SPECIJALNI PRILOG 25 V
O
J
N
A
U
T
V
R
\
E
W
A
N
A
D
U
N
A
KAPIJE NA[IH SUDBINA Svojim monumentalnim arhitekturama, kompleksnim fortifikacijama i vojnim strate{kim polo`ajima, tvr|ave na Dunavu vekovima dominiraju nepredvidivim prostorom civilizacijskog razme|a evropske istorije. One su statusne kapije raznolikih granica: civilizacije i varvara, hri{}anstva i islama, Balkana i Evrope, ali i neminovne raskrsnice glavnih puteva. Odre|uju}i na taj na~in sudbine svojih savremenika, one su s vremenom postajale i kapije na{ih sudbina.
V
U
Dunav
REKA KOJA SPAJA
U zbivawima ispuwenim nemirima, seobama, bojevima, Dunav je na razne na~ine ulazio u evropsku istoriju. Suvi{e sporo je sazrevala misao da krvave stranice pro{losti koja se zbivala na Dunavu i ulogu da slu`i kao granica narodima, treba zameniti smislom reke koja spaja.
36
M
isao o Dunavu kao reci koja spaja izre~ena je u Savetu Evrope 1956. godine, kada je sastavqena wena Programska karta voda (Wassercharte). Tamo je objavqeno i na~elo: „Voda ne poznaje dr`avne granice. Ona zahteva me|unarodnu saradwu, zajedni~ki napor da se sa~uva wen ugro`en `ivot“. Za ispuwene tako obrazlo`enog na~ela nema va`nijeg zadatka od onog koji ujediwenu Evropu obavezuje na zajedni~ku brigu o o~uvawu wene najva`nije reke. Nije sporno da li Dunav pripada Evropi, ve} da li Evropa pripada Dunavu. Do`ivqena zloupotreba Dunava, koja ga je pretvarala u magistralu evropske pro{losti, protuma~ene tako da u wenom jezgru ostanu netaknute mogu}nosti izazivawa budu}ih sukoba, ne sme se ponavqati. Takvu budu}nost Dunav ne zaslu`uje! To je isuvi{e stara, po{tovawa dostojna reka. To su spomenici koji ubla`avaju mra~ne stranice qudskih padova, svih onih nemira koji su na wenim obalama u~vr{}ivali nespokojstvo i gasili utopije o boqem svetu. Postoji i arheologija Dunava koja ne}e tragati samo za materijalnim ostacima, kao potvrdama qudskog postojawa. Treba se zalo`iti za druge zadatke ove nauke, koja je okrenuta duhovnim vrednostima, ~iji dokazi svedo~e o uzajamnom primawu i davawu, bez kojeg nema `ivotnog opstanka. Ovakvo shvatawe daje Dunavu vi{i smisao i dopuwava verovawa da ta reka izvire iz raja. Onaj ko je to prvi napisao, hteo je da svet upozori na veli~inu darova koji mogu da poteknu kao znamewe nebeske milosti i dare`qivosti. Istovremeno, bila je to opomena qudima da svojom lakomo{}u ne proigraju vrednost onoga {to im je priroda podarila i da svojoj reci prilaze kao bri`ni ~uvari. Povest zbivawa na Dunavu stvara mogu}nost da se ideja proticawa shvati kao znak za odstupawe od te`wi koje u sebi nose trajno i{~ezavawe. Novi smisao koji treba otkriti i dati, probudi}e u toj reci nove `ivonosne tokove, koji daju novu snagu. Sudbinu Dunava naj~e{}e su krojili osvaja~i. U uverewu da je pro{lo vreme wihovih monopola, ujediwenoj Evropi predstoji napor da {to pre prihvati simboli~ku vrednost koju su otkrivali i neki stari narodi, dive}i se svetim rekama. Za Evropu, Dunav je jedna takva reka, koja te~e kroz weno sredi{te. Duhovni mostovi koje Dunav stvara me|u narodima mogu da budu trajniji od onih koje je ~ovek sazidao s namerom da spoji obale, da savlada prepreke koje su ograni~avale spajawe qudi. Dunav treba voleti kao sudbonosnu reku evropskog jedinstva. Samo zajedni~ka briga o wegovom o~uvawu mo`e nas li{iti bahate samovoqe i bezobzirnog pqa~kawa wegove snage. U takvom bezumqu nepovratno bi nestao ~itav jedan prirodni svet, taj ~in bio bi dobrovoqno pristajawe na sopstveno uni{tewe. Treba se boriti da i dana{wi nara{taji doprinesu neumawenom sjaju Dunava, ~ija pro{lost otkriva i nudi razloge za nove stvarala~ke napore. Jer svi ti kulturni slojevi nanizani uz obale Dunava slivaju se u veli~anstveno evropsko pletivo, ~ije su pojedina~ne {are deli}i koji pripadaju celini i tek tako otkrivaju svoj pravi smisao. Dejan MEDAKOVI]
1. oktobar 2007.
S KRAQI CA Petrovaradinska tvr|ava
BAROKA Petrovaradinska tvr|ava,
kao Gibraltar na Dunavu, svojom
vojim sudbinski odre|enim polo`ajem grani~nog utvr|ewa, ona je statusna kapija raznolikih granica: civilizacije i varvara, carstava i imperija, hri{}anstva i islama, Balkana i Evrope, Ba~ke i Srema, ali i neminovna raskrsnica glavnih puteva: suvozemnih drumova i re~nih saobra}ajnica, ukr{tenih u kovitlacu istorijskih zbivawa, nekad osvaja~kih, nekad trgova~kih. Petrovaradinska tvr|ava je krunisana kraqica baroknih tvr|ava. Herojska i sa svojih 112 hektara povr{ine grandiozna, od svetaca uzvi{ena i zato~enika prokleta, u te{kim ratovima i opsadama okrvavqena, ali i pored svih poku{aja, nikada vojni~ki osvojena. Pobediv{i sva isku{ewa, i ono najgore, da nestane sa lica zemqe – do danas je ve}im delom sa~uvana. Mewaju}i u svojoj istoriji samo vojske i komandante, nametnula se kao `iva legenda svetskih razmera, koja kao stena, na kojoj le`i i ~iju snagu i u imenu nosi, postojano okolinom i sudbinom na{om gospodari. Danas je, i pored visokog stepena zapu{tenosti koji je uslovio nastale devastacije, najboqe o~uvana tvr|ava vojnog baroknog nasle|a u Evropi, remek-delo Vobanove ekskluzivne {kole fortifikacije. Kompleksna i za svoje vreme savremena, po svim zahtevima onovremene taktike ratovawa, u strate{kim je konstelacijama
monumentalnom arhitekturom,
Dowa tvr|ava kompleksnom fortifikacijom i vojnostrategijskim polo`ajem, vekovima dominira nepredvidivim prostorom civilizacijskog razme|a evropske istorije. Izgra|ena je na desnoj obali velike reke, na Petrovaradinskoj steni – isturenom severoisto~nom obronku planinskog venca Fru{ke gore.
VODENI GRAD Vaser{tat – Vodeni grad, Suburbium ili Unutra{wi grad, uobli~en u fortifikacionu formu Dowe tvr|ave, nizijski je deo kompleksa Petrovaradinske tvr|ave. Veliki gra|evinski projekat utvr|ivawa Petrovaradinske stene, izgradwom mo}nog vojnooperativnog grani~arskog utvr|ewa sa masivnim fortifikacijama izrazito odbrambenog karaktera, podrazumevao je brojan multirodovski garnizon i funkcionalan vojnoadministrativni centar. Tokom prve polovine 18. veka ceo kompleks Dowe tvr|ave uobli~uje se u urbanisti~ki projektovani vojnostambeni arondisman, sa brojnim reprezentativnim zgradama, monumentalnim samostanima, ure|enim ulicama i trgovima, ali i masivnim petougaonim utvr|ewem sa mo}nim bastionima, za{titnim ravelinima, impresivnim kapijama, i ogromnim troslojnim zidanim opkopima – vodenim {an~evima sa o{trougaonom formom. Dok Gorwa tvr|ava koristi uzvi{ewe kao takti~ku prednost, a Hornverk velike rovove i razvijen minski sistem, Dowa tvr|ava svoj polo`aj komandnog i komorskog centra {titi grandioznim odbrambenim sistemom Vaser{tata, koji u svoje borbeno postrojewe utvr|enih objekata, bedema i {an~eva uvla~i vodenu masu, stvaraju}i pri tome sistem prirodnih prepreka, smi{qeno ukqu~enih u jedinstveni odbrambeni mehanizam Petrovaradinske fortifikacije.
