Φάρμακα. Από το χθες στο σήμερα. Αγαθό ή απειλή; by Αμαλία Νικολάου

Φάρμακα. Από το χθες στο σήμερα. Αγαθό ή Απειλή;

Συγγραφική Ομάδα ΚΩΝ/ΝΟΣ ΤΑΤΙΑΝΑ ΑΛΚΜΗΝΗ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΕΛΛΗ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΓΑΠΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΑΓΓΕΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΣΩΤΗΡΙΑ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΗΛΙΑΣ ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ

ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ ΒΛΗΣΙΔΗ ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΔΑΝΙΗΛΙΔΟΥ ΔΑΝΙΗΛΙΔΟΥ ΔΟΥΡΔΟΥΜΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΣ ΖΑΧΑΣ ΖΕΡΚΙΤΑΝΙΔΟΥ ΖΙΑΓΚΟΒΑΣ ΚΑΛΑΝΤΖΑΚΟΣ ΚΑΛΛΙΓΕΡΗΣ ΚΑΛΛΟΥΤΣΗΣ ΚΑΜΠΑΞΗΣ ΚΑΣΣΑΒΟΣ ΚΑΤΣΑΟΥΝΟΣ ΚΕΡΑΝΗΣ ΜΠΟΥΖΗ

Υπεύθυνη Καθηγήτρια-Επιμέλεια ΑΜΑΛΙΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

Πίνακας Περιεχομένων 1.

ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ........................................................................................ 3

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ................................................................................................. 3 2.1

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ .................................................................................. 4

Βαβυλώνιοι-Ασσύριοι ....................................................................................................... 5 Αιγύπτιοι............................................................................................................................ 6 Εβραίοι .............................................................................................................................. 7 Μήδοι – Πέρσες ................................................................................................................ 8 Έλληνες ............................................................................................................................. 8 2.2 ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ........................................................................................... 8 2.3 ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ................................................................................... 10 Η Φαρμακευτική κατά την Αναγέννηση ......................................................................... 12 15ος αιώνας ..................................................................................................................... 12 2.4 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ .................................................................................... 14 Συστήματα Ταξινόμησης Φαρμάκων .......................................................................... 16

Συνδυασμοί Τάξεων ............................................................................................................ 16 3.1 Αναλγητικά Φάρμακα ................................................................................................... 17 Παρακεταμόλη ................................................................................................................ 17 Μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη ...................................................................................... 18 Οπιοειδή .......................................................................................................................... 18 3.2 ΑΝΑΒΟΛΙΚΑ ΦΑΡΜΑΚΑ.......................................................................................... 19 ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΑΒΟΛΙΚΩΝ............................................................................................. 19 ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ........................................................................................ 20 3.3 ΓΕΝΟΣΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΑ ............................................................................................ 22 Τι είναι ο χρόνος προστασίας ? ....................................................................................... 22 Ελέγχονται και από ποιον φορέα? ................................................................................... 22 Είναι εξίσου ασφαλή και αποτελεσματικά με τα πρωτότυπα? ........................................ 23 3.4

ΕΜΒΟΛΙΑ ................................................................................................................. 23

Κατηγορίες εμβολίων: ..................................................................................................... 24 ΠΑΡΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ............................................................................................................ 24 4.

ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΓΚΡΙΣΗΣ ΦΑΡΜΑΚΩΝ...................................... 25 Αίτηση και έγκριση του νέου φαρμάκου............................................................................. 25

Πολυφαρμακία ................................................................................................................ 26 Το πρόβλημα της λήψης πολλαπλών φαρμάκων ................................................................ 27

Διαχείριση Φαρμάκων ..................................................................................................... 28

ΠΗΓΕΣ .................................................................................................................................... 29 2

1. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ Φάρμακο ονομάζεται κάθε χημική ουσία που μεταβάλλει τις ιδιότητες ενός βιολογικού υποστρώματος και είναι ικανή να επηρεάσει την λειτουργία του οργανισμού κάθε έμβιου όντος ή μικροοργανισμού όταν εισέλθει σε αυτόν. Σύμφωνα με τον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας φάρμακο χαρακτηρίζεται κάθε ουσία ή παρασκεύασμα που ανακουφίζει, θεραπεύει, από ασθένειες ή πόνους του ανθρώπινου οργανισμού μετριάζει ή προλαμβάνει μία νόσο και γενικότερα αποκαθιστά την ανθρώπινη υγεία Σύμφωνα με τον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας φάρμακο χαρακτηρίζεται: 1. Κάθε ουσία ή μίγμα ουσιών, που παράγεται, προσφέρεται προς πώληση, ή παρουσιάζεται για χρήση στη διάγνωση, στη θεραπεία, στον μετριασμό ή στην πρόληψη νόσου, μη φυσιολογικής φυσικής κατάστασης, ή των συμπτωμάτων τους στον άνθρωπο ή στα ζώα καθώς και για χρήση στην αποκατάσταση, την διόρθωση, ή την μεταβολή οργανικών λειτουργιών στον άνθρωπο ή τα ζώα.

2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Η Ιστορία της Φαρμακολογίας είναι στενά συνασμένη με τη γενικότερη Ιστορία της ιατρικής επιστήμης. Μέχρι τα μέσα του εικοστού αιώνα ήταν δύσκολο να γίνει σαφής διαχωρισμός μεταξύ της κτηνιατρικής και της ιατρικής φαρμακολογίας. Η εξέλιξη των φαρμάκων χωρίζεται σε τέσσερις βασικές περιόδους: •

• • •

Θρησκευτική Περίοδος: περιλαμβάνει τη φαρμακευτική των πρωτόγονων λαών, την ιστορία των αρχαίων ανατολικών λαών αλλά και των λαών της άπω ανατολής Φιλοσοφική Περίοδος: σε αυτήν υπάγεται η ιστορία της φαρμακευτικής των αρχαίων ελλήνων, των ρωμαίων και των βυζαντινών Πειραματική Περίοδος: περιλαμβάνει την ιστορία της φαρμακευτικής των αράβων, των αλχημιστών και των πετροχημικών Επιστημονική Περίοδος: περιλαμβάνει όλα τα γεγονότα που σχετίζονται με την φαρμακευτική από τον 19ο αιώνα έως και σήμερα

2.1 ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η αναζήτηση τών φαρμάκων άρχισε από το περιβάλλον. Όπως και τα ζώα, ο πρωτόγονος άνθρωπος είχε πολύ ανεπτυγμένο το ένστικτο αυτοπροστασίας. Σταδιακά κυριάρχησε η παρατήρηση και ο συσχετισμός θεραπευτικών μέσων με συγκεκριμένες ασθένειες. Αναμφίβολα και η τύχη βοήθησε στην ανακάλυψη φαρμάκων. Η παράδοση αναφέρει ότι οι διεγερτικές ιδιότητες του καφέ και οι αντιπυρετικές των φλοιών της κιγχόνης έγιναν αντιληπτές από τυχαίες παρατηρήσεις των επιδράσεων τους σε ζώα.Επειδή σε πολλές περιπτώσεις το αίτιο, που προκάλεσε την νόσο, δεν ήταν κατανοητό για τον πρωτόγονο άνθρωπο, το απέδωσε σε εξωτερικές επιδράσεις του ουρανού και της γής, τις οποίες και θεοποίησε. Πίστευε δε ότι υπάρχει μια διαρκής πάλη μεταξύ καλών και κακών δυνάμεων και κατέφυγε σε επικλήσεις και εξορκισμούς (δαιμονιακή θεραπευτική). Πολλές συμβολικές πράξεις στον τρόπο λατρείας των αρχαίων λαών έχουν την καταγωγή τους στην ανιμιστική αντίληψη του πρωτόγονου ανθρώπου, περί ισορροπίας καλών και κακών υπερφυσικών δυνάμεων. Η άμεση επαφή του πρωτόγονου ανθρώπου με τη φύση εξηγεί γιατί τα τρόφιμα, τα αρτύματα και σχεδόν όλα τα φυτικά φάρμακα ανακαλύφθηκαν από τους άγριους λαούς. Οι πρωτόγονοι έκαναν χρήση σπερμάτων καφέ, κακάο, κόλας, φύλλων κόκας κλπ των οποίων η χρήση συν τω χρόνω έγινε ευρύτερη. Έτσι ανακαλύφθηκαν οι ιδιότητες των περισσοτέρων δρογών, όπως οι καθαρτικές, οι ναρκωτικές, οι απολυμαντικές, η ικανότητα ζύμωσης των σακχαρούχων χυμών, όταν αυτοί έμεναν για αρκετό χρόνο σε δοχείο, καθώς και οι μεθυστικές ιδιότητες των παραγομένων αλκολούχων ποτών κ.ά. Εκτός από το ένστικτο με την πάροδο των αιώνων η εμπειρία οδήγησε στη διάκριση των φαρμακευτικών δρογών, από τις τοξικές, καθώς και στον καθορισμό της θεραπευτικής δόσης. Σουμέριοι Υπήρξε ο αρχαιότερος λαός της Μεσοποταμίας και ήκμασε από το 4.000 π.Χ έως το 2225 π.Χ., που συγχωνεύθηκε με τους Βαβυλώνιους. Ανέπτυξαν ιδιαίτερα την αστρολογία και λόγω παραλληλισμού του μακρόκοσμου με τον μικρόκοσμο άσκησαν ένα είδος αστρολογικής θεραπευτικής. Όλα τα φαινόμενα της ανθρώπινης ζωής εξετάζονταν παράλληλα με αυτά της φύσης. Η ασθένεια είχε ψυχή και επομένως προέκυψαν δύο ειδών νόσοι: οι φυσικές ανθρώπινες και οι υπερφυσικές, δαιμονιακής προέλευσης. Τα άστρα εξετάζονταν επιμελώς σε κάθε ασθένεια, γέννηση κλπ. Οι αστερισμοί συσχετίζονταν με την εμφάνιση επιδημιών και τα φάρμακα χορηγούνταν ανάλογα με την ανατολή ή τη δύση διαφόρων άστρων. Οι Μεσοποτάμιοι λαοί είχαν ισχυρή πεποίθηση ότι ο έναστρος ουρανός ήταν η ορατή όψη του ιερού κόσμου και ότι οι θεοί επικοινωνούν με τους ευσεβείς και υποδεικνύουν τη θέλησή τους μέσω των ονείρων. Πληροφορίες ιατροφαρμακευτικού περιεχομένου έχουμε από πλάκες πήλινες με σφηνοειδή γραφή (ενεπίγραφοι οπτόπλινθοι), οι οποίες μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν ερμηνείες ονείρων με θεραπευτικές οδηγίες και εξορκισμούς .Οι επωδοί κυρίως κατά των δαιμονιακών 4

