Peggy Zoumboulaki, Athens Hilton interview

AN ART STORY

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΕΧΝΗΣ: ΠΕΓΚΥ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗ & ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΡΑΛΗΣ Αν η Αθήνα αναζητούσε τους αντιπροσωπευτικούς της ανθρώπους στον χώρο της τέχνης, δεν θα μπορούσε να λείπει η Πέγκυ Ζουμπουλάκη. Αυτή η μικρόσωμη, σβέλτη φιγούρα, η συγκεντρωτική και μεθοδική προσωπικότητα, κίνησε τα νήματα της πιο διάσημης και ιστορικής γκαλερί της πόλης, και συνδέθηκε με μερικούς από τους σημαντικότερους –Έλληνες και μη– καλλιτέχνες του 20ού αιώνα. ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΛΥΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΥ

If Athens were to seek out its representatives in the world of art, Peggy Zoumboulaki could not be overlooked. This petite, svelte figure, an accomplished and methodical personality, was the driving force behind the most acclaimed and historical gallery in the city and associated with some of the most important artists –Greek and foreign– of the 20th century. By Katerina Lymperopoulou 26 hilton athens

athens hilton 27

Ο Γιάννης Μόραλης με την Δάφνη Ζουμπουλάκη στο ατελιέ της Αίγινας. / Yannis Moralis with Peggy Zoumboulakis, Aegina.

28 hilton athens

Η

γυναίκα που «σύστησε» στο κοινό της Αθήνας τον De Chirico και τον Picasso είναι κάποια που πίσω από αυτό το σχεδόν αδιόρατο, κοριτσίστικο νάζι της κρύβει έναν γίγαντα που ξέρει να πηγαίνει τη ζωή του εκεί ακριβώς που θέλει. Ένα μόνο κινδυνεύει να σταματήσει την Πέγκυ Ζουμπουλάκη: ο αστάθμητος παράγων, όπως ο θάνατος του συζύγου της Τάσου, το 1983, σε ηλικία μόλις 50 ετών, ο οποίος από τη δεκαετία του ’60 την είχε μυήσει στον χώρο της τέχνης. Κι όμως… Με όπλο τη διαίσθηση, η Πέγκυ Ζουμπουλάκη εγκαινίασε έναν νέο κύκλο ζωής της ομώνυμης γκαλερί, γεμάτο μικρούς και μεγάλους θριάμβους. «Εχουν πει ότι είμαι μια πολύ σκληρή γυναίκα», λέει πλέκοντας τα αεικίνητα μικρά της δάχτυλα. « Σου δίνω το λόγο μου είμαι πολύ εντάξει στις συναλλαγές μου και μ’ αρέσει να περνάω τη ζωή μου με πολύ λίγα. Ένα μικρό σπίτι στην Υδρα είναι η μεγαλύτερη ευτυχία. Δεν μ’ ενδιαφέρουν τα ρούχα και τα αξεσουάρ. Φοράω αυτά που χαίρομαι», αναφέρει δείχνοντας κάτι μεγάλα «κουλτουριάκα» δαχτυλίδια που τη στολίζουν. Ήταν ίσως αυτή η διαίσθηση που την ώθησε να αναπτύξει ισχυρές φιλίες με μερικούς από τους σημαντικότερους Έλληνες καλλιτέχνες, με τους οποίους συνεργάστηκε στην γκαλερί της: Τσαρούχη, Γκίκα, Φασιανό, Νικολάου, Ακριθάκη, Κυριακούλη, Takis, Chryssa, Μαρίνα Καρέλλα και βεβαίως Γιάννη Μόραλη. Με τον τελευταίο, δε, η σχέση της εξελίχθηκε σε σχέση ζωής. «Δεν υπήρχε μέρα που να μην έρθει από την γκαλερί». Το ορόσημο που λέγεται Hilton Αθηνών Η Πέγκυ Ζουμπουλάκη γνώρισε τον Γιάννη Μόραλη δύο χρόνια αφότου είχε ολοκληρώσει τη συνεργασία του με το Hilton Αθηνών (1959-1962), το 1964. Για την ίδια, τόσο η εγχάρακτη σύνθεση σε πεντελικό μάρμαρο στην πρόσοψη του ξενοδοχείου, όσο και οι παρεμβάσεις του στο εσωτερικό του αποτελούν καλλιτεχνικό ορόσημο για το έργο του. «Κατ' αρχάς, νομίζω ότι τον κέντρισε πάρα πολύ η ιδέα ότι θα το κάνει. Επίσης, οι αρχιτέκτονες Βασιλειάδης, Βουρέκας και Στάικος, που του πρότειναν τη συνεργασία, ήταν φίλοι του και τους