37
instalirana. Savr{eno vojno odbrambeno postrojewe istureno na grani~nom polo`aju, od presudnog je zna~aja za sudbinu carstva koje je {titilo. Ona je posledwa u nizu petrovaradinskih fortifikacija, posledica milenijumskog utvr|ivawa pomenute Petrovaradinske stene, postavqena kao kruna nad svim utvr|ewima podizanim na prostoru tog uzdignutog, stenovitog platoa, s instiktivnom qudskom namerom da svoj `ivotni prostor za{titi sna`nim utvr|ewem. U temeqima Petrovaradinske tvr|ave, zahvataju}i prostor Gorweg grada, arheolo{kim istra`ivawima potvr|ene su qudske naseobine jo{ od sredweg paleolita, zatim neolita, i posebno zna~ajnog eneolita – bakarnog i bronzanog doba (oko 2.500 godina pre nove ere), perioda iz koga poti~e otkriveno zemqano utvr|ewe sa drvenim palisadama. Kelti, kao prva organizovana vojna sila na ovom podnebqu (oko 100 godina pre nove ere), prepoznaju}i superiorni polo`aj utvrde, obnavqaju zemqani bedem na Petrovaradinskoj steni. Za
Prva linija odbrane
HORNVERK
Hornverk je jedan od kapitalnih delova Petrovaradinske tvr|ave koji sa Gorwim i Dowim gradom ~ini kompleksni sistem utvr|ewa, fortifikaciono uskla|enih u neodvojivi sistem odbrambenih postrojewa. Kao najistureniji deo Tvr|ave ima poziciju ~eonog, ali i najja~eg bastionskog fronta, koji prvi prima udar neprijateqevih jedinica. Najve}a opasnost Petrovaradinu pretila je iz pravca juga, od strane grani~nih utvr|ewa turskog carstva. Shodno tome, prvi graditeqi Petrovaradinske tvr|ave i fakti~ki utemeqiva~i tog isturenog tvr|avskog kompleksa, s po~etka 18. veka izvode taj veliki fortifikacioni projekat – vojni poligon u obliku testerastih makaza, tj. dvostrukih rogova (horn – rog, verk – delo). Spajaju}i se, u arhitektonskom smislu, sa podno`jem Gorwe tvr|ave, Hornverk se lepezasto {iri u veliki tvr|avski prostor ogra|en mo}nim pobo~nim bedemima – levim i desnim krilom, koji se produ`uju u bastion Sv. Karla i bastion Sv. Elizabete, te oformquje Dvoro`ni bastion Hornverk. Bastion je troredno opasan naj{irim i najdubqim suvozemnim rovovima na Tvr|avi i za{ti}en masivnim bedemima: ravelinima Sv. Eugenije i Sv. Katarine, redutima, kontragardima, lunetama, Carskim {ancem i najkompleksnijim podzemnim vojnim galerijama, sa minskim sistemom i mre`om slu{nih kanala. Hornverk je kao sastavni deo tvr|avskog ansambla fortifikaciono neodvojiv, ali u funkcionalnom smislu je kompaktan, i sa svojim odbrambenim postrojewima, kasarnama, magacinima, kapijama i podzemnim i nadzemnim komunikacijama borbeno je bio samostalan.
38
wima, formiraju}i podunavski Limes, novi gospodari – Rimqani, po~etkom nove ere, podi`u utvr|ewe sa brojnim objektima na istom prostoru, nazivaju}i ga Kuzum. Taj se istorijski proces nastavqa usponom Ugarske dr`ave na prostoru Srema i Ba~ke tokom 13. veka, kada se podi`e veoma jak utvr|eni samostan, kao sredi{te opatije Belafons. To velelepno utvr|ewe krasilo je Petrovaradinsku stenu sve do dolaska Turaka, koji je u svom pohodu na Be~ osvajaju 1526. godine. Vi{e od 160 godina Osmanlije gospodare Tvr|avom na Petrovaradinskoj steni, sve do Velikog be~kog rata i 1691. godine, kada ona, posle uporne borbe, definitivno prelazi u ruke austrijske carevine. Stalna opasnost od kontraudara turske vojske uslovila je efikasnu reakciju Dvorskog ratnog saveta u Be~u, u vidu trajnijeg re{ewa u odbrani novograni~nih oblasti. Nametala se potreba izgradwe potpuno nove fortifikacije, projektovane tako da svojim tvr|avskim postrojewima slomi eventualni prodor turske armade. Tako je 1692. godine polo`en kamen temeqac savreme-
Posledwa linija odbrane GORWA TVR\AVA
nom i mo}nom fortifikacionom kompleksu – dana{woj Petrovaradinskoj tvr|avi. Izgradwa je tekla po projektima najpoznatijih autoriteta austrijske vojne arhitekture (Kajzersfeld, Marsili, Vamberg...), koji su u masovnim, ali temeqnim radovima podizali najsavr{enije utvr|ewe Habzbur{ke monarhije. Impresivno utvr|ewe sistematski je gra|eno na tri povezana nivoa: Gorwa tvr|ava na vrhu Petrovaradinske stene, u podno`ju Dowa tvr|ava – Vaser{tat sa podgra|em, i na ju`noj strani istureno utvr|ewe – dvoro`ni bastion Hornverk. Radi borbenog sadejstva podignuta su i izdvojena utvr|ewa: na levoj obali Dunava, trouglasti mostobran Bruk{anac i ostrvsko ~etvorougaono utvr|ewe Inzel{anac. Prema Dunavu, ispred Hornverka, bio je nazidan za{titni pojas Kronverk. Kao najatraktivnije arhitektonsko delo, izgra|ene su podzemne vojne galerije, komplikovan komunikacioni i minski sistem du`ine od 16 km, raspore|en u ~etiri nivoa pod zemqom. Ceo projekat podrazumevao je
Prvoizgra|eni deo Petrovaradinske tvr|ave – Gorwa tvr|ava, zaokru`en i utvr|en kompleks bastiona, bedema, kapija i objekata – postavqena je na najvi{i nivo Petrovaradinske stene. Ona je konceptualno, u vojnooperativnom smislu posledwa linija odbrane, kona~no upori{te branilaca u strukturalnom sistemu odbrambenog fortificirawa. Sa sve~anim salonima u oficirskom paviqonu i utvr|enim bedemom Kavalirom predstavqa elitni prostor Petrovaradinske tvr|ave. Prostor Gorwe tvr|ave zauzima povr{inu od blizu sedam hektara, nalazi se na 50 m iznad nivoa Dunava, fortificiran je po~etkom 18. veka sa pet bastiona (Leopoldovim, Ino}entijevim, Josifa I, Ludvigovim i Marije Terezije), pet kapija (Leopoldovom, Dvorskom, Ludvigovom, Molinarijevom i Karla VI), te sa masivnim bedemima i ozidanim suvim {an~evima tretiranim podzemnim minskim sistemom, savr{eno postavqenom unakrsnom topovskom vatrom i nizom pu{karnica za plotunsku paqbu. Sa~uvani su objekti: Topovwa~a, Duga kasarna, Jednostavna kasarna, Oficirski paviqon, Leopoldova barutana, Magazin za hranu, Kavalir i Veliki ratni bunar, izgra|eni tokom 18. veka. Demilitarizacijom Gorwe tvr|ave, sredinom 20. veka, poru{eni su objekti: Artiqerijska, In`ewerijska, i Transportna kasarna, Glavna stra`ara i dva aneksa, gra|evine naslowene na Dugu kasarnu. Gorwa tvr|ava je kao kulturnoistorijska celina, bogata baroknom arhitekturom, uz postoje}e ustanove kulture, slikarske ateqee koji podse}aju na pariski Monmartr, zelenilo, ugostiteqske