νόσων και η μαγεία ήταν σημαντικά θεραπευτικά μέσα παράλληλα με την χορήγηση φαρμάκων. Πληροφορίες αντλούνται και από σφραγίδα σουμέριου ιατρού που έζησε περίπου το 3000 π.Χ. Αναφέρει στα ανόργανα φάρμακα το χλωριούχο νάτριο ως αντισηπτικό και το νιτρικό κάλιο, ως στυπτικό και στα ζωικά το γάλα, το δέρμα φιδιού, το καύκαλο χελώνας κ.ά. Κυρίως όμως, τα αναγραφόμενα φάρμακα είναι φυτικής προέλευσης: κάσσια, μυρτιά, θυμάρι,θαμνώδης πόα με κομμεορητίνη, πιπέρι, σύκα, χουρμάδες κ.ά. Επίσης αναφέρονται αλοιφές, που παρασκευάζονταν με κονιοποίηση της δρόγης και προσθήκη οίνου, κανονικού φυτικού ελαίου και κεδρέλαιου, υδατικά αφεψήματα, όπου προστίθετο άλκαλι για καλλίτερη απόδοση των συστατικών της δρόγης, καθώς και η παρασκευή σάπωνος με προσθήκη φυσικών λιπαρών ουσιών στη στάχτη ενός φυτού μεγάλης περιεκτικότητας σε νάτριο. Στη συγκεκριμμένη πλάκα δεν αναγράφονται εξορκισμοί, οι οποίοι όμως όπως προαναφέρθηκε, δεν ήταν άγνωστοι στους Σουμέριους. Αντιθέτως σε μια σειρά από άλλες πλάκες υπάρχουν τέτοιες περιγραφές. Βαβυλώνιοι-Ασσύριοι Πληροφορίες για την θεραπευτική παρέχονται από τον κώδικα του βασιλέα Χαμουραμπί (2η χιλετηρίδα π.Χ.), που αποτελεί καταγραφή των βαβυλωνιακών νόμων και μεταξύ άλλων περιλαμβάνει ιατρικές συνταγές και οδηγίες θεραπευτικής. Επίσης πηγές για την θεραπευτική τους είναι οι αργιλώδεις πλάκες, που αποτελούσαν την βιβλιοθήκη του Ασσουρμπανιμπάλ, αποσπάσματα των «βαβυλωνιακών» από την παλαιά Διαθήκη και έργα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, όπως του Ηρόδοτου. Έτσι υπάρχουν για την θεραπευτική τους πολύ περισσότερες πληρηφορίες από ό,τι για τους Σουμέριους. Οι Ασσύριοι δεν διακρίθηκαν επιστημονικά και ακολούθησαν την θεραπευτική των Βαβυλωνίων. Παρότι στην θεραπευτική και των δύο λαών, εξέχουσα θέση έχουν οι εξορκισμοί, διότι πίστευαν σε ασθένειες δαιμονιακής προέλευσης, εντούτοις υπάρχουν ορθολογιστικά στοιχεία θεραπευτικής, βασισμένα στην εμπειρία. Μεταξύ των φαρμάκων, που αναφέρονται στον κώδικα, περιλαμβάνονται ο υοσκύαμος, η σκίλλα, η μαστίχη, η άγρια ροδιά, το κυπαρίσσι κ.ά. Στις πήλινες πλάκες που βρέθηκαν, αναφέρονται περίπου 250 βότανα και 120 ορυκτές ουσίες. Από τις φυτικές ουσίες χρησιμοποιούνταν περισσότερο η αλόη, το γλυκάνισο, η μπελαντόνα, ο υοσκύαμος, το κάρδαμο, η κασσία, ο δυόσμος, η γλυκύρριζα και η άγρια ροιά. Επίσης αναφέρονται το κίκι, το σκόρδο, το πράσο, το αρνόγλωσσο, το κιννάμωμο, το κύμινο, η σκίλλα, ο οξύδενδρος, το λινόσπερμα, το ναστούρτιο και άλλα, που μερικά έχουν ταυτοποιηθεί και άλλα παραμένουν άγνωστα. Στα ζωικά φάρμακα συμπεριλαμβανόταν το λίπος λέοντα, μαύρου σκύλου, ανθρώπου.

Φαρμακευτικές μορφές ήταν κυρίως τα ποτά με αραιό οίνο ή γάλα, το αφέψημα ή μεθυστικόν ποτόν, που παραγόταν με ζύμωση άγνωστης σύστασης, τα εκλείγματα με μέλι και λίπος κριού, τα γαλακτώματα από έλαιο, μέλι και αλκοολούχο ποτό, τα αρτίδια, τα εισπνευστά. Επίσης υπήρχαν οι επίδεσμοι από ύφασμα ή δέρμα, τα καταπλάσματα με αλεύρι, οι αλοιφές, οι υποκλυσμοί και οι υποκαπνισμοί. Αιγύπτιοι Στην Αιγυπτιακή μυθολογία, που υπέστη συνεχείς τροποποιήσεις διά μέσου των αιώνων, υπάρχει πληθώρα θεοτήτων, που εξουσίαζαν την υγεία του ανθρώπου. Η Ίσις (προσωποποίηση της σελήνης & σημαντική θεότητα της Ιατρικής) ανακάλυψε τα φάρμακα και κατείχε πολλές γνώσεις θεραπευτικής, τις οποίες μετέδωσε στον Θωτ (αντιστοιχεί στον Ερμή των αρχαίων Ελλήνων), θεό γενικά της σοφίας και συγγραφέα κατά την παράδοση των αρχαίων Αιγυπτίων 42 ερμητικών βιβλίων από τα οποία τα 6 ήταν ιατρικού περιεχομένου. Σε αυτά περιλαμβανόταν και βιβλίο περί φαρμάκων, το οποίο οι Έλληνες το ονόμαζαν ΑΜΠΡΗΣ. Επίσης λατρεύονταν ως θεότητες της ιατρικής ο Ώρος, υιός του Όσιρι και της Ίσιδας, ο Σέραπις θεός της υγείας και της ελευθερίας, η Σεκμέτ και ο Βης θεότητες του τοκετού κ.ά. Γ νήσιος θεός της θεραπευτικής ήταν ο Imhotep (= ο ερχόμενος εν ειρήνη) από την 3η χιλιετηρίδα π.Χ. Ο ναός του στην Μέμφιδα χρησίμευε ως ιατρική βιβλιοθήκη, γι’ αυτό επί Γαληνού η Μέμφις θεωρείτο η έδρα της Ιατρικής. Συνήθως στους ναούς υπήρχαν και σανατόρια, όπου συνέρρεαν οι άρρωστοι. Τα φάρμακά τους προέρχονταν από το φυτικό, ζωικό και ορυκτό βασίλειο. Οι φυτικές δρόγες ήταν εγχώριες και εξωτικές π.χ. κίκινο έλαιο (με ζύθο εσωτερικώς, εξωτερικά σε σηπτικά τραύματα και εγκαύματα), ελλέβορος, αλόη, κρόκος, όπιο, αρωματικός κάλαμος της Β. Συρίας, λιβανωτό της Αιθιοπίας, βάλσαμα της Παλαιστίνης, στύραξ της Μ. Ασίας κλπ. Πολλές από τις αναφερόμενες δρόγες υπάρχουν και σήμερα στην παραδοσιακή θεραπευτική. Επίσης ευρέως διαδεδομένα ήταν σκευάσματα με βάση τον μόλυβδο. Το ανθρακικό αμμώνιο σταδιακά με το όνομα λίθος της Μέμφιδας χρησιμοποιήθηκε ευρέως ως αναλγητικό, αλλά και ως θυμίαμα για την εκβολή δαιμόνων. Φάρμακα ζωικής προέλευσης χρησιμοποιούσαν: αίμα, χολή, λίπος, όργανα και εκκρίμματα του ανθρώπου και διαφόρων ζώων κ.ά. Η χολή χοίρου τοποθετείτο στα μάτια ασθενών για θεραπεία. Φάρμακο για την φαλάκρα παρασκεύαζαν μίγμα από λίπος ιπποποτάμου, λιονταριού, χήνας, φιδιού σε ίσα μέρη. Φαρμακοτεχνικά σκευάσματα είχαν τα ποτά, τα αφεψήματα, τα καταπότια, τους τροχίσκους, τα έμπλαστρα, τις αλοιφές, τις εισπνοές κλπ. Προτιμούσαν δε τους αριθμούς επτά ή εννέα (που θεωρούσαν θεϊκούς) για το βάρος και την περιεκτικότητα σε δρόγες των σκευασμάτων τους. Οι Αιγύπτιοι θεωρούσαν την αναπνοή ως κύρια λειτουργία της ζωής και η διακοπή της προσδιόριζε την διακοπή της κυκλοφορίας του αίματος, για την οποία γνώριζαν ότι το κέντρο είναι η καρδιά. Στη θεραπευτική τους βρίσκουμε ένα μίγμα μυστικισμού και ορθολογιστικής θεραπευτικής, που ήταν

προγενέστερη και αποτέλεσε τη βάση, που επικαλύφθηκε από μαγικές και συμβολικές θεραπείες. Εβραίοι Η θεραπευτική των Εβραίων, όπως την βρίσκουμε αρχικά στην Βίβλο και αργότερα στο Τalmud (5ος αιώνας π.Χ.) αφορά μια περίοδο σχεδόν δύο χιλιετηρίδων και συνυπάρχουν σ’ αυτή νόμοι, παραδόσεις καιπρακτικές αναγόμενες σε πηγές πολύ παλιές και τροποποιημένες συνεχώς από ιστορικά γεγονότα, που σημάδευσαν τη ζωή αυτού του λαού. Στηρίζεται σε θεοκρατικές αντιλήψεις και διέπεται από κανόνες υγιεινής και διαιτητικής με σκοπό την πρόληψη των ασθενειών. Κατά την παραμονή τους επί 4 αιώνες στην Αίγυπτο επηρεάσθηκαν από τη θεραπευτική των Αιγυπτίων χωρίς όμως να ταυτισθούν. Διέφεραν από τους υπόλοιπους λαούς λόγω της μονοθεϊστικής θρησκείας τους. Οι Εβραίοι αναγνώριζαν στο Θεό την μοναδική πηγή υγείας, αλλά επίσης θεωρούσαν ότι όλες οι συμφορές προέρχονται από το Θεό ως τιμωρία. Αν και η θεραπευτική δεν εξασκείτο από τους ιερείς, εντούτοις η προσευχή ήταν απαραίτητο στοιχείο της θεραπείας και συνδυαζόταν με το φάρμακο. Οι ιερείς είχαν καθήκον να επιβλέπουν την εφαρμογή των νόμων περί υγιεινής. Οι νόμοι του Μωυσή και του Τalmud αποβλέπουν στην καθαριότητα του σώματος, της τροφής και των εθίμων. Η ταλμουδική θεραπευτική περικλείει την επίδραση του ανατολικού μυστικισμού αφενός και της ελληνικής ιατρικής αφ’ετέρου. Σχετικά με την προέλευση των ασθενειών, η ταλμουδική θεραπευτική είναι κυρίως δαιμονιακή. Βρίσκουμε στο Τalmud κακούς δαίμονες αρσενικούς ή θηλυκούς. Διάφορες ασθένειες προέχρονται από αυτούς. Η Παλαιά Διαθήκη περιέχει πολλές οδηγίες της φαρμακευτικής τέχνης. Οι Εβραίοι έδιναν ιδιαίτερη σημασία στις μολυσματικές νόσους και γνώριζαν την μετάδοσή τους από έντομα, ποντίκια ή από την επαφή με τον μολυσμένο, ο οποίος υποχρεωνόταν μέχρι την αποθεραπεία του να απομακρύνεται από την κοινότητα. Όλες οι τελετές που βρίσκουμε στην κάθαρση των ασθενών πχ. λεπρών, ή αυτών που πάσχουν από γονόρροια, οι κανόνες που αφορούν την επαφή με πτώματα, τις γυναίκες σε εμμηνορρυσία ή σε λοχεία προέρχονται από καθαρά θρησκευτική αντίληψη. Σταδιακά το λουτρό καθαριότητας μετατρέπεται στο συμβολικό βάπτισμα. Τα έθιμα καθαριότητας, η περιτομή, η απαγόρευση τροφών, το πλύσιμο πριν από την προσευχή δεν περιορίζονται στους ιερείς όπως γίνεται στους Αιγύπτιους, αλλά αφορούν όλο το λαό. Ο Σολομών (1033-975 π.Χ.) φημιζόταν ως γνώστης των βρύων, των χόρτων και των δένδρων. Συνέταξε συνταγολόγιο, το οποίο χρησιμοποίησαν και οι προφήτες. Οι Εβραίοι δεν είχαν πολύπλοκη φαρμακογνωσία. Λόγω των βαλσαμοφόρων δένδρων της Ιουδαίας έκαναν χρήση των ρητινών τους. Το θυμίαμα των ιερέων ήταν μίγμα από λιβανωτό, σμύρνα και χαλβάνη . Στο βιβλίο του Τωβίτ ανευρίσκονται οι πρώτες πληροφορίες για οργανοθεραπεία, δηλαδή χρήση οργάνων από ζώα για θεραπευτικούς σκοπούς (π.χ. ήπαρ). Τα φάρμακα φυλάσσονταν στο δωμάτιο με τα αρτύματα και τα βότανα συλλέγονταν από ειδικούς κήπους. Υπήρχαν συγκεκριμμένα δοχεία και όργανα, καλάθια και κοχλιάρια για φαρμακευτική χρήση. Φαρμακευτικές

