Self-Regulation. Opowieści dla dzieci o tym, jak działać, gdy emocje biorą górę

AGNIESZKA STĄŻKA-GAWRYSIAK dylematki.pl

OPOWIEŚCI DLA DZIECI O TYM, JAK DZIAŁAĆ,

GDY EMOCJE BIORĄ GÓRĘ

Opieka redakcyjna Kamila Biedrońska, Aleksandra Bisztyga Projekt okładki, ilustracje Anna Teodorczyk Fotografia na 4 stronie okładki Grzegorz Kobylarczyk Opracowanie typograficzne, łamanie Dawid Kwoka Adiustacja Aleksandra Smoleń Korekta Judyta Wałęga, Joanna Myśliwiec Copyright © for the Polish edition by SIW Znak sp. z o.o., 2019 Copyright © by Agnieszka Stążka‑Gawrysiak Wszystkie wypowiedzi prof. Stuarta Shankera pochodzą ze strony: www.self‑reg.ca/self‑reg/graphics/

Przeczytaj, co o książce sądzą inni czytelnicy, i oceń ją na lubimyczytać.pl

ISBN 978‑83‑240‑5213‑4

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30‑105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e‑mail: czytelnicy@znak.com.pl Wydanie II, Kraków 2020 Druk i oprawa: Perfekt

AgnieszkA stążkA-gAwrysiAk dylematki.pl

OpOwieści dla dzieci O tym, jak działać,

gdy emOcje biOrą górę

Ilustracje anna teodorczyk

Kraków 2020

Dla moich synรณw, ktรณrzy codziennie uczฤ mnie samoregulacji.

SPIS TREŚCI WSTĘP 7 PODSTAWY SELF‑REG 11

RozdzIał 1:

o dwóch kubkach i o tym, co się dzieje, kiedy dzieciom kończy się paliwo 15 dla rodzica :

Obszar biologiczny 26

RozdzIał 2:

o rozwalonym helikopterze i emocjach, które czasem nami rządzą 33 dla rodzica :

Obszar emocji 44

RozdzIał 3:

o czytaniu, fikaniu nogami i bujanym fotelu 49 dla rodzica :

Obszar poznawczy 56

RozdzIał 4:

o piasku, kaloszach i o tym, że jesteśmy różni 61 dla rodzica :

Obszar społeczny 71

RozdzIał 5:

o tym, że czasem podstawiamy komuś nogę i sami nie wiemy dlaczego 75 dla rodzica :

Obszar prospołeczny 84

RozdzIał 6:

o występie tanecznym, zarażaniu się emocjami i magicznej uspokajającej sztuczce 89 dla rodzica :

Zarażanie się pobudzeniem 100

RozdzIał 7:

o przyjęciu urodzinowym dziadka Henryka 105 dla rodzica :

Indywidualne reakcje na stres 120

WSTĘP Niniejsza książka ma na celu przybliżenie dzie‑ ciom, ich rodzicom i innym opiekunom podstaw Self‑Reg – opartej na badaniach naukowych meto‑ dy, która pozwala lepiej rozumieć stres i zarządzać napięciem oraz energią. Metoda została opraco‑ wana przez prof. Stuarta Shankera, kanadyjskie‑ go eksperta w dziedzinie samoregulacji. Nazwa „Self‑Reg” pochodzi od angielskiego self‑regulation (samoregulacja). Człowiek, który ma wysoko roz‑ winiętą umiejętność samoregulacji, umie wydaj‑ nie uczyć się i pracować, ale też odpoczywać. Dba o swoje zdrowie fizyczne i psychiczne. Często jest spokojny, odczuwa przyjemne emocje (np. radość, zadowolenie) i potrafi łagodnie wyregulować te trudne (np. złość, smutek, żal). Tworzy głębokie, pełne zrozumienia i empatii związki z innymi ludźmi, w tym z własnymi dziećmi.