objekte i Paradni plac, najlep{i i najpose}eniji prostor Petrovaradinske tvr|ave. Podzemne vojne galerije jesu najkompleksniji fortifikacioni projekat, koji predstavqa najve}u turisti~ku i arhitektonsku atrakciju Petrovaradinske tvr|ave. Taj podzemni komunikacioni sistem je mo}an odbrambeni mehanizam, predvi|en za sme{taj velikog broja vojnika, oru`ja i opreme. Od 1765. do 1783. godine taj splet podzemnih prostorija izgra|en je u vidu: koridora, tunela, barikada, borbenih linija sa pu{karnicama, pomo}nih saobra}ajnica, magazina, ventilacionih otvora, „liftova“, kuhiwa sa kaminima i soba za odmor. Posebno mesto u odbrambenom sistemu fortifikacije zauzimaju razorno-efikasna podzemna minska poqa, koja su zajedno sa 12.000 pu{karnica i velikim brojem topovskih {ar`i ~inili Petrovaradinsku tvr|avu neosvojivom. Pored Antverpena, ova tvr|ava je imala najve}i minski sistem na svetu, ukopan ispod {an~eva i projektovan da regulisanim eksplozijama masovno uni{tava vojnike neprijateqa. takti~ko sadejstvo brdovitog uzvi{ewa, stepenastih padina i vodene mase Dunava, u jedinstveni fortifikacioni sistem Tvr|avske kompozicije. Posle dugotrajne gradwe sa prekidima, uz mnogo qudskih `rtava, Petrovaradinska tvr|ava zvani~no je zavr{ena 1780. godine. Podignuta kao prvorazredna operativno-odbrambena fortifikacija, sa velikim garnizonom od 4.000 vojnika i brojnom artiqerijom, postaje u svojoj kasnijoj istoriji vojni administrativni centar sa generalnom komandom i brojnim ~inovni~kim aparatom. Posle Prvog svetskog rata u sastavu je Jugoslovenske dr`ave. Kao izvanredna urbanisti~ko-arhitektonska i kulturnoistorijska vrednost, Petrovaradinska tvr|ava se sredinom 20. veka demilitarizuje i progla{ava za spomenik kulture. Zanimqivim kulturolo{kim i turisti~ko-rekreativnim potencijalom, ta unikatna vrednost predstavqa izuzetno zna~ajnu nacionalnu ba{tinu. Sini{a JOKI]
39
Beogradska tvr|ava
SVEDOK ISTORIJ E GRADA Malo je gradova u svetu koji se mogu porediti sa Beogradom kada govorimo o wegovom nastajawu, postojawu i opstanku. Malo je gradova koji imaju tako burnu istoriju. Grad na razme|u civilizacija, na u{}u Save i Dunava, reka koje dominiraju prostorom panonske ravnice i razdvajaju ju`ni, brdoviti predeo od severnog ravni~arskog, oduvek je smatran posebnim gradom, sa posebnim vojni~kim polo`ajem.
P
rvo naseqe na prostoru dana{we kalemegdanske tvr|ave nastalo je pre nekih 5.000 godina. Sme{teno na bregovima, na u{}u dveju reka, zbog svog polo`aja vekovima je bilo na meti osvaja~a, ali isto tako i polazna osnova za daqa osvajawa. Krajem prvog veka pre nove ere Rimqani upravo tu podi`u nadaleko poznati Singidunum. Rimska dr`ava se, osvajawem tog strate{kog polo`aja u borbama sa keltskim starosedeocima, u~vrstila na Balkanskom poluostrvu u dowem toku reke Dunav. Polo`aj dana{weg Beograda je nesumwivo imao izuzetan vojni zna~aj. Odbrambeni sistem na dunavskoj granici, a u okviru wega i Singidunum, bivao je ~esto izlo`en varvarskim napadima, osvajan i razaran, naj~e{}e pod naletima Avara i Huna. Sa dolaskom vizantijske vojske u {estom veku u grad i tvr|avu, ponovo se pokre}e proces obnove, ali sa upadom prvo Avara, a potom, u sedmom veku, i Slovena – ponovo biva razaran. Dana{we ime Beograd (Beli Grad) pojavquje se tek u devetom veku (878. godine u pismu pape Jovana VIII).
U SREDI[TU RATNIH ZBIVAWA Beograd se nalazio u sredi{tu ratnih zbivawa na vizantijsko-ugarskoj granici, tako da u 9. veku prelazi iz ruke u ruku. Sa povla~ewem Vizantije ka jugu i nastajawem jake srpske dr`ave sve ja~e se sukobqavaju interesi tih dveju dr`ava. U 13. veku Beograd se dugo nalazio u pozadini ju`ne ugarske granice i imao je ulogu pozadinskog utvr|ewa bez posebnog strate{kog zna~aja. Prema odluci ugarskog kraqa, 1284. godine mirnim putem je predat na upravu Srbima pod kraqem Stefanom Dragutinom. Nakon Dragutinove smrti Ugarska preuzima kontrolu nad Beogradom, da bi tek 1403. godine postao prestonica srpske dr`ave pod despotom Stefanom Lazarevi}em. Turci opsedaju grad 1456, a zauzima ga Sulejman Veli~anstveni 1521. godine. Tek 1688. osvaja ga Maksimilijan Bavarski, da bi ga Turci povratili 1690. godine. Stalne osmanlijske najezde sa juga teraju Austriju u pohod radi odbijawa pretwe od svojih ju`nih granica, pa Beograd, grad i tvr|avu, Evgenije Savojski oduzima od Turaka 1717. godine. Kada su Austrija i Turska sklopile mir 1739. godine, grad je ponovo pripao Turcima. Osloba|aju ga Kara|or|evi ustanici 1806. godine u toku Prvog srpskog ustanka, ali ga ve} 1813. Turci ponovo
40
1. oktobar 2007.
zauzimaju, i stavqaju pod svoju kontrolu. Od 1821. godine, za vreme prve vlade Milo{a Obrenovi}a, Beograd postaje prestonica Kne`evine Srbije. Zbog sukoba na ^ukur ~esmi, Turci ga bombarduju 1862. godine, a 1867. turski komandant Beograda predaje kqu~eve grada knezu Mihailu. Od tada se na tvr|avi, pored turske zastave, vijorila i srpska trobojnica. Sam prostor Beogradske tvr|ave nakon preuzimawa od Turaka bio je uglavnom kasarna za sme{taj vojske i vojnih institucija. U Prvom svetskom ratu, grad Beograd i Tvr|ava, sa vojnim objektima i vojnim muzejom, bivaju vi{e puta bombardovani, a objekti na tvr|avi poru{eni (izme|u ostalih te{ko je stradao i Vojni muzej). Osvajaju ih Austrougarska, potom i Nema~ka (1914. i 1915. godine). I Drugi svetski rat doneo je razarawa grada, ali je delimi~no po{te|en prostor Kalemegdana. Upravo preko wega su vodili putevi oslobodioca Beograda 1944. godine, tako da se na platou kod Pobednika, a ispred jedne od zgrada Vojnog muzeja nalazila i osmatra~nica komandanta sovjetske avijacije u operaciji za oslobo|ewe Beograda (17. sovjetska vazduhoplovna armija). Nakon Drugog svetskog rata prostor Kalemegdanske tvr|ave sve vi{e postaje narodni park, a sama tvr|ava gubi vojnoodbrambeni zna~aj i postaje turisti~ka destinacija za mnoge zaqubqenike u istoriju i prirodu. Na prostoru Kalemegdana nalazi se mno{tvo kulturno-istorijskih spomenika i institucija koje oboga}uju turisti~ku ponudu ne samo Beograda ve} i Srbije.