μορφές είχαν τα ποτά, τα εκλείγματα, κόνεις διαφόρου λεπτότητος και για εξωτερική χρήση τα επιθέματα, τα έμπλαστρα και οι αλοιφές. Μήδοι – Πέρσες Δεν είναι πολλά σαφώς γνωστά για την θεραπευτική τους, η οποία ήταν αποκλειστικά θεοκρατική. Στη μυθολογία τους βρίσκουμε στοιχεία λατρείας των πρωτόγονων λαών, όπως η λατρεία των θεραπευτικών δένδρων, που υπήρχαν στο κήπο της θεάς της αθανασίας. Πλήθος θρησκευτικών δοξασιών συνυπάρχουν στη θεραπευτική τους. Πληροφορίες για τα φάρμακά τους σε μεταγενέστερους χρόνους παίρνουμε από τα ιερά τους βιβλία, τα Αvesta. Η θεραπευτική τους ήταν καθαρά θεουργική, εξαρτωμένη από την διδασκαλία του Ζωροάστρη , ιδρυτή της θρησκείας τών Περσών, της πυρολατρείας. Οι ιατροί ανήκαν στη τάξη των ιερέων και όφειλαν να εκπαιδευθούν θεωρητικώς και πρακτικώς και να μάθουν τα φαρμακευτικά φυτά. Στα ιερά τους βιβλία Zend-Avesta, που περιέχουν τα δόγματα του Ζωροαστρισμού, και κυρίως στο τμήμα με την ονομασία Vendidad (=εντολές κατά των διαβόλων), περιλαμβάνονται οι αρχαιότερες πληροφορίες, που αφορούν την χρήση φαρμάκων στην Περσία. Οι θρησκευτικές δοξασίες δεσπόζουν της θεραπευτικής, κύριον δε μέλημα των θεραπευτών ήταν ο εξευμενισμός του θεού Ahura – Mazda για την απομάκρυνση των δαιμόνων και των νόσων. Χρησιμοποιούσαν φάρμακα από το φυτικό και ζωικό βασίλειο, κυρίως δε τους χυμούς των φυτών. Τα μίγματα των χυμών ήταν ποικίλα και τα έκδοχα ιδιόρρυθμα, όπως ούρα ανθρώπων και ζώων. Έλληνες Για την προϊπποκρατική περίοδο δεν υπάρχουν πολλές συστηματικές μαρτυρίες, αλλά περιοριζόμαστε σε έμμεσες πληροφορίες από επιγραφές, αναθηματικές πλάκες και από μη ιατρικά έργα, όπως τα Ομηρικά και τα Ορφικά έπη. Κατά την περίοδο αυτή, η θεραπευτική είχε θεοκρατικό χαρακτήρα. Η θεραπεία συνοδευόταν από επικλήσεις και προσευχές, όπως γινόταν, σε όλους τους ανατολικούς λαούς. Οι λυρικές επικλήσεις είχαν σκοπό την αποσόβηση του κακού. Συμβολική απόδειξη είναι και ο μύθος της ανάστασης της Ευρυδίκης με τα άσματα του Ορφέα, υιού του Απόλλωνα. Επειδή πίστευαν ότι οι αρρώστιες προέρχονται από τους θεούς, θεωρούσαν αρμόδιους για την ίασή τους τους ιερείς και τις ιέρειες, που ήταν πιο κοντά στους θεούς. Σταδιακά απέδωσαν θεραπευτικές δυνάμεις σε τρεις θεότητες: τον Απόλλωνα, που αποκάλυπτε με τις ιέρειες του τα διάφορα ιαματικά μέσα, την Αθηνά ή Υγεία και την Αρτέμιδα, προστάτιδα της μητρότητας.

2.2 ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Χρονικά τοποθετείται περί το τέλος της προϊπποκρατικής περιόδου στην Ελλάδα. Η απαρχή της επιστημονικής ιατρικής συμπίπτει με την γένεση της ελληνικής φιλοσοφίας, όπου για πρώτη φορά στην Ιστορία βλέπουμε μια απόπειρα συγκρότησης ενός συστήματος ικανού να εξηγεί τα φαινόμενα της φύσης και να 8

ερευνά τους νόμους της με βάση τον φιλοσοφικό στοχασμό. Πριν από αυτή την περίοδο η θεραπευτική ήταν ενστικτώδης, εμπειρική, μαγική, ιερατική, θεουργική. Οι αρχαίοι ανατολικοί λαοί είχαν συσσωρεύσει ανά τους αιώνες έναν εξαιρετικό θησαυρό γνώσεων από παρατηρήσεις και είχαν συναγάγει από αυτές πρακτικές οδηγίες, χωρίς να ενδιαφέρονται για τις βασικές αιτίες. Στη συνέχεια, οι ΄Ελληνες φιλόσοφοι αντιμετώπισαν αυτές τις γνώσεις με κριτικό πνεύμα. Οι πρώτοι φιλόσοφοι πέρασαν από τη μελέτη του ατόμου στη μελέτη του κόσμου και θεωρώντας τον κόσμο σαν μια μονάδα (ενότητα) επανήλθαν στη μελέτη του ατόμου. Έτσι χάραξαν εκείνη τη πορεία του φιλοσοφικού στοχαστου, που ποτέ πια δεν θα εγκαταλειφθεί. Προοδευτικά η θεραπευτική έπαψε να έχει ερμητικό χαρακτήρα και να ασκείται μόνον από τους ιερείς, αλλά παράλληλα περιήλθε και στους φιλοσόφους, οι οποίοι βέβαια κατέληγαν και σε διάφορες άσκοπες θεωρίες. Oι ΄Eλληνες φιλόσοφοι (΄Iωνες και Πυθαγόρειοι) και ειδικότερα το σύστημα των τεσσάρων κοσμογονικών στοιχείων αποτέλεσαν την γέφυρα που συνέδεσε την προϊπποκρατική θεοκρατική ιατρική (του Aσκληπιού) με την ιπποκρατική σκέψη και την μεταϊπποκρατική ιατρική (του Γαληνού). Ο μεν ομηρικός ιατρός (προϊπποκρατική θεοκρατική περίοδος) υπηρετεί την τέχνη του στηριζόμενος στην παραδοσιακή εμπειρία και τη θεραπευτική δεξιοτεχνία του, άρα είναι πρωτίστως δεξιοτέχνης, ο δε ιπποκρατικός και αργότερα κατά την ελληνορωμαϊκή περίοδο ο γαληνικός ιατρός διαθέτουν, επιπροσθέτως, ορθολογική σκέψη και φιλοσοφικό στοχασμό, συμμετέχοντας στην επίλυση των ιατρικών προβλημάτων της εποχής τους. Η ανάπτυξη και η συστηματοποίηση των γνώσεων οδήγησε στην ίδρυση ιατρικών σχολών, στις οποίες βρίσκουμε διάφορες θεωρίες ιατρο-φαρμακευτικού περιεχομένου με φιλοσοφική βάση. Έτσι εκτός από τους ιερείς των Ασκληπείων εμφανίζονται και οι φιλόσοφοι-ιατροί. Είναι αυτή την περίοδο, που η θεραπευτική απέκτησε την δική της υπόσταση ως ανεξάρτητη επιστήμη. Θεμελιωτής αυτής της επιστήμης υπήρξε ο Ιπποκράτης και οι μαθητές του. Η Ιπποκρατική Σχολή (5ος και 4ος π.Χ. αιώνες) αναφέρει σχεδόν εκατό φυτικά φάρμακα, τα οποία αποτελούν την πρώτη γραπτή μαρτυ ρία για τη θεραπευτική χρήση βοτάνων, τουλάχιστον στην ελληνική γλώσσα. Οι ιατρικές εφαρμογές αυτών των φυτών δεν στερούνται επι στημονικής βάσης, όπως προκύπτει από τα δεδομένα της σύγχρονης Φαρμακογνωσίας, δηλαδή της επιστήμης που ασχολείται με τις ιδιότητες των φαρμακευτικών φυτών. Εκείνος, όμως, ο οποίος πραγματικά συνέ βαλε στη διάδοση, την εγκαθίδρυση και την καθιέρωση της Φαρμακο γνωσίας είναι ο Διοσκορίδης (1ος μ.Χ. αιώνας), γιατρός του ρωμαϊκού στρατού, Έλληνας με καταγωγή από την Κιλικία. Ακολουθώντας τα στρατεύματα, ο Διοσκορίδης ταξίδευε σε όλη την ευρύτερη λεκάνη της Μεσογείου, συλλέγοντας πληροφορίες λαϊκής βοτανοθεραπευτικής, προσδιορίζοντας και ταξινομώντας φαρμακευτικά φυτά. Μεταξύ άλλων, ο Διοσκορίδης συνέγραψε πέντε βιβλία “Περί Ιατρικής Ύλης” (δηλαδή περί θε ραπευτικών μέσων), στα οποία περιλαμβάνονται πολλά φυτά με αναγνωρισμένες από τη σύγχρονη επιστήμη φαρμακευτικές ιδιότη τες. Αναφέρει επίσης διάφορα φυτά με κάποιες υποτιθέμενες ευεργετικές ιδιότητες, που όμως με 9

τον καιρό εγκαταλείφθηκαν ως αναποτελεσματικά. Μεταγενέστερα χειρόγραφα του έργου του, με εξαιρετική εικονογράφηση, σώζονται σε κώδικα της Μονής Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους, καθώς και στις βιβλιοθήκες της Βιένης και της Νάπολης. Ένας άλλος Ρωμαίος Γιατρός ελληνικής καταγωγής ήταν ο Γαληνός, ο οποίος συνέχισε την παράδοση της Ιπποκρατικής Σχολής, την κωδικοποίησε και την εμπλούτισε με τις θεραπευτικές γνώσεις της εποχής του.

2.3 ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Σημαντική ήταν η προσφορά των Αράβων στην Ιατρική και την Φαρμακευτική από τον 7ο μέχρι τον 12ο αιώνα. Οι Άραβες διαχώρισαν οριστικά την Φαρμακευτική από την Ιατρική και δημιούργησαν δια νόμου το επάγγελμα του φαρμακοποιού, ανεξάρτητο από του ιατρού. Επέβαλαν την πειραματική διδασκαλία. Επειδή η θρησκεία τους απαγόρευε τις ανατομικές μελέτες και τις αιματηρές χειρουργικές επεμβάσεις (αν και σήμερα αυτή η άποψη αμφισβητείται), ασκούσαν την Ιατρική κυρίως με φάρμακα και ανέπτυξαν έτσι πολλά νέα φαρμακευτικά προϊόντα. Οι Άραβες είχαν πάρα πολλές εμπορικές συναλλαγές με την Ινδία, την Αφρική και την Κίνα κι έτσι γνώρισαν και χρησιμοποίησαν πολλά φάρμακα των περιοχών αυτών όπως την κάσσια, την καμφορά, τη σέννα, το κιννάμωμο, τα μοσχοκάρυα κλπ. Πολλοί Άραβες γιατροί ασχολήθηκαν με ενδιαφέρον με τη Φαρμακευτική επιστήμη εισάγοντας πολλά σκευάσματα που μέχρι σήμερα η ονομασία τους φανερώνει τη προέλευσή τους όπως: καμφορά (caphour), νάφθα (nafta), αλκοόλη (Al-kohol), σιρόπι (shorub) κλπ. Ένα ιδιαίτερο ζωϊκό φάρμακο των Αράβων ήταν το βενζοάρ (στα ελληνικά αιγαγρόπιλον) (σχόλιο 2). Επίσης, οι Άραβες έδιναν μεγάλη προσοχή στην καλή παρασκευή των φαρμάκων και ακολουθούσαν πιστά τον φαρμακευτικό κώδικα που είχε κυρωθεί από την κυβέρνηση. Ο κώδικας αυτός (συνταγολόγιο) λεγόταν Krabasin. Μεταξύ 9ου και 11ου αιώνα, οι Άραβες είχαν αναπτύξει την Ιατροφαρμακευτική σε τέτοιο σημείο, ώστε η αραβική να θεωρείται η γλώσσα της επιστήμης, όπως προαναφέρθηκε, συμπεριλαμβανομένης και της ιατρικής Οι Άραβες μετέφρασαν τον Διοσκορίδη και τον διέδωσαν μέσω της Ισπανίας στη Δυτική Ευρώπη. Εκείνο το οποίο πρέπει επίσης να αναγνωριστεί στους Άραβες είναι η σημαντικότατη ανακάλυψη της απόσταξης. Η μέθοδος της απόσταξης αποτέλεσε πραγματική επανάσταση, επειδή από τα αδρά μέρη ενός φυτού τους καρπούς, τα φύλλα, τις ρίζες, τα ξεραμένα άνθη κ.λπ.- κατέστη δυνατή η απομόνωση 10

