.Қизатов, Ж.Махамбетов, И.П.Махорин, Ә.Әбуталіпов тур./ // Ленин жолы.1975.-8май Қалиев Ы. Батыр даңқы өшпейді: Жәлел Қизатов – 90 /Ы.Қалиев //Сыр бойы. – 2010. – 21 желт. Қизатов Жәлел Қизатұлы: Қазанама (1920-1999) // Сыр бойы.- 1999.-27 сәуір Құдайбергенов Қ. Ерлікпен өрілген өмір: Кеңес Одағының Батыры Жәлел Қизатов жайлы әңгіме / Қ.Құдайбергенов // Халық.- 2010. - 30 желтоқсан Мырзахметұлы Қ. Жәлел Қизатовтың мүсіні орнатылды: Солтүстік Қазақстан обл. Қарағай ауылында //Сыр бойы. – 2008. – 17 мамыр Салықов К. Рухың сөнбес жан аға: (Жәлел Қизатовқа арн. өлең) //Сыр бойы. - 2000. 20 сәуір. Сарбалақов Ж. Батырдың өшпес өнегесі: Ұлы Отан соғысының ардагері Жәлел Қизатов жайында / Ж.Сарбалақов // Сыр бойы.- 2012. - 5 мамыр. - 10 б. Сарбалақов Ж. Соғыс және еңбек майданының батыры: Совет одағының Батыры Қизатов Жәлел жайлы / Ж.Сарбалақов // Ақмешіт ақшамы.- 2012. - 15 мамыр. - 15 б. Серікбайұлы Ш. Арқаның ардақтысы: /Кеңес Одағының Батыры Ж.Қизатов туралы / Ш.Серікбайұлы // Сыр бойы.- 2001.-5 мамыр Сыр елінің қаһарман ұлдары //Сыр бойы.- 2014. - 7 мамыр (№ 64/65). - 4 б. 51
Ұлы Отан соғысының даңқты батырлары //Соц. Қазақстан. - 1945. - 22 маусым 14 қазан
Ақын, күйші Мұзарап Жүсіповтің туғанына 110 жыл (1905-1972)
Ақын, күйші, әнші Жүсіпов Мұзарап 1905 жылы 14 қазанда Қармақшы ауданы, Қуаңдария болысының №2 ауылында атақты ақын Кете Жүсіптің отбасында дүниеге келген. Тұрмағамбет Ізтілеуұлының шәкірті. 1926-36 жылдары мектепте мұғалім, 1937-43 жылдары ұжымшарда есепші, 2-ші дүниежүзілік соғысқа қатысқан. Ақын-жыраулар Жиенбай, Тасберген, Омар, Тұрмағамбет, Кете Жүсіп Мұзараптың ақындық, әншілік, күйшілік жыраулық өнерге бейімделуіне ықпал еткен. М.Жүсіповтің 1925 жылғы «Тамшы», 1926 жылғы «Үш насихат», 1927 жылғы «Үш жұмыртқа», 1948 жылғы «Самұрық» т.б. дастандары сақталған. Есмахан мен Оразгүл атынан айтылатын алғашқы мысал айтысынан бастап, Ж.Құлмырзаев, Ә.Тұрмағамбетов, Ә.Оңалбаев, Ш.Шегебайұлы сияқты т.б.көптеген ақындармен айтысқан. М.Жүсіпов шебер орындаушы, өнерпаз болуымен қатар өз жанынан көптеген әндер мен күйлер («Тасқын», 1922; «Балымша-ай», «Шынар-ай», 1930; «Жастармыз», 1937; күйлері «Көркем қыз», «Шаттық») шығарған сазгер. 1962 жылы Жүсіповтің орындауында 34 ән дыбыс баспасына жазылса, халық шығармаларынан 1000-ға жуық өлең-жыр жинап, қолжазба қорына тапсырған. Ақын 1972 жылы 21 наурызда туған аулында дүние салды. Әдебиеттер: Салқынбаев Т., Жүсіпұлы М., Бектібаев Ш. Шығармалары: Өлең – толғаулар, қисса – дастандар, айтыстар / Салқынбаев Т., Жүсіпұлы М., Бектібаев Ш.; Жауапты ред. Б.Кәрібозұлы. – Астана: Фолиант, 2009. – 110 – 290 б. – (Сырдария кітапханасы) Жүсіпов М. Бас ием, Кремльге – Ленинге //Ленин деп халық жырлайды. – Алматы: Ғылым, 1969. - 166 б. Жүсіпов М. Өлеңдері //Пернедегі термелер: Қазақ совет халық ақындарының шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1965.- 181 – 187 б. Жүсіпов М. Ағасы Сермахан қайтқанда айтқан көңілқосы: Өлең //Қармақшы таңы. – 2010. – 11 тамыз. – 4 б. Жүсіпов М. Жеті асар: Өлең //Ленин жолы. – 1967. – 19 март Жүсіпов М. Жыл еркесі: Өлең //Ленин жолы. – 1967.- 1 май Мұзарап ақын: Өлең-толғаулар, арнаулар, дастандар, айтыстар / Құраст. Т.Дайрабай. – Алматы: Арыс, 2008. – 264 б.: суретті.- (Сыр сүлейлері) Мұзарап Жүсіпов пен Наурызбай Айтуаровтың айтысы //Қасиетті Қармақшы: Қармақшы өңірі ақын – жазушыларының шығармалары / Құраст. А.Үсенов. – Алматы: Үш Қиян, 2003. – 118 – 123 б. Мұзарап Жүсіпов. Ленин – күн: Көсем туралы толғау //Қазақтың қазіргі халық поэзиясы – Алматы: Ғылым, 1973.- 161- 165 б. Мұзарап Жүсіпов. Тәйімбеттің ерлігі туралы жыр; Алпыс жасқа айтарым; Сондай қызық биыл көктем: Өлеңдер //Қасиетті Қармақшы: Қармақшы өңірінің ақын – жазушылары шығармаларының жинағы / Құраст. А.Үсенұлы. – Алматы: Үш Қиян, 2003. 16-19 б. Шаймерден мен Мұзараптың айтысы //Айтыс. – Алматы: Жазушы, 1966.- 3 том.127-128 б. *** Айтыс ақындары: Кете Жүсіп, Қуаныш Баймағамбетов, Мұзарап Жүсіпов т.б. ақындар туралы //Айтыс.– Алматы: Жазушы, 1966.- 3 том. 52
Ақшолақов Әзірбек. Мұзарап Жүсіпұлына (1972 жылы, 21 март күні қайтқанда) //Сыр саңлақтары / Б.Жүсіпов. – Алматы: ARNA- b, 2010. – 554 – 555 б. Ақшолақов Әзірбек. Мұзарапқа айтылған : (Жүсіпұлына) //Сыр саңлақтары / Б.Жүсіпов. – Алматы, 2010. – 552 б. Алтын көпір болған ақын: Мұзарап Жүсіпұлы //Дайрабай Т. Сыр перзенттері. – Алматы: Арыс, 2010.- 151- 163 б. Жүсіпов Мұзарап //Қазақ Совет энциклопедиясы. – Алматы, 1974. – 4 т.- 534 б. Жүсіпов Мұзарап //Қазақстан: Ұлттық энциклопедия. - Алматы, 2002.- 4 т.- 110 б. Жүсіпов Мұзарап //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған.Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. - 247-248 б. Жүсіпұлы Мұзарап: Өмірбаяны және өлеңдері берілген //Дала дарындары. Сыр сүлейлері дәстүріндегі Қармақшы өңірі ақын-жырауларының шығармалары / Құраст. О.Ібірашұлы. – Алматы: «Кие» лингвоелтану инновациялық орталығы, 2008. - 147- 156 б. Мұзарап ақын //Еңсегенұлы Т. Сыр бойы ақын жыраулары: Әдеби зерттеу. – Алматы: Білім, 2000. – 98 – 100 б. Жүсіпұлы М. Сегіз қырлы Мұзарап: Өлеңдер //Ақмешіт апталығы. – 2011. – 24 наурыз. – 5 б. Өңдібаева Ү. Мұзарап ақын: Жырау, күйші, сазгер М.Жүсіпұлына арналған өлең //Қармақшы таңы. – 2013. – 21 тамыз (№78). – 4 б. Еңсегенов Т. Сыр сүлейлері: Ешнияз сал, Кете Жүсіп және ақын Мұзарап Жүсіповтер туралы //Парасат.- 1994. - №7. – 8-7 б. Еңсегенов Т. Жеті атасынан жырау: Кете Жүсіп, Мұзарап ақын //Ленин жолы. – 1991. – 30 наурыз
16 қазан
Журналист Ұзақ Бағаевтың туғанына 85 жыл (1930-1973)
Журналист, Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері Бағаев Ұзақ 1930 жылы 16 қазанда Алматы облысы, Райымбек ауданында туған. 1952 жылы ҚазМУ-ді (ҚазҰУ) бітірген. 1952-62 жылдары «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі, 1962-69 жылдары Қызылорда, Талдықорған облыстық газеттерінің редакторы, 1969-73 жылдарда «Социалистік Қазақстан» газетінің бас редакторы болды. Бірнеше жылдар бойы Қазақстан Журналистер одағының төрағасы міндетін атқара жүріп, республикада журналист кадрларын даярлау ісіне елеулі үлес қосты. 1961 жылы «Халықтар бастамасы - қайнар бұлақ», 1970 жылы «Дала жұлдыздары»,1975 жылы «Жан сұлулығы» т.б. кітаптары жарық көрген. Құрмет белгісі, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен, бірнеше медальдармен марапатталған. Алматы облысы, Райымбек ауданындағы Алғабас аулында Ұ.Бағаев атында орта мектеп, көше бар, музей-үйі ашылған. Жыл сайын еліміздің үздік журналистеріне Бағаев атындағы арнаулы жүлде беріледі. Қызылорда қаласының бір көшесіне қаламгердің есімі берілген. Ұзақ Бағаев 1973 жылы дүниеден озды. Әдебиеттер: Бағаев Ұ. Егер сен коммунист болсаң... – Алматы: Қазақстан, 1967. – 55 б. Бағаев Ұ. Жан сұлулығы: Очерктер жинағы. – Алматы: Қазақстан, 1975. – 375 б. 53
Бағаев Ұ. Жан сұлулығы: Публицистикалық мақалалар мен очерктер. – Алматы: Қазақстан, 1973. – 128 б. Бағаев Ұ. Дала жұлдыздары. – Алматы: Қазақстан, 1970. – 134 б. *** Бағаев Ұзақ //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005 .- 144 б. Бағаев Ұзақ //Иманғалиев С. Астаналардағы көшелер - Улицы столиц - Streets of capitals / Cәбит Иманғалиев. – Алматы, 2013.- 41 б.- (қазақша, орысша, ағылшынша) Адалдығым – бойыма біткен байлығым: Публицист – жазушы Ұ.Бағаевтің жары Нұрбибінің естелігінен / Әңг. Г.Сәдірқызы //Егемен Қазақстан. – 2009. – 25 қараша (№389/392). – 5 б. Беркінбаев Д. Бағаевтің бағасы: Қаламгер Ізбасар Пірімовтің Ұзақ Бағаев туралы естелік әңгімесінен //Егемен Қазақстан. – 2009. – 17 наурыз Елшібек Ж. Кешеден жеткен өлмейтін сөз: Ұ.Бағаев және онымен бірге қызмет атқарған журналистер туралы //Егемен Қазақстан. – 2014. – 13 тамыз (№156). - 11 б. Қарымсақов И. Жалындап өткен өмір: Журналист-жазушы Ұ.Бағаев туралы //Сыр бойы. – 2014. – 9 тамыз (№115/116). – 9 б.; 16 тамыз (№119/120). – 9 б.; Қарымсақұлы И. Редактордың соңғы сөзі: Редактор Ұзақ Бағаев туралы естеліктер //Алматы ақшамы. – 2012. – 23 тамыз.- 24 – 25 б. Мамыров Н. Мейірімі мол еді жақсы ағаның: Қаламгер Ұзақ Бағаев туралы //Егемен Қазақстан. – 2010. – 12 қазан Мырзахметұлы Қ. Бағаев мектебі: Редактор Ұ.Бағаев туралы //Егемен Қазақстан. – 2004. – 27 қазан Мырзахметұлы Қ. Кешірім: Облыстық «Ленин жолы» газетінде қызмет жасаған журналистер туралы. Ұзақ Бағаев //Сыр бойы. – 2007. – 5 сәуір Мырзахметұлы Қ. Ұзақ Бағаевтың ұлағат мектебі: «Сыр бойы-80» //Сыр бойы. – 2008. – 12 мамыр Ұзақ Бағаев атындағы көше: Қызылорда қалалық мәслихаты сессиясының шешімі: 2011 жылғы 21 желтоқсандағы «Қызылорда қаласындағы мөлтек аудандар мен көшелерге атау беру туралы» ІҮ шақырылғын Қызылорда қалалық мәслихатының кезекті ХХХХХІ сессиясында қабылданған №51/2 бірлескен шешімімен қала әкімдігінің №2523 қаулысы //Ақмешіт ақшамы. – 2012. – 25 қаңтар. – 2 б. 25 қазан
Балалар жазушысы Нәсіреддин Сералиевтің туғанына 85 жыл (1930-1984)
1930 жылы 25 қазанда Қызылорда облысы Қармақшы ауданының Қашқансу елді мекенінде дүниеге келген. Қызылорда педагогикалық училищесін, педагогикалық институттың (Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті) филология факультетін бітірген (1952). 1952-1958 жылдары облыстық «Ленин жолы» газетінде, «Үгітші блокнотында», «Пионер» және «Балдырған» журналдарында қызмет істеген. 1962-1965 жж. өлкелік «Оңтүстік Қазақстан» газетінің Қызылорда облысындағы меншікті тілшісі, 1965 жылдан Қазақстан Жазушылар одағының Шымкент облысаралық бөлімшесінде кеңесші, ал 1968 жылдан осы бөлімшенің жауапты хатшысы болды. 54
И.Котляровскийдің, А.Гайдардың, С.Баруздиннің шығармаларын қазақ тіліне аударған. «Еңлікгүл» көркем фильмі сценарийінің авторы. КСРО медальдарымен, Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің Құрмет грамотасымен марапатталған. Н.Серәлиев отыз жыл бойы сырқат сарсаңымен алыса жүріп, талмастан қалам тербеді. Оның мейірімді жүрегінен туған көркем әңгімелері мен повестері қанаттас қаламгерлер қауымынан да, қалың оқырмандардан лайықты бағасын алып, дүркін-дүркін жарыққа шықты. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, Н. Сералиев қазақ балалар әдебиетінде өздері өмір сүрген кезеңнің шындығын көрсетіп, балалар мен жасөспірімдердің қайталанбас характерлерін жасаған жазушы. Н.Сералиев 1984 жылы қайтыс болды. Бейіті Шымкент қаласы маңындағы зиратта. Әдебиеттер: Серәлиев Н. Ақ қайың: Повестер мен әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1967. – 70 б. Сералиев Н. Екі томдық шығармалары / Н.Сералиев; Жауапты ред.Б.Кәрібозұлы.Астана:Фолиант, 2009.- (Сырдария кітапханасы) Сералиев Н. Жаңбыр исі: Таңдамалы повестер /Н.Сералиев.- Алматы: Жазушы, 1980.- 408 бет. Сералиев Н. Зеңгір аспан: Повестер мен әңгімелер /Н.Сералиев.- Алматы: Жазушы, 1990.- 448 бет. Сералиев Н. Қаңтар: Повестер мен әңгімелер /Н.Сералиев.- Алматы: Жазушы, 1971.- 152 бет. Серәлиев Н. Ыстық күлше: Повестер. – Алматы: Жазушы, 1969. – 119 б. Нәсіраддин Сералиев. Тымырсық кеш: Әңгіме // Қасиетті Қармақшы: Қармақшы өңірінің ақын – жазушылары шығармаларының жинағы / Құраст. А.Үсенұлы. – Алматы: Үш қиян, 2003. - 392-396 б. *** Болатбеков Ө. Нәсіреддин //Болатбеков Ө. Жусанды даланың жұпар иісі.- Алматы, 2009.- 167-168 бет. Серәлиев Нәсіреддин //Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық - Алматы: «Аруна», 2005.- 472 б Серәлиев Нәсіреддин //Қазақстан жазушылары / Құраст. С.Қамшыгер, Қ.Жұмашева. – Алматы: Ан Арыс, 2009. – 358 б. Серәлиев Нәсіреддин //Қазақстан жазушылары : XX ғасыр: Анықтамалық / Құраст. Е.Дүйсенбайұлы, А.Естен, Қ.Омарұлы ж.б.- Алматы: Ана тілі, 2004.- 280 б. Серәлиев Нәсіреддин //Иманғалиев С. Астаналардағы көшелер - Улицы столиц Streets of capitals / Cәбит Иманғалиев. – Алматы, 2013.- 144 бет.- (қазақша, орысша, ағылшынша) Серәлиев Нәсіреддин //Иманғалиев С., Қыстаубаева З. Қызылорда көшелері. – Алматы, 2009. – 121 б. Серәлиев Нәсіреддин // Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 447-448 б. Серәлиев Нәсіреддин // Советтік Қазақстан жазушылары: Био-библиографиялық анықтамалық. – Алматы: Жазушы, 1987. – 558-559 б. Тоқмағамбетов А. Інім Нәсірге: Н.Серәлиевке арналған өлең //Тоқмағамбетов А. Шығармалар жинағы. – Астана: Фолиант, 2009. – Т.1. – 100-101 б. – Сырдария кітапханасы) Байғұт М. Көркем жазу сабағы: Жазушы Нәсiреддин Сералиев туралы // Жалын.2011. - № 6. - 36-37 б. Байғұт М. Мәжнүнтал : [ Жазушы Н.Серәлиевтің еңбек жолы туралы ] // Қазақ әдебиеті. – 1997. – 11 наурыз (№10). – 6 б. Ергөбек Қ. Әдебиетте қалған iз // Жалын.- 2011. - № 6. - 14- 35 б. 55
