My, właściciele Teksasu. Reportaże z PRL-u

AMERICAN DREAM PO POLSKU

Małgorzata Szejnert opowiada o sklepowych z Supersamu, robotnikach z Ursusa, głównym architekcie „wyspy szczęścia” i wielu innych zwyczajnych niezwyczajnych bohaterach PRL-u. Snuje historie o marzeniach i ambicjach, codziennych zmaganiach i ciężkiej pracy. Dziennikarka przedstawia ludzi, którzy nie rezygnowali ze swoich dążeń nawet w najmniej sprzyjających okolicznościach. Z niepozornych wydarzeń i drobnych sytuacji kreśli wielowymiarową panoramę PRL-u.

MAŁGORZATA

W latach 70. kawałek Teksasu mógł trafić w polskie ręce.

W oczekiwaniu na spadek po bohaterze poległym w Ameryce „za wolność naszą i waszą” przyszło nam budować Teksas na miarę swoich możliwości, po tej stronie żelaznej kurtyny.

MAŁGORZATA

My, właściciele Teksasu przyłapuje na gorącym uczynku polską rzeczywistość poprzedniej epoki, bez współczesnych ocen i stereotypów. Czy tamtej rzeczywistości bliżej do Misia, Przesłuchania czy Człowieka z marmuru?

Czytane dzisiaj, reportaże Małgorzaty Szejnert przynoszą zaskakujące odpowiedzi.

Małgorzata Szejnert – dziennikarka, przez prawie piętnaście lat szefowa działu reportażu w „Gazecie Wyborczej”. Autorka wielu książek, jest laureatką Nagrody Mediów Publicznych COGITO, dwukrotną finalistką Nagrody Literackiej Nike, była nominowana do Nagrody Literackiej Gdynia i Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus.

W Znaku ukazały się: Czarny ogród (2007), Wyspa klucz (2009), Dom żółwia. Zanzibar (2011) oraz Śród żywych duchów (2012).

Cena detal. 39,90 zł

Reportaże z PRL-u WSTĘP

MARIUSZ SZCZYGIEŁ

MAŁGORZATA

WSTĘP

MARIUSZ SZCZYGIEŁ

Reportaże z PRL-u WYDAWNICTWO ZNAK KRAKÓW 2013

Jak okradałem Małgorzatę Szejnert

1.

Małgorzata Szejnert ma to do siebie, że niektóre wypowiadane przez nią zdania kamienieją.

Wiele takich kamyków stało się częścią pewnego fundamentu.

Niewzruszonego do dziś. Otóż przez ponad dwadzieścia lat stworzyły one fundament moich poglądów na reportaż. Niektóre z jej zdań tak bezczelnie sobie przywłaszczyłem, że od lat prezentuję je jako swoje, bez podawania źródła.

Uważam, że czas się z Małgorzatą rozliczyć i oddać co cesarskie cesarzowej.

2.

Istnieją ludzie (nie jest ich niestety wielu, a ci nieliczni zostają na przykład księdzem Tischnerem) o właściwościach kropli uspokajających. W chwili zamętu potrafią powiedzieć coś takiego, co sprawia, że niepewność nagle czuje się pewnością, a zagubiony odnajduje siebie.

5

Właściwość takich kropli posiada Małgorzata. Weźmy jej pewien pogląd, który powtarzam jak mantrę na spotkaniach autorskich od Oleśnicy po Paryż: „Ludzie zawsze będą chcieli czytać o innych ludziach”.

Ukradłem jej to zdanie jeszcze w latach dziewięćdziesiątych i powtarzam je z upodobaniem, ustnie oraz pisemnie. Szczególnie powtarzam ostatnio, kiedy mówi się, że reportaż w polskiej prasie upada.

Niedawno wypowiedziałem je na spotkaniu autorskim, kiedy prowadząca narzekała, że internet niszczy prasę, prasa dobija ambitne dziennikarstwo, e-czytniki zabijają książki, aplikacje w ifonach wypierają tradycyjne przeglądarki i tak dalej. – Jakie szanse na przeżycie ma w tym zamęcie reportaż, a zwłaszcza polski reportaż literacki? – spytała.

– Nic mu nie zagraża – odparłem. – Owszem, gazety mają coraz mniej pieniędzy na pogłębiony, a więc kosztowny reportaż. Ale dzięki temu reporterzy prasowi piszą coraz więcej książek. Każda niesprzyjająca okoliczność może być szansą na coś nowego. Jeśli trzeba, nauczymy się pisać reportaże na ifony, bo medium w ogóle nie jest ważne. Reportaż zawsze się obroni i nie zagrażają mu żadne rewolucje technologiczne.

– A skąd pan to wie? – spytała prowadząca.

Powinienem powiedzieć, że od Małgorzaty Szejnert, ale ponieważ już jej zdanie od dawna miałem ukryte w kieszeni płaszcza, powiedziałem: – Bo ludzie zawsze będą chcieli czytać o innych ludziach. Ta potrzeba nie zaginie, dopóki jesteśmy istotami społecznymi.

Prowadząca się uspokoiła, publiczność pokiwała ze zrozumieniem głowami.

Następne zdanie z Małgorzaty, które mam ukryte w tylnej kieszeni spodni, dotyczy sytuacji reportażu w komunizmie: „Skoro nie można było pisać o ogóle, pisano o szczególe”.

Nie można było pisać o samym systemie, więc pisano o jego cząstkach. Reporterzy musieli nauczyć się pisać tak, żeby przechytrzyć 6

cenzora, być uczciwym wobec czytelnika i móc sobie samym spojrzeć w oczy (w lustrze oczywiście). Ponieważ wtedy w Polsce wszystko czytało się między wierszami, polski reportaż był o tym, o czym był, ale i o czymś jeszcze. Czytelnik szukał w nim drugiego dna, czasem znajdował siódme.

Reporterzy mówili czytelnikom to, czego nie mówiła literatura.

Byli mistrzami w tym, co pisali, ale jednocześnie w tym, czego nie napisali.

Dobrze się stało, że po książkach Łapa w łapę Barbary N. Łopieńskiej i Spokojne niedzielne popołudnie Hanny Krall (współczesnych kompilacjach najlepszych ich „tekstów z siódmym dnem” z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych) dostajemy teraz „the best of Małgorzata Szejnert” w postaci tej książki. Składa się ona z wybranych przez autorkę i wydawnictwo tekstów z dwu zbiorów: Ulica z latarnią (1977), I niespokojnie, tu i tam (1980), oraz najlepszych tekstów, jakie autorka pisała dla legendarnego już dziś wydawnictwa „Ekspres Reporterów”.

3.