αιθέριων ελαίων και άλλων δραστικών συστατικών. Άλλωστε, η απόσταξη αιθυλικής αλκοόλης έναν ισχυρό οργανικό διαλύτη που επέτρεπε την επεξεργασία διαφόρων ρητινών και πολλών άλλων φυτικών προϊόντων. Με την πρακτική αυτή άνοιξε ο δρόμος για την περαιτέρω μελέτη μεμονωμένων και καθαρών χημικών ενώσεων, τόσο στο εργαστήριο όσο και στη Θεραπευτική. Ακόμη οι Άραβες Αλχημιστές συνέβαλαν σημαντικά στην ανάπτυξη της Φαρμακευτικής. Οι αλχημιστές πειραματίζονταν, όπως είναι γνωστών. για την ανακάλυψη νέων χημικών στοιχείων και κυρίως για τη δυνατότητα μετατροπής διαφόρων μη ευγενών μετάλλων σε χρυσό. Αυτή η προσπάθεια είχε τη μορφή συγκροτημένης και συστηματικής επιστημονικής έρευνας, η οποία όμως καλυπτόταν και από έναν έντονο μυστικισμό. Γεγονός παραμένει ότι οι αλχημιστές, με τα πενιχρά μέσα που είχαν στη διάθεσή τους, έθεσαν τα θεμέλια για την ανάπτυξη της Χημείας, και κατά συνέπεια και της Φαρμακευτικής. Με το τέλος του Μεσαίωνα και την ανατολή της Αναγέννησης, στο πεδίο της Θεραπευτικής εκτός από τη αξιοποίηση των γνώσεων της Αλχημείας σχετικά με διάφορα μέταλλα ή αμέταλλα χημικά στοιχεία, τα θεραπευτικά μέσα εμπλουτίζονται με άγνωστα φαρμακευτικά φυτά που εισάγονται από το Νέο Κόσμο Με την ανακάλυψη της Αμερικής και τα ταξίδια των εξερευνητών σε ολόκληρο τον κόσμο, εισάγονται πολλά εξωτικά φαρμακευτικά προϊόντα φυτικής ή ζωικής προέλευσης. Επιπλέον, δημοσιεύονται πολλές μελέτες για τη χλωρίδα των νέων κτήσεων, κυρίως από Ισπανούς και Ολλανδούς μελετητές. Εκτός από τα νέα φυτά τα οποία περιγράφονται σε πολλές από αυτές τις μελέτες έχουμε και νέες θεραπευτικές μεθόδους, όπως η εισπνοή καπνού ή ο υποκαπνισμός ολόκληρου του σώματος. Κορυφαία φυσιογνωμία στη μελέτη και την εισαγωγή νέων φαρμακευτικών φυτών ήταν ο Nicolas Monardes, Ισπανός γιατρός και φυσιοδίφης (1493-1588), ο οποίος είχε ακολουθήσει κάποιες από τις πρώτες αποστολές προς την Αμερική. Μάλιστα, σε ένα από τα έργα παρουσιάζει με ιδιαίτερη θέρμη το φυτό tabaco, του οποίου εξυμνεί τις “σπουδαίες αρετές” και τις “αξιοθαύ μαστες επιδράσεις” στον ανθρώπινο οργανισμό. Ο καπνός (Nicotiana tabacum) είχε πράγματι θεωρηθεί για ένα μεγάλο διάστημα σπουδαίο φάρμακο κατά της ημικρανίας. Ο φλοιός της κιγχόνης, η δρόγη που φύεται στο Περού και τη Βολιβία χρησιμοποιούνταν για την ανακούφιση από το κρύο και τα συνεπαγόμενα ρίγη Οι Ισπανοί τον χρησιμοποίησαν αρχικά ως αντιπυρετικό ενώ οι Ιησουίτες χρησιμοποίησαν τη δρόγη για να αντιμετωπίσουν τους διαλείποντες πυρετούς. 11

Άλλο φυτο που χρησιμοποιήθηκε ήταν το Κοπάϊο βάλσαμο που προέρχεται από διάφορα είδη του γένους Copaifera Lindl. της οικογένειας Leguminosae. Πρόκειται για ψηλά δένδρα της Ν. Αμερικής. Οι ιθαγενείς το χρησιμοποιούσαν με τη μορφή αλοιφής για τη θεραπεία πληγών. Τα ο Περουβιανό βάλσαμο που προέρχονταν από το δέντρο της Κεντρικής Αμερικής Myroxylon balsamum var. pereirae (Royle) Harms της οικογένειας Leguminosae χρησιμοποιήθηκε ως ήπιο δερματικό αντισηπτικό και σε παθήσεις του δέρματος που συνοδεύονταν από κνησμό και κατά της ψώρας. Το Τολουταίο βάλσαμο (βάλσαμο του Tolu) χρησιμοποιήθηκε σε ασθένειες του αναπνευστικού. Από τη Λατινική Αμερική εισήχθησαν μεταξύ άλλων το κουράριο και η κινίνη. Το κουράριο, μετά από τις μνημειώδεις μελέτες του Claude Bernard, καθιερώθηκε ως πολύτιμο φάρμακο στην αναισθησιολογία, χάρη στις μυοχαλαρωτικές του ιδιότητες. Η κινίνη είναι γνωστή σε όλους, επειδή συνέβαλε σημαντικά στην εκρίζωση της ελονοσίας. Άλλωστε η κινιδίνη, που είναι το ισομερές της κινί νης, εξακολουθεί να αποτελεί ένα χρήσιμο αντιαρρυθμικό φάρμακο. Η Φαρμακευτική κατά την Αναγέννηση Σε όλη αυτή την περίοδο δίνεται έμφαση στις ανθρωπιστικές αξίες και σε όλες τις δραστηριότητες επικρατεί άνθιση. Προς το τέλος της Αναγέννησης, οι επιστήμες αλλάζουν φυσιογνωμία και ο εμπειρισμός αντικαθίσταται από την επιστημονική έρευνα. Kατά προσέγγιση, Αναγέννηση θεωρείται το διάστημα από το 1450 έως το τέλος του 17ου αιώνα περίπου. 15ος αιώνας Κατά τον αιώνα αυτό, τα φαρμακεία ειδικεύθηκαν στη παρασκευή των φαρμάκων. Παράλληλα εμφανίστηκαν αρκετά φαρμακευτικά βιβλία και νομοθετικές διατάξεις για τους φαρμακοποιούς, αλλά και για τους σπουδαστές. Από την εποχή αυτή, η ιατρική και η φαρμακευτική αναπτύσσονται ανεξάρτητα ανάλογα με την πνευματική πρόοδο κάθε χώρας, όμως στη πράξη υπήρχε στενή επαφή μεταξύ των δύο επιστημών και αυτό δυσκόλεψε τη φαρμακευτική να εμφανιστεί ως φυσιοδιφική επιστήμη παρά την κατεύθυνσή της προς τη χημεία και τη βοτανική. Το 1480 εκδόθηκαν στη Βενετία νέοι κανονισμοί για το φαρμακευτικό επάγγελμα. Θεσπίσθηκαν αυστηρότατες εξετάσεις και απαγορεύθηκε η συν άσκηση του ιατρικού και του φαρμακευτικού επαγγέλματος από το ίδιο πρόσωπο. Για την άσκηση του επαγγέλματος του φαρμακοποιού δεν αρκούσε όπως στο παρελθόν ο όρκος όποιου επιθυμούσε να το εξασκήσει ότι θα εκτελεί ευσυνείδητα και πιστά τα φαρμακευτικά σκευάσματα, αλλά όφειλαν οι νέοι φαρμακοποιοί 162 να υποστούν εξετάσεις σε δικαστήριο ενώπιον δικαστή και δυο παλαιών έμπειρων φαρμακοποιών μετά την εκπαίδευσή τους σε κάποιο έγκριτο φαρμακείο . Οι υποψήφιοι εξετάζονταν προφορικά στα λατινικά ή στα ιταλικά στη φαρμακοτεχνία, στη βοτανική και στη χημεία και σε πρακτικές ασκήσεις. Μετά την εξέταση ακολουθούσε μυστική 12

ψηφοφορία για την ικανότητα του εξετασθέντος. Αυτός που λάμβανε τα 2/3 των ψήφων θεωρείτο ικανός να ασκήσει το επάγγελμα του φαρμακοποιού. Ο όρκος των επιτυχόντων «Επισήμως ορκίζομαι και υπόσχομαι στον ποιητή του σύμπαντος, τον εν Τριάδι Θεό , τον οποίο με αγνή πίστη λατρεύω, ότι θα διαφυλάττω καθ’ ολοκληρία και σταθερά με τις δυνάμεις μου και κατά την κρίση μου όλες τις καθορισμένες διατάξεις. Θα ζω και θα πεθάνω με την πίστη του Χριστού .Θα σέβομαι τους ιατρούς και θα τιμώ πιστά τους δασκάλους μου, θα αγαπώ τους ανωτέρους μου και ιδίως εκείνους, που θα έχουν ανάγκη τη τέχνη μου. Θα διαφυλάττω με όλες τις δυνάμεις μου την αξιοπρέπεια της τέχνης μου. Τίποτε δεν θα κάνω χωρίς συμβουλή ή δικαιολογημένο λόγο, έστω και αν πρόκειται περί κέρδους. Δεν θα χορηγώ καθάρσια άνευ διαταγής ή συναίνεσης των ιατρών. Δεν θα παρέχω δηλητήρια ούτε συμβουλές για αυτά. Θα εκτελώ αναλλοίωτες τις συνταγές των ιατρών. Τίποτε δεν θα αντικαταστήσω χωρίς τη συμβουλή ή την άδεια του ιατρού. Δεν θα εκτελώ βλαβερές διαταγές των εμπειρικών. Θα συντρέχω με τις δυνάμεις μου και με την τέχνη μου τους ασθενείς. Θα διατηρώ πάντοτε στο φαρμακείο μου φάρμακα άριστης ποιότητας. Δεν θα επιτρέπω στους νέους μαθητευόμενούς μου τη παράβαση αυτού του όρκου. Και έτσι ορκίζομαι προς έπαινο και δόξα του Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού και προστάτη του ιερού Κολλεγίου μας».

Τα προσόντα Ο φαρμακοποιός δεν έπρεπε να είναι παιδί ή έφηβος μικρής ηλικίας, ούτε να διάγει βίο έκλυτο, αλλά να είναι μελετηρός, πρόθυμος, ήρεμος, έντιμος, θεοσεβής, ευσυνείδητος, δίκαιος, ευθύς και κυρίως ελεήμων προς τους φτωχούς. Έπρεπε να γνωρίζει τη θεωρία και τη τέχνη του. Να μην είναι αδαής και απαίδευτος, ούτε άπληστος ή φιλάργυρος. Να μην παρασκευάζει σιρόπια με μέλι αντί για σάκχαρη ,έπρεπε να απορρίπτει τα παλαιά φάρμακα, διότι δεν δρουν πια, καθώς και τα καταπότια, που είναι ξηρά και στερούνται θεραπευτικών ιδιοτήτων. Να μη χρησιμοποιεί πρόωρα τις πόες, τα άνθη, τις νωπές ρίζες ,πριν αποξηραθούν, διότι προοδευτικά θα αποσυντεθούν, αλλά να αφήνονται για ξήρανση σύμφωνα με το νόμο. Έπρεπε ακόμη ο φαρμακοποιός να διακρίνει ακριβώς τη γεύση όλων των απλών φαρμάκων, αν είναι δηλαδή πικρά, γλυκά ή όξινα, στυφά, γευστικά ή άγευστα, διότι, εάν κάποιος ιατρός άπειρος αναγράψει φάρμακα με κακή γεύση για τους ασθενείς, όφειλε ο φαρμακοποιός να μην εκτελέσει τη συνταγή, αλλά να υποδείξει στον ιατρό να διατάξει φάρμακα πιο εύγευστα. Σημαντικότεροι αντιπρόσωποι της φαρμακευτικής κατά τον 15ο αιώνα Σαλαδίνος εξ Άσκλου, Saladinus Asculanus. Μουσουλμάνος ιατρός του πρίγκηπα του Τάραντα Giovanni Antonio di Balza Orsino το 1447 και μέγας σταυλάρχης του πρίγκηπα της Νάπολης. Paulus Suardus. Είναι ο πρώτος επιστημονικά καταρτισμένος Ιταλός φαρμακοποιός.