Есіркепұлы Қ. Жұмсақ жан еді // Сыр бойы. – 1995. – 22 қараша Жұмабаев Ә. Жомарт жүректі жазушы // Қазақ әдебиеті. – 1990. – 26 қазан. – 15 б. Исабеков Д. Жігіт шақ //Қазақ әдебиеті. – 1980. – 24 қазан.- 9 б. Мырзахметұлы Қ. Нәсіреддин неге атаусыз //Сыр бойы. – 2005. – 15 желт. Сапарғалиева С.Ш. Н.Сералиев "Кім болсам екен?: Сабақ сценарийі / С.Ш.Сапарғалиева //Бастауыш сыныпта оқыту.- 2010. - №2. - 19 б. Сапаров Д. Құтты қадам : [ Жазушы Н.Серәлиевтің «Ұштамаған карандаш» атты балаларға арналған жинағына талдау ] //Ленин жолы. – 1960. – 5 қаңтар Сәдібекұлы А. Есте мәңгі қалсын деп: Жазушы Н.Серәлиевтің 80 жылдығына / А.Сәдібекұлы //Сыр бойы.- 2010.-19 қазан Сәдібеков А., Жарылқасынов Р. Жазушының туған жерінде //Ленин жолы. – 1990. – 6 желт. Сәрсенбаев О. Жастық жыршысы //Ленин жолы. – 1980. – 28 окт.; Самала.- 2010. – 27 қараша. - 4 - 5 б. Сәрсенбай О. Жастық жыршысы // Жас Алаш.- 2010. - 26 қазан (№85). - 5 б. Сәрсенбаев О. Сыршылдық жақсы, шыншылдық қымбат: Жазушы Н.Серәлиевтің шығармашалығы туралы //Қазақ әдебиеті. – 1981. – 9 окт. Сүйеніш Қ.Е. Жұмбақ жан еді //Сыр бойы. – 1995. – 22 қараша Сүйенішев Қ. Жаны да, жазуы да нәзік еді //Ленин жолы. – 1990. – 31 қазан Сүйеніш Қ. «Жанымды жамандарша баға алмаспын...»: Жазушы Н.Сералиев туралы //Парасат. – 1996. - №8. – 20-21 б. Сыр бойы перзентін еске алды //Қазақ әдебиеті. – 1990. – 14 желт. – 11 бет. Шымкентте көше аты берілді: Н.Серәлиевтің 80 жылдығына орай //Сыр ардагері.2010. - 3 қараша 25 қазан
Танымал журналист Дархан Сапаровтың туғанына 80 жыл (1935-1993)
Жазушы, журналист Сапаров Дархан 1935 жылы 25 қазанда Сырдария ауданы, Айдарлы аулында дүниеге келген. Қаз МУ-дың (ҚазҰУ) филология факультетін 1960 жылы бітірген. Еңбек жолын Шиелі ауданындағы «Коммунизм жолы» газетінде бөлім меңгерушісі болудан бастаған. 1962 жылы Қызылорда облыстық радиокомитетте редактор, облыстық «Ленин жолы» (Сыр бойы) газетінің редакциясында әдеби қызметкер, меншікті тілші, бөлім меңгерушісі болып 23 жыл қызмет атқарған. Д.Сапаровтың «Өкпек жел», «Өткен күн іздері», «Ақмаржан», «Батыр ана-Еңбек Ері» т.б. бірнеше прозалық және очерк жинақтары бар. Жазушы 1993 жылы Қызылорда қаласында қайтыс болды. Әдебиеттер: Сапаров Д. Өткен күндер ізі: Әңгімелер. – Алматы: Жалын, 1976. – 136 б. Оспанов Н., Сапаров Д. Батыр ана, Социалистік Еңбек Ері: Ұлбала Алтайбаева, Ы.Жақаевтар туралы. – Алматы: Қайнар, 1974. – 103 б. : суретті Сапаров Д. Аналарға: Өлең //Жаңақорған тынысы. – 2013. – 16 наурыз. – 1 б. Сапаров Д. Асудан асуға: Социалистік Еңбек Ері Б.Мұстафаева туралы //Ленин жолы. – 1979. – 1 ноябрь Сапаров Д. Әңгіме арқауы – жауапкершілік: Социалистік Еңбек Ері, шопан Ахмет Халықовтың ауылында //Ленин жолы. – 1983. – 8 феврал Сапаров Д. Балдырған асқан асулар: Шіркейлі совхозының күрішшісі Б.Мұстапаеваның еңбегі туралы //Ленин жолы. – 1982. – 22 октябрь Сапаров Д. Бастамадан туған серпіліс: Социалистік Еңбек Ері Ахмет Халықов туралы //Ленин жолы. – 1982. – 1 май 56
Сапаров Д. Жадыра: Еңбек Ері Ж.Таспамбетова туралы //Ленин жолы. – 1976. – 29 октябрь Сапаров Д. Қоғамшыл жан: Еңбек Ері А.Халықов туралы //Ленин жолы. – 1981. – 23 январь Сапаров Д. Құтты қадам: Жазушы Н.Серәлиевтің «Ұшталмаған қарандаш» атты балаларға арналған жинағын талдау //Ленин жолы. – 1960. – 5 январь Сапаров Д. Өскен өркен: Еңбек Ері Ұлбала Алтайбаева жайлы //Ленин жолы. – 1972. – 14 октябрь Сапаров Д. Сыр қызы: Социалистік Еңбек Ері З.Ержановаға арналған очерк //Ленин жолы. – 1962. – 28 январь, 3 февраль Сапаров Д. Сырдария: Туған өлке тарихынан //Ленин жолы. – 1967. – 5 август. – 3 б. Сапаров Д. Тау ұлы едім...: Өлеңдер //Жаңақорған тынысы. – 2008. – 2 ақпан Сапаров Д. Тәкең туралы бір үзік ой: Жазушы Т.Нұрмағамбетов 60 жаста //Жаңақорған тынысы. – 2005. – 7 маусым Сапаров Д. Ұстаздық еткен жалықпас: Социалистік Еңбек Ері Ш. Қазанбаева туралы //Қазақстан коммунисі. – 1978. - №6. – 59 б. *** Сапаров Дархан //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005. - 433 б. Сапаров Дархан //Сырдария (Тереңөзек) ауданы: Шежіре / Құраст. Т.Дайрабай. – Алматы: Арыс, 2009. – 183 б. Мырзахметұлы Қ. Кешірім: Облыстық «Ленин жолы» газетінде қызмет атқарған Д.Сапаров және т.б. журналистер туралы естелік //Сыр бойы. – 2007. – 5 сәуір Рахымбеков Ә. Дархан: Қаламгер Д.Сапаров туралы //Сыр бойы. – 2009. – 1 шілде. – 14 б. 11 қараша
Суретші Серік Пірмаханов 75 жаста (1940)
Қызылорда облысы Жалағаш ауданында 11 қараша 1940 жылы туған. 1964 жылы Алматы көркемсурет училищесін театр суретшісі мамандығы бойынша бітірді. Қазақстан театр қайраткерлері Одағының мүшесі. 2004 жылдан Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі. Көптеген облыстық көрмелер мен қойылымдарға қатысып келеді. Жұмыстары халық арасында кең таралған, мұражайлар мен шет елдердегі жеке коллекциялар қорынан орын алған. С.Пірмахановтың шығармашылық өнері Қызылорда облыстық Н.Бекежанов атындағы музыкалық драма театрының бас суретшісі ретінде көрермен көзайымына айналған нәтижелі жұмысымен көрінді. Осында суретшінің ішкі қуат мүмкіндігі мен дара мәнері танылды. Ол 100-ге жуық сахна қойылымдарының декорациясы мен жобасын жасады, ал әлемнің қазақ және орыс классиктерінің туындыларын көркемдеу арқылы талантты театр суретшісі екенін мойындатты. Семейдің, Шымкенттің, Жетісайдың және т.б. қалалардың театрларына арнайы шақыртумен жемісті еңбек етуі соның куәсі болса керек. 1998 жылы Қазақ театр өнеріне сіңірген еңбегі үшін «Қазақстанның еңбек сіңірген қызметкері» атағы берілді. Д.Исабековтің «Аққу-Жібек» атты сахна қойылымы үшін VIII Республикалық театр фестивалінің «Ең үздік суретші» номинациясының лауреаты, XI Республикалық театр фестивалі мен Халықаралық «Наурыз» фестивалінің жүлдегері, У.Шекспирдің «Макбет» спектаклін көркемдегені үшін XIII Республикалық театр 57
фестивалінің бас жүлдесін жеңіп алды. «Сорос-Қазақстан» қорының «Ең үздік сценография» байқауының жеңімпазы. Облыс әкімінің 2008 жылғы стипендиаты. ҚР Президентінің 2011 жылғы 5 желтоқсандағы №188 Жарлығымен Қазақстан Республикасының Құрмет грамотасымен марапатталған. Әдебиеттер: Пірмаханов Серік: Өмірбаяны //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Құраст. Б.Аяған.- Алматы,2005.-424б. Пірмаханов Серік //Сыр өңірінің мәдениеті: Тарихи-анықтамалық басылым.- Алматы: ARNA - b, 2009.- 125 б. Пірмаханов Серік //Сырдың сырлы бояулары – Волшебные краски Сыра – Мagic colours of the Kyzylorda: Альбом.- Алматы: Кітап, 2007.- 54 б. Рахмет НТ. Қара шаңырақтың қылқалам шебері: Серік Пірмаханов туралы //Рахмет Н.Т. Мен табынған талант: Мақалалар мен очерктер. – Қызылорда, 2001. – 89 – 92 б. Сыршыл суретші: Суретші Серік Пірмаханның «Қылқалам шерткен жыр ғалам» кітабына алғы сөз //Сыр өңірінің мәдениеті: Тарихи-анықтамалық басылым.- Алматы: ARNA - b, 2009.- 69-70 б. Ахметова Г. Сиқырлы өнер саңлағы: Суретші Серік Пірмаханов 70 жаста / Г.Ахметова // Ақмешіт апталығы.-2010.-26 тамыз Әбдібаев Ш. Суретші Серік //Ленин жолы. – 1972. – 3 ноябрь Әмір-Темір Х. Бітімі бөлек суреткер: Театрдың бас суретшісі Серік Пірмаханов жайлы / Х.Әмір-Темір // Сыр бойы.- 2011. - 17 қараша. - 4 б. Дауылбайқызы М. "Мен әжемнің баласы болдым": Қазақстанның еңбек сіңірген қызметкері Серік Пірмахановтың балалық шағы туралы / М.Дауылбайқызы // Ақмешіт апталығы.- 2012. - 26 қаңтар. - 7 б. Жаппархан Ө. Қолдағы құйма алтын: Суретші С.Пірмаханов / Ө.Жаппархан // Сыр бойы.- 2006.-9 қараша. Зәкірұлы Қ. Ұшқан ұя: Суретші Серік Пірмаханов 70 жаста / Қ. Зәкірұлы // Халық.2011. - 17 қараша. - 5б. Қожаберген Ж. Серікжан, саған айтарым...: С.Пірмахановқа арналған өлең //Халық. – 2010. – 23 желтоқсан Лайықтыларға құрмет: "Қазақстан республикасының мемлекеттік наградаларымен наградтау туралы" ҚР Президентінің 2011 жылғы 5 желтоқсандағы №188 Жарлығына сәйкес облыстың азаматтары мемлекеттік наградалармен марапатталды. (Н.Бекежанов атындағы қазақ драма театрының бас суретшісі С.Пірмаханов ҚР Құрмет грамотасымен марапатталды) // Сыр бойы.- 2011. - 15 желтоқсан. - 2 б. Облыс әкімінің 2008 жылғы стипендиаттары // Сыр бойы.- 2008. - 1 қаңтар. - 2 б. Пірмаханов С. Бейнелеу өнерінің биік тұлғасы: ҚР-ң еңбек сіңірген қызметкері, Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі, Қазақстан театр қайраткерлері одағының мүшесі С.Пірмахановпен сұхбат /Сұхб. Ж.Сұлтанова // Сыр бойы.- 2009.-28 сәуір Пірмахан С. «Шынайы өнер туындысы – адамның көңіл-күйінің айнасы: Суретшімен сұхбат /Сұхб. Н.Көбегенұлы //Халық. – 2001. – 23 тамыз (№34). – 4 б. Шілдебаев Е. Қыл қалам құдіреті. Суретші С.Пірмаханов туралы //Ленин жолы. – 1991. – 9 мамыр
58
25 қараша
Мемлекет қайраткері Бекайдар Жүсіповтің туғанына 95 жыл (1920-2006)
Заңгер, қайраткер Жүсіпов Бегайдар 1920 жылы 25 қарашада Тереңөзек ауданында дүниеге келді. 1971 жылы Қазақ КСР – нің еңбек сіңірген заңгері атағын алды. 1939 жылы Қызылорда темір жол қатынасы техникумын, 1946 жылы Бүкілодақтық заң институтын бітірген.1939 – 40 жылдары Қызылорда қалалық парткомының іс басқарушысы қызметін атқарады. 1940-42 жылдары Қызыл армия қатарында қызмет етіп, майданда рота саяси жетекшісі болды. 1942 жылы Қызылорда қалалық прокурорының, 1942-44 жылдары Алматы облысы прокурорының орынбасары, 1947-50 жылдары Қазақ КСР Прокуратурасының маңызды істер жөніндегі тергеушісі, 1950-52 жылдары Алматы облысының прокуроры, 195262 жылдары Қазақ КСР Прокурорының бірінші орынбасары, 1962-70 жылдары Қазақ КСР Жоғарғы Сотының төрағасы, 1970-84 жылдары Қазақ КСР Әділет министрі қызметтерін атқарды. 2 рет Еңбек Қызыл Ту, Құрмет белгісі, Халықтар достығы ордендерімен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамотасымен марапатталған. Бегайдар Жүсіпов 2006 жылы 3 тамызда Алматы қаласында дүние салды. Қызылорда қаласындағы «Сәулет» мөлтек ауданының бір көшесіне қайраткердің есімі берілген. Әдебиеттер: Жүсіпов Бекайдар //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. - 248 б. Жүсіпов Бекайдар //Иманғалиев С., Қыстаубаева З. Қызылорда көшелері = Улицы Кызылорды = The streets of Kyzylorda / С.Иманғалиев, З.Қыстаубаева. – Алматы, 2009. – 71 б. Жүсіпов Бекайдар //Қазақ Совет энциклопедиясы. – Алматы, 1974.- 4 том. – 534 б. Жүсіпов Бегайдар //Сырдария (Тереңөзек) ауданы: Шежіре / Құраст. Т.Дайрабай. – Алматы: Арыс, 2009. – 128 б. Абдрахманова Қ. Ер есімі құрметтелді: ҚР еңбегі сіңген заңгер Бекайдар Жүсіповке көше аты берілді //Сыр бойы. – 2010. – 2 қыркүйек Алжанбай Ш. Жеңісті жақындатқан жан: Белгілі заңгер Бекайдар Жүсіпұлы туралы //Заң газеті. – 2005. – 6 мамыр Әбілов Е. Сүйер ұлың болса...: Мемлекет және қоғам қайраткері, заңгер Б.Жүсіповке ескерткіш қойылды //Заң газеті. – 2007. – 15 қараша (№175). – 3 б. Ерғалиұлы Ж. Ысты Әжі баба ұрпақтары: Жүсіпов Бекайдар //Сыр ардагері. – 2013. – 3 шілде (№13-14). – 5 б. Жанұзақов Қ. Ұлы мереке қарсаңында ұлы іс: Заңгер Б.Жүсіповке көше аты берілді //Ел тілегі. – 2010. – 2 қыркүйек. – 3 б. Қайраткер тұлғасы: Заңгер Б.Жүсіповке кеуде мүсін орнатылды. Тереңөзек кенті //Сыр бойы. – 17 қараша Сыр жерінде ескерткіш ашылды: Тереңөзек кентіндегі Б.Жүсіпов ескерткіші туралы //Президент және халық. – 2007. – 16 қараша
59
1 желтоқсан
Жазушы, журналист Несібелі Рахмет 60 жаста (1955)
1955 жылы Тереңөзек ауданының Қараөзек станциясында дүниеге келген. 1981 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университетінің журналистика факультетін бітірген. Сырдария аудандық «Сырдария», облыстық «Сыр бойы» газеттерінде жұмыс істеген. Қазір «Қазақстан-Қызылорда» телеарнасында редактор. Шығармашылықпен мектеп қабырғасынан бастап айналысқан. Түрлі тақырыптағы әңгімелері мен новеллалары, эсселері мен әзіл-шыны аралас мөлтек әңгімелері облыстық, республикалық басылымдарда жарияланып келеді. «Бір нәзік сезім» (1999), «Мен табынған құдірет» (2001), «Құмырсқа тірлік» (2006) атты әңгімелер мен новеллалар жинақтары жарық көрген. 2009 жылы «Сырдария кітапханасы» көптомдығының құрамында «Жиденің гүлі» атты кітабы жарық көрді. Қазақстан жазушылар одағының мүшесі (2010).