ARH ITEKTURA KOJU J E ODREDILA SVRHA Tvr|ave su u raznim epohama imale i razli~itu namenu. Kalemegdanska tvr|ava, u epohi hladnog oru`ja, zbog samog ograni~enog dometa naoru`awa i postepenog oja~avawa ratne opsadne tehnike, razvijala se u skladu sa strategijskim zahtevima polo`aja grada i opsadnim mogu}nostima potencijalnog napada~a. Prvu ja~u utvrdu u okviru odbrambenih polo`aja na Dunavu stvaraju Rimqani. Rimski Singidunum razvija se i evoluira od legijskog logora kao sredi{ta dru{tvenog `ivota, do grada sa lokalnom samoupravom, garnizonom, vojskom. Dele}i sudbinu rimske imperije, od 4. veka po~iwe stagnirawe u razvoju grada. Vekovima je polo`aj Beograda, i tvr|ave na u{}u dveju reka, diktirao i arhitekturu samog utvr|ewa. Oslawa-
ju}i se na rimske zidine, naslawaju}i se na Savu i Dunav, grad i utvr|ewe se tokom sredweg veka, prelaze}i pod upravu razli~itih dr`ava, razvijaju sa osetnim uticajem vojne arhitekture. ^iwenica da su u to vreme protiv neprijateqa koji opseda tvr|avu najboqi odbrambeni mehanizmi bili jake i visoke zidine sa oja~anim kulama, sa kojih se branilo strelama, kamewem i u`arenim (vrelim) uqem, te da se te`ilo da distanca sa neprijateqem bude {to ve}a, te su iskopavani duboki rovovi ispred zidina, umnogome je odredila arhitekturu same tvr|ave. Oru`ja napada~a za opsadu i osvajawe gradova uglavnom su bile sprave za bacawe te{kog kamewa, kojima su se probijali zidovi, kapije i ru{ile odbrambene kule, a zidovi su potkopavani i dovla~ene lestvica za pewawe. Sa pojavom vatrenog oru`ja i topova ve}ih kalibara mewala se i arhitektura tvr|ava. U prvo vreme su gra|ene visoke kule, da bi se boqe osmotrio napada~, ali se kasnije, zbog rizika ru{ewa, upadqivosti i izlo`enosti, ponovo vratilo ni`im utvrdama, sa mnogobrojnim otvorima za odbrambene topove. Kako je rasla vatrena mo} topova, tako su i tvr|ave modifikovane, smawivani su wihovi gabariti, a zidovi oja~avani zemqanim nasipima.
SREDI[TE VOJNE ISTORIJE Kalemegdan je, dakle, prelaze}i iz ruke u ruku, tokom niza vekova mewao svoj spoqni izgled u skladu sa razvojem naoru`awa i tradicijom vojnih arhitekata. Naime, u vreme srpske i turske kontrole razvijao se kao klasi~ni zapadnoevropski tip tvr|ave sa pravougaonim oblikom, oslowen na dve reke. Naravno da je vidqiv bio i uticaj turskog na~ina gradwe tvr|ave. Sa sve ve}im rivalitetom Turske i Ugarske, a kasnije i Austrije, pod di-
rektnim uticajem tih dr`ava, preplitali su se i wihovi stilovi u izgledu Beogradske tvr|ave. Danas je najprepoznatqiviji turski uticaj na arhitekturu Tvr|ave, jer su od svih osvaja~a Turci zapravo i najdu`e wome vladali. Ne mo`e se zanemariti ni austrijski uticaj, jer je u periodu vladavine Beogradom, u 18. veku, nastavqen proces obnove i rekonstrukcije tvr|ave po austrijskim vojnim arhitektonskim re{ewima (Kornarov projekat). U vojni~kom pogledu Beogradska tvr|ava je imala i za Turke i za Austrijance, u zavisnosti od toga ko je dr`ao pod svojom kontrolom, veoma veliki zna~aj. U prvom odbrambenom redu osnovni zadatak posade tvr|ave bio je da izdr`i opsadu do dolaska glavnih snaga u pomo} iz dubine teritorije. U 19. veku gubi se takav zna~aj tvr|ave, a wena posledwa opsada bila je 1806. godine, kada je i osvojen Kalemegdan pod naletom Kara|or|evih ustanika, ali je ubrzo, sa slomom ustanka 1813, vra}ena pod tursku kontrolu. U periodu od 1813. godine do zavr{etka Drugog svetskog rata, Kalemegdanska tvr|ava je samo simboli~no tvr|ava, a prakti~no kasarna, do 1867. godine turska, a nakon toga srpska. U periodu posle Drugog svetskog rata Tvr|ava je, naro~ito posle preseqewa kasarne, izgubila odlike vojnog objekta. O vojni~koj tradiciji i slavi koju je na svojim ple}ima nosila svedo~e brojni spomenici podignuti u ~ast vojnika i vojskovo|a (Karlova kapija, Kara|or|eva kapija, Spomenik zahvalnosti Francuskoj, Spomen-obele`je predaje kqu~eva Tvr|ave, i dr.). Na prostoru Kalemegdana, od samog osnivawa nalazi se i Vojni muzej, koji arhitektonski podse}a na sredwovekovne dvorce, a u svojim zbirkama i stalnoj postavci ~uva tragove srpske vojne istorije u kojoj je nezaobilazan sastojak i Kalemegdanska tvr|ava. Ivan MIJATOVI]
S JERI NIN Smederevska tvr|ava
GRAD
U svom zavr{nom izdawu to je bio grad oblika nepravilnog trougla, po ugledu na Carigrad, sa 25 kula, a prostirao se na povr{ini ne{to ve}oj od deset hektara. Zbog veli~ine prostora na kojem se nalazi, Smederevska tvr|ava se smatra jednim od najve}ih sredwovekovnih utvr|ewa ravni~arskog tipa, ne samo kod nas – ve} i u celoj Evropi.
mederevski grad, kao svoju prestonicu, podigao je srpski despot \ura|, sin Vuka Brankovi}a. Nakon smrti despota Stefana Lazarevi}a 1427. godine, wegov sestri} \ura| Brankovi} preuzeo je vlast u Despotovini. Kad je novi despot po~eo da vlada Srbijom, nije imao prestonicu, jer su Ugri poseli Beograd, dotada{wu prestonicu despota Stefana. Mesto zidawa grada odre|ivao je tada{wi polo`aj srpske sredwovekovne dr`ave, koji se, zbog naleta Turaka, preme{tao na sever. Kao povoqno mesto za zidawe grada odabrano je u{}e reke Jezave u Dunav, na samom severu Despotovine. Zidawe grada po~elo je 1428. godine i, uz kra}e prekide u izgradwi, okon~ano je turskim fortifikacionim radovima oko
1480. godine. Nema nikakve sumwe da je planom graditeqa predvi|eno zidawe celog gra|evinskog objekta, kakvog ga mi danas vidimo, ali prvo je zidan mawi deo dana{we tvr|ave, poznatiji kao Mali grad, odnosno despotov zamak. Od daqe izgradwe se moglo odustati samo u slu~aju nevoqe, pre svega rata. Zato je Mali grad predvi|en kao posebna celina, koja se mogla braniti i u slu~aju da bude zauzet Veliki grad. Me|utim, u isto vreme, Mali grad je bio deo Velikog, i zajedno su ~inili jedan gra|evinski kompleks.