Nicolaus Lonicerus (1428-1524). Κατάγονταν από την Vicenza και διατέλεσε καθηγητής στη Ferrara. Hieronymus Bruns(ch)wing (1440-1530). Διατέλεσε χειρουργός πληγών στο Στρασβούργο. Ortolff von Bayerland, Adolf Megtenberger (1450- ;). Ιατρός στο Wurzburg. Έγραψε το πρώτο γερμανικό φαρμακευτικό βιβλίο . Theoderich Ulsenius (1450- ;). Έγραψε ποίημα με ιατροχημικό περιεχόμενο. Johann Wonnecke (ή Dronnecke) aus Kaub (1450- ;). Αστυΐατρος στη Φρανκφούρτη. Giovanni Vigo (1460-1520). Ήταν υιός χειρουργού και ιατρός του Πάπα στη Ρώμη.

2.4 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Χρονολογείται από τον 19ο αιώνα έως σήμερα. Κατά την περίοδο αυτή, που χαρακτηρίζεται με τον όρο επιστημονική περίοδος όλες οι επιστήμες σημειώνουν αλματώδη πρόοδο αλλάζοντας φυσιογνωμία. Η έρευνα άρχισε να στηρίζεται σε επιστημονικά πειράματα και όχι σε αυθαίρετες θεωρίες. Μέσα από έρευνες,πειράματα και μελέτες ανακαλύφθηκαν διάφορα συστατικά και δημιουργήθηκε το πρόβλημα της απομόνωσης τους σε μεγάλες ποσότητες και η σύνθεση είτε ουσιών όμοιων με τις φυσικές, είτε με παραπλήσια δομή και βελτιωμένες ιδιότητες π.χ. αντί της κοκαΐνης παρασκευάστηκε συνθετικά η νοβοκαΐνη κλπ. Τα προβλήματα αυτά αντιμετωπίστηκαν από τις φαρμακευτικές βιομηχανίες, που μέχρι τοτε παρασκεύαζαν μόνον ανόργανα φάρμακα. Η μεγαλύτερη τομή στη φαρμακοθεραπεία συμβαίνει περίπου στα μέσα του 19ου αιώνα παραλληλα με την ανάπτυξη της Οργανικής Χημείας και στην συνέχεια της Βιομηχανίας. Στην περίοδο του 1850 με 1950 πραγματοποιούνται μεγάλα βήματα στους ρυθμούς ανακάλυψης νέων φαρμάκων. Στην Ευρώπη η βιομηχανική επανάσταση βαίνει παράλληλα με την τεράστια ανάπτυξη της Οργανικής χημείας ειδικά στην Γερμάνια την Γαλλία και την Αγγλία. Η παραγωγή μαζικοποιείται και φεύγει από τα χεριά των φαρμακοποιών. Οι βιομηχανίες παρασκευάζουν τα έτοιμα φαρμακευτικά προϊόντα. Στην Ελλάδα τα πρώτα έτοιμα προϊόντα ήταν συνδυασμοί κινίνης και σιδηρού για την αντιμετώπιση της ελονοσίας, εμφανίστηκαν το 1920 και προέρχονταν από την Ιταλία. Οι δυο πιο σημαντικοί επιστήμονες ήταν ο Claude Bernard (1813-1878) που θεωρείται ο πατέρας της Φυσιολογίας και της Φαρμακολογίας και ο Paul Ehrlich (1845-1915) Ο Paul Εhrlich είχε στραμμένο το ενδιαφέρον του στην κλινική εφαρμογή των φαρμάκων.Την εποχή που η ανθρωπότητα μαστίζεται από ασθένειες όπως η φυματίωση και η σύφιλη ο Paul 14

Ehrlich περιέγραψε για πρώτη φορά την ανάγκη να δημιουργηθούν μόρια με μεγάλη εκλεκτικότητα δράσης τα οποία θα προσβάλλουν μόνο το παθογόνο αίτιο. Η προσέγγιση αυτή είχε μείνει γνωστή ως “δόγμα της σφαίρας” Ο Claude Bernard χρησιμοποιούσε τα φάρμακα για να καταλάβει το βιολογικό υπόστρωμα, ενώ σήμερα κατανοούμε καλύτερα το βιολογικό υπόστρωμ α και προσπαθούμε, με υπολογιστικά μοντέλα, να κατακευά σουμε εξειδικευμένα μόρια τα οποία θα μπορέσουν να έχουν απόλυτα εκλεκτική τοξικότητα χωρίς παρενέργειες Εντελώς τυχαία λίγες δεκαετίες αργότερα ο Alexander Fleming (1881-1955) ανακάλυψε το μόριο της πενικιλίνης το οποίο καταστρέφει εκλεκτικά το μικροβιακό τοίχωμα ορισμένων παθογόνων μικροοργανισμών χωρίς να επηρεάζει τα κύτταρα του ανθρώπου.

Επίσης στην περίοδο αυτή θεσπίστηκαν κανόνες ασφαλείας για την έγκριση νέων φαρμακευτικών προϊόντων αλλά και για τον τρόπο χορήγησής τους στους ασθενείς. Έτσι προέκυψαν αφενός νομοθετικές ρυθμίσεις για τα ποιοτικά κριτήρια των νέων φαρμάκων και αφετέρου δεοντολογικοί κανόνες για τη δοκιμασία νέων προϊόντων σε ασθενείς. Η σημερινή πρακτική για την έγκριση νέων φαρμακευτικών ουσιών εστιάζεται στο τρίπτυχο “ποιότητα, ασφάλεια και αποτελεσματικότητα”. Απαιτείται τεκμηρίωση της χημικής σύνθεσης, της ατοξικότητας και της θεραπευτικής αποτελεσματικότητας στις προτεινόμενες ενδείξεις. Η διεθνής αποδοχή αυτής της πρακτικής προσέγγισης στη διαδικασία έγκρισης νέων φαρμακευτικών προϊόντων είναι απολύτως απαραίτητη στη σύγχρονη εποχή, η οποία χαρακτηρίζεται από την κατάργηση των εμπορικών συνόρων. Μετά το Β ́ Παγκόσμιο Πόλεμο, η επανάσταση των αντιβιοτικών άλλαξε ριζικά την αντιμετώπιση των λοιμώξεων και οδήγησε σε εκρίζωση πολλών ασθενειών. Παράλληλα, κατά τη δεκαετία του '60 σημειώνεται μεγάλη πρόοδος στη Βιοχημεία. Μεγάλα ερευνητικά εργαστήρια εστιάζουν την προσοχή τους στα ένζυμα και σε άλλα πρωτεϊνικά μεγαλομόρια. Αρχίζει σιγά σιγά να βρίσκει έδαφος και να υλοποιείται η θεωρία του Ehrlich για την εκλεκτική δράση των φαρμάκων. Διαπιστώνεται ότι πολλά μεγαλομόρια αποτελούν πράγματι κομβικά σημεία για ορισμένες φυσιολογικές λει τουργίες, επειδή λειτουργούν ως υποδοχείς για τη δράση πολλών ενδο γενών ουσιών, όπως οι ορμόνες. Επομένως, η ανάπτυξη φαρμάκων που μπορούν να συνδέονται με αυτούς τους υποδοχείς θα ήταν δυνατόν να οδηγήσει σε εξειδικευμένη και εκλεκτική δράση, μεταβάλλοντας τις φυσιολογικές λειτουργίες που ελέγχονται μέσω αυτών των υποδοχέων. Τα ένζυμα που συμμετέχουν στις βιοχημικές εξεργασίες ως μεγαλο μόρια αποτελούν εξ ορισμού δυνητικούς υποδοχείς για φαρμακευτική παρέμβαση. Τα 15

φάρμακα που συνδέονται με ένζυμα μπορεί να επιτεί νουν ή να αναστείλουν τη δράση τους, και επομένως να τροποποιήσουν μια φυσιολογική λειτουργία. 0 21ος αιώνας ανέτειλε με την τεράστια επιτυχία της καταγραφής του ανθρώπινου γονιδιώματος, μια πραγματική επανάσταση στις βιολογικές επιστήμες. Η νέα εποχή που ανοίγεται μπροστά μας, η εποχή της εξατομικευμένης φαρμακοθεραπείας”, δεν θα αργήσει να δώσει εντυπωσιακά αποτελέσματα.

Συστήματα Ταξινόμησης Φαρμάκων

Το σύστημα ATC (Anatomical Therapeutic Chemical Classification System) είναι το πιο ευρέως διαδεδομένο συνδυάζοντας ταξινόμηση ως προς το οργανικό σύστημα, τις θεραπευτικές ιδιότητες, τις φαρμακολογικές ιδιότητες καθώς και τις χημικές ιδιότητες μίας ουσίας. Το σύστημα SNOMED (Systematized Nomenclature of Medicine) είναι ένας τρόπος επιστημονικής ονοματολογίας ιατρικών εννοιών ανάλογα με ορισμένες τους ιδιότητες και περιλαμβάνει έναν κλάδο αφιερωμένο στις φαρμακευτικές ουσίες. Χημική Τάξη Αυτός ο τρόπος κατηγοριοποίησης βασίζεται στις χημικές ιδιότητες των ενώσεων. Συμπεριλαμβάνει μεταξύ άλλων τις εξής κατηγορίες: β-λακταμικά αντιβιοτικά, Βενζοδιαζεπίνες, Οπιοειδή, Στερεοειδή, κλπ. Μηχανισμός Δράσης Αυτός ο τύπος διαχωρισμού κατατάσσει τα φάρμακα ανάλογα με τον βιολογικό τους στόχο, δηλαδή σε ποια λειτουργία του οργανισμού/κυττάρου επιδρούν. Παραδείγματα τέτοιου διαχωρισμού είναι: Χολινεργικά, Δοπαμινεργικά, Αναστολέας 5-α-αναγωγάσης Τρόπος Λειτουργίας Συστημα βιολογικης ταξινόμησης αναλογα με το ανατομικο ή λειτουργικο αποτέλεσμα που επιφέρουν. Φαρμακευτικές ουσίες αυτής τηε κατηγορίας περιλαμβάνουν: Βρογχοδιασταλτικά ,Αντιθρομβωτικά, Αντιμυκητιασικά Θεραπευτική Τάξη Αυτός ο τύπος κατηγοριοποίησης των φαρμάκων ιατρικής προοπτικής κατηγοριοποιεί τα φάρμακα ανάλογα με τον τύπο πάθησης τον όποιο στοχεύουν να θεραπεύσουν. Οι κατηγορίες φαρμάκων που ορίζονται από τη θεραπευτική τους χρήση περιλαμβάνουν: Αναλγητικά, Αντιβιοτικά, Αντικαταθλιπτικό, Αντικαρκινικά, Καταπραϋντικά, Αντιδιαβητικά, Καρδιαγγειακά, Συνδυασμοί Τάξεων Παράδειγμα: 16

NSAID (Nonsteroidal anti-inflammatory διαχωρισμού και τρόπου λειτουργίας

drug)

Συνδυασμός

χημικού

Σύνθετη Κατηγοροποιεί τα φάρμακα εκ της παθήσεως του λειτουργικού συστήματος ή οργάνου για το οποίο χορηγούνται και του επιδιωκόμενου σκοπού (π.χ. αντισηπτικά, αντιχολινεργικά, καθαρτικά, αποχρεμπτικά, βλεννολυτικά). Νομική Κατηγοριοποίηση Διαχωρισμός με βάση νομικών κριτηρίων. Προφανώς αυτός ο τύπος διαχωρισμού των φαρμακευτικών ουσιών διαφέρει από τόπο σε τόπο. Υπάρχουν και άλλοι τρόποι κατηγοριοποίησης των φαρμακευτικών ουσιών ανάλογα με πολύ συγκεκριμένα τους χαρακτηριστικά. Αυτό ωστόσο δεν είναι τόσο πρακτικό για αυτό και χρησιμοποιείται κυρίως από ερευνητές. Παραδείγματα τέτοιων διαχωρισμών είναι η κατηγοριοποίηση ανάλογα με τη διαλυτότητα στο νερό ή ο χρόνος που χρειάζεται για τον μεταβολισμό να εξαλείψει την ουσία από τον οργανισμό, ως προς την μορφή διάθεσής τους (π.χ. δισκία, σκόνη, ταμπλέτες, σταγόνες, υπόθετα, ενέσιμα, οροί, εμβόλια).