Әдебиеттер: Рахмет Н.Т. Бір нәзік сезім: Әңгімелер мен новеллалар / Н.Рахмет.- Қызылорда: Нұр-Сәулет»,1999.- 140 б. Рахмет Н. Жиденің гүлі: Әңгіме-новеллалар,әзіл-әңгімелер және деректі хикаят пен эсселер / Н.Рахмет; Жауапты ред.Б.Кәрібозұлы. - Астана: Фолиант, 2009.- 376 б.(Сырдария кітапханасы) Рахмет Н. Исламбек (Ысқақов) / Н.Рахмет. - Қызылорда: Тұмар,2004.- 140 б. Рахмет Н. Құмырсқа тірлік:Әңгімелер,новеллалар, эсселер, ойлар, этюдтер / Н.Рахмет – Қызылорда: Тұмар, 2006.- 272б. Рахмет Н.Т. Мен табынған құдірет: Мақалалар мен очерктер / Н.Рахмет. Қызылорда, 2001.- 150 б. Рахмет Н. Алғашқы әңгіме: Эссе / Н.Рахмет // Сыр бойы.- 2014. - 8 наурыз (№ 34/35). - 10 б. Рахмет Н. "Әңгіме айтыңыз...": Әңгімелер / Н.Рахмет // Ақмешіт ақшамы.- 2014. - 19 ақпан (№ 6/7). - 6 - 7 б. Рахмет Н. Бала кездегі қыс: Новелла / Н.Рахмет // Сыр бойы.- 2012. - 11 ақпан. - 11 б. Рахмет Н. Бастықтар: Әңгіме / Н.Рахмет // Алматы ақшамы.- 2005.- 2 сәуір Рахмет Н. Қоңырау гүлді ашық хат: Әңгіме / Н.Рахмет // Сыр бойы.- 2010.-13 наурыз Рахмет Н. Қоңырқай үй: Әңгіме / Рахмет Несібелі // Сыр бойы.- 2011. - 2 сәуір - 9 бет Рахмет Н. Құмырсқа: Әңгіме / Н.Рахмет // Жас Алаш.- 2003. - 26 шілде Рахмет Н. Қызыққа толы қызмет: Жазушы-журналист Несібелі Рахметтің шағын әңгімелері / Н.Рахмет // Сыр бойы.- 2012. - 16 маусым. - 8-9 б. Рахмет Н. Менің әкем: эссе / Н.Рахмет // Сыр бойы.- 2005. - 7 мамыр Рахмет Н. Ұялы телефон: Мөлтек әңгімелер / Н.Рахмет // Сыр бойы.- 2009.-29 қыркүйек Рахмет Н. Үй саудалаушы: Әңгіме / Н.Рахмет // Сыр бойы.- 2006.-24 қараша *** Рахмет Несібелі: [Өмірбаяны] //Жүректегі жауһарлар. Сыр елі ақын-жазушылары шығармаларының жинағы / Құраст. К.Сағымбайұлы – Қызылорда: Алтын Орда, 2001. – 318 б. Ергешбайұлы А. Руханият әлемінің өкілдері Қазақстан Жазушылар одағына мүшелікке өтті: Н.Рахметова, Б.Абызов, Д.Аяшұлы, Ә.Мейірбеков, Д.Байдрахманов, 60
Н.Елтай // Ақмешіт апталығы.- 2010.-7 қазан Елубаев Е. Бес қаламгер одаққа мүшелікке өтті: Қазақстан Жазушылар одағына мүшелікке қабылданған қаламгерлер Д.Беркінбаев, Н.Рахметова, Б.Абызов, Н.Елтай, Д.Байдрахман, Ә.Мейірбеков / Е.Елубаев // Ақмешіт ақшамы.- 2010.-15 қазан Мерекелік марапат: Несібелі Рахмет Төлтайқызы облыстың Құрмет грамотасымен марапатталды // Сыр бойы.- 2013. - 27 маусым
27 желтоқсан
Ғалым, жазушы Мұхамеджан Қаратаевтың туғанына 105 жыл (1910-1995)
Әдебиет сыншысы, ғалым, жазушы Қаратаев Мұхамеджан Қожасбайұлы 1910 жылы 27 желтоқсанда Шиелі ауданының Телкөл ауылында дүниеге келген. 1963 жылы филология ғылымының докторы, 1965 жылы профессор атағын, 1975 жылы Қазақстан Ғылым Академиясының академигі, 1974 жылы Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері, 1933 жылы КазПИ-ді, 1936 жылы Тарих, философия және әдебиет институтының аспирантурасын бітірген. 1936-37 жылдары Қазақстан Жазушылары одағы басқармасының жауапты хатшысы, 1937-38 жылдары төрағасы болып қызмет етті. Қаратаев бұл жылдары педагогикалық жұмыстарды да қатар атқарды. 1938 жылы КазПИде кафедра меңгерушісі, 1947-51 жылдары Жамбыл педагогикалық училищесінде оқытушы, 1955-60 жылдары «Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасының» редакторы, бас редакторының орынбасары, директоры, 1960-88 жылдары Қазақ Ғылым Академиясының М.Әуезов атындағы Әдебиет және тіл институтында аға ғылыми қызметкер, бөлім меңгерушісі, 1967-79 жылдары «Қазақ совет энциклопедиясының» бас редакторы, 1988 жылдан өмірінің соңына дейін ҚР ҰҒА – ның М.Әуезоа атындағы Әдебиет және өнер институты директорының бас кеңесшісі болды. М.Қаратаев әдебиетке 1934 жылы келді. Жас сыншы жаңа дамып келе жатқан қазақ кеңес әдебиетіне қызу араласты. Ол тұтас алғанда қазақ әдебиетінің түрлі мәселелерін қамтыған жеті жүзден астам мақаланың, қырықтан аса кітаптың авторы. М.Қаратаев көркем аудармаға да елеулі еңбек сіңірді. М.Горькийдің, М.Шолоховтың романдарын қазақ тіліне аударды және көркем аударма теориясын дамытуға қызу атсалысып. аударма мәселесі жайында сүбелі еңбектер жазды. Ғалым көптеген оқулықтардың авторы, хрестоматиялардың құрастырушысы. 6 томдық Қазақ әдебиеті тарихының үш томының, орыс тілінде шыққан қазақ әдебиеті тарихының кеңестік дәуіріне арналған томының бас редакторы және негізгі авторларының бірі болды. Сыншының бірсыпыра еңбектері орыс тілінде жарық көрген. 1974 жылы «Асулар алда» («Вершины впереди») атты сын кітабы үшін Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығын алған. Ғылымға сіңірген көп жылдық еңбегі үшін Қазақстан Ғылым Академиясының Ш.Уәлиханов атындағы сыйлығының иегері болды және Еңбек Қызыл Ту, Құрмет белгісі ордендерімен және бірнеше медальдармен марапатталған. Жазушы, ғалым М.Қаратаев 1995 жылы 6 маусымда Алматы қаласында дүниеден озды. Әдебиеттер: Қаратаев М. Әдебиет және Эстетика / М.Қаратаев.-Алматы: Жазушы, 1970.- 352 бет. Қаратаев М. Әдемілікке үйрететін ұстаз. – Алматы: Қазақстан, 1965. – 70 б. Қаратаев М. Бетбұрыс белестері: Мақалалар, естеліктер (1985- 1995ж.ж.) / М.Қаратаев; Жинақты құраст. баспаға әзірлеген Ж.Қаратаева.-Алматы:Алатау,2005.- 336б. 61
Қаратаев М. Даладағы дабыл: Документтерге негізделген публицистикалық роман. – Алматы: Жазушы, 1967. – 467 б. – (Қазақ прозасының кітапханасы) Қаратаев М. Даладағы дабыл: Документтерге негізделген публицистикалық роман. – Алматы: Жазушы, 1981. – 400 б. – (Қазақ Совет романының кітапханасы) Қаратаев М. Ильяс Джансугуров. – Алматы: Жазушы, 1965. – 47 б. Қаратаев М. Көргендерім мен көңілдегім: Естеліктер,портреттер, лебіздер мен толғаныстар / М.Қаратаев; Жауапты ред. Б.Кәрібозұлы.- Астана: Фолиант, 2009.- 328 б.(Сырдария кітапханасы) Қаратаев М. Көргендерім мен көңілдегім: Естеліктер, портреттер, эсселер. – Алматы: Жалын, 1982. – 280 б. Қаратаев М. Қазақ Совет әдебиеті: Жоғарғы оқу орындарына арналған / М.Қаратаев. Алматы: Мектеп,1987.- 295 бет. Қаратаев М. Октябрь төлі / М.Қаратаев.-Алматы: Білім, 1980.- 40б. Қаратаев М. Өнерпаз болсаң арқалан. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1960. – 64 б. Қаратаев М. Революция рухымен: ( жинақ) /М.Қаратаев.- Алматы: Жазушы, 1978.416 бет. Қаратаев М. Социалистік реализмнің қазақ прозасында қалыптасуы / М.Қаратаев.Алматы: Ғылым,1965.- 406бет. Қаратаев М. Мұхтар Әуезов. – Алматы: Жазушы, 1967. – 128 б. Қаратаев М. Таңдамалы шығармалар.Үш томдық. – Алматы: Жазушы, 1974. Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар / М.Қаратаев.- Алматы: Қазақ мем. көркем әдебиет баспасы, 1958.- 442 бет. Қаратаев М. Ізденіс іздері: Әдеби-сын мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1984. – 376 б. Қаратаев М. Ільяс Жансүгіров. – Алматы: Оқупедбас, 1961. – 56 б. Қаратаев М. Эпостан эпопеяға / М.Қаратаев.- Алматы: Жазушы, 1969.- 441 бет. Қаратаев М. Шеберлік шыңына. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1963. – 420 б. Қаратаев М. Шығармалары: Сын-зерттеулер. – Алматы: Ана тілі, 2010. – 400 б. *** Дәулетұлы А. Академик Қаратаев //А.Дәулетұлы. Нұрлы жол. – Қызылорда, 2010. – 72-73 б. Қаратаев Мұхамеджан Қожасбайұлы //Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2003. – Т.5. – 609 б. Қаратаев Мұхамеджан Қожасбайұлы //Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Аруна, 2005. – 319-320 б. Қаратаев Мұхамеджан //Қазақстан жазушылары / Құраст. С.Қамшыгер, Қ.Жұмашева. – Алматы: Ан Арыс, 2009. – 231-232 б. Қаратаев Мұхамеджан //Қазақстан жазушылары : XX ғасыр: Анықтамалық / Құраст. Е.Дүйсенбайұлы, А.Естен, Қ.Омарұлы ж.б.- Алматы: Ана тілі, 2004.- 182-183 б. Қаратаев Мұхамеджан //Иманғалиев С. Астаналардағы көшелер - Улицы столиц Streets of capitals / Cәбит Иманғалиев. – Алматы, 2013.- 97 бет.- (қазақша, орысша, ағылшынша) Қаратаев Мұхамеджан //Иманғалиев С. Қызылорда көшелері = Улицы Кызылорды = The streets of Kyzylorda / С.Иманғалиев, З.Қыстаубаева. – Алматы, 2009. – 87,161 б. – (Қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде) Қаратаев Мұхамеджан //Советтік Қазақстан жазушылары: био-библиографиялық анықтамалық. – Алматы: Жазушы, 1987. – 345-346 б. Қаратаев Мұхамеджан //Сыр Елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС, 2005. – 301-302 б. Әшімбаев С. Сыншыл ой туралы сыр: Сыншы М.Қаратаев еңбектері туралы //Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық:Әдеби-сын мақалалар. – Алматы: жазушы, 1985. – 13-19 б. 62
Байдрахманұлы Д. Мұхамеджан Қаратаев: Өлең //Байдрахманұлы Д. Тұлпар тілек.Екі томдық. – Алматы, 2006. – 1-кітап: Отан деп соққан жүректер. – 368 б. Ерғалиев Х. Сынақтан өткен сын //Ерғалиев Х. Өмір өрнегі: Эссе, очерк, публицистика. – Алматы, 1986. – 122-124 б. Жұмабек Сайлаубек. Қалтай Мұхамеджан.Титан драматург: Шығармашылық портрет. – Алматы: Өнер, 2007. – 240 б.: суретті. – (Үркер) Қирабаев С. Ғалым-сыншы тағлымы //Қирабаев С. Тәуелсіздік рухымен. – Астана: Фолиант, 2002. – 322-329 б. Қирабаев С. Мұхамеджан Қаратаев //Қирабаев С. Өмір тағылымдары: Естеліктер. – Алматы: Білім, 2006. – 282-289 б. – (Әдеби мемуарлар) Мәуленов С. Құмнан шыңға:Сыншы М.Қаратаев туралы ойлар //Мәуленов С. Сыр мен жыр. – Алматы, 1991. – 164-176 б. Мұхамеджан Қожасбайұлы Қаратаев //Ата мекен: Шиелі өңірінің шежіресі / Құраст. М.Аяпов, Н.Қасымұлы. – Алматы: Қайнар, 1998. – 130-131 б. Сопыбеков А. Мұхамеджан Қаратаев: Өлең //Сопыбеков А. Дөңгеленген дүние: Өлеңдер мен поэмалар.- Астана: Фолиант, 2008.- 140-143 б.- (Сырдария кітапханасы) Төреқұлов Н. Сырлы семсер: Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі М. Қаратаевтың творчестволық портреті / Н.Төреқұлов.- Алматы: Жазушы, 1990.- 160 бет. Адамбаев Б. Жастардың жанашыры: М.Қаратаев 50 жаста //Ленин жолы. – 1961. – 20 янв. Академик М.Қаратаев Жаңақорған ауданында //Ленин жолы. – 1981. – 16 июнь Алтайский К. Өнер шежiрешiсi: [М.Қаратаевтың 60 жасқа толуына] //Қазақ әдебиетi. - 1971.- 5 февр Аманжолова К. Академиктің мұражай-кітапханасы: Мұхамеджан Қаратаевтың жеке кітапханасы туралы /К.Аманжолова // Астана хабары.- 2008. - 7 ақпан Аманжолова К. Мұхамеджан Қаратаев кеңестік кезең әдебиеті туралы / К.Аманжолова. // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2009.-№5.-90-94 б. Аманжолова Г. Мұхаметжан Қаратаев шығармашылығының бастапқы кезеңi // Қазақ тiлi мен әдебиетi. - 2009. - № 8.- 71-75 б. Әбдiрахманқызы Тұрсынхан Топырағың торқа болсын, аға!: [Қазақстанның халық жазушысы М.Қаратаевтың қазасына көңiл бiлдiру] // Қазақ әдебиетi.- 1995.- 20 маусым (N12).- 4 б. Әбіл Е. Шиелі тұғырлы тұлғаларын ұлықтады: Қоғам қайраткері М.Шоқай мен ақын Н.Бекежановтың 120 жылдығы, ғалым М.Қаратаевтың 100, Еңбек Ері Ш.Қазанбаеваның 90 жылдығы аталып өтілді / Е.Әбіл. // Егемен Қазақстан.- 2010.-16 қазан Әдiбаев Х. Әдебиеттiң сыннан өткен әдiсi: [М.Қаратаевтың "Социалистiк реализмнiң қазақ прозасында қалыптасуы" деген еңбегiне сын] // Соц. Қазақстан.- 1966.- 16 янв..- 3 б. Әсiп С. Тұңғыш энциклопедист: [Қазақстанның халық жазушысы М.Қаратаевтың қазасына көңiл бiлдiру] // Егемен Қазақстан.- 1995.-13 маусым Әуезов М.О. Өрлеу егiз - қатар болсын: [М.Қаратаев туралы] // Қазақ әдебиетi.- 1961.20 янв. Әшiмбаев С. Үлесi үлкен: [М.Қаратаевтың "Социалистiк реализмнiң қазақ прозасында қалыптасуы" деген монографиясы] // Қазақ әдебиетi.- 1967.- 14 июль Базарбаев М. Жауынгер жаныр солдаты: [М.Қаратаевтың 50 жасқа толуына орай] // Қазақ әдебиетi. - 1961.- 20 янв. Баймолдин С. Қадiрi зор аға: [Қазақстанның халық жазушысы М.Қаратаевтың қазасына көңiл бiлдiру] // Халық кеңесi.- 1995.-13 маусым Балғабаев С. Туған жерге келгенде: М.Қаратаев пен Ә.Тәжібаев :Өлең // Ленин жолы.- 1981.-13 июнь 63
Бекмұратұлы С. Сібір сағын сындыра алмаған сыншы: Алматыда М.Қаратаевтың туғанына 100 жыл толуына арналған еске алу шарасы өтті / С.Бекмұратұлы. //Алматы ақшамы. - 2010. - 18 қараша - 22 б. Бекхожин Қ. Академик Мұхамеджан Қаратаевқа: өлең // Қазақ әдебиетi.- 2010.- 12-18 қараша (№ 44).- 1 б. Бердібаев Р. Көрнекті сыншы //Қазақстан мұғалімі. – 1961. – 19 янв. Бердiбай Р. Мұхаметжан Қаратаев: [Қазақ әдебиетiнiң көрнектi сыншысы, филол. ғылымдарының докторы] // Қазақ әдебиетi.- 1964.- 3 июль Дәуiтұлы С. Қазақтың Қаратаевы: [Қазақстанның халық жазушысының қазасына көңiл бiлдiру] // Қазақ әдебиетi.- 1995.-20 маусым (N12).- 4 б. Досанов С. Қыранша самғап қияға: [М.Қаратаевтың 60 жасқа толуына] // Қазақстан мұғалiмi. - 1971. - 21 янв. Досанов С. Парыз тауына барар жол //Ленин жолы. – 1987. – 12 февр. Дүйсенов М. Дарынды әдебиетшi: М.Қаратаев туралы // Лениншiл жас.- 1958.- 21 окт. Елеукенов Ш. Қош, сын сардары!: [Қазақстанның халық жазушысы М.Қаратаевтың қазасына көңiл бiлдiру] // Халық кеңесi.- 1995.-13 маусым Ергешбайұлы А. Шежірелі Шиелінің тау тұлғалары: Н.Бекежанов, М.Шоқай, Ш.Қазанбаева, М.Қаратаевтар туралы / А.Ергешбайұлы // Ақмешіт апталығы.2010.-14 қазан Ергөбек Қ. "Дүние шіркін...дүркін-дүркін! Өтеді бір күн"..: Ғалым, сыншы М.Қаратаевтың 100 жылдығына орай / Қ.Ергөбек // Егемен Қазақстан.- 2010.-22 шілде Ергөбек Қ. Дүние, шіркін... өтеді бір күн: Жазушы, сыншы М.Қаратаев мемуарист ретінде / Қ.Ергөбек // Ана тілі.- 2010. - 18-24 қараша - 6 бет Ергөбек Қ. Дүние-ай, жалған..: Академик М.Қаратаев 100 жаста / Қ.Ергөбек. // Қазақ әдебиеті. - 2010. - 22 қазан. - 11 б. Есенжанов Х. Алғыр ғалым, сара сыншы: [М.Қаратаевтың 60 жасқа толуына] // Соц. Қазақстан. - 1971. - 5 февр. Есмаханов С. Қайратыңыз қаржалмасын, Мұха! //Ленин жолы. – 1990. – 26 желт. Есiмжанов Т. Қоштастық қол алыспай (М.Қаратаевқа): Өлең // Түркiстан.- 1995.-14 маусым Жақып Б. Мұхамеджан Қаратаев туралы сөз //Қазақ әдебиеті. – 2010. –19 қараша. – 7б. Жәмiшұлы Ә. Қайран Мұқа!: [Қазақстанның халық жазушысының қазасына көңiл бiлдiру] // Қазақ әдебиетi. - 1995. - 20 маусым (N12).- 4 б. Жәмiшев Ә. Мұхаметжан Қаратаев - ғылым докторы: [Қазақ әдебиетiнiң көрнектi сыншысы] // Лениншiл жас.- 1964.- 30 июнь Жолдасбеков М. Асылдарым: Көрнекті әдебиет сыншысы Мұхаметжан Қаратаев және әдебиетші Зейнолла Қабдолов жайлы эссе / М.Жолдасбеков // Егемен Қазақстан.2011. -12 қаңтар. - 5 б.; 14 қаңтар. - 5б. Жолдасбеков М. Кемелдi жырлар белесiнде: М.Қаратаевтың 60 жасқа толуына // Мәдениет және тұрмыс.- 1971.- N 1.- 16 б. Жолдасбеков М. Сағы сынбаған сын сардары : Репрессияға ұшыраған әдебиет сыншысы М.Қаратаев туралы "Асылдарым" сериялық естелiктерiнен // Егемен Қазақстан.2011.- 12 қаңтар (№8).- 5 б. Жұмалиев Қ. Сыншы - әдебиет досы: [М.Қаратаевтың 50 жасқа толуына орай] // Соц. Қазақстан. - 1961.- 20 янв. Исмаил Ө. Арман асулары: Ғалым М.Қаратаев 100 жаста / Ө.Исмаил // Өскен өңір. - 2010. - 18 қыркүйек Қабдолов З. Егiз-қатар өрлеумен...: М.Қаратаев туралы // Қазақ әдебиетi. - 1971. - 5 февр. Қайырбеков Ғ. Қазақ сынының қара нары //Соц. Қазақстан. – 1990. – 27 желт. 64