Chciałbym, żeby przeczytali Państwo teraz uważnie fragment wstępu samej Małgorzaty Szejnert do pierwszego wydania Ulicy z latarnią. Pisze w nim, do czego potrzebny był w tamtych czasach reporter. Jeśli dobrze wczytamy się w zdania sprzed trzydziestu pięciu lat, poczujemy, ile jest tam rzeczy niedopowiedzianych. „Zdaję sobie sprawę z niebezpieczeństw owego małego realizmu, a jednak w nim tkwię. Piszę od lat o powszedniości, zajmuję się sprawami powtarzalnymi, bez dramaturgii i fabuły. Sensacja interesowałaby mnie o tyle, o ile dałoby się ją popsuć, rozmienić na elementy drobne, oswoić, poszarzyć.

Skąd to zamiłowanie do ustawiania się w kolejce za strawą powszednią, a raczej nie tyle zamiłowanie, ile przeświadczenie, że 7

jest to właściwa platforma widokowa nie na zawsze, ale na dzisiaj i chyba jeszcze na trochę? Nieraz się zastanawiałam, skąd to się bierze, dlaczego ta kolejka reporterów za faktem raczej razowym niż pszennym tak się wydłuża. Widocznie nas tutaj potrzeba. Zajmujemy miejsce w tym samym ogonku co większość ludzi, dla których piszemy”.

4.

Czytanie tekstów z tego tomu i odszyfrowywanie, czego reporterka „nie napisała, pisząc”, może być ciekawą ucztą. To zapis życia w społeczeństwie, które zmusza człowieka do kompromisu ze wszystkim. To zapis życia w państwie, gdzie im więcej konformizmu, tym więcej komfortu.

Oto pan Stolarek – podczas eksperymentu polegającego na tym, że grupa dzieci z domu dziecka wybiera z grupy dorosłych przyszłych rodziców, okazuje się człowiekiem konfliktowym. „Konfliktowy? – pyta reporterka. – Więc lepszy jest ojciec, który ze wszystkimi w zgodzie?” I słyszy w odpowiedzi: „Pan Stolarek wymaga od ludzi, żeby postępowali sprawiedliwie w sposób bezwzględny, a życie jest, niestety, bardziej skomplikowane. Dzieci mogą ponosić koszty takiej postawy”.

Oto pani Zosia – sprzedawczyni z warszawskiego Supersamu, która pracuje „na tradycji”, bowiem Supersam miał być całościowo samoobsługowy, ale niestety pewnych wędlin i mięsa ludzie nie mogli brać sami do ręki, bo kończyło się to dramatami, w związku z czym wprowadzono, wbrew postulowanej nowoczesności, tradycyjną ladę. I na nią mówi się tradycja. Pani Zosia z tradycji jest więc u szczytu zmęczenia i zwierza się, że najgorsze jest czekanie. „Kiedy ludzie nie biorą tego, co jest, ale stoją za lepszą dostawą.

Tego nie mogę wytrzymać, nie mogę. Jadąc rano do pracy, aż mam kurcze brzucha”.

8

Oto ogrodnik prywaciarz spod Łodzi – o nazwisku Dziomdziora, budzący emocje bogacz, który ponoć lata prywatnym samolotem i lokuje w obrazach Picassa – oznajmia, że wchodzi w strelicje, zaś z palmy będzie się wycofywał. „Myśmy rozpoczęli po wojnie polskie palmiarstwo. I zapotrzebowanie na palmy ciągle trwa. W nowym budownictwie zaraz za telewizorem idzie fikus i ja nawet chciałem pójść ludziom na rękę, wyhodować minifikus, taki w sam raz – co i prestiż daje, i mieści się jakoś. Specjalizacja jest jednak konieczna dzisiaj i ja idę na cięte”. „Palma, która mieści się jakoś i prestiż daje…” – te reportaże to także zapis PRL-u z jego małymi tęsknotami. Jak zauważył w 1978 roku jeden z recenzentów, przedmiotem penetracji reporterki Szejnert nie jest żadne zdarzenie szczególne.

I dlatego – dodam – te teksty mogą być dla nas dzisiaj fascynujące.

5.

Dzięki czasom „realnego socjalizmu”, a w reportażu „małego realizmu” wagi nabrał szczegół – i tak już zostało. O nim Małgorzata wypowiedziała się (2001) tak zajmująco, że natychmiast ukryłem tę wypowiedź w wewnętrznej kieszeni marynarki: „Od lat zajmuję się reportażem i wiem, że nie ma reportażu bez szczegółu. Bez szczegółu nie da się opisać ani bohatera, ani wydarzenia. Bywa, że reportaż dawno już wyrzucono na makulaturę razem z gazetą, a jednak ciągle jeszcze coś z tego tekstu za nami chodzi – to szczegół. Tak samo z literaturą i sztuką. Pamiętamy fotografię płuc pani Chauchat, przewrócony wózek na schodach odeskich, ręce z listem, perłę na wadze. Szczegół służy nam po to, byśmy lepiej rozumieli świat i siebie samych. Jest na miarę człowieka, ma kształt, można go zobaczyć, jeśli nie w rzeczywistości, to w wyobraźni. Można za jego pośrednictwem nawiązać kontakt 9

z kimś, kto także go widzi. Szczegół wspomaga naszą pamięć, stanowi dla niej rodzaj rusztowania, umieszcza nas w przestrzeni i w czasie. Josif Brodski w szkicu W półtora pokoju poświęconym pamięci swoich rodziców pisze z żalem, że pamięć jest zdrajczynią, bo zawiera tylko szczegóły, a nie cały obraz – »rzec by można – jedynie najwspanialsze fragmenty spektaklu«”.

Ile razy powtarzałem studentom to ukradzione zdanie: „Szczegół jest rusztowaniem dla pamięci”…

6.

Dziś, dzięki tej książce, czytam reportaż Małgorzaty z 1969 roku o ukrytej twarzy stołówki przyzakładowej. Gdzie w ciasnocie i bez podstawowych norm bhp przygotowuje się posiłki dla czternastu tysięcy robotników. Gdzie „nasza kierowniczka na przykład jest osobą dużą, postawną, a urzęduje w kantorku półtora metra na trzy, razem z dwiema pracownicami. Z początku było jej duszno, a teraz dobrze”.

Niby pamiętam cały ten fascynujący zapis wyznań kucharek, bo przeczytałem go przed chwilą, ale już wiem, że za jakiś czas mi się zamaże. Jednak dopóki się da, dokładnie będę pamiętał z niego jedno zdanie i powtórzę je przy różnych okazjach.

To zdanie, które chyba mówi o tym, dlaczego komuna nie zredukowała jednak życia Polaków do komfortu i konformizmu. A może tłumaczy też zupełnie inne rzeczy? Prawdopodobnie w żadnej błyskotliwej rozmowie nie będzie możliwości, żeby wyjaśniać towarzystwu, że to z reportażu Szejnert… o zakładowej stołówce… na czternaście tysięcy… pod tytułem Zjadacze chleba, nie anioły…

Przyjdzie mi pewnie to zdanie ukraść jak zwykle, bo nie będzie innego wyjścia. Otóż: „Towarzysz Ogonowski słusznie powiada, że mentalność ludzka jest bez granic!”.