3.1 Αναλγητικά Φάρμακα Τα αναλγητικά,γνωστά ως καταπραϋντικά ή παυσίπονα, είναι μέλη της ομάδας των φαρμάκων που χρησιμοποιούνται για να πετύχουν ανακούφιση από τον πονο. Τα αναλγητικά δρουν με διάφορους τρόπους στο περιφερικό και στο κεντρικό νευρικό σύστημα. Διαφοροποιούνται από τα αναισθητικά, που επηρεάζουν προσωρινά και σε κάποιες περιπτώσεις εξουδετερώνουν πλήρως την αίσθηση. Τα αναλγητικά περιλαμβάνουν την παρακεταμόλη, τα μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη φάρμακα και οπιοειδή φάρμακα όπως η μορφίνη και η οξυκωδόνη.

Παρακεταμόλη Η παρακεταμόλη, είναι ένα φάρμακο που χρησιμοποιείται για τη θεραπεία του πόνου και του πυρετου. Χρησιμοποιείται συνήθως για ήπιο μέχρι μέτριο πόνο. Σε 17

συνδυασμό με οπιοειδή αναλγητικά, η παρακεταμόλη χρησιμοποιείται τώρα για πιο σοβαρούς πόνους όπως ο καρκινικός πόνος και μετεγχειρητικά. Χορηγείται συνήθως είτε από το στόμα, είτε από τον ορθό, αλλά είναι διαθέσιμη επίσης ενδοφλέβια. Η επίδραση διαρκεί μεταξύ δύο και τεσσάρων ωρών. Η παρακεταμόλη ταξινομείται ως ήπιο αναλγητικό. Η παρακεταμόλη είναι γενικά ασφαλής στις συνιστώμενες δόσεις. Παρενέργειες: 2. Ηπατική βλάβη 3. Ίκτερος 4. Ηπατική ανεπάρκεια (αν καταναλωθούν σε μεγάλη ποσότητα ή σε συνδυασμό με αλκοόλ)

Μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη Τα μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη φάρμακα, είναι μια κατηγορία φαρμάκων που ομαδοποιεί μαζί φάρμακα που μειώνουν τον πόνο και αντιπυρετικά, ενώ σε μεγαλύτερες δόσεις μειώνει τη φλεγμονή. Τα πιο επιφανή μέλη αυτής της ομάδας φαρμάκων, η ασπιρίνη, η ιβουπροφαίνη και η ναπροξένη είναι διαθέσιμα ως μη συνταγογραφούμενα φάρμακα στις περισσότερες χώρες. Παρενέργειες: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Έλκος στομάχου και δωδεκαδακτύλου Φλεγμονή πεπτικού συστήματος Αιμορραγία πεπτικού. Έμφραγμα, εγκεφαλικό Αυξήση πίεσης Επιρροή της νεφρικής λειτουργίας

Οπιοειδή Τα οπιοειδή είναι ναρκωτικά που επιδρούν στο νευρικό σύστημα για να ανακουφίσουν τον πόνο. Η συνεχής χρήση τους και η κατάχρηση μπορεί να οδηγήσουν σε σωματική εξάρτηση και συμπτώματα στέρησης. Πωλούνται σε μορφή ταμπλέτας, κάψουλας ή σε υγρή μορφή.

Η δόση όλων των οπιοειδών μπορεί να περιοριστεί από την τοξικότητα των οπιοειδών, επιληπτικές κρίσεις, αλλά τα άτομα με ανοχή στα οπιοειδή έχουν συνήθως υψηλότερα όρια δόσεων από τους ασθενείς χωρίς ανοχή.

Τα οπιοειδή, αν και πολύ αποτελεσματικά αναλγητικά, μπορεί να έχουν κάποιες ανεπιθύμητες παρενέργειες: Ναυτία και έμετο Φαγούρα Δυσκοιλιότητα Υπνηλία 5. Καταστολή της αναπνοής 1. 2. 3. 4.

6. Εθισμό και εξάρτηση 7. Ευφορία 8. Παραισθήσεις 9. Χαμηλή πίεση 10. Βραδυκαρδία

3.2 ΑΝΑΒΟΛΙΚΑ ΦΑΡΜΑΚΑ Είναι οι οργανικές χηµικές ενώσεις που προάγουν τον αναβολισµό, δηλαδή τις βιοχηµικές εκείνες διεργασίες του οργανισµού που οδηγούν σε σύνθεση µεγαλύτερων χηµικών µορίων. Περιλαμβάνουν όλες τις ουσίες που μοιάζουν χημικά με την ανδρική ορμόνη τεστοστερόνη και εμφανίζουν παρόμοια δραστηριότητα. Συμβάλλουν στην αύξηση της σύνθεσης πρωτεϊνικής συσταλτικής ουσίας στο μυϊκό κύτταρο (μυϊκή υπερτροφία), με αποτέλεσμα την αύξηση της μυϊκής δύναμης. Η χρήση τους άρχισε το 1940 για την καταπολέµηση της γεροντικής αδυναµίας, της ανορεξίας, και για την νεφρική ανεπάρκεια,ενώ σημερα χρησιμοποιούνται κυρίως από αθλητές των οποίων τα αγωνίσματα βασίζονται στη δύναμη και τη μυϊκή ισχύ.

ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΑΒΟΛΙΚΩΝ

ΦΥΣΙΚΑ ΑΝΑΒΟΛΙΚΑ Από τις ουσίες που φυσιολογικά υπάρχουν στον ανθρώπινο οργανισµό, ισχυρή αναβολική δράση διαπιστώθηκε ότι έχουν τα ανδρογόνα, δηλαδή οι ανδρικές γεννητικές ορµόνες, που παράγονται κυρίως από τους όρχεις και δευτερευόντως από τα επινεφρίδια και χηµικά ανήκουν στα στεροειδή. Το σηµαντικότερο από τα φυσικά ανδρογόνα είναι η τεστοστερόνη που χρησιµοποιείται ως ανδρογόνο στον άνδρα. Η τεστοστερόνη χορηγείται σε κακή λειτουργία των όρχεων, στην καθυστέρηση ανάπτυξης των αντρικών χαρακτηριστικών και σε νεαρά άτοµα για την 19

καταπολέµηση της πρόωρης γήρανσης. Στην γυναίκα δρουν σαν αντιοιστρογόνα χρησιµοποιούνται σε ανωµαλίες της κλιµακτηρίου, σε καρκίνο του µαστού για αναστολή του γαλακτισµού, σε συµφορητική διόγκωση του µαστού µετά τον τοκετό. ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΑΝΑΒΟΛΙΚΑ Τα συνθετικά αναβολικά είναι παράγωγα της τεστοστερόνης και από αυτά συνηθέστερα χρησιµοποιούνται η νανδρολόνη, η µεθενολόνη και η οξυµεθολόνη. Ολα διατηρούν την ανδρογόνο δράση τους. Η αναβολική τους δράση δεν έδωσε τα αναµενόµενα αποτελέσµατα στην αντιµετώπιση σοβαρών καταστάσεων, όπως η απλαστική αναιµία, η καχεξία των καρκινοπαθών ή η γεροντική εξάντληση. Η ενίσχυση του µυϊκού συστήµατος αναµφίβολα βοηθά στη βελτίωση των αθλητικών επιδόσεων. Αυτό οδήγησε στην ευρεία χρήση αναβολικών από αθλητές που κάνουν πρωταθλητισµό, παρά τις επίσηµες απαγορεύσεις που ισχύουν διεθνώς. Η χρήση όµως αυτή δηµιουργεί πολλά δυσάρεστα επακόλουθα για τους αθλητές, ενώ παράλληλα τους εκθέτει σε σοβαρούς µελλοντικούς κινδύνους. Χρησιµοποιούνται όπως και η τεστοστερόνη, µε τη διαφορά ότι έχουν λιγότερες από αυτήν αρµοδιότητες. Επίσης ένα αναβολικό η στανοζολόλ διακρίνεται σε δύο µορφές, την ενέσιμη η οποία έχει μικρής διάρκειας φαρμακοδυναμική για αυτό και πρέπει να χορηγείται τακτικά και σε χάπι του οποίου η ουσία είναι αρκετά τοξική και μπορεί να προκαλέσει βλάβες στο ήπαρ και στο πεπτικό σύστημα.

ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ

Καρδιαγγειακό σύστημα Υπερτροφία της αριστερής κοιλίας, που οδηγεί στη μείωση του τελοδιαστολικού όγκου, δεν είναι σπάνιο εύρημα σε άτομα που έχουν καταναλώσει μεγάλες ποσότητες αναβολικών στεροειδών. Η παρατεταμένη αναβολική κατάσταση οδηγεί και σε άλλες καταστάσεις, όπως η ερυθροκυττάρωση και η αυξημένη αρτηριακή πίεση. Δριμεία είναι επίσης η δράση των αναβολικών στεροειδών στην αιμόσταση, καθώς αναπτύσσεται θρομβωτική προδιάθεση. Φαίνεται επίσης ότι ενδεχομένως μπορεί να προκαλέσουν αρρυθμίες. Οι εμβιομηχανικές ιδιότητες των αγγείων επίσης μεταβάλλονται καθώς η χρήση αναβολικών στεροειδών έχει ως αποτέλεσμα μια πιο σκληρή αορτή. Ηπατικές δυσλειτουργίες Η ανάπτυξη ηπατικής παθολογίας σχετίζεται περισσότερο με τη λήψη φαρμακευτικών προϊόντων που χορηγούνται από το στόμα, τα οποία μεταβολίζονται στο ήπαρ. Η αύξηση των ηπατικών ενζύμων, η ηπατική ίνωση και ο χολοστατικός 20

ίκτερος μπορεί να προκληθούν από τη χρήση αναβολικών. Η συσχέτιση μεταξύ της χρήσης αναβολικών και ανάπτυξης ηπατικών όγκων, καλοήθων και κακοήθων έχει αναφερθεί σε αρκετές περιπτώσεις.

Ενδοκρινικές και αναπαραγωγικές διαταραχές Στους άντρες προκαλεί συνήθως ατροφία των όρχεων, μειωμένη libido και ανικανότητα, γυναικομαστία, διαταραχές σπερματογένεσης και μείωση έκκρισης της θυλακιοτρόπου και της ωχρινοτρόπου ορμόνης. Οι περισσότερες από αυτές τις ανεπιθύμητες δράσεις είναι αναστρέψιμες μετά από τη διακοπή της χρήσης τους. Στις γυναίκες προκαλεί ανδροποίηση, η οποία συνοδεύεται από μείζονες φυσιολογικές και κοινωνικές συνέπειες. Βάθυνση της χροιάς της φωνής, τριχοφυΐα, διαταραχές της εμμήνου ρύσης ή ακόμα και αμηνόρροια, και ανάπτυξη ανδρικού τύπου αλωπεκίας είναι ανεπιθύμητες ενέργειες έντονες και συχνά μη αναστρέψιμες. Επίσης τα παιδιά υποφέρουν από ανώμαλη εφηβεία, καθώς η χρήση αναβολικών μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα αναπτυξιακές διαταραχές.

Ψυχικές διαταραχές Η πεποίθηση ότι τα αναβολικά μπορούν να προκαλέσουν εθισμό παρόμοιο με αυτόν του οινοπνεύματος ή και άλλα διεγερτικά ναρκωτικά εδραιώνεται από πρόσφατες πειραματικές και επιδημιολογικές μελέτες. Προκαλούνται επίσης διπολικές διαταραχές, αύξηση της επιθετικότητας, κρίσεις πανικού, συχνές συναισθηματικές μεταπτώσεις και σύνδρομο στέρησης.