Ludzie rodzą się bezbronni i w dużej mierze pozbawieni umiejętności samoregulacji. Noworod‑ ki i małe niemowlęta są „regulowane z zewnątrz”, 7

przez rodziców i opiekunów. Małe dzieci stopnio‑ wo uczą się samodzielnie zaspokajać swoje potrze‑ by i zmniejszać lub zwiększać swoje pobudzenie (zob. poniżej) w zależności od sytuacji. Jednak czę‑ sto bywają rozregulowane: płaczą, jęczą, krzyczą, zachowują się agresywnie. Maluchy potrzebują wtedy wsparcia opiekunów, aby odzyskać rów‑ nowagę, ponieważ ich mózgi nie są jeszcze na tyle dojrzałe, aby dzieci mogły zrobić to samodzielnie.

Opowiadania dla dzieci zawarte w tej książce przedstawiają codzienne, obfitujące w napięcia sceny z udziałem dzieci, a także modelowe (zgodne z Self‑Reg) reakcje rodziców i opiekunów na „nie‑ grzeczne” zachowanie dzieci. Te modelowe reakcje są oparte na wynikach badań naukowych, wska‑ zujących, że stres wpływa na ludzki mózg tak, że zestresowany człowiek (czy to dorosły, czy dziec‑ ko) staje się mniej racjonalny, bardziej niecierpli‑ wy i krótkowzroczny, wykazuje mniejszą empa‑ tię, może nawet agresję. Kiedy obciążenie stresem zmniejsza się, człowiek odzyskuje dostęp do całego swojego mózgu, w tym tych jego części, które po‑ magają mu kontrolować swoje zachowanie, my‑ śleć racjonalnie i dokonywać ocen. Człowiek ma wówczas zasoby, aby zachowywać się w sposób akceptowany społecznie. Self‑Reg wykorzystuje 8

tę wiedzę i ma na celu nie natychmiastowe dys‑ cyplinowanie dziecka, lecz w pierwszej kolejności „wyłączenie alarmu” w jego mózgu. Podejście to wyróżnia się więc „łagodnym spojrzeniem” na za‑ chowanie innych osób i swoje własne. Warto pod‑ kreślić, że podejście Self‑Reg jest bardzo odległe od permisywnego („bezstresowego”) wychowania, które nie pomaga dzieciom szanować granic in‑ nych osób. Określenie „bezstresowe wychowanie” jest zresztą błędne, ponieważ taki styl wychowaw‑ czy skutkuje silnym stresem i dziecka, i jego rodzi‑ ców czy opiekunów.

Oczywiście na co dzień trudno sprostać ide‑ ałowi „self‑regowego” czy też regulującego rodzi‑ cielstwa przedstawionemu w tej książce. Życie ro‑ dzica czy opiekuna jest pełne napięcia i często nie ma on wystarczająco dużo energii, aby zastosować wiedzę w praktyce. Jednakże Self‑Reg polega też na łagodności wobec samego siebie i wybaczaniu sobie błędów i potknięć.

Autorka pragnie podziękować Johnowi Hoff‑ manowi z the MEHRIT Centre (TMC) za dogłębne i niezwykle trafne uwagi do wcześniejszej wersji tekstu, dr Susan Hopkins, dyrektor zarządzającej TMC, za wsparcie na początkowym etapie projektu oraz prof. Stuartowi Shankerowi, twórcy metody 9

Self‑Reg, za bezcenną wiedzę i inspirację. Jedno‑ cześnie autorka podkreśla, że książka nie stano‑ wi oficjalnego dokumentu TMC i nie powinna być traktowana jako podręcznik metody Self‑Reg. Czy‑ telnicy zainteresowani metodą mogą dowiedzieć się więcej z książki autorstwa prof. Stuarta Shan‑ kera i Theresy Barker Self‑Reg. Jak pomóc dziecku (i sobie) nie dać się stresowi i żyć pełnią możliwości (Mamania, 2016).

poDStaWy SeLF‑ReG

SamoREgulaCja dotyczy tego, w jaki sposób lu‑ dzie radzą sobie ze stresem, ile energii zużywają i jak skutecznie odbudowują jej zasoby. Efektyw‑ na samoregulacja sprzyja rozwojowi, uczeniu się oraz dobrostanowi emocjonalnemu, społecznemu i fizycznemu. Jednym z aspektów samoregulacji jest uświadamianie sobie swojego stanu pobudze‑ nia (por. poniżej) i sprowadzanie się do tego stanu, który jest najlepszy w danej sytuacji (regulacja w dół lub w górę swojego stanu pobudzenia).