10

Przyznają Państwo, że pyszne?

I to jest też najlepsze podsumowanie reporterskich historii Małgorzaty z tej książki. A dlatego, że mentalność ludzka jest bez granic, my, spadkobiercy Szejnert oraz jej pokolenia reporterów, wciąż mamy o czym pisać.

7.

W zapomnianej dziś, a dla mnie, jako nastolatka, kultowej książce Marka Millera Reporterów sposób na życie (1983), którą poświęcił dziesięciu najbardziej znanym reporterom lat siedemdziesiątych, jest rozdział o Małgorzacie. Wyznała tam między innymi: „Mówiąc cynicznie, trzyma nas przy tym zawodzie to, że już nic innego robić nie umiemy”.

Minęło trzydzieści lat. Czytając i jej ostatnie bestsellery, i pierwsze znaczące teksty zamieszczone w tej książce, możemy stwierdzić jedno: Małgorzata Szejnert właściwie zawsze świetnie nie umiała nic innego robić.

Mariusz Szczygieł

Część 1

Restituta nasza powszednia 1974

W sobotę, 1 września 1951 roku, ukazał się pierwszy numer „Gazety Białostockiej”.

Czterdzieści osiem razy powtórzono w nim słowo „walka”. Tkacze z Zakładów Przemysłu Wełnianego im. Sierżana zamiast 85,65 procent tkanin pierwszego gatunku wyprodukowanych w roku 1949, w roku 1950, dzięki takim pracownikom jak przewijarka Maria Sokólska, uzyskali 96,91 procent tkanin pierwszej jakości i w a l k ę prowadzą nadal.

Trzydzieści sześć razy przywołano przymiotnik „nowy”. Przed Jagódką stoi otworem n o w e, lepsze życie.

Siedemnaście razy skorzystano ze słowa „współzawodnictwo”.

Od dłuższego czasu pracownicy GS w Boćkach zwracają się do kierownika spółdzielni o wprowadzenie w s p ó ł z a w o d n i c t w a pracy w ich placówce handlowej. Niestety, kierownik spółdzielni, ob. Wacław Łukomski, nie chce poprzeć inicjatywy pracowników. Stanowisko ob. Łukomskiego pracownicy uważają za biurokratyczny wybryk.

Korespondentka z Bociek, Wiera Kuźmicka.

Jedenaście razy występuje w numerze słowo „radość”. W słonecznym dniu 7 rocznicy Manifestu PKWN podczas defilady na placu Dzierżyńskiego spotkałem po raz pierwszy Leszka Lisowskiego.

15

Siedział na ramionach ojca – kolejarza. Kipiał wprost r a d o ś c i ą…

Szczęśliwy rówieśnik Manifestu.

Dziewięć razy użyto słowo „bojownik”. O wrażeniach z berlińskiego Zlotu Młodych B o j o w n i k ó w o Pokój mówią delegaci województwa białostockiego: Tadeusz Dorożko, student Akademii Medycznej w Białymstoku, Piotr Karpiuk, wiceprzewodniczący Komitetu Wojewódzkiego ZMP w Białymstoku, i Mikołaj Onacik, przewodniczący Komitetu Powiatowego ZMP w Bielsku.

Dwa razy posłużono się słowem „bohater”. B o h a t e r a m i naszych czasów stają się tacy ludzie, jak Konrad Cybik, grupowy w spółdzielni produkcyjnej w Deniskach w powiecie bielskim, przodownik pracy mający za sobą już w tym roku 267 dniówek obrachunkowych, Maria Jabłońska ze spółdzielni produkcyjnej w Dobromilu, posiadająca już 302 dniówki obrachunkowe, Wacław Jarguc, traktorzysta z PGR Dojlidy wyrabiający przeciętnie 150 procent normy, Edward Sierko, rolnik ze wsi Barszczewo powiatu białostockiego, osiągający z jednego ha 23,3 q pszenicy, Leon Jarosiuk, murarz Zjednoczenia Budownictwa Miejskiego…

Pierwszy numer „Gazety Białostockiej” zawierał około sześciu i pół tysiąca wierszy druku. Cztery tysiące wierszy, a więc ponad dwie trzecie zawartości dziennika, poświęcono wiadomościom z województwa i jego stolicy. Cieszono się, że wszystkie szkoły w okręgu wyremontowano w terminie i że procent szkół o jednym nauczycielu zmalał z 43 do 30. Martwiono się, że GS w Filipowie źle zaopatruje rolników w nawozy sztuczne, że zapomniano o elektryfikacji wsi Nowoberezowo, że wyjeżdżając z Hajnówki w kierunku osady Dolne, można się zabić na mostku, że na dworcu w Łomży pracuje tylko jedna kasa, pod którą straszny tłok w dni targowe. Zawiadamiano o capstrzyku na stadionie w Zwierzyńcu, informowano, że w kinie Ton idzie film Uczennica I a, podawano telefon redakcji: 614, drukowano pierwszy odcinek powieści Michała Maklarskiego Przyczajony wróg: Naprzeciw Nikonowa w głębokim fotelu siedział starszy lejtnant Kisielew, wysoki blondyn o postawie sportowca…

16

– Proszę, niech pani siądzie, a może do pani mówić towarzyszko?

Bo my, Sokólscy, po większej części jesteśmy fabryczne i partyjne.

Z załogi Sierżana w partii jest co piąty.

Pani patrzy na te święte figury i myśli, jak ona może być partyjna z tym świętym kącikiem. W tej alkówce moja matka leżała chora przez osiem lat i te figury są dla mnie świętością. Nie wyrzucę ich nigdy i towarzysze, jak byli z komitetu, żeby mnie zabrać do dekoracji, powiedzieli – a niech one sobie stoją.

A jak pani do mnie trafiła? Pewnie w fabryce pokazali przez okno – o, w tym białym domku, nad jeziorem, koło budki z piwem, tam Sokólska mieszka. U mnie gość o każdej porze mile widziany, zawsze mam podłogę zaciągniętą, w kuchni pozmywane.

Za tym mieszkaniem wprost przepadam. Siedem nas tu z rodziny żyło w tym pokoiku, tylko ja zostałam. Ja panienka jestem.

Te lauferki, te makatki, firaneczki, wszystko mój haft albo szydełko, a w szafie pod każdą półeczką mam falbankę w holenderskie wiatraczki. Widzę, że pani na te sukienki się przygląda. Stara niby jestem, ale do starych mód nie przekonam się. Ja uznaję biały kołnierzyk, modny krój i żeby sukienka za długa nie była.

Na chwileczkę panią przepraszam, tylko ten list z fabryki otworzę.