Δερματολογικές διαταραχές Αποτελούν τις συχνότερες ανεπιθύμητες δράσεις μεταξύ των χρηστών και είναι αυτές που μπορεί να υποψιάσουν τον ιατρό σχετικά με χρήση αναβολικών, κυριότερες των οποίων είναι η ακμή και η διάταση του δέρματος (ραγάδες).Η παθοφυσιολογική βάση της ακμής είναι η υπερτροφία των σμηγματογόνων αδένων, προκαλώντας αύξηση της έκκρισης σμήγματος σε συνδυασμό με αύξηση του πληθυσμού του Propionibacterium acnes. Η διάταση του δέρματος προκαλείται από την απότομη αύξηση της μυϊκής μάζας, η οποία δεν μπορεί να ακολουθηθεί από τις δερματικές δομές, καθώς και λόγω των δράσεων των αναβολικών στεροειδών στο μεταβολισμό του κολλαγόνου.Τα αναβολικά στεροειδή ενδέχεται επίσης να προκαλέσουν την έξαρση δερματικών παθήσεων, όπως η ψωρίαση. Μυοσκελετικές διαταραχές Οι κύριες δράσεις των αναβολικών στο μυοσκελετικό σύστημα ασκούνται κατά την παιδική ηλικία, καθώς τα παιδιά τα οποία λαμβάνουν αναβολικά κινδυνεύουν από πρώιμη σύγκλειση των επιφύσεων, με αποτέλεσμα σκελετικές παραμορφώσεις. Αρκετές περιπτωσιολογικές αναφορές και κάποιες μελέτες αναφέρουν ότι υφίσταται σχέση μεταξύ της χρήσης αναβολικών στεροειδών και του 21

τραυματισμού των τενόντων. Η χρήση φαίνεται να επηρεάζει το μεταβολισμό του κολλαγόνου του τένοντα, με αποτέλεσμα την ύπαρξη ενός πιο σκληρού τένοντα, ο οποίος αστοχεί σε μικρότερη επιμήκυνση.

3.3 ΓΕΝΟΣΗΜΑ ΦΑΡΜΑΚΑ Με τον όρο γενόσημο φάρμακο χαρακτηρίζεται οποιοδήποτε φάρμακο του οποίου η δραστική ουσία δεν καλύπτεται πλέον από δίπλωμα ευρεσιτεχνίας (o τίτλος προστασίας που χορηγείται στον εφευρέτη ή δικαιούχο μιας εφεύρεσης για επινοήματα νέα, που εμπεριέχουν εφευρετική δραστηριότητα και είναι επιδεκτικά βιομηχανικής εφαρμογής. Δηλαδή είναι όμοια εγκεκριμένων φαρμάκων που ήδη κυκλοφορούν στην αγορά και έχουν ίδια χαρακτηριστικά δοσολογίας, αποτελεσματικότητας, ποιότητας και τρόπου χορήγησης με τα εγκεκριμένα πρωτότυπα φάρμακα. Περιέχουν την ίδια δραστική ουσία και η τιμή τους είναι συνήθως πολύ χαμηλότερη σε σχέση με τις τιμές των πρωτοτύπων. Παράγονται και ελέγχονται σύμφωνα με τα ίδια αυστηρά πρότυπα ποιότητας, αποτελεσματικότητας και ασφάλειας με τα πρωτότυπα, έτσι ώστε να είναι θεραπευτικά ισοδύναμα. Επίσης παρασκευάζονται σε επιθεωρημένες και πιστοποιημένες εγκαταστάσεις, σε απολύτως ελεγχόμενες συνθήκες. Τι είναι ο χρόνος προστασίας ? Κάθε νέο φάρμακο (πρωτότυπο) μετά την τελική του έγκριση για κυκλοφορία στην αγορά, κυκλοφορεί προστατευμένο για κάποιο χρονικό διάστημα με δικαιώματα όπως απαγόρευσης παραγωγής του από άλλη εταιρεία ή απαγόρευση παραγωγής της δραστικής ουσίας κλπ . Στην περίοδο αυτή στην τιμή του φαρμάκου περιλαμβάνεται αναλογικά η δαπάνη έρευνας και ανάπτυξης, από την ανακάλυψη της δραστικής ουσίας του μέχρι την κυκλοφορία του. Με τη λήξη του χρονικού αυτού διαστήματος, που πάντα προσδιορίζεται από τις εθνικές και διεθνείς νομοθεσίες, θεωρείται ότι όλα τα παραπάνω έξοδα έχουν αποσβεστεί. Τότε παρέχεται το δικαίωμα της παραγωγής του και από άλλες εταιρείες φαρμάκων θεωρούμενο όρο γενόσημο (generic) φάρμακο.

Ελέγχονται και από ποιον φορέα? H παραγωγή και διάθεση των πρωτότυπων, αλλά και των γενόσημων φαρμάκων υπόκειται σε δειγματοληπτικούς και καθολικούς ελέγχους, τόσο του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΟΦ) στην Ελλάδα, όσο και άλλων οργανισμών στο εξωτερικό (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων, Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων των Η.Π.Α.)

Είναι εξίσου ασφαλή και αποτελεσματικά με τα πρωτότυπα? Τα γενόσημα φάρμακα παράγονται και ελέγχονται σύμφωνα με τα ίδια αυστηρά πρότυπα ποιότητας, αποτελεσματικότητας και ασφάλειας με τα πρωτότυπα, έτσι ώστε να είναι θεραπευτικά ισοδύναμα. Επίσης παρασκευάζονται σε επιθεωρημένες και πιστοποιημένες εγκαταστάσεις, σε απολύτως ελεγχόμενες συνθήκες. Ποια είναι η εμπορική ονομασία των γενόσημων φαρμάκων ? Τα γενόσημα φάρμακα κυκλοφορούν είτε με τη διεθνώς εγκεκριμένη μη ειδικευμένη επιστημονική ονομασία (International Non-proprietary Name-ΙΝΝ), είτε με εμπορικό σήμα και ονομασία οπότε και ονομάζονται Branded Generics (γενόσημα με εμπορική ονομασία). Στην Ελλάδα καθώς και σε άλλες χώρες κυκλοφορούν branded generics που περιέχουν δραστικές ουσίες των οποίων η χρονική περίοδος προστασίας έχει λήξει και ως εκ τούτου δύναται να παραχθούν νόμιμα. Τα branded generics παράγονται κυρίως από τις Ελληνικές Φαρμακοβιομηχανίες. Είναι εξίσου ισοδύναμα τα γενόσημα με τα πρωτότυπα? Τα γενόσημα είναι φάρμακα παρόμοια με τα πρωτότυπα, περιέχοντας την ίδια δραστική ουσία, γεγονός που συνεπάγεται και παρόμοια θεραπευτικά αποτελέσματα. Τα γενόσημα φάρμακα κυκλοφορούν νόμιμα μετά τη λήξη της εικοσαετούς προστασίας του διπλώματος ευρεσιτεχνίας (πατέντας) του πρωτοτύπου φαρμάκου αναφοράς. Χρησιμοποιούνται ευρέως από τα συστήματα υγείας σε όλο τον κόσμο, ως αποτελεσματικές εναλλακτικές λύσεις έναντι των ακριβότερων πρωτότυπων φαρμάκων.

3.4 ΕΜΒΟΛΙΑ Το εμβόλιο είναι βιολογικό παρασκεύασμα που σκοπό έχει να ευαισθητοποιήσει το αμυντικό σύστημα του οργανισμού έναντι συγκεκριμένων παθογόνων μικροοργανισμών, ώστε να αποκτήσει ανοσία. Το εμβόλιο συνήθως περιέχει έναν νεκρό ή αδρανοποιημένο νοσογόνο παράγοντα, ο οποίος είναι υπεύθυνος για μια ασθένεια. Ο παράγοντας αυτός διεγείρει το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού, ώστε να τον αναγνωρίσει ως ξένο, να παράξει α ντισώματα που θα τον καταστρέψουν και να αποκτήσει μνήμη για αυτόν ώστε το ανοσοποιητικό σύστημα να μπορεί αργότερα να τον αναγνωρίσει πιο εύκολα και να καταστρέψει οποιοδήποτε μικροοργανισμό τον περιέχει. Τα εμβόλια μπορεί να έχουν τόσο προληπτικό (με στόχο την απόκτηση ανοσίας απέναντι σε κάποιον νέο μικροοργανισμό) όσο και θεραπευτικό ρόλο. 23

Κατηγορίες εμβολίων:

Αδρανοποιημένα Μερικά εμβόλια περιέχουν αδρανοποιημένους μικροοργανισμούς, οι οποίοι ήταν ενεργοί στο παρελθόν. Εξασθενημένα Μερικά εμβόλια περιέχουν ζωντανούς αλλά εξασθενημένους μικροοργανισμούς που σπάνια μπορούν να μεταλλαχθούν στην ενεργή μορφή τους και να προκαλέσουν ασθένεια. Πολλά από αυτά περιέχουν ιούς οι οποίοι έχουν αναπτυχθεί κάτω από συνθήκες που αδρανοποιούν τις ιδιότητές τους, ή χρησιμοποιούν συγγενείς αλλά λιγότερο επικίνδυνους μικροοργανισμούς για να προκαλέσουν μία ευρεία ανοσοαπόκριση. Τοξικογενή Τα τοξικογενή εμβόλια παράγονται από αδρανοποιημένα τοξικά παράγωγα που προκαλούν την ασθένεια αντί για τον ίδιο τον μικροοργανισμό.

Εμβόλιο Υπομονάδων Αντί με το εμβόλιο να εισάγεται ένας εξασθενημένος ή ανενεργός μικροοργανισμός με στόχο την πρόκληση ανοσοαπόκρισης, μπορούμε να εισάγουμε ένα τμήμα αυτού που μπορεί και αυτό να διεγείρει το ανοσοποιητικό σύστημα (π.χ. υπατίτιδα Β). Εμβόλια Σύζευξης Μερικά βακτήρια περιβάλλονται από έναν γλυκοκάλυκα ο οποίος αποτελείται από γλυκοπρωτεϊνες και πολυσακχαρίτες. Μερικοί από αυτούς τους πολυσακχαρίτες προκαλούν μία ελαφρά ανοσολογική απόκριση. Συνδέοντας αυτούς τους πολυσακχαρίτες με πρωτεΐνες οδηγούμε τον οργανισμό στο να τα αναγνωρίσει σαν πρωτεϊνικά αντιγόνα. Τέτοια προσέγγιση συναντάμε στα εμβόλια κατά της μηνιγγίτιδας.

ΠΑΡΕΝΕΡΓΕΙΕΣ Όταν ο εμβολιασμός πραγματοποιείται κατά την παιδική ηλικία είναι γενικά ασφαλής. Οι παρενέργειες, εάν εμφανιστούν, είναι συνήθως ήπιες και εξαρτώνται σε κάθε περίπτωση απ' το μελετούμενο εμβόλιο.Κάποιες πιθανές παρενέργειες είναι: ο

πυρετός, ο πόνος γύρω από την περιοχή του εμβολίου, μυικοί πόνοι ή μια αλλεργική αντίδραση. Οι σοβαρές παρενέργειες είναι εξαιρετικά σπάνιες. Τα εμβόλια είναι γενικά ασφαλή. Κάποια είναι δυνατόν να αναπτύξουν πόνο και κοκκίνισμα στο σημείο της έγχυσης. Σοβαρές αλλεργικές αντιδράσεις απαντούν σε λιγότερες από μία σε ένα εκατομμύριο δόσεις. Οι πιθανότητες να ενεργοποιηθεί ο ιός είναι ελάχιστες.

4. ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΓΚΡΙΣΗΣ ΦΑΡΜΑΚΩΝ Η φαρμακοβιομηχανία βασίζεται στην έρευνα που αποτελεί μία συνεχή διαδικασία. Κατά την ανακάλυψη μιας νέας ουσίας, η έρευνα περιλαμβάνει τις εξής τρεις φάσεις: 1.

Τη σύνθεση δραστικών υλών και τον καθορισμό των βιολογικών επιδράσεων τους. Αυτή η φάση δοκιμών διαρκεί περίπου ένα χρόνο και σε αυτήν συμμετέχουν 20 με 80 υγιείς εθελοντές. Οι δοκιμές μελετούν το προφίλ ασφαλείας του φαρμάκου συμπεριλαμβανομένου και της ασφαλούς δοσολογίας. Οι μελέτες επίσης προσδιορίζουν πώς απορροφάται το φάρμακο, πώς διαχέεται, πώς μεταβολίζεται και πώς αποβάλλεται, και τη διάρκεια της δράσης του.