DESPOTOVA KULA Najzna~ajniji dokument o zidawu grada nalazi se na jednoj od kula Malog grada, ta~nije na Despotovoj (Krstatoj) kuli, i to je ktitorski natpis graditeqa tog monumentalnog zdawa, izveden crvenom opekom, a prema kome je zavr{etak zidawa Malog grada datiran u 1430. godini. ^im je zavr{ena izgradwa, Smederevski grad je postao upravno, vojno, privredno, kulturno i crkveno sedi{te srpske despotovine za vladavine despota \ur|a Brankovi}a i wegovih naslednika. U Malom gradu su se nalazile prostorije za stanovawe despotove porodice i posluge, a reprezentativni deo despotovog zamka bila je Velika sala za prijeme, koja se u mleta~kim izvorima pomiwe kao „sala magna audientiae�. Taj deo grada je naro~ito ukra{en sa tri goti~ke i jednom romani~kom biforom, sa kojih se pru`a pogled na Dunav. Mali grad je imao {est kula, od kojih je ona najtvr|a, Don`on, bila namewena posledwoj odbrani. Prema kopnu je prokopan
43
vodeni rov, podignuta eskarpa, a glavni ulaz u Mali grad imao je dvostruku kapiju. Unutra{wa se nalazila na glavnom platnu tvr|ave, dok je na spoqnoj kapiji postojao pokretni deo mosta koji se podizao lancima. Kapija je brawena kulom, poznatijom pod nazivom Jerinina kula. Prostor Malog grada arheolo{ki je istra`en i restaurisan. Veliki grad Smederevske tvr|ave zavr{en je oko 1439. godine. [to zna~i da je dozidano jo{ 19 kula. Neke su bile vi{e od 20 metara, sa bedemima {irine i do ~etiri metra, a sa kopnene strane prokopan je vodeni rov koji je spajao reke Dunav i Jezavu. Za odbrambeni sistem Smederevskog grada svojstven je za{titni pojas u vidu ni`eg spoqnog zida – eskarpa, zid uz unutra{wu ivicu vodenih rovova i kontreskarpa, zid uz spoqnu ivicu rovova. Kontreskarpa je podignuta uz rovove, dok je prema rekama postojala samo eskarpa.
RU[UILA^KI I STVARALA^KI PORIVI Izgradwa je iziskivala velike napore graditeqa, jer se zidalo veoma brzo. Radovi su zahtevali velike koli~ine gra|evinskog materijala, koga na licu mesta nije bilo, pa je gotov kamen za zidawe uglavnom dono{en i iz starih rimskih gradova u blizini Smedereva – iz Viminacijuma, Marguma, Mons Aureusa i Vinceje. Pored gra|evinskog materijala obezbe|enog iz anti~kih utvr|ewa, kori{}eni su brojni anti~ki i sredwovekovni nadgrobni spomenici. O tome nam svedo~e spomenici uzidani u kule i bedeme Tvr|ave, a koji se i danas mogu videti. Ta ~iwenica izazvala je u narodu verovawe da je za sve kriva strankiwa na dvoru despotina Irena Brankovi}, narod je prozvao Jerina, ro|ena Kantakuzina, {to se vidi i iz na~ina na koji se pomiwe u literaturi – prokleta Jerina. U svom kona~nom izdawu to je bio grad oblika nepravilnog trougla, sa 25 kula, i prostirao se na povr{ini ve}oj od 10 hektara. Zbog veli~ine prostora na kojem se prostire, Smederevska tvr|ava se smatra jednom od najve}ih sredwovekovnih tvr|ava ravni~arskog tipa, ne samo kod nas ve} u celoj Evropi. U okviru Velikog grada, u jugozapadnom uglu Tvr|ave, nalazio se sakralni objekat, ~iji se ostaci i danas mogu videti. Na osnovu dosada{wih otkri}a i saznawa ne mo`e se ta~no utvrditi da li je ta crkva bila pridvorna ili dvorska, ili su to ostaci saborne crkve Blagove{tewa, koja je bila sedi{te mitropolita i mesto gde su se jedno vreme ~uvale mo{ti jevan|eliste Sv. Luke, i danas za{titnika Smedereva. Veruje se da je u Velikom gradu postojala jo{ jedna crkva ve}ih dimenzija i da bi ona mogla biti crkva Blagove{tewa. Nakon pada grada u ruke osmanskih zavojeva~a, te crkve su poru{ene, a fragmenti crkava su prona|eni uzidani u tursko kupatilo – hamam, kao i u jednu od poligonalnih kula, poznatiju pod nazivom Vodena, koju su Turci podigli na u{}u Jezave u Dunav, u~vr{}uju}i odbranu grada.
SUDBINA NEZAVISNE SRPSKE SREDWOVEKOVNE DR@AVE Do pada pod tursku vlast Turci su Smederevo nekoliko puta opsedali. Prva opsada zabele`ena je ve} 1439. godine, kada je sultan Murat II, posle tri meseca opsade, zauzeo grad. Tek posle nekoliko godina ratovawa i pregovora sa Turcima, 1444. godine, sklopqen je sporazum izme|u despota \ur|a i Turaka. Tim mirovnim sporazumom, potpisanim u Segedinu, u Ugarskoj, despotu su vra}ene teritorije sa 20 gradova i najzna~ajnijim me|u wima – Smederevom. Period mira nije dugo potrajao. Sa dolaskom novog sultana na presto, `eqnog osvajawa, Smederevo postaje popri{te te{kih borbi sa Turcima. Mehmed II, poznatiji kao Osvaja~, 1453. godine preduzima napad na grad, ali tom prilikom {est hiqada Srba uspeva da odbrani prestonicu. Ponovni napad je usledio ve} 1456. godine i bio je, tako|e, neuspe{an po Turke. Me|utim, tek u tre}em pohodu sultana Mehmeda II, po{to je prethodno cela teritorija De1. oktobar 2007.
spotovine ve} bila pokorena, Smederevo pada u ruke osmanskih zavojeva~a 20. juna 1459. godine. Grad je pao bez borbe, kao posledica unutra{wih razdora na srpskom dvoru posle smrti despota \ur|a 1456. godine. Ujedno, pad grada 1459. godine ozna~ava i prestanak postojawa nezavisne srpske sredwovekovne dr`ave.
KQU^EVI GRADA Nakon 1459. godine Smederevo je dugo bilo pograni~na turska tvr|ava prema Ugarskoj, iz koje su pokretani brojni vojni pohodi na sever. Stoga Smederevski grad nije bio poru{en. Naprotiv, dodatno utvr|ivan, naro~ito nakon upada koji je izveo Vuk Grgurevi}, poznatiji kao Zmaj Ogweni Vuk, 1476. godine. Tom je prilikom grad dodatno opasan ni`im pojasom zida, sa topovskim otvorima i poligonalnim kulama na uglovima Tvr|ave i jednom kod glavne kapije. Kule su bile prilago|ene odbrani vatrenim oru`jem, a na onoj uz Jezavu uzidana je mermerna plo~a sa turskim natpisom i svedo~i o vremenu kada su ti radovi izvo|eni. Ujedno su to bili i posledwi ve}i radovi na utvr|ivawu Smedereva. Posle pada Beograda u ruke Turaka 1521. godine, Smederevski grad gubi na zna~aju. Tokom austrijsko-turskih ratova u 17. i 18. veku, u vi{e navrata Smederevo su posedali Austrijanci, a za vreme Prvog srpskog ustanka 1805. godine grad osloba|a Kara|or|e Petrovi}. Ali ve} posle 1813. godine grad je ponovo u turskim rukama, sve do kona~ne predaje Tvr|ave srpskom knezu Mihailu Obrenovi}u. Kqu~evi grada predati su ispred glavne kapije prema varo{i, 12. aprila 1867. godine. Sve do kraja XIX veka Smederevski grad je bio najo~uvanija sredwovekovna tvr|ava kod nas. Do prvih promena na Tvr|avi do{lo je zbog neminovnog uticaja vremena, ali i ~oveka. Prilikom izgradwe `elezni~ke pruge, posle 1880. godine, poru{ena su spoqna utvr|ewa sa strane prema varo{i, gde je bio glavni ulaz u Tvr|avu, a vodeni rov je zasut. Te`a o{te}ewa nastala su u vreme svetskih ratova. U Prvom svetskom ratu Smederevo je 1915.