Piszą, że będzie wycieczka rencistów do Łomży. Ale po co mnie jechać do Łomży? Poczekam na wycieczkę do Warszawy, to sobie miniaturkę kupię.

Przecież ja pani do tej pory nie pokazałam. Chociaż szafę otwierałam. O, tutaj leży między poszewkami. Wszystkie krochmalone, farbkowane. O, tutaj powinien być. Nie ma? Pewnie między prześcieradła wcisłam. Jest. Tych różnych pudełeczków to ja mam.

Piękny, prawda? Tylko na jednym ramionku porcelanka odłupała się troszkę. Dobry krzyżyk, chlebowy.

Jak mnie mieli jego dawać, to pomylili się i zaprosili personalną od Sierżana. Już ceremonia się odprawia, dopiero widzą, że nie ta 17

osoba przyszła. Lecą po mnie, towarzyszko, mówią, ubierajcie się ładnie, tylko szybko, szybko, jak potraficie. Dobrze, że umalowana już byłam, bardzo nie lubię, jak ludzie rano zaniechane są. Zajechaliśmy, a tu na schodach witają, patrzcie, mówią, kto idzie, no – myślę – jednak mnie całe miasto pamięta!

Z tą kadrową tak wyszło, bo ona też jest Sokólska, ale nie krewna.

Z rodziny naszej pracował u Sierżana mój brat Władek. Pierwszego dnia po wojnie poszedł do fabryki i odgrzebywał z gruzu spalone folusze. On mnie zwerbował do roboty, wtedy ludzi do pracy zbierało się po domach i na Rynku Siennym. Został dyrektorem zakładów i dostał Polonię Restitutę jeszcze przede mną.

Z dzieci Władka córka jest nauczycielką, ona też u Sierżana pracowała kiedyś. Jeden syn jest pułkownikiem w Sopocie, ten to harmonię orderów ma. A drugi syn też pracował u Sierżana, ale przeszedł na rentę chorobową.

Nasza siostra Marysia też do emerytury pracowała u Sierżana jako prządka. Jej syn jest doktorem, pracuje na Akademii Medycznej jako uczony.

Rodzina, żeby mi pomagać, nie pomaga, bo nie potrzebuję. Ja im jeszcze pomogę. Pranie zrobię. W naszym domu wodociągu nie ma, składali my podanie, ale komisja powiedziała, że domy idą pod rozwalenie. Biorę bieliznę do walizki i jadę do rodziny do bloków.

Im wypiorę i sobie. Firanki rozepnę, bo oni ramy do rozpinania mają. Resztę wykręcę, do worka plastykowego zawinę i z powrotem samochodem zabiorę. Miejskim samochodem, pasażerskim.

Bardzo lubię pracować, bardzo lubię. Zawsze lubiałam. Wszędzie mnie wołali. Ach, jak mnie nie ciężko pracowało się. Dla nas pieniądz ważny nie był. Pierwsza wypłata po wojnie była sto złotych: dwadzieścia na związek, dwadzieścia na żołnierzy, sześćdziesiąt na życie, a i to niepotrzebne było, bo co trzeba – na kartki dawali. Ja z pracy przyjdę, mamusia przy furtce czeka, obiad zjem i znowu lecę. Ludzi gromadzę i idziem na pole sadzić ziemniaki, kapustę, dla zakładowej stołówki. I zabawy robilimy. Czułam się 18

dyrektorem po prostu, chociaż nieupoważniona byłam. Dzisiaj ludziom ciężej pracować, o zarobku więcej myślą.

I przeżywalimy razem. Wtedy, jak podziemni zamordowali dyrektora Sierżana. To był luty czterdziestego szóstego roku. Mróz, gruda. Ale przemówień na cmentarzu już nie pamiętam. I Sierżana słabo pamiętam. Ani młody, ani stary. Średni. Ani wysoki, ani niski…

Mówiła mi jedna pani z dyrekcji, że ta nazwa – Białostockie Zakłady Przemysłu Wełnianego imienia dyrektora Józefa Sierżana – dzisiaj nieporęczna jest. Przyjezdni pytają, co to był za sierżant.

I na papierach reklamowych dużo miejsca zajmuje…

Przez całe życie mieszkam tu, koło fabryki. Idę do rzeźnika, patrzę na jesionki w kolejce, ta kratka, ta pepita z naszych krosien zeszła. Stare krosna mamy jeszcze od Sokoła i Zylberfeniga, a może od Szapiry albo Szpiro Jagłoma, albo od Borynbauma. A teraz pójdą na złom, będą nowe, lekkie, francuskie. Mój domek pójdzie pod rozwalenie, a fabrykę przeniosą w inne miejsce. Zbudują całkiem nową przy augustowskiej szosie.

Ale my wszystko jedno, pozbieramy się. My się nie rozwiążem, bo my, renciści fabryczne, bardzo mocno trzymamy się, my fabrykę dogonimy, gdzie by nie poszła.

– Dzień dobry. Czy pani Jagódka?

– Tak. – Przed Jagódką stoi otworem…

– … nowe, lepsze życie. Kto pani jest?

– Jestem dziennikarką. A pani? Dentystką?

– Nauczycielką.

– Odnalazłam panią przez biuro ewidencji ludności. Znałam z „Gazety Białostockiej” pani rok urodzenia – 1944, pani imię – Maria, nazwisko panieńskie Filipczuk, imię ojca – Kazimierz.

– Ja ten artykulik z gazety umiem prawie na pamięć. Zaraz go wyciągnę. Ależ w tej bieliźniarce bałagan. Magda, Agnieszka, taka koperta tu była. Tu były mamusi pamiątki.

19

– Widzi pani, takie czorty dwa mam. I w szkole jeszcze sto dwadzieścia. Mam trzy klasy szóste i jedną siódmą. Uczę matematyki.

Jak zrobię klasówkę, trudno zeszyty do domu zadźwigać.

Właściwie dlaczego ja się pani pokazuję taka potargana? Przepraszam na momencik. W peruce lepiej człowiek wygląda, nie?

Zaraz zrobię herbaty, a mąż, jak skoczy po piasek do akwarium, bo obiecał dziewczynkom, to nam przyniesie ciasteczek. My tu mamy jeden sklep na tym wielkim osiedlu.

Mąż pracuje w drogownictwie. Tak sobie średnio zarobi. Ja mam tylko studium nauczycielskie i pensji dwa i pół. Przez parę lat musieliśmy trzymać gosposię do dzieci, strasznie to nas zjadło. Jak wpłacę na książeczkę mieszkaniową dla Agnisi i książeczkę systematycznego oszczędzania dla obu, to już dla nas nie odłożę nic.

Na urlop jeździmy do rodziny w Lubelskie. Za granicę to sobie pozwolimy za cztery, pięć lat. I to też nie z Orbisem. Wczoraj idę koło ratusza i widzę plakat: Sylwester w Alpach – osiemnaście tysięcy, święta w Hiszpanii – dwadzieścia cztery!