Τις βιολογικές δοκιμές σε ζώα και αργότερα σε ανθρώπους για να προσδιοριστεί η φαρμακολογική δραστηριότητα. Αυτή είναι η πρώτη δοκιμή που γίνεται σε εργαστήριο. Μια φαρμακευτική εταιρεία θα κάνει μελέτες στο εργαστήριο και πρωτα σε ζώα και ύστερα σε ανθρώπους για να φανεί η βιολογική δράση της ουσίας σε μια συγκεκριμένη ασθένεια και την αξιολογεί όσον αφορά την ασφάλεια.

3. Σε αυτή τη φάση συμμετέχουν 1.000 με 3.000 ασθενείς σε κλινικές και νοσοκομεία. Οι ιατροί παρακολουθούν στενά τους ασθενείς για να προσδιορίσουν την αποτελεσματικότητα του φαρμάκου και να εντοπίσουν τυχόν ανεπιθύμητες ενέργειες.

Αίτηση και έγκριση του νέου φαρμάκου Αφού συμπληρωθούν όλες οι παραπάνω κλινικές δοκιμές, η εταιρεία αναλύει τα δεδομένα και καταθέτει αίτηση στην ΕΜΑ (Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων) αν τα δεδομένα υποδεικνύουν ασφάλεια και αποτελεσματικότητα. Η NDA αποτελείται συνήθως από περισσότερες από 100.000 σελίδες και περιέχει όλες τις επιστημονικές πληροφορίες που έχει συγκεντρώσει η εταιρεία. Αφού η ΕΜΑ εγκρίνει 25

την NDA, το καινούργιο φάρμακο καθίσταται διαθέσιμο στις Φαρμακευτικές Υπηρεσίες για να αποφασίσουν κατά πόσον επιθυμούν το καινούργιο φάρμακο να είναι διαθέσιμο στους γιατρούς για συνταγογράφηση, καθώς επίσης να διατεθεί και στους γιατρούς των κρατικών νοσοκομείων. Αφού το φάρμακο γίνει διαθέσιμο στους γιατρούς για συνταγογράφηση, η εταιρεία πρέπει να εξακολουθεί να στέλνει εκθέσεις κατά περιόδους στην ΕΜΑ, συμπεριλαμβανομένων και περιστατικών ανεπιθύμητων αντιδράσεων και κατάλληλες αναφορές ελέγχου ποιότητας. Η ΕΜΑ απαιτεί να γίνονται περαιτέρω μελέτες για ορισμένα φάρμακα, για να αξιολογήσει την μακροχρόνια επίδρασή τους.

5. Πολυφαρμακία Η διαχείριση ασθενών που λαμβάνουν πολλαπλά φάρμακα αποτελεί καθ’ ημέρα πράξη στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας. Πρόκειται για σύνθετο και απαιτητικό εγχείρημα, καθώς ο οικογενειακός γιατρός χρειάζεται να αποσαφηνίσει: αν ο ασθενής λαμβάνει την κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή σύμφωνα με τα νοσήματα που έχει, τους στόχους της φροντίδας του, τις προτιμήσεις του και την ικανότητά του να συμμορφώνεται με τη φαρμακευτική αγωγή. Εν συνεχεία, οφείλει να εκτιμήσει τη δυνατότητα μείωσης των μη αναγκαίων, μη αποδοτικών ή ακατάλληλα συνταγογραφούμενων σκευασμάτων, ώστε να περιοριστεί η πολυφαρμακία. Οι στατιστικές δείχνουν ότι οι Έλληνες είναι πρώτοι σε ολόκληρη την Ευρώπη στην αλόγιστη χρήση φαρμάκων. Και όταν πραγματικά υπάρχει πρόβλημα και το έχει διαγνώσει ο γιατρός τότε δεν τίθεται θέμα. Όμως οι αριθμοί δείχνουν ότι οι περισσότεροι Έλληνες είναι όλοι τους “μικροί γιατροί” και λαμβάνουν φάρμακα δίχως να έχουν ενημερώσει κανένα. Κάθε χρόνο υπολογίζεται ότι διατίθενται στην Ελλάδα περισσότ ερα από 440 εκατομμύρια μονάδες φαρμάκων, εκ των οποίων μόνο τα 55 εκατομμύρια καταναλώνονται εντός των νοσοκομείων. Ως κερασάκι στην τούρτα θα μπορούσαμε να προσθέσουμε την καταγραφή τουλάχιστον 20.000 δηλητηριάσεων από φάρμακα στην Ελλάδα σε ετήσια βάση, με τα ηρεμιστικά-αγχολυτικά και αντιβιοτικά φάρμακα να κατέχουν την πρώτη και δεύτερη θέση αντίστοιχα ως αιτία δηλητηρίασης (Στατιστικά επιδημιολογικά στοιχεία Κέντρου Δηλητηριάσεων του 2003). Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας υπολογίζει ότι περισσότερο από το μισό όλων των φαρμάκων, συνταγογραφούνται, διανέμονται ή πωλούνται ανάρμοστα, και ότι το ήμισυ όλων των ασθενών αδυνατούν να τα λάβουν σωστά.

Το πρόβλημα της λήψης πολλαπλών φαρμάκων Σύμφωνα με τους Boyd κ.ά. (Boyd et al., 2005), το 20% των ανθρώπων ηλικίας άνω των 65 ετών, οι οποίοι δεν διαμένουν σε ιδρύματα, λαμβάνουν τουλάχιστον δέκα διαφορετικά φάρμακα. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η χρήση μεγάλου αριθμού φαρμάκων μπορεί να είναι σύμφωνη με τις κατευθυντήριες οδηγίες, λόγω πολλαπλής νοσηρότητας (multi-morbidity) και απουσίας έκδοσης κατευθυντήριων οδηγιών που να τη λαμβάνουν υπόψη. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις, η πολυφαρμακία είναι αποτέλεσμα ακατάλληλης συνταγογράφησης ή μη διακοπής ενός ή περισσότερων συνταγογραφούμενων φαρμάκων, όταν θεραπεύεται, υποχωρεί, αυτοπεριορίζεται ή ελλείπει πλέον η αρχική ένδειξη για την οποία συνταγογραφήθηκαν. Η ακατάλληλη συνταγογράφηση πολλαπλών φαρμάκων (inappropriate or improper or non rational prescribing), ιδίως σε ηλικιωμένους ασθενείς με πολλαπλή νοσηρότητα (Agostini, Han, & Tinetti, 2004· Anathhanam, Powis, Cracknell, & Robson, 2012· Chrischilles et al., 2007· Field et al., 2004· Jyrkka, Enlund, Korhonen, Sulkava, & Hartikainen, 2009· Kalisch et al., 2012· Madden et al., 2008 ·Opondo et al., 2012· Scott et al., 2015 ·Vik, Maxwell, & Hogan, 2004), έχει τις ακόλουθες συνέπειες: • Ενέχει αυξημένο κίνδυνο λόγω φαρμακοκινητικών και φαρμακοδυναμικών αλληλεπιδράσεων. • Επιβαρύνει τους ασθενείς με σημαντικό φορτίο ανεπιθύμητων ενεργειών, οι οποίες μπορεί να αφορούν συμπτώματα ειδικά ως προς το φάρμακο ή ακόμη μη ειδικά σύνδρομα (π.χ., απώλεια βάρους, πτώσεις, έκπτωση λειτουργικής και νοητικής κατάστασης). • Ευθύνεται εν μέρει για έκπτωση της ποιότητας ζωής. • Επιβαρύνει την υγεία. • Δυσχεραίνει τη συμμόρφωση. • Αυξάνει τον αριθμό των νοσηλειών. • Αυξάνει το κόστος για τον ασθενή, αλλά και για το σύστημα υγείας. • Δύναται να οδηγήσει σε δυσμενή έκβαση, όπως η αναπηρία ή ο θάνατος.

6. Διαχείριση Φαρμάκων Τα φάρμακα κατέληγαν κάθε χρόνο στον κάλαθο των αχρήστων, αφού πρώτα είχαν παραμείνει επί μήνες στα ντουλάπια των ελληνικών νοικοκυριών. Πλέον όμως,το υπουργείο Υγείας σε συνεργασία με τον Εθνικό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΟΦ), τον Πανελλήνιο Φαρμακευτικό Σύλλογο (ΠΦΣ) και τον συνεταιρισμό των φαρμακαποθηκών υλοποιεί πρόγραμμα συλλογής και διαχείρισης των ληγμένων φαρμάκων. Το Ινστιτούτο Φαρμακευτικής Έρευνας και Τεχνολογίας (ΙΦΕΤ) εφοδιάζει με ειδικούς πράσινους κάδους για τα ληγμένα φαρμακευτικά σκευάσματα τα 12.000 φαρμακεία όλης της χώρας Την περισυλλογή και μεταφορά των φαρμάκων από όλα τα σημεία αναλαμβάνει το δίκτυο διανομής της Ομοσπονδίας Συνεταιρισμών Φαρμακοποιών Ελλάδας. Τελικός προορισμός τους είναι ειδικές εγκαταστάσεις στην περιοχή Μαγούλας Αττικής από όπου θα αποστέλλονται στο εξωτερικό για αδρανοποίηση και καύση.

ΠΗΓΕΣ •

https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BC%CE%B2%CF%8C%CE%BB%CE%B9 %CE%BF_%CE%BC%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%B3%CE%B3%CE%B9%CF%84%CE %B9%CE%B4%CF%8C%CE%BA%CE%BF%CE%BA%CE%BA%CE%BF%CF%85

•

https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BC%CE%B2%CF%8C%CE%BB%CE%B9 %CE%BF

•

https://www.healthyliving.gr/2016/11/30/envolia-parenergeies/

•

https://eody.gov.gr/disease/miniggitida-iogenis/

•

https://www.iatropedia.gr/ygeia/kindinos-thanatos-i-alogisti-chrisi-farmakonchrisimes-odigies/31836/

•

https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%AC%CF%81%CE%BC%CE%B1%CE%BA %CE%BF http://hypertension.gr/Content/guidelines-2007-25.aspx http://helios-eie.ekt.gr/EIE/handle/10442/209 https://repository.kallipos.gr/handle/11419/5095 https://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=5&ved=2ahUK Ewitj-_e3KrlAhXHbVAKHUO8DiQQFjAEegQIBxAC&url=http%3A%2F%2F1epalgalats.att.sch.gr%2Fattach%2Fproject%2F123.pdf&usg=AOvVaw3q7PuZqGZTxNS9ayNnmzF https://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&ved=2ahUK EwjCqPmN26rlAhUSKVAKHTJnD04QFjABegQIBBAC&url=http%3A%2F%2Fanamorfosi .uoi.gr%2FIatrikh%2Fedumaterial%2F11%2FSynoptikh_farmakologia_tomos_I.pdf&u sg=AOvVaw1zF9DAvmMThPT5EQ5zrM9n https://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=2ahUK EwjCqPmN26rlAhUSKVAKHTJnD04QFjAAegQIAxAB&url=https%3A%2F%2Fel.wikiped ia.org%2Fwiki%2F%25CE%25A6%25CE%25AC%25CF%2581%25CE%25BC%25CE%25 B1%25CE%25BA%25CE%25BF&usg=AOvVaw04LuNu38tREaZgqoAJd_NZ

• •

•

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%AC%CF%81%CE%BC%C E%B1%CE%BA%CE%BF

•

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BB%CF%87%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%AF%C E%B1 https://eclass.teiath.gr/modules/document/file.php/VIM110/geniki.pdf https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%AC%CF%81%CE%BC%CE%B1%CE%BA%CE%BF#% CE%A3%CF%87%CE%B5%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82_%CE%B5%CF%80%CE%B 9%CF%83%CF%84%CE%AE%CE%BC%CE%B5%CF%82

• •

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%AC%CF%81%CE%BC%CE%B1%CE%BA%C E%BF Journal of Biomedical Informatics Volume 58, December 2015, Pages 80-88

•

https://el.wikipedia.org/wiki/Αναλγητικά#Οπιοειδή

•

https://www.notodrugs.gr/drugfacts/prescription/opioids-and-morphinederivatives.html

•

https://www.iatronet.gr/ygeia/pathologia/article/40049/pafsipona-poieseinai-oi-pio-koines-toys-parenergeies.html

• • •

http://1gym-galats.att.sch.gr/ergasies/omadikes/anavolika01.pdf https://www.care.gr/post/1625/doping-anavolika-steroeidi http://www.mednet.gr/archives/2009-5/pdf/601.pdf