The woman who "introduced" the people of Athens to De Chirico and Picasso, is someone whose almost imperceptible, girlish manner hides a giant who knows how to steer her life in the exact direction she desires.

There is only one thing capable of stopping Peggy Zoumboulaki: unforeseen circumstances, such as the death of her husband Tasos, who initiated her into the art scene in the 60s, in 1983 at the age of 50. And yet… Armed with intuition, Peggy Zoumboulaki embarked on a new phase of her life on her own, and founded a gallery, full of small and great triumphs. “I’ve been called tough woman,” she says, clasping her restless little hands. “I give you my word, my business transactions are all above board and I don’t need much money to live my life. My small house on the island of Hydra is my greatest happiness. I’m not interested in clothes. Yes, I have my jewellery, but I wear the pieces that give me pleasure,” she adds, pointing to her large, “cultured” rings.

It was her intuition that led her to develop strong friendships with some of the most important Greek artists with whom she collaborated in her gallery: Tsarouhis, Gikas, Fasianos, Nikolaou, Akrithakis, Kyriakoulis, Takis, Chryssa, Marina Karella and, naturally, Yiannis Moralis. Her relationship with the latter developed into a life-long rapport. “No day went by without him visiting the gallery.”

A landmark called the Hilton Athens Peggy Zoumboulaki met Yiannis Moralis in 1964, two years after his collaboration with the Hilton Athens (1959-1962). She believes that the engraved Pentelic marble composition on the façade of the hotel, as well as his interventions on the interior, are artistic milestones in his body of work. “Firstly, I think he was very much intrigued by the idea. Moreover, the architects Vassiliadis, Vourekas and Staikos, with whom he would collaborate, were his friends and he held them in high esteem. I believe his abstract style created a harmonious connection between the Athenian building and the light of Attica. After the Hilton Athens, he began to incorporate abstract elements into his painting,” she continues,

athens hilton 29

O Γιάννης Μόραλης με τους Γιάννη Τσαρούχη, Διονύση Φωτόπουλο και Μάνο Χατζιδάκι, προετοιμάζουν το έργο "Φυντανάκι" του Π. Χόρν στη μνήμη του Κάρολου Κουν. / Yannis Moralis,Yannis Tsarouchis, Dionysis Fotopoulos and Manos Hadjidakiswhile working on a production of Pantelis Horn's play "To Fyntanaki", dedicated to the memory of Karolos Koun. Στο ατελιέ του στην Αίγινα με την Πέγκυ Ζουμπουλάκη και συνεργάτες. / Peggy Zoumboulakis and Yannis Moralis wit associates in the artist's studio, Aegina.

30 hilton athens

Περίσκεψη, 2007. Ακρυλικό σε καμβά, 100 x 89 cm. / Reflection, 2007. Acrylic on canvas, 100 x 89 cm.

Γιάννης Μόραλης και Πέγκυ Ζουμπουλάκη στο στούντιο στην Αθήνα. / Yannis Moralis and Peggy Zoumboulakis in his studio in Athens.

Ιούλιος, 2001. Λάδι σε μουσαμά, 180 x 180 cm. / July, 2001. Oil on canvas, 180 x 180cm.

Γιάννης Μόραλης και Πέγκυ Ζουμπουλάκη στο στούντιο στην Αθήνα. / Yannis Moralis and Peggy Zoumboulakis in his studio in Athens.

Πανσέληνος Μ', 1977-1978. Ακρυλικό σε καμβά, 196 x 178 cm. / Fool Moon XII, 1977-1978.