Stany pobuDzenia obejmują zakres od snu i senno‑ ści poprzez niskie pobudzenie, spokój, wysokie po‑ budzenie aż po bardzo wysokie pobudzenie nazy‑ wane stanem walki i ucieczki. Stany pobudzenia charakteryzują się niskimi lub wysokimi pozioma‑ mi: aktywności (fizycznej i umysłowej), świado‑ mości bodźców napływających z ciała i otoczenia, energii (tj. ilości glukozy bezpośrednio dostęp‑ nej dla wewnętrznych układów ludzkiego ciała) 11

i napięcia (tj. fizycznego lub umysłowego odczucia powodowanego przez stres, informującego system nerwowy, że pewne wewnętrzne układy w ciele powinny zostać aktywowane).

StReSoR (w ujęciu Self‑Reg) – wszystko, co spra‑ wia, że ludzki organizm musi spalić dodatkową energię; każdy bodziec, który zakłóca homeostazę, czyli wewnętrzną równowagę organizmu.

Wyróżnia się PIĘć obSzaRóW STRESu I SamoREgulaCjI (w nawiasach podano przykłady stresorów z po‑ szczególnych obszarów): 1) bIologICzny (zaskakujące lub zbyt intensywne bodźce zmysłowe, niewyspanie, głód, ból, nie‑ właściwa dieta, zbyt wysoka lub zbyt niska temperatura otoczenia, zmęczenie, niedobór lub nadmiar ruchu, choroba); 2) EmoCjI (silne emocje, przykre emocje, nowe lub złożone emocje); 3) PoznaWCzy (informacje zbyt abstrakcyjne lub ba‑ zujące na nieznanych pojęciach, informacje zbyt złożone, informacje przekazywane zbyt szybko lub zbyt wolno, wymóg skupienia przez czas zbyt długi w stosunku do możliwości danej osoby); 12

4) SPołECzny (trudne lub niezrozumiałe sytuacje, kon‑ flikty interpersonalne, nieumiejętność „czytania” emocji innych osób, bycie ofiarą lub świadkiem przemocy); 5) PRoSPołECzny (silne emocje innych osób, koniecz‑ ność rezygnacji z własnych potrzeb, konflikt celów lub wartości, poczucie winy, poczucie nie‑ sprawiedliwości).

PIĘć kRokóW mETody SElf ‑REg można wykonywać w dowolnej kolejności: 1) zauważ sygnały stresu i PRzEfoRmułuj zaChoWanIE (tj. zauważ, że osoba zachowująca się źle nie jest zła z natury, lecz jest w danej chwili przeciążo‑ na stresem); 2) zIdEnTyfIkuj STRESoRy w pięciu obszarach; 3) zREdukuj STRES; 4) poświęć chwilę na refleksję i RozWIń SamoŚWIadomoŚć; 5) zREgEnERuj SIĘ: zrób coś, co pomaga ci się uspokoić, odpocząć i odnowić zasoby energii.

rozdział 1

o dwóch kubkach i o tym, co się dzieje, kiedy dzieciom kończy się paliwo

u

aaaaaa! Kuba ziewa podczas kolacji, jakby chciał kogoś połknąć. Jest taki zmęczony!

Ten dzień był pełen wrażeń: razem z mamą,

tatą i Lenką byli na wycieczce rowerowej. Potem w parku linowym Kuba aż trzy razy przeszedł tra‑ sę dla dużych dzieci, choć ma dopiero sześć lat! Te‑ raz trochę bolą go nogi i ramiona, ale to nic. Jest już w piżamie, zaraz umyje zęby i pójdzie spać.

15

Obok Kuby przy stole siedzi Lenka. Trzyma w ręce kanapkę i bardzo powoli, coraz wolniej ją przeżuwa. Chyba zaraz zaśnie. Ona też jest bardzo zmęczona, choć podczas wycieczki rowerowej sie‑ działa w foteliku, zamiast pedałować jak Kuba. No tak, ona ma dopiero trzy lata i jeździ tylko na ro‑ werku biegowym, bardzo powoli.