Қаратаев М. Ақиқаттан ауытқып қалмайық: Сыншы, академик М.Қаратаевпен әңгіме /Әңг. Ж.Шағатаев //Қазақ әдебиеті. – 1990. – 21 желт. Қаратаева Ж. Аманат арқалаған келін: Әдебиеттанушы - ғалым Мұхаметжан Қаратаевтың 100 жылдығына орай, ақынның келіні Жәмила Қаратаевамен сұхбат / сұхб. Қ.Бәкір. // Алтын Орда.- 2010. - 9 - 15 желтоқсан.- 18 -19 б. Қаратаева Ж. Атам мені Тоты деуші еді: Әдебиет сыншысы, ұстаз, ғалым Мұхамеджан Қаратаевтың келіні Жәмила Қаратаевамен әңгіме / әңг. С.Қажыкен // Ана тілі. - 2011. - 16 - 22 маусым. – 12 б. Қаратаева Ж. Атамның өмірінің өзі аңыз еді //Айқын. – 2010. – 1 маусым. – 5 б. Қаратаева Ж. "Кешiр, құдай! кешiр, халқым!": [М.Қаратаев күнделiгiнiң соңғы беттерi] // Қазақ әдебиетi. - 2001.- 6 сәуiр(N 14).- 3 б. Қирабаев С. Ағалы-iнiлердей едiк: [Сыншы Мұхамеджан Қаратаевтың қызмет жолы туралы] // Алматы ақшамы. - 1999. - 7 шiлде Қирабаев С. Ғалым - сыншы тағлымы: [Әдебиетшi ғалым М.Қаратаевтың қазақ әдебиетi мен ғылымына қосқан үлесi туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 19 желтоқсан Қирабаев С. Қазақтың Белинскиi!: [Қазақстанның халық жазушысы М.Қаратаевтың қазасына көңiл бiлдiру // Егемен Қазақстан. - 1995. - 13 маусым Қирабаев С. Сыншы еңбегі: М.Қаратаевтың «Революция рухымен» кітабы жайында //Қазақ әдебиеті. – 1979. – 30 нояб. Қоңыратбаев Ә. Дарынды сыншы //Ленин жолы. – 1961. – 20 янв. Майтанов Б. Әдебиет жүрегiнiң тамыршысы // Ақиқат.- 2010.- № 10.- 59-63 б. Махамбет Қ. "Соңғы аманат-сыры": Академик М.Қаратаевты еске алу кеші өтті / Қ.Махамбет. //Айқын.- 2010. - 25 қыркүйек Мәуленов С. Құмнан - қияға: Сыншы-ғалым М.Қаратаев 60 жаста // Жұлдыз.- 1970.N 12.- 135-142 б. М.Қаратаев Қызылорданың Құрметті азаматы // Ленин жолы.- 1971. - 2 июнь Мұқанов С. Әдебиеттiң айбынды сақшысы: М.Қаратаевтың 60 жасқа толуына // Қазақ әдебиетi. - 1971.- 5 февр. Мұхамеджан Қаратаев: [Қазақстанның халық жазушысы, филология ғылымының докторы. Қазанама] // Егемен Қазақстан. - 1995. - 13 маусым Нариман М. Тау бейнелі тұлғалар: Филология ғылымдарының докторы, көркем сынның сардары Мұхамеджан Қаратаев туралы / Нариман М.; Әзірлеген Ж.Қаратаева // Балбұлақ.- 2012. - №11-12. - 1-39 б. Нұрғалиев Р. Тұлпар шабысты жүйрiк: [Қазақстанның халық жазушысы М.Қаратаевтың қазасына көңiл бiлдiру] // Егемен Қазақстан.- 1995.-13 маусым Нұржанова Р. Қазақтың қайтпас қара нары //Сыр бойы. – 2010. – 16 қараша Нұртазин Т. Әдебиеттің айбынды сақшысы: М.Қаратаев – 60 жаста //Қазақ әдебиеті. – 1971. – 5 февр. "17 жылдық үзiлiс" баяны: Көрнектi әдебиет сыншысы М.Қаратаевтың соңғы аманатсыры / дайынд. Ж.Қаратаева // Түркiстан.- 2010. - 15 сәуiр (№ 15). - 10 б. Оразаев Ф. Әділ сынның сардары //Қазақ әдебиеті. – 1985. – 27 декабрь. – 6 б. Оразаев Ф. Есте қалатын есiм: [Қазақстанның халық жазушысы М.Қаратаевтың қазасына көңiл бiлдiру] // Қазақ әдебиетi. - 1995. - 20 маусым (N12).- 4 б. Ровенский Н. Жауынгер жанр сапында: Сыншы - сыншы туралы: М.Қаратаев творчествосы жайында // Жұлдыз. - 1966.- N 11.- 121-125 б. Салқынбай А. Қазақ сынының сардары: Ғалым, жазушы М.Қаратаев 100 жаста / А.Салқынбай. // Өскен өңір.- 2010.-23 қазан Сарбалаұлы Б. Кемеңгердің көлеңкесі келешекке түседі: Көрнекті әдебиет зертеушісі, сарабдал сыншы Мұхаметжан Қаратаев туралы / Б.Сарбалаұлы. // Қазақ елі. - 2012. - 27 қаңтар. - 11 б. 65
Сарбалаұлы Б. Қазақ әдебиетінің Қазыбек биі: Қазақ әдебиетінің ұлық сыншысы, сарабдал сарбазы Мұхамеджан Қаратаев жайында / Б.Сарбалаұлы. // Қазақ елі.- 2012. - 27 ақпан. - 6 - 9 б. Сариев Ш. Бiр сөз: [Қазақстанның халық жазушысы М.Қаратаевтың қазасына көңiл бiлдiру] // Егемен Қазақстан. - 1995. - 13 маусым Сатыбалдиев Ә. Қазақ әдебиетiнiң жаршысы: М.Қаратаев // Қазақстан мектебi.- 1970.N 12.- 70-74 б. Сахариев Б. Жанр жүгiн арқалап...: [М.Қаратаевтың 60 жасқа толуына] // Лениншiл жас.- 1971.- 5 февр. Сәрсекеев М. Сыншы жолы: [М.Қаратаевтың 50 жасқа толуына орай] // Жұлдыз.1961.- N 2. - 123-126 б. Сәрсекеев М. Сыншының еңбегi: [Көрнектi сыншы М.Қаратаев туралы] // Қазақ әдебиетi. - 1959. - 30 янв. Талғам тамыршысы: Алматыда М.Қаратаевтың туғанына 100 жыл толуына арналған еске алу шарасы өтті // Алаш айнасы.- 2010. - 18 қараша - 5 бет Тәжiбаев Ә. Қош, қайран дос!: [Қазақстанның халық жазушысы М.Қаратаевтың қазасына көңiл бiлдiру] // Егемен Қазақстан.- 1995.-13 маусым Тебегенов Т. Туған әдебиет тағдыры толғандырған //Ленин жолы. – 1990. – 26 желт. Тоғысбаев Б. Сыншы абыройы: [М.Қаратаевтың 50 жасқа толуына орай] // Лениншiл жас. - 1961. - 19 янв. Тоққұлов Т. Мұхамеджан Қаратаев атындағы көше / Т.Тоққұлов // Өскен өңір.- 2014. - 15 қазан (№ 76). - 1 б Тоқмағамбетов А. Аға сәлемі: М.Қаратаевқа арналған өлең //Ленин жолы. – 1971. – 5 февр. Төреқұлов Н. Аға сыншы //Алматы ақшамы. – 1990. – 27 желт. Төреқұлов Н. Сынның сырлы семсері //Лениншіл жас. – 1972. – 23 июнь Түменбаев Ж. Сыншы ғылымға деген зор құрмет //Ленин жолы. – 1971. – 2 июнь Хасенұлы М. Қош болыңыз, қадiрлi аға: [Қазақстанның халық жазушысы М.Қаратаевтың қазасына көңiл бiлдiру] // Халық кеңесi.- 1995.-13 маусым Шаухаманов С. Сағынады Сыр сұлу, сағынады сары дала...: [Қазақстанның халық жазушысы М.Қаратаевтың қазасына көңiл бiлдiру] // Егемен Қазақстан. - 1995. -13 маусым
Айы мен күні белгісіз даталар Батыр Ақтан Ақайұлының туғанына 245 жыл (1770-1854) Ақтан Ақайұлы (шамамен 1770-1854) халық батыры. Руы - Қаракесек. Жанқожа батырдың үзеңгілес серігі, оның Хиуа, Қоқан бекіністеріне жасаған жорықтарына қатысқан. Қазіргі Қызылорда облысының Қазалы ауданы Ақтан батыр (Арықбалық) ауылына қарасты Түлкіқашқан қонысында дүниеге келген. ХІХ-шы ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап Сыр бойы мен Арал теңізінің шығыс жағалауын қоныстанған қазақтарға өз үстемдігін жүргізе бастаған Хиуа, Қоқан хандықтары 18301840 жылдары жергілікті халыққа өктемдігін одан әрі 66
күшейтті. Хиуа хандығы Жаңадария, Қуаңдария, Қызылқұмнан өтіп, Қосқорған, Арал теңіздеріне дейінгі аралықтағы Сыр бойындағы қазақтарға шапқыншылықтар жасап, малын барымталап, әйел, бала-шағаларын тұтқынға алып кетіп отырды. Қоқандықтар шекара бекітіп, әкімшілік құрып, 1817 жылдан бастап салына бастаған бекіністерінен әркез жасақтар шығарып, бейбіт елді шауып, алым-салық жинап тұрды. Осындай зорлықзомбылықтан жапа шеккен қазақтар, жастайынан әділдігімен, батырлығымен елге танымал болған Жанқожаның төңірегіне топтасады. Жалпақ жұртқа белгілі жайт - Сыр бойы қазақтарының Хиуа, Қоқан хандықтарының езгісіне және Ресей отаршыларына қарсы ұлт-азаттық көтерілісінің басшысы Жанқожа қаракесек Ақтан батырмен бірге көне Жанкенттің жанындағы Хиуа бекінісі - Жаңақаланы тас-талқан етеді. П.Ивановтың көрсетуі бойынша, бұл оқиға 1842 жылы болған. Жаңақаланы алардағы ұйымдастырушылығы мен жанқиярлық батырлығы үшін халық қаракесек Ақтан Ақайұлын бүгінгі күнге дейін ерекше ілтипатпен атайды. Қазақтың санаулы батырларының бірі деп біледі. Сондай-ақ осы жылдың қазан айында Хиуа хандығының сыр бойы қазақтарынан ұшыр, зекет жинауға қойылған найыбы Бабажан сарттың көне Жанкент шаһарының маңындағы бекінісі Бесқаланы аларда ерлік көрсеткен. Ақтан батыр бастаған қазақ сарбаздары қамалды қоршауға алып, Бабажанды қолға түсіріп, Жанқожа батырдың үкімімен жазалаған. Ақтан батырдың бейіті Ақтөбе облысының Берсүгір бекетінің батысына қарай 30-35 шақырым қашықтықтағы Тебенсай деген жерде. Бұрынғы Арықбалық елді мекеніне Ақтан батырдың есімі берілген. Әдебиеттер: Ақтан Ақайұлы //Қазақстан.Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Ә.Нысанбаев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. – 1-т. – 211б. Ақтан Ақайұлы //Мұсабаев Н., Мұсабаева А. Ортаймаған қазаны – қасиетті Қазалы.Алматы: Атамұра, 1998. – 25-26б. Ақтан батыр //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы, 2005. – 83 б. *** Абдулла Е. Ақтан батырдың серт сөзі: Тәуелсіздік толғаулары / Е.Абдулла // Сыр ардагері.- 2011.- 2 наурыз Айтуғанов Ш. Әруақты Ақтан батыр: Батыр А.Ақайұлы туралы / Ш.Айтуғанов // Қазалы.- 2010.-6 қазан Алдашева И. Аралдағы Ақтан батыр тойы: 2010 жыл - Ақтан батыр жылы / И.Алдашева // Әлімсақ.- 2010. - №10. қазан. -34-36 б. Ахметбек Б. Ақтан батыр Ақайұлы: / Батыр жылы Арал ауданында өтеді / Б.Ахметбек // Ақмешіт апталығы.- 2010.-21 қазан Әбдімәжитұлы А. Ақтан батыр: [Ақтан батыр және оның ұрпақтары туралы] //Қазақ батырлары. – 2007. – ақпан (№2). – 4 б. Беркінбаев Д. Аралдықтар Ақтан батырды ұлықтады: А.Ақайұлы ХҮІІІ-ХІХ ғ. Хиуа хандығына қарсы тұрған батыр / Д.Беркінбаев // Сыр бойы.- 2010.-26 қазан 2010-Ақтан батыр жылы: Арал ауданында Ақтан Ақайұлына арналған жыл өтуде // Ақмешіт ақшамы.- 2010.-15 қазан.-3 б. Иман Б. Жанқожамен бір болып, Сыр мен Қырды қорғады: Өлең / Б.Иман // Қазалы.2014. - 27 қыркүйек (№ 74). - 2 б. Исақызы А. Ақтан батырдың есімі неге шықпайды? //Сыр бойы. – 1995. – 8 қараша Кәрібаев Б. Ақтан батыр: Ақтан батыр жайлы / Б.Кәрібаев // Ана тілі.- 2013. - 5 тамыз. Мырзағұлов Б. Арнау: Өлең / Б.Мырзағұлов // Қазалы.- 2014. - 27 қыркүйек (№ 74). 2б 67
Нұрмағанбетов Н. Ақша бұлтты Ақтан батыр рухына аралдықтар ат шаптырып, ас берді //Халық. – 2010. – 28 қазан – 5б. Нұрмағанбетов Н. Аралдықтар Ақтан батыр рухын ұлықтады / Н.Нұрмағанбетов, И.Алдашева // Ақмешіт апталығы.- 2010.-28 қазан Нұрмахан Н. Тарихи жырлардағы Жанқожа мен Ақтан – халық жүрегінде мәңгілік жырланатын тұлғалар //Әлімсақ. – 2010. - №10. – 4-6 б. Райымбаев К. Ақтан батыр //Тұран-Қазалы. – 2007. – 17 қараша Сағынтаев А. Ақ бұлтты Ақтан батыр //Сыр бойы. – 1996. – 10 қаңтар Сыдықұлы М. Елім деп өткен ер Ақтан //Сыр бойы. – 2010. – 15 қырк. Сыдықұлы М. Тәуелсіздікті ту еткен Ақтан батыр: [Театрландырылған қойылым] //Әлімсақ. – 2010. - №10. – 7-10 б. Сыздықұлы М. Ағайын, құтты болсын Ақтан жылың: Толғау / М.Сыздықұлы // Дала.2010.-№3.-38 б. Төрекешұлы С. Қаракесек Ақайұлы Ақтан батыр / С.Төрекешұлы // Қазалы.- 2014. 27 қыркүйек (№ 74). - 1 - 2 б. Тілеубергенов К. Ақтан батыр: [Әлім руынан тарайтын Қаракесектің жақау аталығынан тараған батыр Ақтан Ақайұлы туралы] //Сыр бойы. – 1992. – 8 ақпан
Би, қоғам қайраткері Досбол шешеннің туғанына 215 жыл (1800-1890) Би, қоғам қайраткері Досбол Қорлыбайұлы 1800 жылы Қарағанды облысының Ұлытау ауданында туған. Орта жүз құрамындағы қыпшақ тайпасынан шыққан. Досбол би ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен, ел мен елді бітістіріп, әділдігімен, тапқырлығымен, шешендігімен халық арасында зор беделге ие болған адам. Досбол би ел тынышын кетіріп, қанау-тонау саясатын жүргізген Қоқан бектерін ашық сынап, жолыққанда сөзбен түйреп отырған. Содан қуғынға ұшырап, екі-үш жыл Арқаға барып паналаған. Досбол бидің талай айтыс-тартыстарда айтқан ұтымды жауаптары, нақыл сөздері мақал-мәтел іспеттес болып, халық арасына кең тараған. 1890 жылы Шиелі ауданында дүние салады. Бейіті Оқшы ата қорымында. Бүгінде көпшілік барып тәу ететін Оқшы атадағы жеті әулиенің бірі - Досбол би болып отыр. Әдебиеттер: Досбол би //Төреқұл Н. Даланың дара ділмарлары. – Алматы: Қазақстан, 2001. – 1 кітап. - 478 – 481 б. Досбол би Қорлыбайұлы //Билер сөзі- киелі: Сыр елінің билері хақында / Құраст. Т.Дайрабай, М.Ахметов. – Алматы, 2012. – 37 – 38 б. Досбол Қорлыбайұлы //Ата мекен: Шиелі өңірінің шежіресі /Құраст. М.Аяпов, Н.Қасымұлы. – Алматы: Қайнар, 1998.- 46-74 б. Досбол Қорлыбайұлы //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005. – 194 б. Досбол мен Көкшолақ би //Қазақтың шешендік сөздері / Құраст. Б.Адамбаев. – Алматы: Ана тілі, 2006. – 122-124 б Досбол шешен (суретімен) //Иманғалиев С. Астаналардағы көшелер - Улицы столиц - Streets of capitals / Cәбит Иманғалиев. – Алматы, 2013.- 60 бет.- (қазақша, орысша, ағылшынша) 68