Acrylic on canvas, 1977-1978.

Με το γιο του Κωνσταντίνο, Αθήνα 1956. / With his son Constantine, Athens 1956.

athens hilton 31

O Γιάννης Μόραλης στο στούντιό του στην Αθήνα. / Yannis Moralis in his studio in Athens.

εκτιμούσε. Πιστεύω ότι η αφαιρετική γραφή του εντάχθηκε αρμονικά στο ίδιο το αθηναϊκό οικοδόμημα και στο αττικό φως. Μετά το Hilton Αθηνών, η αφαιρετική του δουλειά μπαίνει και στη ζωγραφική του», λέει διαβάζοντας τις σημειώσεις που έχει ετοιμάσει. «Η δουλειά του στο Hilton Αθηνών συμβολίζει πολλά πράγματα: απεικονίζει τη θεά Αθηνά, ένα βωμό με τις προσφορές ιερειών, τις αυλητρίδες που συμβολίζουν το καλωσόρισμα, έναν ίππο κι ένα καράβι. Ο συμβολισμός της φιλοξενίας είναι επίσης εμφανής. Συμβολισμός που εγώ βρίσκω ότι έχει σχέση με το παλίμψηστο. Αυτό που οι αρχαίοι έσβηναν, έγραφαν κι έμενε πάντοτε η ουσία». Για την Πέγκυ Ζουμπουλάκη, το Hilton Αθηνών ήταν ένα πρωτοποριακό έργο για την εποχή του και μάλιστα ιδιαίτερα δύσκολο. «Για μένα, το έργο του Hilton Αθηνών αποπνέει μία μουσική. Θα μπορούσαν να είχαν γραφτεί και νότες πάνω στο μάρμαρο. Το έργο έχει και μία αύρα μοντερνισμού. Σαν να ξανάνιωσε τον Μόραλη». Στην ίδια, έκανε εντύπωση επίσης το ότι τα σχόλια υπήρξαν ενθουσιώδη: «Δεν θυμάμαι καμμία κακή κριτική για τον Μόραλη και το Hilton Αθηνών». Παίρνει μία ανάσα και συνεχίζει –αυτή τη φορά χωρίς να κοιτά τις σημειώσεις της: «Πόσο αληθινά δούλεψε έναν τόσο μεγάλο όγκο!». Πώς τον δούλεψε, αλήθεια; «Α, το δούλεψε πάνω σε μακέτες, νομίζω πάνω σε γύψο. Δεν το χάραξε αυτός, αλλά ήταν κάθε μέρα εκεί και έλεγχε τα πάντα. Συνεργάστηκε θαυμάσια με την κεραμίστρια Ελένη Βερναρδάκη, με την οποία έκανε τις εσωτερικές παρεμβάσεις του Hilton Αθηνών». Όταν η Πέγκυ (πρωτο)γνώρισε τον Γιάννη Η πρώτη συνάντηση της Ζουμπουλάκη με τον Μόραλη έγινε σε μία ταβέρνα στην Αγία Ζώνη, στην Αθήνα, ύστερα από πρόσκληση του καλλιτέχνη Νίκου Νικολάου, που είχε στενές σχέσεις και με τους δύο. «Είχα φοβερό τρακ. Ήταν πολύ σημαντικός καλλιτέχνης, ωραίος άντρας, très chic, είχε τη φήμη του Δον Ζουάν. Εγώ τότε επρόκειτο να παντρευτώ τον Τάσο, ζούσαμε μαζί, ήμασταν

32 hilton athens

glancing at the notes she had prepared.

“His work at the Hilton Athens symbolises many things: it depicts the goddess Athena, an altar with offerings, flautists symbolising welcome, a horse and a boat. The symbolism of hospitality is also evident. Symbolism I find related to the palimpsest, a manuscript or piece of writing material on which ancient Greeks later superimposed or effaced earlier writing that nonetheless retained its essence.”