– Kochanie, zaraz zaśniesz z tą kanapką – mówi czule tata.

– Chcę pić! – mówi słabym głosem Lenka i od‑ kłada kanapkę na talerz.

– Prosisz o picie? Już się robi! – odpowiada weso‑ ło tata. Wstaje od stołu, idzie do kuchni i po chwili wraca z zielonym kubkiem pełnym wody. – Proszę bardzo: zielony, twój ulubiony!

– Ja nie chcę zielonego! Ja chcę różowy! – jęczy Lenka.

16

– To dla ciebie bardzo ważne? – upewnia się tata.

– Tak. Okropnie ważne…

– Skoro tak, to dostaniesz różowy – odpowiada uroczystym głosem tata. Idzie do kuchni po ró‑ żowy kubek, po czym przelewa wodę z zielonego kubka do różowego.

– NIEEEEE!!! – Lenka wydaje z siebie wściekły ryk. – Nie, nie, nie, nie, nie! – Dziewczynka raz po raz uderza piąstkami w stół.

Tata marszczy brwi. Chyba stracił cierpliwość.

– O co ci znów chodzi? – pyta Lenkę niezbyt miło.

Dziewczynka gwałtownie odsuwa swoje krze‑ sło od stołu i osuwa się na podłogę. Głośno płacze.

Mama wzdycha i zgaduje: – Chciałaś nową wodę? Nie z zielonego kubka?

– Tak! – Lenka szlocha. – Nie będę piła wody!

Już nigdy!

Tata przewraca oczami i zajmuje swoje miejsce przy stole. Mama siada na podłodze obok Lenki i mówi do niej bardzo powoli i łagodnie: 18

– Widzę, że jest ci bardzo źle, córeczko. Jesteś chyba smutna i zawiedziona? Chciałaś różowy ku‑ bek i nową wodę.

Lenka nadal płacze, ale zaczyna słuchać. Mama delikatnie masuje plecki dziewczynki, która powoli się uspokaja.

– Co możemy zrobić, żeby było ci trochę le‑ piej? – pyta mama.

– Przytul! – mówi Lenka. Wstaje i rzuca się w ramiona mamy.

19

NAUCZ SWOJE DZIECKO, JAK RADZIĆ SOBIE W TRUDNYCH SYTUACJACH! Razem z przedszkolakami Kubą i Leną poznajcie proste sposoby na uspokojenie się, gdy emocje biorą górę.

SELF-REGULATION. Opowieści dla dzieci… to historie, które mogą się przytrafić każdemu przedszkolakowi (i rodzicowi!): ▪ marudzenie przy kolacji, ▪ spory na placu zabaw, ▪ nagłe wybuchy złości o błahostki.

Razem z Kubą i Leną dzieci poznają lepsze rozwiązania trudnych sytuacji.

Ramki dla rodzica pozwalają zrozumieć podejście oparte na metodzie Self-Reg i ułatwiają korzystanie z niego na co dzień.

Choć rzadko o tym myślimy, dzieci często odczuwają stres. Nowe sytuacje, presja czasu, nagromadzenie bodźców – to wszystko sprawia, że trudno im poradzić sobie z napięciem. Na co dzień nie zdajemy sobie sprawy, że zwykłe dyscyplinowanie uczy dziecko samokontroli, ukrywania swoich emocji i tłumienia potrzeb. Self-Regulation to samoregulacja. Opracowana przez prof. Stuarta Shankera metoda Self-Reg pozwala opanować nadmierny stres i zlikwidować przyczynę złego samopoczucia, a nie tylko powstrzymać samo zachowanie, które z niego wynika. Dzięki niej mądrze wesprzesz swoje dziecko.

AGNIESZKA STĄŻKA-GAWRYSIAK Coach, coach kryzysowy, mentorka, facylitatorka metody Self-Reg przeszkolona w kanadyjskim The MEHRIT Centre, autorka bloga dylematki.pl. Prywatnie — wysoko wrażliwa osoba i mama trzech synów.

Wspiera inne wrażliwe osoby na drodze do życia bez nadmiernego

Cena 39,99 zł

stresu i złości.