godine ga|ano artiqerijskim naoru`awem sa dunavske strane. U Drugom svetskom ratu Tvr|avu su nema~ke okupacione vlasti pretvorili u depo za skladi{tewe municije i eksploziva. Godine 1941, 5. juna, ~ula se veoma jaka eksplozija, koja je nanela velike {tete i Tvr|avi i celom gradu. Tada su paotpuno uni{teni delovi zida kod glavnog ulaza sa kulom, jer su se na{li u sredi{tu eksplozije. Posledwi put Tvr|ava je stradala tokom savezni~kog bombardovawa 1944. godine. Trag vremena je ostavio svoj beleg na zidnim platnima i kulama Tvr|ave, svedo~e}i nam o nepredvidivosti istorije. Smederevska tvr|ava kao vojni objekat vi{e nije od zna~aja. Ipak, ona je kulturno nasle|e od neprocewive vrednosti. Weni bedemi su simbol po`rtvovawa neimara, graditeqske ume{nosti i umetni~ke lepote. Danas je ona mnogo vi{e od vojnog utvr|ewa – spomenik kulture koji nastavqa da `ivi i nadahwuje nove generacije. Miroslav LAZI]
45
Tvr|ava u Ramu
HRAM VELI KOG SULTANA Izgradwa tvr|ave mo`e se pripisati sultanu Bajazitu II. Turski putopisac Evlija ^elebi, koji je tokom druge polovine 17. stole}a putovao tim krajevima, zabele`io je narodno predawe o imenu i gradwi tvr|ave. On ka`e da je sultan Bajazit Sveti do{ao na to mesto, seo na prostira~ (ihram) i rekao: „Na mestu ovog ihrama podignite mi jednu tvr|avu“. Svojom „~asnom rukom“ on je na rubove postavio kamewe „pa su zato toj tvr|avi dali ime Ihram (Hram)“.
T
vr|ava se nalazi u istoimenom selu, sme{tenom na obali Dunava, izme|u Kostolca i Velikog Gradi{ta, nedaleko od anti~kog utvr|ewa Lederata. Tvr|avu Ram su sagradili Turci 1483. godine da bi osna`ili odbranu granice izme|u Smedereva i Golupca od ugarskih upada. Strate{ku va`nost utvr|ewe je imalo samo do 1521. godine, kada su se pro{irile granice turske imperije na sever, pa je ono izgubilo svoj zna~aj kao pograni~na prepreka. Tokom 18. veka, u austro-ugarskim ratovima, ono je ponovo bilo strate{ki zna~ajno upori{te, a zatim je `ivot u wemu lagano zamirao, sve do prve polovine 19. veka, kada su ga Turci napustili. Kao izrazito vojni~ka gra|evina, Ram je sazidan u vreme pune primene vatrenog oru`ja i nosi odlike artiqerijske tvr|ave. I pored toga, u wemu se prepoznaju oblici starijih fortifikacija. Tvr|ava je nepravilne petostrane osnove, sa kulama na uglovima. Kule su razli~itog oblika, ali su istovetne po ukupnom odbrambenom i arhitektonskom re{ewu. Imaju prizemqe, dva sprata i platformu oivi~enu zupcima. Na svakom spratu nalaze se po tri zasvedene topovske ni{e i jedno zidano lo`i{te. Po svojoj veli~ini i izgledu izdvaja se ulazna kula, koja ima tri sprata i dve platforme sa zupcima. Kule povezuju bedemi u kojima se nalazi po jedan topovski otvor. Na bedeme se izlazilo zidanim stepeni{tem, odakle se moglo u}i u kule. Oko tvr|ave je postojao i ni`i spoqni bedem sa skrivenim putem, ali i rov, preko koga se mostom stupalo do kapije. Tvr|ava u Ramu jeste jedan od prvih primera ranoartiqerijskih utvr|ewa u Srbiji. Po na~inu gradwe ona se ne razlikuje bitno od starijih ostvarewa vojne arhitekture, a spoqnom obradom zidova odslikava vizantijske tradicije. Glavnu inovaciju predstavqaju oblici bedema i kula, koji ukazuju na aktivnu primenu artiqerije u sistemu odbrane. U razdobqu turske vlasti oko tvr|ave se razvilo civilno naseqe, o ~emu danas svedo~e ostaci jednog amama i karavansaraja. Iako je relativno dobro o~uvana, tvr|ava u Ramu je izlo`ena tihom propadawu u o~ekivawu otpo~iwawa konzervatorskih radova. Gordana SIMI]
Tvr|ava u Ba~u
VODEN I GRAD Tvr|ava u Ba~u je najboqe o~uvani sredwovekovni fortifikacioni kompleks u Vojvodini, koji pripada tipu „vodenog grada“, namewenog odbrani u mo~varnim, ravnim terenima
B
a~ je veoma va`an vi{eslojni lokalitet i istorijsko mesto, koje pripada podunavskom pojasu. Tvr|ava sa podgra|em sme{tena je na o{trom i dubokom biv{em re~nom meandru Mostonge (pritoke Dunava), na izdignutom terenu koji je nekada bio okru`en vodom, u neposrednoj blizini drevnog Ba~a, po kojem je cela Ba~ka dobila ime. Na prostoru pod temeqima vidqivih zidova postojalo je naseqe iz perioda mla|eg neolita – pre {est hiqada godina, koje je `ivelo i u bronzanom, starijem gvozdenom dobu i latenu, a postoje indicije da je `ivelo i u periodu kasne antike tokom 3. i 4. veka. Prva faza izgradwe sada{weg utvr|enog zamka vezuje se za vreme vladavine ugarskog kraqa Karla Roberta, za period od 1338. do 1342. godine. Dogra|ivawe i oja~avawa trajalo je dva veka. Obimni radovi preduzeti su u drugoj polovini 15. i po~etkom 16. veka, posebno za vreme arhiepiskopa Petera Varadija (1490–1495) i Pavla Tomorija, kada je oja~avan sistem odbrane od turskih napada. Tvr|ava nije pretrpela ve}a razarawa ni prilikom turskih osvajawa 1529. godine, ni prilikom oslobo|ewa 1687. godine, {to jasno potvr|uje predstava tvr|ave na graviri iz 1698. godine, ali fatalnih razarawa dogodila su se 1704. godine, tokom pobune Rakocijevih kuruka protiv carske ku}e, nakon ~ega tvr|ava nikad nije obnavqana. Osnovu tvr|ave ~ini nepravilni petougaonik sa ~etiri isturene kule na uglovima, gra|ene opekom, koje su me|usobno bile povezane obimnim zidom. Tri ugaone kule imaju kru`nu osnovu, od kojih se izdvaja ona sa goti~kom kapelom na spratu, dok severozapadna ima ~etvorougaonu osnovu. Jedini slobodnostoje}i i obnovqeni objekat unutar tvr|ave jeste kula Brani~ (ili Don`on, {to je francuski naziv za kulu), kvadratne osnove, sme{tena u isto~nom delu tvr|ave. Sa ju`ne strane nalaze se ostaci izdvojene odbrambene kule – Barbakane. Tokom arheolo{kih iskopavawa 2004 –2006. godine istra`en je objekat prislowen uz severoisto~ni bedem, definisan kao palata, ali i cisterna kru`ne osnove na prostoru izme|u Don`ona i jugoisto~nog bedema. Na tvr|avi su u vi{e navrata obavqani istra`iva~ki i konzervatorsko-restauratorski radovi, a sada se obavqaju u okviru razvojnog projekta integrativne za{tite nasle|a op{tine Ba~ „Vekovi Ba~a“. Obavqaju se sistematska arheolo{ka iskopavawa, nau~na istra`ivawa u oblasti istorijskih materijala, etnolo{ka i arhitektonska istra`ivawa podgra|a, gde se planira osnivawe centra za negovawe tradicionalnih vrednosti, a obavqaju se i konzervatorski radovi sa ciqem stati~ke sanacije i revitalizacije kula. Planira se povratak vode u rovove oko tvr|ave, ~ime bi se rehabilitovao kulturni pejza` i uveli potrebni sadr`aji za boravak posetilaca i razvoj kulturnog turizma. Projekat je oslowen na lokalnu zajednicu i nizom aktivnosti, kao {to su manifestacije, radionice, volonterski kampovi, poku{ava se ista}i da nasle|e predstavqa razvojni faktor te op{tine sa jedinstvenim kulturnim dobrima, sme{tenim u podunavskom pojasu. Slavica VUJOVI]
47
Goluba~ka tvr|ava
GOVOR KAMENA Sredwovekovno utvr|ewe u Golupcu podignuto je po~etkom 14. veka kao va`no upori{te za odbranu granice i pograni~nih oblasti. Polo`aj na ulazu u \erdapsku klisuru, na strmim liticama Ridana, bio je za to najpodesniji.