Ciągle myślę o studiach. Ale jak studiować? Nie mam tych sił co tata. Tata był przed wojną bezrobotny, po wojnie został prostym robotnikiem, potem awansował na tkacza, pracował na dwóch krosnach, przodował. Objął pracę nauczyciela zawodu w technikum włókienniczym, ale chociaż go bardzo szanowali, koniecznie chciał mieć dyplom. No i dwa lata temu zrobił eksternistycznie studium nauczycielskie. Bardzo był dumny, że się zrównał z dziećmi, bo siostra też uczy.

Ja jestem strasznie zaorana. Teraz jeszcze uniwersytet dla rodziców będę prowadzić, no, ale za to czterysta złotych wleci.

Jeszcze kiedyś nauczyciel mógł skorzystać z przychodni poza kolejką. A teraz? Ludzie rozszarpią.

Na święto nauczyciela to nam po jednym bilecie dają na akademię. Mam iść bez męża? I tak dobrze, bo dawniej tośmy te bilety losowali.

20

Jednak zawodu nie zmieniłabym nigdy. Wtedy powiedziałam dziennikarzowi z „Gazety”, że chcę zostać dentystką. No, ale miałam siedem lat, odmieniło mi się.

Później też o mnie pisali w gazecie. Byłam u Bieruta na choince noworocznej. Kiedyś prezydent zapraszał prymusów. Miałam same piątki, więc mnie wybrali. Człowiek w tym wieku jedzie do Warszawy, nocuje w hotelu „Polonia”, a potem go witają w Belwederze. Tego się nie zapomina.

Pracuję tu, w Białymstoku, w szkolnictwie już dziesięć lat i nie zetknęłam się z tym, żeby naszym dzieciom robiono takie zaszczyty, a proszę mi wierzyć, dzieciom są zaszczyty potrzebne.

– Moje nazwisko Lasecki. Ale ja od niedawna piastuję stanowisko prezesa boćkowskiej spółdzielni. Kolega Paweł Olszewski, obecny kierownik sekcji handlowej, prowadził GS w Boćkach przez dwadzieścia lat. Zaraz go spytamy, czy pamięta tego Łukomskiego.

– Przecież, że pamiętam. A toż on, Łukomski, dopiero co na pogrzebie brata tu był. Jego matka boćkowska. Aj, to był gość ostry, gorący. Wykształcony. Zaraz po wojnie, a on gimnazjum miał. Krótko prezesował. Coś do niego przyczepili się. Klucze cisnął i przedsiębiorstwo własne założył. Wozów ogumiania. A teraz w Szczecinie mieszka. Powodzi mu się całkiem, chociaż nie pracuje. On mnie do pracy przyjmował, kiedy my tylko parę sklepy mieli i to pożydowskich. Po towar jeździli rowerami do Bielska.

Zboże trzymali w przedszkolu albo w areszcie.

Areszt tu był niczegowaty, bo tu straszne walki były z bandami. Jednego dnia dziewięciu milicjantów zamordowali na boćkowskim posterunku. Nawet tego, co żonę w ciąży osłaniał, zabili.

Teraz mamy wudet, sklepów szesnaście, magazyny, mechaniczną piekarnię trzytonową, nowoczesną gospodynię i wypożyczalnię sprzętu domowego. Kosmetyki nie ma, chociaż jest wielkie zainteresowanie, ale ślusarstwo mamy.

21

To, że prezes musi jeździć do Milejczyc po cegłę dziurawkę i po belki, bo prezes domek sobie stawia, to fakt. Zaopatrzenie budowlane jest słabe.

Członków GS ma dzisiaj mniej, ale dawniej chciałeś kupić liter nafty, musiałeś się zapisać. Teraz kandydat raczej musi się u nas prosić na członka. Łukomski GS rozkręcał. Nasza księgowa, Kuźmicka, też jest weteranka. Pani Wiero, tu o Łukomskim mowa.

– O Łukomskim? Pamiętam, jak go obsmarowałam w gazecie.

Ach, jak on mnie koty pogonił! Powiedziałam sobie: – Trudno, korespondentką nie będę więcej. Przepraszam państwa, ale bardzo się śpieszę. Nie, do sądu już nie chodzę, ławnictwa się zrzekłam.

Jak oskarżony płakał, to i ja, a dla ławnika płakać nie wypada. Zostałam tylko przy kuratorstwie. Pilnuję Władka Tymoszewicza, żeby mi wpłatę alimentów przynosił do wglądu. I opiekuństwo społeczne prowadzę. Mamy podopiecznych dwanaście, sprzątamy im w ramach niewidzialnej ręki, chociaż w zasadzie to ona jest widzialna.

Co się dzieje z Leszkiem, tak jak Maria Jagódka rówieśnikiem Manifestu Lipcowego?

Biuro ewidencji ludności nic o nim nie wie. Znaleziono Lisowskiego szewca, ale Leona i urodzonego w roku 1933. Znaleziono jeszcze paru innych Lisowskich i jednego w kartotece „zgony”, ale żaden nie pasował.

Tadeusza Dorożki też nie było w spisach. Nic dziwnego, „Gazeta Białostocka” popełniła omyłkę, bo nazwisko pisze się: Doroszko.

A poza tym dawny Tadeusz Mieczysław używa dziś przede wszystkim drugiego imienia, przed którym stawia: doc. dr.

Mając dwadzieścia osiem lat, został dyrektorem Wojewódzkiego Szpitala Ginekologiczno-Położniczego w Białymstoku. Mając trzydzieści trzy lata – szefem wojewódzkiego wydziału zdrowia. Mając 22

czterdzieści jeden lat, wrócił na uczelnię, na której studiował, objąć Katedrę Organizacji Ochrony Zdrowia.

Docent szuka w biurku papierosów. Szuflada brzęczy metalicznie, jakby kto potrząsał skarbonką.

– Co pan tam chowa?

– Mieliśmy właśnie inaugurację roku akademickiego. Nasz nowy rektor, a zarazem kolega – zaczął tu studiować trzy lata po mnie – prosił nas, byśmy przyszli przy odznaczeniach. Oczywiście nie na tej kusej marynarce je wieszałem, lecz na todze.

– A ta marynarka jest taka, jakby pan przedkładał kondycję studencką nad profesorską.

– Ja studentom zazdroszczę. Wszystkiego im zazdroszczę.

Niech pani tu przyjdzie wieczorem, zobaczy, jak ten pałac wynurza się z mroku. Myśmy jeszcze studiowali w gruzach. Mieszkało się w salach po czterdzieści osób. Dzieliło się podręcznik na czworo.

Ramiona pisaków aparatury kontrolnej robiło się ze ździebeł słomy podniesionej na Siennym Rynku. Na wycieczki się jeździło do Suwałk. A dziś oni sami za psi pieniądz z Almaturem do Włoch jadą.