Досбол шешен //Қызылорда көшелері / Құраст. Иманғалиев С., Қыстаубаева З. – Алматы, 2009. – 49 б.: суретімен Досбол шешен //Оқшы Атадағы 7 әулие. – Қызылорда, 2003. – 81 б. Досбол шешен //Серікбайұлы Ш. Тұлғалар: Деректер мен дәйектер. – Қызылорда: Тұмар, 2007. – 65-68 б. Досбол шешен //Серікбайұлы Ш. Ұлылар мен ұлықтар: Деректер. Аңыздар. Үш жүздің әулие – әфсәналары мен ардақтылары жайлы әңгіме. – Қызылорда: Нұр – сәулет, 1998. – 120-125 б. Досбол шешен //Шешендік шиырлар: Шешендік сөздер, нақылдар мен толғаулар жинағы / Құраст. І.Есхожин. – Алматы: Қайнар, 1993. – 103 – 116 б. Исаева Ұ. Оқшы Ата мазаратындағы тарихи тұлғалар: Досбол датқа және т.б. тарихи тұлғалардың мекеніндегі кесене - ескерткіштер туралы //Қазақстан тарихы: әдістемелік журнал. – 2014. - №8. – 17 – 23 б. Исмаил Қ. Алашқа Досбол бидің үлесі бар: Би, шешен Досбол Қорлыбайұлы 210 жаста //Өскен өңір. – 2010. – 18 қыркүйек Қоңыратбаев Ә. Досбол шешеннің сөздері: Д.Қорлыбайұлы //Жұлдыз. – 1983. - №1. – 204 – 205 б. Нұрмахан Е. Жұртқа тұтқа болған Тұрсынбай датқа: Бірнеше би-шешендермен бірге Досбол датқа туралы да айтылады //Әлімсақ. – 2014. - №6. – 20-23 б. Сейітов С. Шоқай би мен Досбол би //Сыр бойы. – 1998. – 15 қазан Серікбаев Ш. Досбол шешен //Парасат. – 1995. - №5. – 9 б.;Сыр бойы.–1995. – 8 ақпан Тарихи атаулар анықтамалығы: Досбол бидің кесенесі туралы //Әлімсақ. – 2013. №7. – 20 -21 б. Төлегенов С. Досбол: Баллада //Сыр ардагері. – 2013. – 1 қаңтар. – 3 б. Суретші, қоғам қайраткері Сердалы Бекшораұлының туғанына 195 жыл (1820-1892) Би, суретші Бекшораұлы Сердәлі 1820 жылы Қазалы өңірінде дүниеге келген. Кіші жүздің Төртқара руынан шыққан. 1850 жылдары ел билігіне араласа бастаған. Болыс болып, Төртқара руының басқарушысы да болған. Оның есімі Ресей құжаттарында, әсіресе Қазалы уездік басқару органдарының түрлі қатынас құжаттарында кездеседі. 1860 жылы Мұқан Жантөрин бастаған делегацияның құрамында Петербургқа барған. Жүрген жерін (Қазан, Мәскеу, Петербург) суретке түсіріп отырған. Пристав Л.Плотников Сердәлінің суретші екенін, оның қабілетін жете танып, 1860 жылы «Руский вестник» журналына ол туралы мақала жазған. Бір өкінішті жері, Сердәлінің жазғандары бізге жетпеген. 1863 жылы Қазалыда алғашқы мектеп ашылуына көмектескен. Ол жайында қазақ жерінде болған ресейлік әскерилер мен саяхатшылар, Ш.Уәлиханов, академик Ә.Марғұлан, музейтанушы М.Әбдешев т. б. жазған. Қайраткер Сердалы Бекшораұлы 1892 жылы туған жерінде дүние салды. Қазір Қызылорда қаласындағы «Арай» мөлтек ауданында бір көшеге С.Бекшораұлының есімі берілген. Әдебиеттер: Бекшораұлы Сердалы //Иманғалиев С. Қызылорда көшелері = Улицы Кызылорды = The streets of Kyzylorda / С.Иманғалиев, З.Қыстаубаева. – Алматы, 2009. – 42 б. 69
Сердәлі Бекшораұлы //Сыр елі.Қызылорда облысы: Энциклопедия / Құраст. Б.Аяған.Алматы, 2005.- 448 б. Бекшорин Сердалы //Сырдың сырлы бояулары – Волшебные краски Сыра – Мagic colours of the Kyzylorda: Альбом.- Алматы: Кітап, 2007.- 16 б. Марғұлан Ә.Х. Бекшораұлы Сәрдәлi: [ХIХ ғ-дың орта кезiндегi суретшi, әрi қоғам қайраткерi] // Қазақ совет энциклопедиясы.- Алматы, 1973.- 2-Т.- 246 б. Сәрсенов Қ. Белгiлi тұлға Бекшорин: Арал тумасы, Шоқанның замандасы, суретшi, қоғам қайраткерi Сердалы Бекшораұлы //Сәрсенов Қ.Қазалым - қарашаңырағым.Қызылорда: Тұмар, 2009.- 204-216 б. Сердалы Бекшораұлы //Қазалы. – Астана: Фолиант, 2013. – 35 б. Сердалы Бекшораұлы //Тамыры терең, тарихы кенен – Қазалы. – Алматы: Телеарна, 2008. – 61б. Айтбаева А. Тағы да Сердалы Бекшорин туралы: ХIХ ғ. өмiр сүрген қазақ зиялысы, қоғам қайраткерi, би, ақын, суретшi жайында // Жас Алаш.- 2006. - 7 наурыз (N 19) - 6 б. Әбдешев М. Лайықтыны құрметте: Қоғам қайраткерi, атақты би, зауряд-хорунжий, шешен, ақын, суретшi, мүсiншi, саяхатшы, топограф Сердалы Бекшорин жөнiнде / Әңг. Ә.Меңдеке // Жас Алаш.- 2005. - 15 қазан (N 124) - 5 б. Әмиша Н. "Бақ базары" – Бекшорин: Ұлт зиялыларының бiрi, шешен, правитель Сердалы Бекшоринге арналған ғылыми конф. өткендiгi жайлы //Айқын.- 2007.- 27 қараша.- 5 б. Данабаев Қ. Алтынның сынығы да алтын: Суретші С.Бекшорин және оның ұрпағы Темірлан Нұрбайұлы Сәтбаев туралы //Сыр бойы. – 2007. – 17 ақпан Жалғасова Г. Сердалы Бекшорин - өз заманының қайраткері: /Би, шешен, суретші, қоғам қайраткері С.Бекшорин "Сыр жауһарлары" сериясында / Г. Жалғасова // Сыр бойы.2007. - 23 қараша Жалғасова Г. Суретші һәм қайраткер ғибраты: С.Бекшорин / Г. Жалғасова // Сыр бойы.- 2007.-24 қараша Зәкіров Қ. Суретші Сердәлі: Қазалы ауданынан шыққан суретші, би С.Бекшораұлы туралы / Қ.Зәкіров //Ленин жолы.- 1982.- 6 январь.-2 б. Меңдеке Ә. Бiз "Алаш " зиялыларының алдындағы буынды да жете бiлуiмiз керек: Суретшi, қайраткер Сердалы Бекшорин (1820-1892) және оның ұрпақтары жайында // Жас Алаш.- 2007. - 29 желт. (N 104). - 5 б. Меңдеке Ә. Қазалы қаласының алғашқы кірпішін қалаған кімдер?: Тағы да Сердалы Бекшорин жөнінде / Ә.Меңдеке // Жас Алаш.- 2006.-3 қазан Меңдеке Ә. Сердалының мөрi: Қазақ зиялысы, би, суретшi, төртқара руының правителi Сердалы Бекшорин жайлы // Жас Алаш.- 2006.- 21 желтоқсан.- 5 б. Орашұлы Ә. Сердәлі тентек: Сердәлі болыс жайлы //Толқын. – 2011. – 29 қазан. – 5 б. Пірназар С. Суретші мұрасын іздеу - парыз:Кәсіпқой суретші Сердалы Бекшорин жайлы / С.Пірназар // Егемен Қазақстан.- 2007.-12 желтоқсан Сәдібекұлы А. Ұмыт бола бастаған тұлға: Сердалы Бекшорин-қазақтың тұңғыш суретшісі / А.Сәдібекұлы //Сыр бойы.- 2007.-9 ақпан Серікбаев Ш. Сердалы туралы сыр: Суретші, қоғам қайраткері Сердалы Бекшораұлы туралы / Ш.Серікбаев // Сыр бойы.- 2006. - 26 қаңтар Сердалы Бекшораұлы көшесі: Қызылорда қаласындағы "Арай" мөлтек ауданының бір көшесі суретші, қоғам қайраткері С.Бекшораұлының есімімен аталады // Сыр бойы.2007.-27 қараша Спанов Ә. Суретші Сердәлі Бекшораұлы //Қазақ әдебиеті. – 1986. – 15 август Тұрлыбек Д. Тұлпардың тұяғы: Дарынды суретші С.Бекшориннің ұрпақтары туралы айтылады //Егемен Қазақстан. – 2010. – 27 қаңтар. – 15 б.
70
Болыс, би Мұңайтпас Лапиннің туғанына 180 жыл (1835 - 1918) Болыс, би Мұңайтпас Лапин 1835 жылы Перовск уезі, Кентүп болысы, 5 ауылда туған. 1890-96 жылдары Халық соты, 1896-1906 жылдары «Кентүп» болысының болысы болған.1903 жылы «Хан ағаш» деп аталатын балаларды оқытатын мектеп ашқан. Ақпан төңкерісіне белсене араласқан. 1906 жылы Ақ патшадан күміс медаль алған, Анна лентасымен марапатталған. М.Лапин 1918 жылы туған ауылында дүниеден озды. Қызылорда қаласының Шаңқай бөлігінде Лапин атында көше бар. Әдебиеттер: Лапин Мұңайтпас //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005.-350 б. Лапиндер туралы //Сырдария (Тереңөзек) ауданы: Шежіре. – Алматы: Арыс, 2009. 252-255 б. Ориенталист Лапин: Лапиндер әулеті және Серәлі Лапин туралы //Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шеккендер. – Алматы: Қазақстан, 1990. – 13 – 19 б. Дайрабай Т. Халықтың мақтаны болған – Лапы әулеті //Ақмешіт апталығы. – 2002. – 6 маусым Жалғасова Г. Қожықовтар әулеті қазақ өнерінің қаймақтары еді: Қазақ тарихындағы Қожықов пен Лапин әулеттері туралы //Сыр бойы. – 2007. – 31 наурыз Жалғасова Г. Текті тұқым: Мұңайтпас Лапин әулеті туралы //Сыр бойы. – 2008. – 8 қараша Қойшыбаев Б. Таңдау: Қожықовтар, Лапиндер, С.Қожанов отбасы, М. Тынышпаевтар туралы деректі хикаят //Жұлдыз. – 2007. - №10. – 48 – 101 б. Ақын Мансұр Бекежановтың туғанына 140 жыл (1875-1933) Ақын Мансұр Бекежанов 1875 жылы Шиелі ауданының Бестам қонысында дүниеге келді. Ақын Нартай Бекежановтың туған ағасы және оның алғашқы ұстазы. Базар жырау, Кете Жүсіп, Майлықожа, Шәді Бұдабай т.б. ақындардың мұраларын насихаттаушы ретінде кеңінен танылған. «Сұлтан Махмут Ғазнауи», «Әмір Темір көреген», «Мұңлы қыз», «Алтын балық» сынды қиссаларды жинап, өзі де сол жүйемен «Гауһар-жауһар», «Талап» атты дастандар жазған. Мансұр ақынның артында қалдырған мұрасының ішіндегі өзіндік тарихы бар өлеңі «Иманжүсіпке хат» деп аталады. Қарақалпақ ақыны Дәме Тобағабылқызымен жыр сайысы (1910) «Айтыс» жинақтарында (1 том, 1942 жыл; 1 том, 1964 жыл) жарияланған. Ақын Мансұр Бекежанов 1933 жылы Өзбекстанның Наманган қаласында қайтыс болды. Әдебиеттер: Бегежанов Мәнсүр //Ақын – жыраулар / Жауапты ред. М.Дүйсенов. – Алматы: Ғылым, 1979. – 41-42 б. Бекежанов Мансұр //Сыр бойы. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. - 167 б. Мансұр мен Дәме қыздың айтысы //Айтыс. Алматы: Қазмемкөркемәдебиетбас., 1964. – 1 том. – 299 – 306 б. Мәнсұр Бекежанов //Жеті ғасыр жырлайды: 2 томдық: ХІҮ ғасырдан ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі қазақ ақын – жазушыларының шығармалары / Құраст. Е. Дүйсенбайұлы. – Алматы: Жазушы, 2008. – 2 том. – 368 бет. 71
Мәнсүр Бекежанов. Иманжүсіпке хат //Бес ғасыр жырлайды. – Алматы: Жазушы, 1989. – 2 том. – 404 – 411 б. Мәнсүр Бекежанұлы. Иманжүсіпке хат //Сыр сүлейлері. ХІХ ғасырда өмір сүрген сырбойылық ақын-жыраулардың ілгеріде жарияланбаған шығармалары. – Қызылорда, 2003.-250-254 б.- (Мәдени мұра); Өскен өңір. – 2013. – 17 тамыз(№63). – 2 б. Мәнсүр Қонақбайұлы Бекежанов //Ата мекен: Шиелі өңірінің шежіресі / Құраст. М.Аяпов, Н.Қасымұлы. – Алматы: Қайнар, 1998. – 94-97 б. Нақыпов Н. Мәнсүр ақын: Сыр елінің майталман, дарынды ақыны Мәнсүр Алыпқашұлы Бекежановтың өмірі мен өлеңдері туралы //Өскен өңір. – 2012. – 4 сәуір. – 2б. Нақыпов Н. Нартай және молда Мәнсүр: Ақын Мәнсүр Қонақбайұлы Бекежанов жайлы //Сыр бойы. – 2013. – 18 мамыр. – 12 б. Рүстемов М. Мансұр Бекежанов (1875 - 1933) //Жұлдыз. – 1986. - №7. – 199 – 202 б. Рүстемов М. Молда Мәнсүр: Қонақбайұлы Бекежанов //Сыр бойы. – 1994. – 16 қараша Қоғам қайраткері Қоңырқожа Қожықовтың туғанына 135 жыл (1880-1938) Қоғам қайраткері, ағартушы, ғалым Қожықов Қоңырқожа 1880 жылы Ақмешіт қаласында дүниеге келді. Қазақ – орыс мектебін, 1900 жылы Ташкент мұғалімдер семинариясын бітірген. Сырдария губерниясында мектеп инспекторы, қазақ – орыс училищесінің меңгерушісі, Түркістан, Перовск, Әндіжан қалаларындағы мектептерде оқытушы болды. 1912 жылы Орынборда Қоңырқожа Қожықов жазған «Әліппе» оқулығы және Шәді Жәңгірұлы мен Қалиасқар Қасымовпен бірігіп шығарған «Русие патшалығында Романов нәсілінен хукимранлик қылған патшалардың тарихлары» (орысшасы – «Историческая поэма царствования Дома Романовых на киргизском языке») атты дастаны жарық көрді. Патша өкіметінің 1907 жылғы 3 маусымдағы жарлығына сәйкес қазақтар мен Түркістан өлкесінің өзге де жергілікті халықтарының Мемлекеттік Дума жұмысынан шеттетілуін нағыз әділетсіздік деп бағалап, ол жарлықтың күшін жоюда ұйымдастырылған іс – шараларға қатысты. 1917 жылы Ақпан революциясынан кейін Ферғана өңіріндегі қазақтардың мүддесін қорғайтын «Көшпенді» атты ұйым құрып, оған жетекшілік етті. 1917 жылы тамызда өткен Түркістан өлкесі қазақтарының съезінде Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды. Осы автономияның Уақытша кеңесінің мүшесі болып сайланды. Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі кезеңде Мұстафа Шоқай секілді қайраткерлермен астыртын байланыста болды. 1922 жылы Әулиеата уездік жер басқармасында істеді. Жетісу өңіріне жиі экспедицияға шығып, көне қорғандар мен ескерткіштерді зерттеумен айналысты. Орхон жазуы, Қозы Көрпеш – Баян сұлу, Келіншектас, Ақтас мазарлары туралы ғылыми еңбектер жариялады. Араб, парсы, шағатай тілдерін жете меңгерген ол осы тілдердегі тарихи және әдеби шығармаларды қазақшаға аударды. 1936 жылы Қазақ КСР-інің мемлекеттк көпшілік кітапханасына (ҚР Ұлттық кітапханасы) Сүлеймен Бақырғанидің «Хикмет Хазірет Сұлтан әл – ғарифін» атты қолжазба кітабын тапсырды. 1935- 36 жылдары жарық көрген екі томдық «Қазақтың өткендегі тарихы туралы деректер мен материалдар» атты жинақты құрастырушылардың бірі. 1938 жылы халық жауы ретінде тұтқындалып, Алматы қаласында ату жазасына кесілді. 1957 жылы 23 желтоқсанда ақталды. Бүгінде Қызылорда қаласының «Сәулет» мөлтек ауданында «Ағайынды Қожықовтар» атты көше бар. 72
Әдебиеттер: Қожықов Қоңырқожа //Иманғалиев С. Қызылорда көшелері = Улицы Кызылорды = The streets of Kyzylorda / С.Иманғалиев, З.Қыстаубаева. – Алматы, 2009. – 90 б.: суретімен Қожықов Қоңырқожа //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Құраст. Б.Ғ.Аяған. – Алматы, 2005.- 316 б. Қожықов Қоңырқожа: Өмірбаяны //Алаш. Алашорда: Энциклопедия / Құраст. Ғ.Әнес, С.Смағұлова. – Алматы: Арыс, 2009. – 225 – 226 б Қожықовтар династиясы залы: Қоңырқожа Қожықовтың өмірі мен шығармашылығы туралы құжаттарды көруге болады // Сыр мұражайының ғажайыптары: Қызылорда облыстық тарихи – өлкетану музейіне 70 жыл / Құраст. Гүлсара Өтебаева – Алматы: Arna-b, 2009. - 48 – 55 б.: Суретті Қоңырқожа Қожықов //Жүз тұңғыш: Жинақ / Құраст. Б. Нұржекеұлы. – алматы: Жалын, 2005. – 2-кітап.- 43-45 б. Мәдениеттің мәйегі ұйыған жер: Қожықовтар әулеті //Алаштың Ақмешіті. – Алматы, 2009. – 72 – 73 б. Арыспаева Л. Қожықовтар әулеті: Қазақ тарихына, өнеріне, тұрмысына үлес қосқан Қожықовтар туралы //Ақмешіт апталығы. – 2004. – 19.; 26 наурыз. – 5 б. Асқаров Қ. Қожықовтар әулеті: Өнер қонған әулет //Сыр бойы. – 1996. – 1 мамыр Бәкірұлы Ә. Қоқан үкіметінің мүшесі: Қоңырқожа Қожықовтың өмір жолы мен еңбектері туралы //Бәкірұлы Ә. Париждегі құпия кездесу: тарихи әңгімелер, сұхбаттар, естеліктер, пікірлер. – Қызылорда: Қызылорда-Қанағаты, 2009. - 35-38 б. Данабаев Қ. Арқауы алтын шаңырақ: Зұлмат жылдардың құрбаны Қоңырқожа Қожықов және оның әулеті туралы //Сыр бойы. – 2005. – 15 ақпан Жалғасова Г. Қожықовтар әулеті қазақ өнерінің қаймақтары еді: «Сыр жауһарлары» сериясы //Сыр бойы. – 2007. – 31 наурыз Жармұхамедов М., Қожықова С. Асылдың сынығы: Елім деп өткен ерлердің бірі Қ.Қожықов //Ленин жолы. – 1991. – 22 қаңтар Қойшыбаев Б. Алғашқы «Әліппе» авторы: Ағартушы, қоғам қайраткері, ғалым Қоңырқожа Қожықов туралы //Алматы ақшамы. – 2008. – 16 желтоқсан. – 4 б. Ақын, ауыз әдебиетін жинақтаушы Меңліаяқ Сәрменбайұлының туғанына 135 жыл (1880-1954) Ақын Сәрменбайұлы Меңліаяқ 1880 жылы Қармақшы ауданы, Интернационал ауылында дүниеге келген. 15 жасында сері жігіт атанып, ақындығымен халыққа таныла бастайды. Меңліаяқтың ақындығының ұшталуына Кете Жүсіп, Керей Әбдіжаппар, Қаңлы Жүсіп, әсіресе, сыр сүлейі Тұрмағамбеттің үлкен әсері болған. 1928 жылы ауқаттылар санатында жер аударылып, одан 1936 жылы оралады. 1937 жылы халық жауы ретінде тұтқындалып, 1943 жылы ақталады. Меңліаяқ қазақ халқының ауыз әдебиеті мұраларын жинаумен қатар толғау-өлең, хикаялар шығарған. Оның шығыс әңгімелерінің желісімен жазылған «Үш жігіт», «Екі қудың әңгімесі», «Төрт өнерпаз» т.б. поэмаларымен қатар «Бастан өткен өмір», «Жаңа әкім», «Әбділдаға көңіл қос» сонымен қатар «Жас туралы» пьесасы, «Қуанышты күн тоғызыншы май», «Кенесары – Наурызбайдың қысқаша тарихы», «Жасауыл қырғыны мен Айсарының жоқтауы», «Жанғабыл батырдың өлімі» атты деректі әңгімелері бар. 2000 жылы ақынның мұрасы жеке кітап болып баспадан шықты. Меңліаяқ Сәрменбайұлының жинап, жазып кеткен 73