N
ajvi{im delovima utvr|ewa u Golupcu gotovo da i nije mogu}e pri}i, a stenoviti teren je onemogu}avao potkopavawe bedema i kula. Jedini pristup tvr|avi je sa zapada, pa su svi elementi odbrane istureni ka toj strani. Tvr|ava je prvobitno gra|ena za odbranu hladnim oru`jem, {to se ogleda u visokim ~etvorougaonim kulama i masivnim bedemima sa zupcima i strelnicama. Pronalazak baruta i razvoj ratne tehnike uslovili su naknadno utvr|ivawe Golupca, obzi|ivawe ~etvorougaonih kula i izgradwu topovske kule na obali Dunava. U planu utvr|ewa jasno se uo~avaju dve celine – unutra{we i spoqno utvr|ewe, ~ije se kule i bedemi lepezasto spu{taju od najvi{e ta~ke na kojoj je Don`on, sve do obale Dunava. Ispred najni`eg dela utvr|ewa je vodeni rov, preko koga se mostom stizalo do kapije. Kapija je, na`alost, uni{tena probijawem bedema i izgradwom savremenog puta kroz tvr|avu. Gorwi prostor unutra{weg utvr|ewa sa Don`onom i tri kule predstavqa zasebnu fortifikacionu celinu. U wemu su o~uvani ostaci ve}e stambene gra|evine uz glavnu kulu – Don`on, zatim `itnice i, verovatno, cisterne. U dowoj ~etvorouganoj kuli, na prvoj eta`i, nalazila se kapela. Pretpostavqa se da je ovaj utvr|eni kompleks najstariji deo goluba~kih fortifikacija. Drugu fazu razvoja utvr|ewa predstavqa priobalni prostor u kome je izgra|ena monumentalna palata. Gra|evina je imala podrum, gde su bile ostave, i prizemqe koje je, verovatno, slu`ilo kao stan zapovednika tvr|ave. Tavanski prostor je kori{}en za odbranu palate. Uz gra|evinu je podignuta ~etvorougaona zatvorena {estospratna kula, koja je pored osnovne funkcije odbrane slu`ila i za stanovawe. Spoqno, ili predwe utvr|ewe izdvaja se svojom veli~inom i ono je bilo tako|e podeqeno na dve celine. U priobalnom prostoru nalazilo se pristani{te. Tu je bilo vi{e gra|evina, o ~emu danas svedo~e preostali, ali nedovoqno istra`eni tragovi. U posledwoj etapi radi za{tite pristani{ta bila je izgra|ena poligonalna topovska kula. Ispred tvr|ave se s vremenom razvilo civilno naseqe, o kome ima najvi{e podataka iz vremena kada se Golubac nalazio u turskom posedu. Pomiwe se da su u predgra|u tada postojale tri mahale, zatim Haxi-Alijina xamija, dva mesxida, medresa, dervi{ka tekija i amam pa{e Koxa-Mahmuda, ~iji se ostaci i danas vide. Vreme nastanka i etape razvoja tvr|ave nije mogu}e precizno odrediti, jer sistematska istra`ivawa nisu nikada preduzeta. Istorijski izvori pomiwu Golubac kao izgra|enu tvr|avu 1335. godine, {to se verovatno odnosi samo na gorwi prostor unutra{weg utvr|ewa. Priobalni deo sagra|en je, pretpostavqa se, krajem 14 ili po~etkom 15. veka. Izgradwa spoqweg utvr|ewa svakako je usledila u prvim decenijama 15. veka, a posledwu etapu, kao {to je ve} istaknuto, predstavqa turska topovska kula, ~ija se izgradwa mo`e vezati za osmu deceniju tog istog veka. Tada su, najverovatnije, obzidane ~etvorougaone kule spoqnog utvr|ewa, kako bi se oja~ale i prilagodile za{titi od razornog dejstva opsadne artiqerije. Gordana SIMI]
1. oktobar 2007.
Put imperatora Trajana
NA OBALI DUNAVA Na teritoriji desne obale Dunava, koja je obuhva}ena op{tinom Kladovo, koncentrisana je danas najzanimqivija – jedinstvena prirodna i kulturna ba{tina ~itave regije, koja je, zbog svoje posebnosti, potencijalno na listi Uneska kao deo svetske kulturne ba{tine: Trajanova tabla, Trajanov most i tvr|ave Pontes i Dijana – Zanes, deo ~uvenog Trajanovog puta.
O
Od izvora u Nema~koj do u{}a u Crno more, na krajwem odse~ku svog sredweg toka, u du`ini od oko 120 km, Dunav se probija kroz stenovite masive rumunskih Karpata (srpskog Miro~a), stvaraju}i na granici izme|u dana{we Srbije i Rumunije klisuru Gvozdena vrata ili \erdap, jednu od najve}ih i svakako najlep{ih re~nih klisura Evrope. Na tim prostorima izrastale su kulture. Iz wih je, u brojnim simbiozama, nastala i evropska civilizacija. Istros, Danuvius ili Danubius jesu nazivi anti~kog Dunava, o kome je rimski pisac Plinije Mla|i u panegiriku rimskom imperatoru Trajanu zabele`io: Magnum est stare in Danubii ripae ili, u slobodnom prevodu, Veli~anstveno je stajati na obali Dunava. ^udesnu prirodu, impresionirani vidqivim tragovima slavne pro{losti, opisivali su i mnogi kasniji pisci i istra`iva~i od kraja 17. do 20. veka, ostavqaju}i dragocene skice, slike i bele{ke koje imaju vrednost izvora (L. F. Marsigli, Felix Kaniz, i dr.).