Pepegi się nosiło przez cztery sezony. Ale przede wszystkim myśmy wprzęgnięci byli w program studiów jak w kierat. A oni już mogą wybierać, iść tam, gdzie ich zainteresowania pociągną.

– Ale oni też panu zazdroszczą.

– Czego, na miły Bóg? Stabilizacji?

– Że rektor Kielanowski zapraszał was, studentów, do gospody ludowej na obiady i zamieniał te obiady w dyskusję o życiu. Że profesor Sławiński wyznaczał wam egzaminy w parku o piątej rano, bo lubił w towarzystwie słuchać śpiewu ptaków.

– Oni o tym wiedzą? Tyle lat minęło.

– Wiedzą.

O Piotra Karpiuka nie musiałam pytać. Nazwisko znane jest w kraju.

Były delegat na berliński zjazd młodzieży jest pierwszym sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego Partii w Lublinie.

23

Mikołaj Onacik kieruje Państwowymi Zakładami Zbożowymi w Bielsku.

– Już tu jedenaście lat wołkiem zbożowym siedzę. Czy mam swoje funkcje społeczne wyliczać? Członkiem komisji rolnej przy Komitecie Powiatowym PZPR jestem bez przerwy, prezesem rady nadzorczej PZGS, w klubie oficerów rezerwy udzielam się sporo.

Przepraszam, bo rolnik z Sierakowizny przywiózł próbki pszenicy i jęczmienia, chce wiedzieć, ile dostanie, żeby potem, jak mówią, dzioba nie rozdziawić. – Pokaż, bracie, te buteleczki. Za pszenicę dobra cena będzie, jęczmień trochę czystszy mógłby być.

Jak tu przyszedłem, skupowaliśmy zboża niecałych dwadzieścia ton. Teraz przekraczamy siedemdziesiąt. To wydajność tak wzrosła. Zaraz po wojnie była rozpaczliwa – siedem kwintali czterech zbóż z hektara. Dziś – dwadzieścia dwa z górą.

Zmechanizowaliśmy zakłady. Mamy transportery, suszarnie, rampy. Wagi dziesiętne i wózki japonki poszły w kąt. Ale z magazynami tragedia. Skup przekracza pięciokrotnie ich pojemność.

Musimy mieć elewator. Szybko! A minister się jeszcze nie wypowiedział.

Kółka rolnicze dały nam w tym roku trzy i pół tysiąca ton czterech zbóż, a miały dać tylko dwa tysiące dwieście ton. Bo przeszli na system zbiorów czterobrygadowy. Idą całym sprzętem, brygada remontowa za nimi, kierownictwo czuwa, ani popić nie idzie, ani ukraść.

Ta zdezelowana syrenka, którą widać przez okno, to moja. Dojeżdżam nią z domu. Mieszkam we wsi Augustowo. Mam tam rodzinną chałupkę, moją rówieśniczkę. Mieszkam tam z żoną i młodszą córką, bo starsza na politechnice w Warszawie, i z babunią osiemdziesięciotrzyletnią. Jedyną dużą izbę przedzieliliśmy na dwie, mamy gaz z butli i lodóweczkę, pralkę i telewizor.

A co ja bym w mieście robił? W papuciach siedział? Albo może pod budkę z piwem szedł?

24

Wracam z Bielska, wdziewam gumiaki i idę w pole. W tym roku zdałem zboża trzy tony, trzydzieści kwintali z hektara. Żyto miałem złote, dankowskie. Zakontraktowałem u siebie w zakładach i wywiązałem się. Jeszcze z nadwyżką zdałem i za każdy dodatkowy kwintal wziąłem pięćdziesiąt złotych dopłaty.

Nawozy kupiłem oczywiście, bo mnie przecież nie wykupić nie uchodzi. Zresztą inwentarza nie mam. Konika trzymać – to by na takiej małej gospodarce darmozjad był.

Chodźmy po zakładach, powącha pani, jak świeże zboże pachnie.

Od szosy Białystok – Bielsko odgałęzia się droga do wsi Deniski.

Na początku twarda i wyboista, z każdym metrem bardziej się rozlewa, mięknie i mlaska. Jej kolor szary, martwy, żwirowy przechodzi w ciepły brąz gliny i gnoju. Od tej drogi, jak od pnia jodły, odgałęziają się zielone ramiona – ukośne pasy podwórek porośniętych lśniącą, wyszczypaną trawą. W załomie każdej gałęzi i brązowego pnia tkwi szare gniazdo – drewniany dom licowany drobnymi deseczkami. Schludny, skromny, ale i ozdobny; nad oknami bielą się wycięte laubzegą drewniane koronki – cacki.

Pod każdym szarym gniazdem leżą złote jaja – dynie. Każde gniazdo otulone jest złotym woalem – jesiennymi koronami brzóz.

Dom Konrada Cybika zamknięty. U krańca podwórka – otwarte wrota stodoły. W głębokim wąwozie piętrzącej się słomy radzą nad czymś, oglądając słomiane powrósło, kobieta i chłop.

– Czy tu mieszka Konrad Cybik? To pan?

Mężczyzna milczy. Kobieta jest smagła, pełna, z delikatnym meszkiem nad wargami.

– Mąż umarł. W sześćdziesiątym szóstym szpień mu w nogę wlazł. Szpień do krów wiązania. Daj szmatki, mówi, przewiążę, tak dała. On zaraz do koni poszedł, boso, jak był. My koni własnych mieli, już byli na własnym, bo spółdzielnia dawno rozwiązała się. Mija czas, chyba z miesiąc będzie, jemu w gardle dusi. Mówi do mnie, zwij lekarza, bo ja do miasta nie dojadę już. Przychodzi 25

doktor, pyta, czy było przebicie. Mówim, że nie było. A on, że było musowo. Tak my przypomnieli sobie.

Jak on umarł i ze szpitala jego wydali, ja jego nogę oglądała. Nic znać nie było, tylko strupek maciuńki, maciuńki. Na tężec nie ma ratunku, chyba krew przetaczać, ale on stary był, sześćdziesiąt lat, czy staremu przetoczą? I przez głupstwo takie przepadł chłop.

– Zawsze śmierć przyczyny szuka – odzywa się mężczyzna.

Spółdzielnia produkcyjna w Dobromilu przetrwała. Widać już z daleka ogromną nową oborę. Wchodzę bocznym wejściem przez boks, w którym bielą się i niebieszczą czechosłowackie centryfugi. Suchy, nosaty chłop czyści korytko wodopoju.

– Przewodniczący? – Ło dzie ło! Wskazuje długim ramieniem, że znajdę przewodniczącego w świetlicy, gdzie i biuro się mieści.

A świetlica stoi nad drogą – ło dzie ło!