қыруар әдеби мұралары терең толғаныстарды, күрделі зерттеулерді қажет етеді. Ол шығармалар М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының және Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының қолжазбалар қорында сақтаулы. Меңліаяқ ақын 1954 жылы Қызылорда қалалық әкімшілігіне қарасты Абай ауылында дүниеден өтті. Қызылорда қаласының бір көшесіне Меңліаяқ Сәрменбайұлының есімі берілген. Әдебиеттер: Сәрменбайұлы Меңліаяқ //Иманғалиев С. Қызылорда көшелері = Улицы Кызылорды = The streets of Kyzylorda / С.Иманғалиев, З.Қыстаубаева. – Алматы, 2009. – 117 б. Меңліаяқ Сәрменбайұлы //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005. - 367 б. Қазақ колжазбаларының ғылыми сипаттамасы. 5 том – Алматы, 1986 Меңліаяқ ақын мұрасы: Өлең, жыр, дастан / Құраст. Қ. Меңліаяқова. – Алматы: Әуен, 2000.- 208 б.: суретті. Меңліаяқ Сәрменбайұлы //Дайрабай Т. Сыр перзенттері. – Алматы: Арыс,2010.229б. Сәлменбаев Меңліаяқ. М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының қолжазба қорларындағы шығармалары //Ақын – жыраулар / Жауапты ред. М.Дүйсенов; Жауапты шығарушы М.Байділдаев. – Алматы, Ғылым, 1979.- 175 бетте Халық мұрасының қамқоршылары: Меңліаяқ Сәрменбайұлы - фольклор мұрасын зерттеуші //Қоңыратбаев Т. Ертедегі ескерткіштер. Сыр бойының ежелгі тарихы мен мәдениеті: Зерттеу. – Алматы: Өнер, 1996. – 188 – 189 б. Әділ Бек Қаба. Тартысқа толы тағдыр: Ақын М.Сәрменбайұлы //Жас Алаш.- 1994. 15 қазан Қосан С. Меңліаяқ ақын мұрасы: Сәрменбайұлы Меңлаяқ туралы //Ана тілі.- 1998.№21.- мамырдың 28-і. – 6 б. Тәжіұлы Ы. Тағдыр тауқыметі: Халық фольклорын зерттеуші М.Сәрменбайұлы туралы //Сыр бойы. – 1998. – 11 сәуір Жырау, ақын Сәрсенбай Бөртебайұлының туғанына 125 жыл (1890-1961) Сыр сүлейі Сәрсенбай Бөртебайұлы 1890 жылы қазіргі «Ақжар» ауылында туып, сол жерде ғұмыр кешкен. Қармақшының әйгілі өнер дүлдүлі атануына анасы себепкер болған. Сәрсенбайдың шешесі Шонық – әрі жырау, әрі ақын, әрі әнші атанған.Шонық ана өзі меңгерген өнерді баласы Сәрсенбайға түгелдей үйретіп, баласын нағыз бұлбұл үнді жырау етіп қалыптастырады. Сәрсенбайдың мақамы Сыр бойына кеңінен тараған. Ол сонымен бірге суырып салма, төкпе ақын болған. Ол тәлім - тәрбиелік мәні күшті жырларын сан құбылта төгілдіре термелеп, тыңдаушысының мейірін қандыратын болған. Сәрсенбай жырау өзіндік өнерімен халыққа кеңінен танылғаннан кейін артистер құрамына еніп, ел аралап концерт қойып беруді біршама уақыт дағдыға айналдырыпты Оның қаламынан «Аю мен адам», «Қара шекпен», «Арыстан мен адам» мысал өлеңдері жатқа айтып жырлаған «Жүсіп-Ахмет», «Мұңсыз хан» деген дастандарды шығарған. Оның «Атағың «Кең» деп айтамыз» деген өлеңінде: Атағың «Кең» деп айтамыз, Таусылмайтын жалғанда. Тап салып өзен ортаймас, Қанша жұрт құйып алғанда. Белгілі биік тау болар, Жұрт жиналып бір жерге 74
Бір түйір тастан салғанда,деп жалғаса береді. Ал жырау «Мұңсыз хан» хикаясын былайша аяқтаған. ...Сабырдың саспай-тұғын иелері, Шығарды шықпас сырын түкпірлерден. Дүниеден мұңсыз адам болмайды деп, Бұл мысал қалған нұсқа қариялардан. Сәрсенбай жыраудың шыққан тегі - Қожагелді руы. Оның баласы Алшынбек, немересі Майра Сәрсенбаевалар бүкіл республикаға танымал жыраулар. Жырау Сәрсенбай Бөртебаев 1961 жылы Қармақшы ауданында дүниеден өтті. Артында ізін басқан ұрпақтары бар. Әдебиеттер: Бөртебаев Сәрсенбай //Ақын-жыраулар / Жауапты ред. М.Дүйсенов. – Алматы, Ғылым, 1979.- 50 б. Қосжанұлы Н., Бөртебайұлы С. Шығармалары: Өлең – толғаулар, дастандар мен айтыстар / Қосжанұлы Н., Бөртебайұлы С.; Жауапты ред. Б. Кәрібозұлы. – Астана: Фолиант, 2009.- 285 -389 б.- (Сырдария кітапханасы) Сәрсенбай Бөртебайұлы //Еңсегенұлы Т. Сыр бойы ақын-жыраулары: Әдеби зерттеулер. – Алматы: Білім, 2000. - 224 – 230 б. Сәрсенбай Бөртебайұлы //Дайрабай Т. Сыр перзенттері. – Алматы: Арыс, 2010. – 177б. Сәрсенбай Бөртебайұлы: Өмірбаяны және шығармалары берілген //Дала дарындары: Сыр сүлейлері дәстүріндегі Қармақшы өңірі ақын – жырауларының шығармалары / Құраст. О.Ібірашұлы. – Алматы, 2008. - 58-147 б. Адамбаев Б. Сөз маржанын тере білсек: Қызылорда облысы, Арал-Сырдария бойындағы өткен ғасырлардағы және қазіргі жыраулар мен жыршылар туралы деректер //Жұлдыз. -1984. - №6. – 165 – 172 б. Әшірбекұлы Қ. Шартарапты шайырлар: Ақын-жыраулар туралы толғау //Ақмешіт ақшамы. – 1999. – 2 қаңтар, 19 ақпан Байниязов С. Өнер жолындағы өрендер: Қармақшы ауданындағы Сәрсенбай жырау, Жиенбай жырау, Шамшат жырау мектептері туралы //Коммунизм шамшырағы. – 1987.-21 март Есмаханов С. Сәрсенбай жырау: Сыр сүлейі С.Бөртебайұлының 90 жылдығына //Ленин жолы. – 1990. – 11 желтоқсан Жөнейтова Р. Өнерпаз семья: Сәрсенбай жыраудың балалары туралы //Коммунизм шамшырағы. – 1987. – 5 ноябрь Кіребаев А. Сәрсенбай сазы: Термешілік өнер туралы //Ленин жолы. – 1986. – 2 август Қоңыратбай Т. Жолың болсын Майра: Сәрсенбай жырау және оның немересі Майра Алшынбекқызы туралы //Қазақстан әйелдері. – 2000. - №10. – 17 б. Қоңыратбай Т. Ұлттық өнеріміздің тарихи арналары: Жыраулық дәстүрдің тегі мен табиғаты: Жыраулар мектебі //Ақиқат. – 2003. - №2. – 63-69 б. Нұртаев Р. Жыраулар жұрты: Қармақшы ауданы //Сыр бойы. Сыр өнері. – 2006. – 13 мамыр Рахымбекұлы Ә. Сыр сүлейі Сәрсенбай жырау: С. Бөртебайұлы жайында //Сыр бойы. – 2001. – 6 ақпан Русланқызы М. Сәрсенбайдың Майрасы: Сәрсенбай жырау және оның немересі Майра жайында //Сыр бойы. – 1999. – 19 тамыз («Мәдениет» қосымшасы) Сәрсенбаева Майра. Отырардың күйреуі: Тарихи дастан: Сәрсенбай жырау мұраларынан //Сыр бойы. – 1999. – 23 қараша Сыр сүлейі Сәрсенбай жырау //Сыр бойы. – 2001. – 6 ақпан 75
Сыр сүлейі Сәрсенбай жырау есімі берілсе... Ақжар аулындағы ауыл клубына //Сыр бойы. – 2013. – 9 қараша (№167/168). – 16 б. Сырбаев Р. Жас қанаттар: Сәрсенбай жыраудың ұрпақтары туралы //Ленин жолы. – 1989. – 1 май Табынбаев Ж. Жыр жампоздары: Сыр бойындағы жыраулар //Сыр бойы. – 2004. – 6 наурыз
Ақын Қуаныш Баймағамбетовтың туғанына 120 жыл (1895-1973) Ақын, ауыз әдебиетінің үлгілерін жинаушы Баймағамбетов Қуаныш Шәкірұлы 1895 жылы қазіргі Сырдария ауданы, Амангелді ауылында дүниеге келген. 1929 жылы «Кедей жыры» деген атпен жеке жинағы шықты. И.Байзақовпен, А.Дүйсенбаевпен айтысқан. 1948 жылы республикалық ақындар айтысының бас жүлдесіне ие болды. «Шаһнама», «Мың бір түн» оқиғаларының ізімен жыр жазған. Соғыс жылдары жазған «Тас жарған шындық» атты поэмасы заман мен адам мәселелеріне арналған. Қуаныш ақын жинаған ауыз әдебиеті үлгілері «Стамбек», «Қым-қиғаш», «Жүсіп-Зылиха», «Мария-Мағауия», «Мұса пайғамбар», «Сандыбадтың жер сапары», «Аңдамас батыр оқиғасы» т.б. қисса-дастандар ҚР ҰҒА – ның Әдебиет және өнер институтының қолжазба қоры мен Орталық ғылми кітапханасында сақтаулы. Қуаныш Баймағамбетов 1973 жылы 26 мамырда өзінің туған ауылында қайтыс болды. Әдебиеттер: Баймағамбетов Қ. Шығармалары: Өлеңдер, айтыстар, дастандар мен хикая – ертегілер / Баймағамбетов Қ.; Жауапты ред. Б.Кәрібозұлы. – Астана: Фолиант, 2009. – 432 б. – (Сырдария кітапханасы) Баймағамбетов Қ. Біздің ту; Мавзолейге кіргенде; Партия; Мәңгі тірі: Өлеңдер //Ленин деп халық жырлайды. – Алматы: Ғылым,1969. - 110-120 б. Баймағамбетов Қуаныш. Өлеңдері //Пернедегі термелер: Қазақ совет халық ақындарының шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1965. - 82 – 87 б. Баймағамбетов Қ. Сымбатты Сырдың сұлу сүлейлері: Ақынның «Жырдария» антологиясына енген толғауы //Сыр бойы. – 2008. – 23 қаңтар. – 3 б. Гүлжамал мен Қуаныштың айтысы //Айтыс. – Алматы: Жазушы, 1966. – 3 том. – 167 – 178 б. Қуаныш пен Айтбайдың айтысы //Айтыс. – Алматы: Жазушы, 1966. – 3 том. – 391399 б. *** Айтыс ақындары: Қуаныш Баймағамбетов, Іскендір Байсүгіров, Уамық Қалжанов т.б. ақындар туралы //Айтыс. 3 том. – Алматы: Жазушы, 1966.- 614 б. Алпамысова З.Б. Тереңнің гауһарын терген ақын: Қ.Баймағамбетовтің шығармашылығы жайлы //Баймағамбетов Қ. Шығармалары. – Астана. Фолиант, 2009. – 5 – 22 б. Баймағамбетов Қуаныш Шәкірұлы //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған 151 б. Баймағамбетов Қуаныш: Өмірбаяндық анықтама //Ақын – жыраулар. – Алматы: Ғылым, 1979. – 37 – 38 б. 76
Қуаныш Баймағамбетов //Еңсегенұлы Қ. Сыр бойы ақын – жыраулары: Әдеби зерттеу. – Алматы: Білім, 2000. – 192 – 197 б. Алпамысова З. Қуаныш Баймағамбетовтің «Әбуғалисина - Әбілхарис» қиссасының көркемдік ерекшелігі //Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2002. – 8. – 36 б. Бәтеш Ә. Сыр сүлейінің жүз жылдығы: Қуаныш Баймағамбетов //Сыр бойы. – 1995. – 15 қараша Бекбергенова Р. Жүректерде ұмытылмас жыры қалды: Ақын Қуаныш Баймағамбетовке арналған //Ленин жолы. – 1985. – 27 апрель Бектасов Ш. Қуаныш (Баймағамбетов) ақын //Сырдария. – 1972. – 17 октябрь Боқанов С. Жыр тұлпары: Қ.Баймағамбетов-100 //Сыр бойы. – 1993. – 18 наурыз Дайрабаев Т. Сыр сүлейінің бірегейі еді: Ақын Қ.Баймағамбетовтің 100 жылдығына //Сыр бойы. – 1995. – 12 сәуір Есмаханов С. Жыр жүйрігі: Ақын Қ.Баймағамбетов туралы //Ленин жолы. – 1985. – 27 апрель Жәмішұлы Ә., Дайрабай Т. Тереңнен маржан тергендей...: Қ.Баймағамбетов-100 //Түркістан. – 1995. -12 сәуір Қоңыратбаев Ә. Қуаныш Баймағамбетов – халық ақыны //Ленин жолы. – 1965. – 20 ноябрь Қоңыратбаев Ә. Дарынды ақын: Қ.Баймағамбетов-90 //Ленин жолы. – 1985. – 27 апрель Қуанышев Б. Әкем туралы әңгіме: Қ.Баймағамбетов-80 //Ленин жолы. – 1975. – 23 авг. Қуанышев Б. Біздің әкей: Қарт ақын Қуаныш Баймағамбетовтың 80 жылдығына //Сырдария. – 1975. – 10 июль Молдахметов Қ. Сыр сүлейі – Қуаныш ақын: Қ.Баймағамбетов //Тұран-Қазалы. – 2006.- 20 желтоқсан Мырзахметұлы Қ. Асқар мен Қуаныш: А.Тоқмағамбетов пен Қ.Баймағамбетов туралы //Жұлдыз. – 2006. - №2. – 204 – 206 б. Рахматулла Ж. Көсем сөздің піріндей: Ақын Қуаныш Шәкіұлы Баймағамбет туралы сипаттама //Сыр бойы. – 1996. – 9 шілде Рахматулла Ж. Сырдың саңлақ сүлейі: Жырау – термеші, айтыскер – ақын Қуаныш Баймағамбетов туралы //Егемен Қазақстан. – 2001. – 2001. – 22 тамыз Рахматулла Ж. Сырдың саңлақ сүлейі: Сыр сүлейі Қуаныш Баймағамбетов туралы //Егемен Қазақстан. – 2001. – 22 тамыз Сүлейменов Б. Қуаныш ақын ұстазым еді: Қ.Баймағамбетов //Ленин жолы. – 1991. – 18 қаңтар Тоқмағамбетов А. Қуаныш ақын //Қазақ әдебиеті. – 1969. – 24 май
Ақын Нұрсұлтан Жұбатұлының туғанына 115 жыл (1900-1963) Ақын Жұбатұлы Нұрсұлтан 1900 жылы Қазалы ауданының Қожабақы аулында дүниеге келген. Ауыл молдасынан оқып хат танығын. 1919 жылы Қазалыдағы мұғалімдер даярлайтын курсты бітіреді. 15-16 жасынан той-жиында өлең шығарып, ақын жігіт атанады. 1923-48 жылдары Қазалы ауданында, Қарақалпақстанда мұғалім, 1948-50 жылдары партия ұйымының хатшысы болды. Араб, парсы тілінде жазуды толық игерген. Оның «Майданнан хат», «Майданға хат» атты өлеңдері облыстық газеттерде жарияланған. «Жанқожа батыр» дастанын (аяқталмаған) жазған. 77
Ақынның өлеңдері 1975 жылдан республикалық, облыстық газеттерде және «Жұлдыз» журналында жарияланып тұрды. Н.Жұбатұлы жергілікті ақындармен (Сермәмбет, Кенесары, Әбдіразақ, Шатайқыз) айтысқан. 7000 жолдай өлең-жырлары сақталған. Нұрсұлтан ақын 1963 жылы өзінің ауылында дүниеден озды. Әдебиеттер: Жұбатұлы Н. Батыр Үрмаш; Не жүйрік: Өлеңдер / Архивті дайынд. А. Келімбетов //Ақмешіт апталығы. – 1997. – 19 желтоқсан. (№51). – 5 б. Жұбатұлы Н. Жанқожа батыр: Дастаннан үзінді //Сыр бойы.- 1992. – 15 қазан Жұбатұлы Н. Абай ақынды еске түсіру. Шырайлы жаз, жазғы уақыт. Сұлу Сырдың алабы; Көктем: Өлеңдер //Ленин туы. – 1980. - 27 декабрь Жұбатұлы Н. Өнер деп сүйген өнерді; Көктем; Майданнан хат; Ленин; Қазықұрт; Жібек сұлуға; Достық: Өлеңдер //Ленин жолы. – 1990. – 17 сәуір Қасқырбайұлы Б. Шығармалары: Өлеңдер, айтыстар мен дастандар / Қасқырбайұлы Б., Жұбатүлы Н.; Жауапты ред. Б.Кәрібозұлы. – Астана: Фолиант, 2008. – 117 – 324 б. (Сырдария кітапханасы) Жұбатұлы Нұрсұлтан //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. - Алматы, 2005. - 242 б. Нұрсұлтан Жұбатұлы //Мұсабаев Н., Мұсабаева А. Ортаймаған қазаны – қасиетті Қазалы: Қазалы өңірінің тарихы. – Алматы: Атамұра, 1998. – 85 -86 б.: суретті Нұрсұлтан Жұбатұлы //Тамыры терең, тарихы кенен – Қазалы / Ред. С.Қалауов. – Алматы: Телеарна, 2009. – 2-кітап. - 38 б. Оралова Г. Ақындық мектеп дәстүрінің көркемдік жалғасы: Н.Жұбатұлы шығармашылығына тоқталған //Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2005. - №5. – 109. – 113 б. Оралова Г. «Жанқожа батыр» дастаны: Ақын Нұрсұлтан Жұбатұлының «Жанқожа батыр» дастаны туралы //Ақиқат. – 2004. - №10. – 87 – 90 б. Оралбаева Г. «Жанқожа батыр» дастаны: Ақын Н.Жұбатұлының дастаны туралы //Ақиқат. – 2004. - №10. – 87 – 90 б. Социалистік Еңбек Ері Қасым Бөдеевтің туғанына 115 жыл (1900-1977) Қасым Бөдеев 1900 жылы қазіргі Қарағанды облысы Байқоңыр ауданында дүниеге келген. Қазақстанның еңбек ардагері, Социалистік Еңбек Ері (1966). 1932 жылдан Тереңөзек ауданы Амангелді атындағы ұжымшарда күрішші, 1952 жылдан күрішшілер звеносын басқарды. 1956 жылы Қасым Бөдеев басқарған звено 40 гектар күріштің әр гектарынан 51 центнерден өнім жинап, осы еңбектегі табысы үшін Ленин орденімен марапатталады. 1956-1966 жылдар арасында әрбір гектардан орта есеппен 50-60 центнерден өнім келтірді. Көп жылғы тәжірбиесі мен ерен еңбегінің арқасында 1966 жылы Қасым Бөдеевтің звеносы 20 гектар күріштің 107,6 центнерден алтын дән жинап, үздік көрсеткішке қол жеткізген. ССР Жоғарғы Президиумның 1966 жылғы 22 маусымдағы Жарлығымен оған Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Қазір Қасым Бөдеев атындағы көше, оған қойылған ескерткіші бар. Ауыл, аудан, еңбекшілері Қ.Бөдеевтің еңбегін құрметпен атап, қадірлейді. Әдебиеттер: Бөдеев Қасым //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған.– Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 177 б. 78