According to Peggy Zoumboulaki, the Hilton Athens was a pioneering work for its time, and a particularly challenging one. “For me, the Hilton Athens project exudes a music all its own. They could also have etched musical notes on the marble. The project also has a modernist aura. It seemed to rejuvenate Moralis.” She was also impressed by the enthusiastic reviews. “I can’t recall any criticism about Moralis and the Hilton Athens.”

She takes a deep breath and continues –this time without looking at her notes. “How did he manage to work on such a massive scale?” Good question.

“I think he worked with plaster models. He didn’t etch it himself but was on site each day and supervised every detail. As regards his interventions on the interior of the Hilton Athens, he collaborated brilliantly with ceramic artist Eleni Vernardaki.”

When Peggy (first) met Yiannis Zoumboulaki and Moralis first met at a tavern in Agia Zoni, in Athens, at the invitation of Nikos Nikolaou, who knew them both well. “I was very nervous.

He was a very important artist, a handsome man, très chic and had the reputation of a Don Juan. I was going to marry Tasos, we were living together –and although it may now sound old fashioned– we were engaged. Μoralis had amazing hands. And suddenly… the ice broke. He was so charming, direct and told jokes that immediately bridged the age difference between us.”

Ηλιοβασιλέματα στην Αίγινα Έντονες είναι οι αναμνήσεις της Πέγκυς Ζουμπουλάκη από την Αίγινα, το ατελιέ του Μόραλη, αλλά και τη μεγάλη παρέα των φίλων κι ομοτέχνων του στο σπίτι του Νίκου Νικολάου. «Ο Μόραλης πήρε ένα οικόπεδο στην Αίγινα επειδή είχε σπίτι εκεί ο Νικολάου –και τα ηλιοβασιλέματα ήταν υπέροχα. Το οικόπεδο του το αγόρασε ο Νικολάου και το σπίτι το έφτιαξε ο Άρης Κωνσταντινίδης, ο οποίος ήταν ένας θαυμάσιος άνθρωπος, εκτός από σημαντικός αρχιτέκτονας. Έκανε ένα σπίτι για να μπορεί ο Μόραλης να ζει και μαζί και… χώρια με την τελευταία του γυναίκα, Γιάννα Βασσάλου, με την οποία ήταν δύο τόσο διαφορετικοί άνθρωποι. Ήταν στην ουσία δύο σπίτια». Ο Νικολάου κι ο Μόραλης σπούδασαν μαζί στο Πολυτεχνείο, καθώς επίσης και στη Ρώμη, Ψηφοθετική, μέσω υποτροφίας που είχε κερδίσει ο Μόραλης στον διαγωνισμό της Ακαδημίας Αθηνών. Αυτή ήταν η φιλική τους συμφωνία: να φύγουν μαζί για σπουδές στο εξωτερικό, όποιος κι αν κέρδιζε την υποτροφία. «Ήταν φίλοι μέχρι τέλους, αλλά τόσο διαφορετικοί», θυμάται η Πέγκυ Ζουμπουλάκη. «Και τσακώνονταν πολύ. Ο Μόραλης ήταν συγκεκριμένος και κοντά στη λεπτομέρεια, ο Νικολάου ήταν αυθόρμητος και ενθουσιώδης. Και μέχρι τέλους, η καθημερινότητά τους στην Αίγινα ήταν κοινή. Και ποιους δεν είχα δει εκεί: τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Μάνο Χατζιδάκι, κι όλη τη γενιά του ’30. Ο Μόραλης δεν ήθελε επισκέψεις. Τους φίλους του τους έβλεπε στο ζαχαροπλαστείο Αιάκειο». Ο παράγων «χρήμα» Για την Πέγκυ Ζουμπουλάκη, η εμπορευματοποίηση της τέχνης άρχισε από τη γενιά του ’60 κι ύστερα. Η τέχνη έγινε prestige symbol, οι τιμές αυξήθηκαν κι όλοι νόμισαν ότι οι γκαλερί ήταν εκείνες που τις ανέβαζαν. «Oι καλλιτέχνες, όμως, είχαν μερίδιο ευθύνης –και βρεθήκαμε πολλές φορές με πλασματικά μεγάλες τιμές και τώρα πολλοί καλλιτέχνες το πληρώνουν. Υπήρχαν καλλιτέχνες που –ανεξαρτήτως του αν άφησαν χρήματα στην γκαλερί ή όχι– εγώ τους εκτιμώ και τους ευχαριστώ, διότι έδειξαν τη δουλειά τους σε μένα. Δεν μιλάω για τη γενιά του ’30, αυτός ήταν ο χρυσός αιώνας της γκαλερί. Αλλά για τους γνωστούς εντός και εκτός Ελλάδας έλληνες καλλιτέχνες όπως: Ψυχοπαίδης, Takis, Chryssa, Pavlos, Μποκόρο, Καρέλλα και πάρα πολλούς άλλους. Υπάρουν και οι πιο νέοι: Ξαγοράρης, Μπίτσικας, Γκανάς, Παπακώστα, Στεφανιδάκη, Πουλαντζά, Αδαμάκη, Γκολέμα, που είναι στην εποπτεία της κόρης μου Δάφνης, η οποία από το 2000 έχει αναλάβει τη διεύθυνση της γκαλερί. Νομίζω ότι αυτά τα παιδιά θα μπορέσουν να κάνουν καριέρα εκτός Ελλάδας, κάτι που έχουν κάνει λίγοι καλλιτέχνες σήμερα».