POD UTICAJEM RIMA Posle sredwovekovnog Goluba~kog grada tvr|ave, podignutog na samom ulazu u Gorwu Klisuru \erdapa, i ~uvenog praistorijskog lokaliteta Lepenski vir kod Doweg Milanovca, na teritoriji desne obale Dunava, koja je obuhva}ena op{tinom Kladovo, koncentrisana je danas najzanimqivija – jedinstvena prirodna i kulturna ba{tina ~itave regije, koja je, zbog svoje posebnosti, potencijalno na listi Uneska kao deo svetske kulturne ba{tine (World Heritage Site): Trajanova tabla, Trajanov most i tvr|ave Pontes i Dijana – Zanes. Ta reprezentativna celina, podignuta na desnoj obali rimskog dunavskog limesa pre ta~no devetnaest vekova, dobro je istra`ena i za{ti}ena od potapawa merama za{tite i radovima u okviru programa velikog Projekta \erdap, koji su se odvijali tokom posledwih decenija 20. veka, uporedo sa izgradwom akumulacija za potrebe Hidroelektrane \erdap. Izuzetno zanimqiva spomeni~ka celina stvorena u jedinstvenom predelu Dunava, pored najmla|e institucije za za{titu ba{tine, Arheolo{kog muzeja \erdapa u Kladovu, u kome se danas ~uvaju i artefakti arheolo{ke Zbirke \erdap, koji poti~u sa prethodno istra`enih, danas potopqenih i nestalih obalskih naseqa, starih i vi{e od deset milenija, zatim, iz poznate sredwovekovne Kladovske tvr|ave Fetislam, uz Hidroelektranu \erdap I, graditeqskog ~uda 20. veka, svedo~e zajedno o milenijumskom kontinuitetu qudskog stvarala{tva, nastalog u okviru jedinstvenog geostrate{kog predela u fascinantno lepom i milionima godina nepromen-
qivom prirodnom okru`ewu reke Dunav, u klisurama regije Gvozdenih vrata. Reka Dunav, u prvih {est vekova nove ere, bila je granica izme|u Rimske imperije i Varvara, koji su nastawivali predele severno i isto~no od Dunava. Jo{ u ranom prvom veku, odmah nakon osvajawa, radi za{tite strate{kih interesa, na obalama se postavqaju mawi ili ve}i vojni pola`aji i tehni~ke instalacije, putevi, pristani{ta. Zahvaquju}i polo`aju u vojnostrate{kom smislu, ali i prirodnim resursima, ~itavo Podunavqe do`ivqava brz uspon koji dovodi do nagle urbanizacije, romanizacije i nastanka velikih gradova, a ~itav predeo se ure|uje prema rimskom modelu. Dela nastala i prona|ena na teritoriji regije Gvozdenih vrata ubrajaju se u jedinstvena ostvarewa rimskog graditeqstva i arhitekture, ili umetnosti.
TRAJANOVA TABLA I MOST Trajanova tabla nalazi se i danas u najnepristupa~nijem delu Dowe klisure \erdapa, desetak kilometara uzvodno od dana{we Tekije. Na prirodnoj, gotovo vertikalnoj steni, visoko iznad nivoa Dunava, rimski imperator Trajan, 100. godine na{e ere, postavqa komemorativni natpis na latinskom jeziku, u {est redova (danas su vidqiva ~etiri), kojim je obele`io zavr{etak radova na izgradwi neprekidnog rimskog vojnog puta kroz klisure Dunava, u najte`oj deonici dunavskog toka. Natpis nose dva krilata bi}a, a iznad su predstavqeni delfini. U vrhu reqefne plo~e je ispust, ukra{en rozetama, sa orlom ra{irenih krila u sredini. Ukupna povr{ina reqefa je impozantnih dimenzija, 5 h 1,75 metar. Natpis Tabula Traiana iznad reqefa, postavqen je u vreme izvo|ewa prvih mera za{tite u Srbiji, 1891. godine. Trajanova tabla se od 1969. nalazi 20 metara iznad prvobitne lokacije, jer je prema Projektu \erdap i zahvaquju}i merama za{tite od pota-
pawa zbog podizawa nivoa Dunava, izme{tena isecawem autenti~nog le`i{ta Table, zajedno sa delom originalnog rimskog puta – kamenog monolita te{kog vi{e od 250 tona! Trajanov most preko Dunava, veli~anstveni spomenik anti~kog graditeqstva, projektovao je ~uveni arhitekta Apolodor iz Damaska, koji je projektovao i Trajanov forum u Rimu. Od mosta koji je pre 1.900 godina povezivao dve naspramne obale rimskih provincija Gorwe Mezije (Moesia Superior) i Dakije (Dacia), kod dana{weg Kladova (Kostol/Pontes) i Turn Severina (Drobeta), na obe obale su sa~uvani, i dobro istra`eni, masivni temeqi ~etiri obalska stuba kojima se stupalo na most, impozantne visine i monumentalnosti, danas za{ti}eni od potapawa izgradwom odbrambenog zagata. Iz rimskih literarnih izvora saznajemo da je wihova visina iznosila 150 rimskih stopa (45 m, bez temeqa!). Najboqe je o~uvan prvi obalski stub na desnoj – srpskoj obali. Sa {irokom platformom za konstrukciju prvog luka mosta nad rekom i o~uvanom visinom od 10 m, odoleva svim udarima ve} vekovima! Svi stubovi mosta su ra|eni od dobro pe~ene rimske opeke i kamenih tesanika, postavqenih na jake betonske temeqe od ~vrste cementne mase (rimski beton). U velikoj reci, ovde izuzetne {irine, bilo je 20 stubova, sa temeqima koji su, kako to bele`e izvori i kako je potvr|eno interdisciplinarnim istra`ivawima, ra|eni primenom specijalne tehnike, uz pomo} drvenih sanduka, oplata za temeqe (kesoni). Na Trajanovom stubu u Rimu, podignutom 113. godine na Trajanovom forumu u ~ast wegovog trijumfalnog pohoda na Da~ane, verno je predstavqen veli~anstveni kameni most preko Dunava, ispred koga veliki rimski imperator i strateg Trajan prinosi `rtvu. Most je zavr{en 105. godine (kopija, poklon Italije iz 1969. godine, mo`e se danas videti u Arheolo{kom muzeju \erdapa, u Kladovu). Uz most je istovremeno podignuta kamena tvr|ava klasi~nog tipa, poznata kao Pontes, delom konzervisana.
DIJANA NA DUNAVSKIM KATARAKTAMA Dijana se, zahvaquju}i prirodnom polo`aju, ubraja u najve}e i najboqe o~uvane i istra`ene rimske vojne objekte. Sa tvr|avom Pontes kraj Trajanovog mosta predstavqa jedine dve nepotopqene gra|evine tog tipa na liniji od Golupca do Prahova. Podignuta je na visokoj stenovitoj litici obale Dunava (Karata{, osam kilometara uzvodno od Kladova), na mestu ukr{tawa glavnih re~nokopnenih rimskih komunikacija (Via Traiana), sa pristani{tem, koje je imalo va`nu ulogu za normalno odvijawe re~nog saobra}aja, te za pretovar robe i qudi pre ulaska u najopasnije prirodne dunavske prepreke – Dijanine katarakte i tesnace, poznate pod imenom Gvozdena vrata, koje su premo{}ene izgradwom poznatog Trajanovog, Sipskog kanala, 101. godine, u vreme Trajanovog forsirawa tog dela Dunava. Slu`ila je za sme{taj me{ovitih pomo}nih trupa, sastavqenih od pe{adije, kowice i mornarice, zatim in`iwerije i tehni~kih slu`bi za odbranu i regulaciju plovidbe kanalom. Oko tvr|ave se razvilo veliko i zna~ajno naseqe, koje izvori {estog veka nazivaju gradi}, polichnion Zanes. Arheolo{ka istra`ivawima otkrivene su do sada najzna~ajnije ta~ke tvr|ave, definisan je gabarit i ustanovqene su najzna~ajnije gra|evinskostratigrafske etape, hronolo{ki razgrani~ene i dokumentovane dobro o~uvane arhitektonske strukture podignute jo{ u ranom I veku, neprekidno obnavqane do sredine sedmog veka. Predstavqa, kao i tvr|ava Pontes, tipi~no trajanovsku kamenu tvr|avu, sa klasi~nom, tripartitnom podelom unutra{weg prostora, sa ~etiri glavne kapije, povezane ulicama koje su vodile na sve ~etiri strane sveta i u ~ijem se centru nalazila glavnokomanduju}a, najve}a zgrada tvr|ave (principium). Sna`ni kameni bedemi bili su oja~ani sa 22 kule (do sada je otkriveno 18) i uokvireni dvojnim rovom. Zbog zna~aja koji ima, tvr|ava se neprekidno istra`uje, sa ve}im ili mawim intenzitetom. Obuhva}ena je programima revitalizacije i prezentovawa kao deo rimskog limesa i reprezentativne sa~uvane celine koja predstavqa svetsku ba{tinu. Jelena RANKOV-KONDI] Fotografije: Branko JOVANOVI]
1. oktobar 2007.