Бөдеев Қасым //Сырдария (Тереңөзек) ауданы: Шежіре / Құраст. Т.Дайрабай. – Алматы: Арыс, 2009. – 108 б. Автурин А. Әр гектардан – 107,6 центнерден //Қазақстан ауыл шаруашылығы. – 1967. - №3. – 22 б. Әнуаров М. Батылдық та серік қой: [ Қасым Бөдеев туралы ] //Қазақстан ауыл шаруашылығы. – 1962. - №2. – 18-19 б. Ержанов А. Берекелі гектарлар сыры: [ Қ.Бөдеев туралы ] //Ленин жолы. – 1968. – 21 ақпан Күдерин А. Үш кезең // Ленин жолы. – 1972. – 8 июль Арал қаласының іргесі қаланғанына 110 жыл (1905) Арал қаласы 1905 жылдан темір жол стансасы, Арал ауданының орталығы (1930), қала. Қала Арал теңізінің солтүстік – шығысындағы Сарышығанақ шығанағынан 20 км жерде орналасқан. Тұрғыны 29,8 мың адам. Іргесі 1905 жылы Алтықұдық деп аталатын қоныс орнында қаланған. Қаланың тез өсіп қалыптасуына Орынбор-Ташкент (1901-1905) темір жолының салынуы біршама ықпал етті. 1912 жылы кеме жөндеу шеберханасы іске қосылды. 1913 жылы елді мекен кентке айналды. Онда 2.0 мыңға жуық тұрғын болған. Қазан төңкерісіне дейін Арал кенті Қазалы уезі құрамында болды. 1920 жылы кенттен шығысқа қарай 20 км. жерде орналасқан Жақсықылыш кен орнында натрий сульфатын өндіре бастады. 1920 жылы Арал балық зерттеу стансасы іске қосылды. 1923 жылы Арал болысы құрылды.1924 жылы Қазалы уездік комитетінің шешімімен Арал кенті аудан орталығы болып бекітілді. Теңіз жағалауындағы бөлек-бөлек сор төбелер арасындағы шағын Сойғыртөбе, Шіркеутөбе (орыс шіркеуі болған), Ермектөбе, Дәрментөбе, Атшабар елді мекендері бірігіп, болашақ қаланың негізін құрады. 1925 жылы «Арал мемлекеттік балық тресі» құрылды. 1928 жылы жаңа кеме жасау зауыты іске қосылды. 1930 жылы Арал қала аталды. Тұрғындары негізінен балық аулау және өңдеумен айналысуына байланысты қалада балық жүйесіне мамандар даялайтын фабрика-зауыт училищесі және оқу комбинаты ашылды. 1930 жылдан консерві зауыты іске қосылып жылына 6 млн. консерві шығарып тұрды. 1929 жылы Аралда аудандық аурухана іске қосылды, 1938 жылы аудан Ақтөбе облысынан Қызылорда облысына берілді. 1930 жылы аудандық байланыс бөлімшесі құрылды. Аудандық «Екпінді балықшы» газеті шыға бастады. 1938 жылы ол «Социалистік Арал», ал 1965 жылы «Толқын» деп өзгертілді. 1940 жылы әуе жолы ашылды. Ұшақтар Арал теңізі маңындағы елді мекендерге қатынас жасады. Кейіннен Арал-Мойнақ-Нөкіс әуе жолы қатынасы іске қосылды. 1960 жылға дейін Алматыдан Нөкіске, Мойнақ және Чарджоу қаласына дейін кеме қатынап тұрды. Бұл су жолымен «Мәдениет кемесі» 1975 жылға дейін жүріп тұрды. 1950-60 жылдары қалада екі мәдениет үйі, екі демалыс саябағы, екі спорт алаңы болды. Қала қалқын ауыз сумен қамтамасыз ету үшін 1963 жылы Аманөткел - Арал су құбыры жүргізілді. Бүгінгі Арал қаласы облыстағы іргелі өндіріс, мәдениет, білім беру орталықтарының бірі саналады. Қалада бұрынғы кәсіпорындар мен мекемелер негізінде 40-қа жуық ЖШС, бес шаруа қожалығы, он бір АҚ., Автокөлік жөндеу зауыттары, «Дәулетэнерго» ЖШС-і, Мемлекеттік коммуналдық су құбыры, Аудандық электр жүйесі мекемелері, «Агропромтехника», «Береке нан» АҚ, «Қарасай-Қази» ЖШС-і, «Аралтұз» АҚ т.б. оқуағарту, мәдениет салаларында қалада жалпы білім беретін 8 мектеп, 2 мектеп-интернат, мәдениет үйі, 6 кітапхана, кинотеатр бар. Денсаулық сақтау мекемелерінен 4 аурухана, 3 емхана, 3 дәріхана, Обаға қарсы күрес, Лепропункт, фельдшерлік-акушерлік пункт қызмет көрсететін іргелі қала. 79
Әдебиеттер: Арал: қала туралы //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005. - 96-97 б. Аралдың ақ алтыны: «Аралтұз» ашық акционерлік қоғамының 75 жылдығына арналады. – Ақтөбе, 2001. – 123 б. Аралым әнім: Әні мен сөзі Н.Раманқұловтікі //Сыр әуендері: Облыс сазгерлерінің туындылары. – Қызылорда: Алтын Орда, 2000. - 84 – 85 б.: нотасымен Ақтөреева Г. Арал бекінісі //Сыр бойы. – 2013. – 8 тамыз (№116). – 2 б.; Ақмешіт апталығы. – 2013. – 22 тамыз. – 3 б. Алмажанқызы Қ. Құрастырушылар: Арал вагон құрастыру зауыты жайлы //Толқын. – 2011. – 16 сәуір. – 2 б. Арал портты қалаға айналмақ //Қазақстан ЗАМАН. – 2013. – 25 қыркүйек (№38). – 2б. Арал тарихынан...//Толқын. – 2013. – 25 қыркүйек (№80). – 2 б. Аралым-ау, Аралым: Ән / Әні Қ.Қайым, өлеңі Б.Рахимовтікі: Нотасымен //Қазақстан мектебі. – 2002. - №1-2. – 80 б. Әбділханұлы Ғ. Арал ажары: Арал қаласының фото-суреттері //Ана тілі. – 2009. – 29 қазан. – 8 б. Әбілов Е. Кемесі қайраңдаған қала: Арал қаласының келбеті туралы //Заң газеті. – 2006. – 14 сәуір Әлназарова А. Деректер мол: Арал мұрағатына 50 жыл //Толқын. – 2013. – қыркүйек (№80). – 1 б. Бүркітбай Б. Аралдағы индустриялық-инновациялық жобалар: Кәсіпкерлік сала //Қазақстан ЗАМАН. – 2010. – 7 қазан Елемесов Т. Аралдағы алғашқы қызыл отау //Ленин жолы. – 1967. – 27 октябрь Елеш А. Аралдықтар бабаларды ұлықтады: Аудан орталығында «Тәуелсіздік» алаңы бой көтерді //Түркістан. – 2008. – 30 қазан. – 8 б. Жақып Ж. Ғасыр жасаған қала: Арал -100 //Сыр бойы. – 2002. – 18 мамыр Жақып Ж. Жасампаздыққа жол тартқан: Арал қаласының 100 жылдық тойы өтті //Сыр бойы. – 2003. – 7 қазан Жақып Ж. Мейірлі мереке алдында: Арал қаласына 100 жыл //Сыр бойы. – 2003. – 25 қыркүйек Жақып Ж. Тарихы бай, келешегі кемел аймақ: Арал қаласына 100 жыл толуына орай аудан әкімі Б.Қодамановпен қаланың өркендеуіндегі игі істер жөнінде сұхбат //Сыр бойы. – 2003.- 2 қазан Жолымбетов Ө. Жағасы тұнған шежіре: Арал қаласына 100 жыл //Ана тілі. – 2003. – 2 қазан(№39). – 6 – 7 б. Жолымбетов Ө. Ізі қалған тарихта: Арал қаласына 100 жыл //Дала. – 2003.-№8 – 9. – 20 – 23 б. Қадырбаев А. Орыстар Аралға неге қызықты?: Арал теңізін зерттеген А.И.Бутаков экспедициясы жайлы //Парасат. – 2006. - №6. 11-13 б. Қодаманов Б. Ғасырмен үндескен Арал: Арал қаласына 100 жыл // Дала. – 2003.- №8 – 9. – 4-7 б. Қожақұлы Ө. Арал флотилиясының тарихы //Тұрмағамбет. – 2011. - №2. – 44 – 52 б. Қосуақов О. Арал қаласына 50 жыл: 1938 жылы 29 мартта елді мекенге Арал қаласы деген дәреже берілді //Толқын. – 1988. – 29 март Наршаева Л. Арал қаласына 100 жыл //Ақмешіт апталығы. – 2002.- 23 тамыз Өткелбаева А. Ғасыр жасаған қала: Арал – 100 //Сыр бойы. – 2003. – 2 қазан Пірназар С. Жүз жылдық тарихы бар қала: Арал қаласына 100 жыл //Егемен Қазақстан. – 2002.- 9 мамыр 80
Саржанов Қ. Теңіз тағдырынан өрілген сыр: Арал қаласындағы балық шаруашылығының тарихы //Сыр бойы. – 2006. – 24 маусым Тоқболат С. Хорезм өркениетінің көрінісі: Арал өңірі //Ұлт тағылымы. – 2004. - №3. – 213 – 215 б. Туған қалам – Аралым: Ән / Сөзі Толыбай Аблаевтікі, әні Сайлау Тілеповтікі //Халық. – 2010. – 10 қазан
Кеңес Одағының Батыры Александр Миннің туғанына 100 жыл (1915-1944) 1915 жылы Примор өлкесінде туған. Ұлты кәріс. Саратов қаржы иститутының 3 курсын бітірген. Соғысқа дейін Арал қаласында кәріс бастауыш мектебінде мұғалім болды, 1943 жылы мамыр айында Қызыл армия қатарына алынды. Рязандағы жаяу әскерлер училищесін бітіргеннен соң Батыс, Орталық, Бірінші Украин, Бірінші Белорус майдандарында ұрысқа қатысты. Атқыштар взводының, ротасының, батальонының командирі болды. Волынск облысындағы Ковель қаласы үшін болған шайқаста А.Миннің батальонының жауынгерлері қаһарман ерліктің үлгісін көрсетті. Породубы қыстағында немістермен бетпе-бет айқаста А.Мин ауыр жараланып, ерлікпен қаза тапты. КСРО Жоғары Кеңесі Президиумының 1945 жылғы 25 наурыздағы Жарлығымен Александр Павлович Минге Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Жамбыл облысы Байзақ ауданы Бурыл ауылындағы орта мектеп ғимараты алдына бюст қойылған. Ташкент қаласындағы бір көшеге, Өзбекстанның Аққорған қаласындағы саябаққа есімі берілген. 2007 жылы Путятин с. Орта мектебі ғимаратына А.Миннің құрметіне мемориалдық тақта орнатылды. Ленин, Александр Невский, 2-дәрежелі Отан соғысы, «Қызыл Жұлдыз» ордендерімен марапатталған. Әдебиеттер: Александр Мин //Ерлікті сүйген ел нұрлы. – Алматы: Аrna-b, 2010. – 47 б. Мин Александр //Айбын:Энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 567б. Мин Александр Павлович //Иманғалиев С. Қызылорда көшелері=Улицы Кызылорды=The streets of Kyzylorda / С.Иманғалиев, З.Қыстаубаева. – Алматы, 2009. – 99 б. Мин Александр Павлович //Қазақстандық Кеңес Одағының Батырлары: Энциклопедиялық жинақ. – Алматы: Өнер,2010. – 164-165 б. Александр Мин //Қалиев Ы., Айдосов А. Ұлы Жеңістің 60 жылдығы ерлік пен елдігіміздің мерекесі. – Қызылорда: Тұмар, 2005. – 56 б. Мин Александр Павлович //Совет Одағының Қазақстандық Батырлары. -Алматы. 1969. – 2 том. - 57-58 б. Мин Александр Павлович //Қазақ Совет энциклопедиясы. - Алматы, 1976. - 8 том, 43 б. 81
Мин Александр Павлович //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Ғ.Аяған. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС, 2005. – 368 б. Бердібаев Р. Көше атаулары өзгертілді: Кеңес Одағының Батыры А.Мин, соғыста медбике қызметін атқарған Палау Құттымұратоваға Арал қаласынан көше атаулары берілді / Р.Бердібаев // Сыр бойы.- 2010. - 5 мамыр Дәрмағамбетов Ш. Александр Мин — аралдық батыр: Деректі повесть //Ленин жолы. -1976. - 6 қаңтар Дәрмағамбетов Ш. Өжет өрен //Соц. Қазақстан. - 1985. —7 қазан Жүсіпова Д. Қызылорда облысында тұратын кәріс ұлты өкілдерінің жеңіске қосқан үлесі / Д.Жүсіпова // Қазақстан тарихы әдістемелік журнал.- 2006.- N1.- 72-76б. Сыр елінің қаһарман ұлдары // Сыр бойы.- 2014. - 7 мамыр (№ 64/65). - 4 б. Журналист Жақсылық Бекхожаевтың туғанына 85 жыл (1930-2004) Журналист, Қазақстанның еңбек сіңірген мәдени қызметкері Бекхожаев Жақсылық 1930 жылы Сырдария ауданындағы №10 ауылда туған. 1952 жылы Қызылорда педагогикалық институтын бітірген. 1952-1989 жылдары мектепте мұғалім, облыстық телерадио хабарларын тарату комитетінде редактор, 1960-1993 жылдары осы комитеттің төрағасы қызметін атқарған. Ж.Бекхожаевтың «Қыз бен дала», «Сыр сұлуы», «Жадыра» атты деректі телефильмдері түрлі байқаулар мен фестивальдарда жүлделі орындарға ие болды. «Халықтар достығы» орденімен және бірнеше медальдармен марапатталған. Қызылорда қаласындағы «Сәулет» мөлтек ауданында журналист Ж.Бекхожаев атында көше бар. Қаламгер 2004 жылы Қызылорда қаласында қайтыс болды. Әдебиеттер: Бекқожаев Жақсылық //Жүректегі жауһарлар: Сыр елі ақын – жазушылары шығармаларының жинағы / Құраст. К.Сағымбайұлы. – Қызылорда, 2001. – 103 б. Бекқожаев Ж. Ақмешіттің ақырғы түні // Ақмешіт ақшамы. – 1998. – 31 шілде Бекқожаев Ж. Көзілдірік: Новелла //Ақмешіт ақшамы. – 7 мамыр – 11маусым Бекқожаев Ж. Мәңгілік сапта: Новелла //Ақмешіт ақшамы. – 2000. – 11 қараша Бекхожаев Ж. Әдемі: Новелла //Ақмешіт ақшамы. – 1999. – 29 қаңтар Бекхожаев Ж. Бір уыс топырақ: Әңгіме //Ақмешіт ақшамы. – 2000. – 5 мамыр *** Бекхожаев Жақсылық //Иманғалиев С. Қызылорда көшелері = Улицы Кызылорды = The streets of Kyzylorda / С.Иманғалиев, З.Қыстаубаева. – Алматы, 2009. – 41 б. Жақсылық Бекхожаев //Дайрабай Т. Сыр перзенттері. – Алматы: Арыс, 2010. – 223 б. – (Зерттеу) Жиырма жылдық жаңғырығы: Қазақстан – Қызылорда телеарнасына 20 жыл / Жағыппар Қарабала. – Қызылорда, 2011. – 92 б.: суретті Тәуелсіздікпен құрдас телеарна: Облыстық телерадиокомитеті мен тұңғыш төрағасы Жақсылық Бекқожаев туралы айтылады //Қазыналы Қызылорда. – Қызылорда: Тұмар, 2011. – 107 б. Бекқожаев Жақсылық: Қазанама //Сыр бойы.- 2004. - 18 наурыз - 7 б. Белгілі журналисті еске алды: Қызылорда қаласында кіші футболдан белгілі журналист Жақсылық Бекқожаевты еске түсіруге арналған турнир өтті //Сыр бойы.- 2013. - 25 маусым. - 6 б. 82
Журналист Ж.Бекқожаевқа көше атын беру туралы Қызылорда қаласы мәслихатының шешімі //Ақмешіт ақшамы. – 2012. – 18 қаңтар. - 8 б. Қаламгерлер доп қуды: КСРО радиосының үздігі, белгілі журналист Жақсылық Бекқожаев атындағы дәстүрлі мини-футбол турнирі өтті //Сыр бойы.- 2007.-5 маусым Рахмет Н. Үлкен жүректі адам: Облыстық телерадио хабарларын тарату комитетінің төрағасы Жақсылық Бекхожаев туралы //Сыр бойы. – 2007. – 31 мамыр Сырдың сырлы сандығы: Облыстық телеарна қызметіне арналған / Шығармашылар алқасы: Ж.Қарабала, Н.Рахмет, А.Қасымова. – Қызылорда: Тұмар, - 288 б.; суретті Шалғынбаева А. Үлкен жүректі адам: Журналист, қарымды қаламгер Жақсылық Бекқожаев туралы / А.Шалғынбаева //Сыр бойы.- 2011. - 30 сәуір. - 9 б.