34 hilton athens

Sunsets on Aegina Peggy Zoumboulaki has fond memories of Aegina, Moralis’ studio and the large group of friends and fellow artists at the home of Nikos Nikolaou. “Moralis owned land on Aegina because Nikolaou had a house there –and the sunsets were glorious. Nikolaou bought the land for Moralis and the house was designed by architect Aris Konstandinidis, who was a wonderful man as well as an important architect. He designed a house where Moralis could live with… and without his last wife, Yianna Vassalou, with whom he did not have much in common. It was, in essence, two houses.”

Nikolaou and Moralis studied together at the Polytechnic University of Athens and mosaics in Rome, with a scholarship from the Athens Academy. They had a friendly agreement to study abroad together, no matter who won the scholarship. “They were friends to the end, but very different,” recalls Peggy Zoumboulaki. “They would often argue. Moralis was practical and detail-oriented, Nikolaou was spontaneous and enthusiastic. They shared their daily routine on Aegina until the end. I saw everyone there: Odysseus Elytis, Manos Hadjidakis and the entire generation of the 30s. Moralis didn’t want visitors.

He would meet his friends at Aiakeio patisserie.”

The “money” factor Peggy Zoumboulaki believes that the commercialisation of art began in the 60s. Art became a symbol of prestige, prices rose and people believed that the galleries were responsible for pushing them up. “The artists, however, were partially responsible –and we often found ourselves with significantly inflated prices, and the artists of today must face the consequences of these actions. There were some artists, regardless if they have made made money for the gallery or not, whom I appreciate and thank, because they chose to share their work with me. I’m not speaking of the generation of the 30s, that was the golden era of the gallery. I'm talking but of Psychopaidis, Takis, Chryssa, Pavlos, Bokoros, Karella and many others. And there is a younger generation as well: Xagoraris, Bitsikas, Ganas, Papakostas, Stefanidakis, Poulantzas, Adamakis and Golemas, under the supervision of my daughter Daphne, who undertook direction of the gallery in 2000. I believe these youngsters can enjoy a career outside Greece, which is very difficult for present day artists.”

©Jean-François Bonhomme. Θερμές ευχαριστίες στην σύζυγο του Jean-François Bonhomme, κυρία Μαρικαίτη Δαρεμά για την ευγενή παραχώρηση των φωτογραφιών.

–θα πω τώρα κάτι ντεμοντέ– αρραβωνιασμένοι. Αυτό που με μαγνήτισε αμέσως ήταν τα χέρια του. Είχε υπέροχα χέρια ο Μόραλης. Και ξαφνικά… ο πάγος έσπασε μέσα σε δευτερόλεπτα. Ήταν τόσο γοητευτικός, άμεσος, έλεγε ανέκδοτα κι αμέσως χανόταν η διαφορά της ηλικίας».