Przewodniczący wyjechał do Siemiatycz, praktykantka nic nie wie, ale sąsiadka, która przybiegła na plotki, wie wszystko o Marii Jabłońskiej. Że robotna była, że krzyż dostała, że jej synowa to by tyle dniówek nie wyrobiła co stara, o nie, ale stara już teraz niewładna, bo ją baran przetrącił, żeby to własny, a to cudzy. I na rencie w domu siedzi, i nogą chroma. I taka przezroczysta jak papierek. A domek, w którym mieszka – niezdrowy. Bo jak spółdzielnia, dawno temu, dawała swoim materiały z rozbiórki na budowę, to Jabłońskim się dostało drewno z obory, nieobsuszone. A syn Jabłońskiej jest w spółdzielni traktorzystą i motor Jawę ma. Teraz spółdzielnia będzie blok mieszkalny budować, to on mógłby się zapisać. Ale stara Jabłońska mówi, że się prędzej do Bielska przeniesie, na cmentarz, bo tam najbliżej z pochówkiem.

Rzeczywiście jawa stoi w sieni. A Maria Jabłońska siedzi w kuchni przy oknie. Wielki piec kuchenny jeszcze zimny. Leży pod nim szufla napełniona popiołem, a na płycie czernieją puste sagany.

Kuchnia pełna jest dzieci, które przysiadły na ławie, bo już się zwiedziały, że ktoś idzie do babci. Tupie w podłogę dwanaście 26

nóżek w gumiakach, lśnią sopelki pod sześcioma ciekawymi nosami.

Pytam Marię Jabłońską o zdrowie i czy dostała dobrą emeryturę.

Na pierwsze pytanie ręką tylko macha. A emerytura nie najgorsza, wystarczy.

– Czy spółdzielnia ma dużo emerytów?

– Tylko ja jedna. Był drugi, to umarł.

– A przewodniczący czasem do pani zajrzy? Zapyta, co słychać?

– Przewodniczący? – Babcia podnosi oczy bezgranicznie zdumione. – A toż ja dla niego cudza. My nie krewne ani powinowate.

– Czy oni nie mogliby pani samochodem do lekarza wozić?

Pewnie pani stała opieka potrzebna.

– Syn mnie jawą zawiezie – mówi Maria Jabłońska. – Ja za jego wezmę się i tak powoli wlazę.

Z krawędzi ławy, spod pieca, rozlega się ryk, jak tylko sześciolatek ryczeć potrafi.

– Rysiu, Rysiu, a cóż ty tak rozdarł się?

Teraz już cała dziecięca galeria zawodzi. A najstarsza dziewczynka wyjaśnia: – Jak Rysio ma nie płakać, kiedy babcia płacze?

Wielkie porządne gospodarstwo. Betonowe podwórze. Przecina je urzędnik z teczką pod pachą.

– Czy to jest pegeer w Dojlidach?

– Tu już pegeeru nie ma. Od dawna jest zamiast niego Państwowe Przedsiębiorstwo Ogrodnicze.

– Czy pan słyszał takie nazwisko: Jarguc Wacław, traktorzysta?

– Nie… Ale zaraz zapytamy dziadka Sienkiewicza. O tej porze budka przy browarze jeszcze zamknięta, dziadzio trzeźwy umysł ma, wszystko nam powie. On kiedyś dyrektorem był tego pegeeru, a teraz stróżuje.

Dziadek wyciąga papierosy z kieszeni fufajki. – Ja o żadnym Jargucu nie słyszał…

27

Zapala. – Oj, jaka ta pogoda w tym roku szkodliwa. Dawniej nie takie pogody bywały.

O Jargucu nie słyszał. Ale Jurguć Wacław, taki był. Nie żyje.

Nieszczęśliwie po ciemku szedł, pokaleczył się, i tak po chłopie.

Tęgi chłop był, chowany… A wdowa jego tam mieszka.

Domek długi, czworaczny, z ogródkiem. W kuchni biały kredens i kwiaty z plastyku. Nad drzwiami ikonostasik rodzinnych fotografii. Przy stole senna dziewczyna troskliwie wklepuje krem w ładne policzki.

– Mamusia zaraz przyjdzie. Tylko że zaraz w pole goni, ziemniaki kopać u księdza. Pani o ojca chodzi? Do gazety? Niech pani poczeka, uprzedzę mamę, przecież ona zaraz płakać będzie, że to jeszcze pamiętają ludzie. Aż z Warszawy pamiętają…

Matka szuka chustki, zapomniała, że już nie ma na sobie fartucha, ale spodnie brezentowe do roboty.

– Pani wybaczy, że bałagan taki, ale my imieniny mieli, całą noc wojowali i czasu jeszcze nie było pozmywać. Kawy pani zrobim, zaraz, Jadziu, tortu daj, tego kremowego, a może lepszy z czekolady, szklaneczkę wyciąg, przecież my jeszcze mamy wina butelkę, bardzo dobre wino, córka w gastronomii pracuje, to wszyscy o to wino pytają, calabres.

Nieładnie gościa w kuchni przyjmować, ale w pokoju młodsza córka odpoczywa, ona od paru lat słabuje na zdrowiu, tak się strasznie ojcem przejęła, bo przy niej umarł.

Czy to pani pisała ten artykuł Marzenie Jurgucia? Nie? Jedna korespondentka spotkała go na polu i porozmawiała z nim tak, niby nic, a potem my w gazecie artykuł znaleźli. To marzenie było o motocyklu.

Zabili nam jego. Z wypłatą do domu szedł, napadli, potłukli, pieniądze zabrali. Nawet dokumenty od jego zasługi przepadli.

Już nie wyzdrowiał.

Jadziu, gdzie ta jego zasługa leży? Trzeba pani pokazać. Tylko pudełeczko się popsuło, bo człowiek często zagląda, ludziom pokazuje, zużyło się.

28

Proszę pić, wino nie zaszkodzi, co innego wódka. Pokażę pani fotografie. O, to moja córeczka do ślubu. Suknia cała koronkowa na atłasowym spodzie. A tu jej mieszkanie, domek mają własny.

Na wersalce z misiem Basia siedzi, moja wnusia.

Drzwi otwiera Sierkowa, wysoka, godna, w chustce ciasno zawiązanej na głowie.

– Mąż na gumno poszedł.

– W takim małym domku mieszkacie? Myślałam, że was w pięknej willi zastanę.

– My by dawno willę mieli, biedy nie mamy. Zbóż plon jest przyzwoity i ziemniaki w tym roku zebrali przed wszystkimi, suchych mamy, ślicznych. Koń nasz silny jak traktor. Gumno nowe postawili i stodołę postawili, ale już ciasna. Rozprzestrzenienia nie mamy, bo nam ustanowili wspólne władanie z męża siostrą, co nam się tu wpakowała po wojnie. Teraz sprawa w sądzie. Jak wspólne władanie obalą, gospodarka inaczej pójdzie.