Қызылорда облыстық Нартай Бекежанов атындағы музыкалық драма театрының құрылғанына 60 жыл (1955) Қызылорда облыстық Н.Бекежанов атындағы қазақ драма театры 1955 жылы Алматы облысы, Еңбекшіқазақ және Қаратал аудандық (бұрынғы Талдақорған обл.) жергілікті театры негізінде ұйымдастырылған. Өнер ордасы өз шымылдығын тұңғыш рет 25 қарашада Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері-Ақтоқты» трагедиясымен ашты. 1960 жылы наурызда театр Қызылорда қаласына көшіріліп, 1970 жылы Нартай Бекежанов есімі берілді. 1997 жылдан Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ музыкалық драма театры болып өзгертілді. Театрдың ірге көтеріп қалыптасуына актерлер Б.Балғынбаев, Ш.Мәденов, Х.Саурықов, Ш.Бәкірова, К.Көпбаева, Қ.Көпбаев, С.Рақышев, Т.Айнақұлов, Р.Тәшібаева, А.Манасбаева, Ж.Бағысова, Ә.Кәнетов, С.Шотықов т.б. көп үлес қосты. Тұңғыш режиссері Ж.Әбілтаев (Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі) болды. Театрдың бас режиссерлері болып әр жылдары Мен Дон Ук, Р.С.Андриасян, М.Байсеркенұлы, Е.С.Оразымбетов, Әмір-Темір Хүсейін және Т.Өтебаев, суретшілер болып Ә.Әбдірахманов, Ж.Әбіров, С.Пірмаханов т.б. қызмет істеген. Театр жанында «Нартай бүлдіршіндері» атты қуыршақ театры жұмыс істейді. Шығармашылық жетістіктері үшін театр Бүкілодақтық венгр драматургиясы (1978), неміс драматургиясы (1980), КСРО халықтары драматургиясы (1982) фестивальдарының лауреаты болды. Кейінгі жылдары сахнаға қойылған Т.Әліпбайдың «Исатайдың барында» спектаклі ХІ Республикалық театрлар фестивалінде жүлделі ІІ-орынды, 2004 жылы Қостанайда өткен ХІІ Республикалық фестивальде жүлделі ХІІ Республикалық фестивальде Ж.Аймауытов пен Б.Майлиннің «Аласапыран» спектаклі жүлделі ІІІ-орынды иемденді. Әдебиеттер: Әбдібаев Ш. Қызылорда - театр өнерінің қара шаңырағы: Қызылорда қаласының 180 жылдығына арналған театр жайлы толғаныстар. – Қызылорда, 1999. – 181 б.: суретті Кіребайұлы А. Сыр өнерінің қара шаңырағы. – Қызылорда: Тұмар, 2005. – 240 б.: суретті Қызылорда облыстық драма театры //Қазақ мәдениеті: Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Аруна, 2005. - 418 б. Қызылорда облыстық Нартай Бекежанов атындағы облыстық музыкалық драма театры //Сыр өңірінің мәдениеті: Тарихи – анықтамалық басылым. – Алматы: Арна-Б, 2009. - 123 – 123 б. Қызылорда театры //Құндақбайұлы Бағыбек. Театр туралы толғаныстар. – Алматы: Өнер, 2006. – 209 – 219 б. 83
Мәдениеттің мәйегі ұйыған жер: Облыстық қазақ музыкалық драма театры туралы //Алаштың Ақмешіті. – Алматы, 2009. – 69 – 72 б. Нартай Бекежанов атындағы қазақ музыкалық драма театры //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005. - 344-345 б. Нартай Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық драма театры //Сыр елі: Бетбұрыс белесінде / Құраст. Қ.Маханбетов. – Алматы: Шартарап, 1997. – 32 б. Өнер ошақтары //Қалиев Ы., Шілдебаев Е. Дария жағасындағы қала. – Алматы: Қазақстан, 1980. – 75 б. Сыр өңірінің әдебиеті мен өнері //Сыр өңірі тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін – Алматы: Атамұра, 1998. – 202-203 б. *** Абдрахманов Е. Театр фестивалі шымылдығын ашады: С. Майқанова – 100: Облыстық мәдениет басқармасының басшысымен сұхбат / Сұхб. Г.Жалғасова //Сыр бойы. – 2014. – 9 қыркүйек(№132). – 1-2 б. Асуова С. Сахнаның сәні болған: Қызылордада сахна саңлағы С.Майқанованың 100 жылдығына арналған Қазақстан драма театрларының фестивалі өтті //Ел тілегі. – 2014. – 17 қыркүйек (№38). – 1,2 б. Ауылдық жерлерде күрішке, бидайға спектакль қойған кездер де болды: Режиссер Әмір-Темірмен сұхбат / Сұхб. Ш.Құрманбай //Айқын.- 2006. - 26 желтоқсан. Аяшұлы Д. Жасынмен шарпысқан сағыныш: Н.Бекежанов атындағы театр Ұлы Отан соғысы тақырыбына көрерменге "Махаббат мен ғадауат" драмасын ұсынды / Д. Аяшұлы //Сыр бойы.- 2005. - 12 сәуір. Аяшұлы Д. Өнер үшін, өмір үшін арпалыс: Театр сахнасында Ә.Таразидің "Люстра" драмасы қойылды / Д. Аяшұлы //Сыр бойы.- 2007.-25 мамыр. Аяшұлы Д. Таетр тағдырын кім ойлайды / Д. Аяшұлы; Н.Бекежанов атындағы облыстық драма таетры //Сыр бойы.- 2007-1 ақпан. Әмиша Н. "Тұрмағамбет" сахналанды: Н.Бекежанов атындағы облыстық драма театры "Тұрмағамбет" спектаклінің тұсауын кесті / Н.Әмиша //Айқын.- 2009.-13 қазан.5б. Әмиша Н. Қалтайдың қойылымы қайта жаңғырды: Театрдағы "Бөлтірік бөрік астында" атты қойылым туралы / Н. Әмиша //Айқын.- 2008. - 23 ақпан. Әмір-Темір Х. Театр - жаңа кезең табалдырығында: / Н.Бекежанов атындағы облыстық сазды -драма театры / Х. Әмір-Темір //Сыр бойы.- 2007.-13 сәуір. Беркінбаев Д. "Тұрмағамбет" қойылымы көрерменімен қауышты: Н.Бекежанов атындағы облыстық-музыкалық театрында И.Оразбаевтың "Тұрмағамбет" пьесасының қойылымы болды / Д. Беркінбаев //Сыр бойы.- 2009.- 24 қазан. Беркінбаев Д. Кейіпкер түсіндегі өмірдің өңі: Жазушы Ж.Рахматулланың "Жеңістің түсі" драмалық шығармасы сахналанды / Д.Беркінбаев //Сыр бойы.- 2010.-10 шілде. Боқанов С. Театр қалай салынды //Сыр бойы – 1995. – 1 ақпан Дәуренбеков Н. Өрісі биік өнер мерекесі: С.Майқанова – 100. Сырда республикалық театрлар фестивалі басталды //Сыр бойы. – 2014. – 11 қыркүйек (№133). – 1 б. Дүйсенұлы Р. Жүректе гүлдеген сезім сембейді: Н.Бекежанов атындағы облыстық музыкалық-драма театрында жазушы Жабал Ерғалиевтің "Құлпытастың көз жасы" атты психологиялық драмасы сахналанды / Р. Дүйсенұлы //Сыр бойы.- 2012. - 20 қараша. - 4 б. Есмаханов С. Өнер ордасының өмір жолы //Сыр бойы. – 1994.-5 қараша Жетпісбаев М. Сыр театрының тарихы: Қызылорда облысы - 70 //Сыр бойы. – 2009. – 3 маусым Жұмабай Н. Дүбірлі өнер додасы: С.Майқанова – 100. Қызылорда қаласында өткен республикалық өнер фестивалі туралы //Түркістан. – 2014. – 2 қазан (№39). – 11 б. 84
Жұманазар Ғ. Театр күніне арналады: Қызылорда обл. халық театрларының фестивалі болып өтті / Ғ. Жұманазар //Сәтті сағат.- 2004.- 2 сәуір. Жүсіпов Б. Аймақтағы театр және облыстық мәдениет басқармасының жұмыстары туралы / Б. Жүсіпов //Айқын.- 2009.-30 мамыр.-1 б. Кемелбаева Л. Өрелі өнер ордасы: Н.Бекежанов атындағы қазақ музыкалық драма театрының бүгінгі тыныс-тіршілігі жайында / Л. Кемелбаева //Халық.- 2004.- 25 наурыз. Қорғанбайқызы С. Қарамең хикаясы: Н.Бекежанов атындағы қазақ музыкалық драма театрында 27-наурыз Халықаралық театр күніне орай Б.Айдарбековтің "Қарамең" атты драмалық қойылымы көрсетілді / С.Қорғанбайқызы //Сыр бойы.- 2013. - 30 наурыз. - 12 б. Құрбан Қ. Театр туралы туынды: А.Кіребаевтың "Сыр өнерінің қара шаңырағы" атты кітабы туралы / Қ. Құрбан //Сыр бойы.- 2006 - 2 қараша. Құрманбай Ш. "Бізді Алматыға үлкен ортаға деген сағыныш жетеледі" - дейді қызылордалықтар: Н.Бекежанов атындағы облыстық музыкалық драма театры туралы / Ш.Құрманбай //Айқын.- 2006. - 21 қараша. Құрманбай Ш. Облыстық театрлар қамқорлыққа зәру: Н.Бекежанов атындағы облыстық театрдың жағдайы туралы / Ш. Құрманбай //Айқын.- 2007.-17 ақпан. Н.Бекежанов атындағы драма театрда ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, ақын-драматург Иран-Ғайыптың 60 жасқа толуына арналған театрлар фестивалі өткізіледі //Сыр бойы. - 2007. - 14 қараша. Нажмадинқызы Ә. Әртістер: баспана жоқ, айлық аз: Н.Бекежанов атындағы музыкалық драма театры жайлы //Халық.- 2014. - 10 сәуір (№ 14). - 5 б. Оразымбетов Е. Сахна өнері әрі қиын, әрі абыройлы іс //Ақмешіт апталығы. – 1996. – 6 қыркүйек Отарұлы М. Театрдың алпысыншы маусымы: Н.Бекежанов атындағы драма театрының биылғы маусымы М.Әуезовтің «Қаракөз» спектаклімен ашылды //Сыр бойы. – 2014. – 30 қыркүйек (№144). – 4 б. Өскен өнер, шыңдалған шеберлік: Облыстық қазақ драма театрына 25 жыл //Ленин жолы. – 1979. -10 август Өтебаев Т. Өмір мен сахна: Н.Бекежанов атындағы облыстық театр туралы //Қазақ әдебиеті. – 1974. – 4 октябрь Пірназар С. Театр кезекті маусымын бастады: Н.Бекежанов атындағы драма театры 52-і маусымын бастады / С. Пірназар //Егемен Қазақстан.- 2007.-14 қараша. Рүстемов М. Өткен күндерді еске алсақ: Қызылорда театрына - 50 жыл / М.Рүстемов //Сыр бойы.- 2005. - 23 қыркүйек. Сахна саңлағы: Қызылордада халық әртісі Сәбира Майқанованың 100 жылдығына арналған республика драма театрларының фестивалі өз мәресіне жетті //Ана тілі. – 2014. – 14 – 24 қыркүйек (№37). – 3 б. Сұлтанова Ж. "Вампир күйеу": Н.Бекежанов атындағы музыкалық драма театры С.Жұматтың "Вампир күйеу" атты комедиясын сахналады / Ж. Сұлтанова //Сыр бойы.2009.-21 сәуір.-4 б. Сұлтанова Ж. "Мұңлық-Зарлық" көрерменмен қайта қауышты: / Д.Исабековтың «Мұңлық-Зарлық" драмасын Н.Бекежанов театры көрерменге ұсынылды / Ж. Сұлтанова //Сыр бойы.-2009.-3 наурыз.-4 б. Сұлтанова Ж. Үлкен тәрбие мектебі: Театр / Ж.Сұлтанова //Сыр бойы.- 2009.-27 наурыз. Сығаев Ә. Нартай атындағы театр өнерін таразылағаннан кейінгі ойлар //Қазақстан әйелдері. – 1990. - №8. – 17 б. Сығай Ә. Пьеса. Режиссер. Спектакль: Облыстық театрлар туралы ойлар //Қазақ әдебиеті. – 1973. – 10 август 85
Сығай Ә. Төркіні Жетісу: Сегізінші мақала - Қызылорда облыстық қазақ драма театры / Ә.Сығай //Парасат.- 2009.- №9.- 6 - 7 б. Сырдың үлкен сахнасы: Н.Бекежанов атындағы облыстық музыкалық драма театры туралы //Ақмешіт апталығы.- 2005. - 22 қыркүйек. Теміров Х. Талап тұрғысынан көрінеміз //Ленин жолы. – 1987. – 27 март "Төбекөз" татар сахнасын тербетті: Қазан қаласында өткен ХІ Халықаралық түркі халықтарының "Наурыз" театр фестиваліне Қызылорда обл. Н.Бекежанов атындағы Қазақ муз. драма театры қатысты //Дала мен Қала.- 2013. - 18 шілде (№29). - 14 б.; Сыр бойы.2013. - 20 шілде. - 8 б. Төремұратова А. Қазақ театрларының тарландары – Қызылордада: М.Әуезов атындағы академиялық драма театрының онкүндігі басталды //Ақмешіт апталығы. – 2014. – 14 мамыр (№19). – 1 б. Уәйіс Е. Қызылорда облыстық музыкалық драма театры атауының өзгергенін қалайсыз ба?: Пікір / Е. Уәйіс, Ж. Махамбетов, Д.Қырдан //Әлімсақ.- 2013. - №7. - 12 б. Үмбет Ә. Ұлттық театр ту тіккен жер //Сыр бойы. – 2000. – 20 маусым Хұсейін Әмір Темір. Қамқорлықтан қағажу қалғанымыз жоқ / Ә.Т. Хұсейін; сұхб. Г.Жалғасова //Сыр бойы.- 2014. - 15 ақпан (№ 23/24). - 8 б.
86
-
Әдебиеттер тізімі жоқ даталардың хронологиялық тізімі Белгілі диқан Мұраб Нұртаза Бабаның туғанына 185 жыл (1830-1915) Корей халқының ұлттық батыры Ге Бон У-дың туғанына 135 жыл (1880-1959) Айтыскер ақын Кеншімбай Қабанұлының туғанына 150 жыл (1865-1925) Қоғам қайраткері Медетбаев Төлегеннің туғанына 125 жыл (1890-1949) Кеңес өкіметін орнатуға қатысушы Чиже Сан Тиннің туғанына 120 жыл (1895-1919) Колхоз құрылысының қайраткері Ерімбетұлы Ілиястың туғанына 115 жыл (1900-1985) Кеңес қызметкері Рысбаев Сағымбайдың туғанына 115 жыл (1900-1939) Жауынгер Сүтемгенов Әбеннің туғанына 110 жыл (1905-1943) Кеңес қайраткері Бейсенбайұлы Төлегеннің туғанына 110 жыл (1905-1943) Соғыс және еңбек ардагері Тілеулиев Маңлайдың туғанына 105 жыл (1910-1975) Қоғам қайраткері Сужиков Мұхамедғалидің туғанына 105 жыл (1910-1999) Ұстаз, «Қазақстанның еңбек сіңірген мұғалімі» Алашаев Дәуіттің туғанына 100 жыл (1915-1988) Кеңес қызметкері Рашин Геннадий Львовичтің туғанына 100 жыл (1915-1979) Ұстаз, Халық ағарту ісінің үздігі Төрәлиев Уәлидің туғанына 95 жыл (1920-1987) Қазақстанның еңбек сіңірген дәрігері Яншин Михаил Никоноровичтің туғанына 95 жыл (1920-1981) ҚР еңбек сіңірген заңгері, соғыс ардагері Әбдірахманов Пазылбектің туғанына 95 жыл (1920-1991) Заңгер, ішкі істер қызметкері Сағымбаев Алтыбайдың туғанына 90 жыл (1925-1999) Ғалым Бекбаев Сламханның туғанына 85 жыл (1930-1985) Мемлекет және кеңес қайраткері Бәкірұлы Шәймерденнің туғанына 85 жыл (1930-1998) Қоғам қайраткері Подольских Николай Артемьевичтің туғанына 85 жыл (1930-2014) Қоғам қайраткері Әбуов Қозытайдың туғанына 85 жыл (1930-1996)
87