Dom nowy postawim, drewno już mamy na wiązanie dachowe.

Syn nam pomoże. Wrócił z wojska i z nami zostanie. W wojsku przeszedł przeszkolenie rolnicze. Chce gospodarzyć.

Chodźmy na gumno. Co mąż powie, że ja z panią sama gadam.

Tylko kran dokręcę. Ciut kapi. Wodociąg my założyli pierwsi na całą wieś. I mamy już prąd trójfazowy.

Gospodarki nam nie zazdroszczą, teraz wielu lepszą ma. Syna nam zazdroszczą.

Leona Jarosiuka nie udało mi się odnaleźć.

W roku 1974 trzydziestu procent szkół w województwie nie wyremontowano w terminie, mimo że kuratorium ma dziś na te remonty sto milionów złotych, a wtedy – w roku 1951 – nie miało i trzech. Szkół o jednym nauczycielu jest w tym roku ponad pięćdziesiąt procent i kuratorium jest z tego zadowolone; małe szkoły 29

blisko małego dziecka stanowią właściwe uzupełnienie szkół zbiorczych. GS w Filipowie martwi się, jak pozbyć się zapasów superfosfatu pylistego i jak sprostać zamówieniom na superfosfat granulowany 46-procentowy. Wieś Nowoberezowo najeżona jest antenami telewizyjnymi z drabinką na drugi program; zainstalowano w niej sto czterdzieści liczników jednofazowych i trzydzieści trzy trójfazowe. Na dworcu w Łomży pracuje tylko jedno okienko, ale kasjerka Zdzisława Kalista utrzymuje, że nawet w dni targowe nie ma przed nim kolejek, bo do Łomży wygodniej autobusem. Mostek przy wyjeździe z Hajnówki w kierunku wsi Dolne trzyma się mocno, leżą na nim pryzmy piachu do kolejnego remontu. Od kiedy zbudowano stadion dożynkowy, stary stadion w Zwierzyńcu jest mniej używany. A jeśli odbywają się na nim imprezy, mieszkańcy sąsiednich bloków, zamiast oglądać widowisko z ciągle tej samej, przedwojennej drewnianej trybuny, patrzą sobie z okien. W kinie Ton, wyremontowanym wspaniale przez prywatną firmę Konstantego Woźniewskiego, idzie film francuski Zawieszeni na drzewie.

Telefon „Gazety Białostockiej” zmienił się na 20935; w roku 1951 miasto miało niewiele ponad tysiąc telefonów, dziś ma ich z górą dziesięć tysięcy. Powieść w odcinkach, zamieszczana w „Gazecie” nosi tytuł Karawan w pasy, autor Ross Macdonald: Niech pan zatelefonuje do biura szeryfa w Redwood City – przerwałem mu krótko…

Dzisiejszy numer „Gazety Białostockiej”, z 2 października 1974 roku, liczy osiem stron, tak jak pierwszy jej numer sprzed dwudziestu trzech lat. Ponieważ format dziennika się zwiększył, więc na tych ośmiu kolumnach mieści się ponad dziesięć tysięcy wierszy druku.

Trzy tysiące dwieście wierszy, a więc niespełna jedną trzecią zawartości, poświęcono województwu i jego stolicy.

Słowo „walka” użyte zostało w numerze tylko jeden raz, w notatce o manifestacji mas pracujących Lizbony.

Słowo „nowy” wykorzystano sześć razy.

30

Słów „współzawodnictwo”, „radość” i „bojownik” nie ma wcale.

Są za to słowa „rywalizacja”, „dyskoteka” i „rekordzista”.

Dwa razy posłużono się słowem „bohaterski” – w informacji przypominającej epizod drugiej wojny światowej.

Najczęściej używanym słowem, występującym w „Gazecie” sześćdziesiąt siedem razy, jest „praca”.

Spis treści

Mariusz Szczygieł, Jak okradałem Małgorzatę Szejnert . . . . .

5

Część 1 Restituta nasza powszednia [1974] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Na samie i na tradycji [1977] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Zjadacze chleba, nie anioły [1969] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Codziennie [1973] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Część 2 Ulica z latarnią [1975] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Próba Galatei [1977] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I niespokojnie tu i tam [1978] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jeśli się odnajdziemy, to cudownie [1979] . . . . . . . . . . . . . . .

79 89 101 121

Część 3 Tęsknota za starą sieczkarnią [1977] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Raczej o Cyterze [1977] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Róża i strelicja [1976] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ozdobić życie [1975] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

173 199 219 233

406

Część 4 Całe życie w Pomygaczach [1978] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Którędy na orle gniazdo [1979] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wieś jak ziarenko [1976] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kraków nieznany [1978] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

My, właściciele Teksasu [1977] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

243 275 305 327 365

Spis i źródła ilustracji zamieszczonych w książce . . . . . . . . . 403

AMERICAN DREAM PO POLSKU

Małgorzata Szejnert opowiada o sklepowych z Supersamu, robotnikach z Ursusa, głównym architekcie „wyspy szczęścia” i wielu innych zwyczajnych niezwyczajnych bohaterach PRL-u. Snuje historie o marzeniach i ambicjach, codziennych zmaganiach i ciężkiej pracy. Dziennikarka przedstawia ludzi, którzy nie rezygnowali ze swoich dążeń nawet w najmniej sprzyjających okolicznościach. Z niepozornych wydarzeń i drobnych sytuacji kreśli wielowymiarową panoramę PRL-u.

MAŁGORZATA

W latach 70. kawałek Teksasu mógł trafić w polskie ręce.

W oczekiwaniu na spadek po bohaterze poległym w Ameryce „za wolność naszą i waszą” przyszło nam budować Teksas na miarę swoich możliwości, po tej stronie żelaznej kurtyny.

MAŁGORZATA

My, właściciele Teksasu przyłapuje na gorącym uczynku polską rzeczywistość poprzedniej epoki, bez współczesnych ocen i stereotypów. Czy tamtej rzeczywistości bliżej do Misia, Przesłuchania czy Człowieka z marmuru?

Czytane dzisiaj, reportaże Małgorzaty Szejnert przynoszą zaskakujące odpowiedzi.

Małgorzata Szejnert – dziennikarka, przez prawie piętnaście lat szefowa działu reportażu w „Gazecie Wyborczej”. Autorka wielu książek, jest laureatką Nagrody Mediów Publicznych COGITO, dwukrotną finalistką Nagrody Literackiej Nike, była nominowana do Nagrody Literackiej Gdynia i Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus.

W Znaku ukazały się: Czarny ogród (2007), Wyspa klucz (2009), Dom żółwia. Zanzibar (2011) oraz Śród żywych duchów (2012).

Cena detal. 39,90 zł

Reportaże z PRL-u WSTĘP

MARIUSZ SZCZYGIEŁ