Rozdział 1. Dla pieniędzy wszystko – Edward Gola „Rudy Antoni” (1908–1941) / Edward Adolf Metzger „Ketling” (1906–1941

ROZDZIAŁ 1 Dla pieniędzy wszystko

Edward Gola „Rudy Antoni” (1908–1941) Edward Adolf Metzger „Ketling” (1906–1941)

Dzieje początków konspiracji dają podstawę do wysnucia wniosku, że zajęcie Polski przez okupanta sowieckiego i niemieckiego spowodowało samorzutne powstanie grup oporu, których cel stanowiło wyzwolenie kraju. W dyskusji historycznej często podnosi się, że Polacy, z uwagi na doświadczenia walk z zaborcami, byli dobrze przygotowani do prowadzenia podziemnej walki. Niestety jest to teza nie do końca zgodna z prawdą. Nie ulega wątpliwości, że podwaliny pod powstające organizacje konspiracyjne dały głębokie poczucie patriotyzmu oraz deklaracja walki z wrogiem. Niestety organizatorzy nierzadko „z otwartymi rękoma” przyjmowali osoby bez należytego zweryfikowania. Weryfikacja była wprawdzie ograniczona warunkami konspiracji, ale nie wykluczona.

Oprócz tego konspiratorzy początkowo nie doceniali zdolności kontrwywiadowczych okupantów. Doskonałymi przykładami braku odpowiedniego sprawdzenia są postacie Edwarda Goli oraz Edwarda Adolfa

Metzgera, których działania w szeregach lwowskiej konspiracji w istocie wyzute były z patriotyzmu, a inspirowane myślą o zabezpieczeniu własnego bytu materialnego.

Edward Gola urodził się 2 listopada 1908 r. w Lipie (pow. dobromilski, woj. lwowskie). Jego ojcem był Józef Gola, wachmistrz żandarmerii austriackiej, zaś matką Julia (z domu Legowicz). Miał brata

Wincentego i trzy siostry: Helenę, Stanisławę i Annę1. Do 10. roku życia

1 Ankieta aresztowanego Edwarda Goli, 1 III 1940 r., w: Polska i Ukraina w latach trzydziestych–czterdziestych XX wieku: nieznane dokumenty z archiwów służb, t. I,

uczył się w domu. W latach 1918–1922 uczęszczał do gimnazjum. W 1922 r. rozpoczął naukę w I Korpusie Kadetów we Lwowie. Tam poznał Edwarda Metzgera. W 1926 r. ukończył szkołę w stopniu kaprala podchorążego z 17. lokatą na 56 osób zdających2 . Następnie Golę odkomenderowano na trzymiesięczny kurs utylitarny do Szkoły Podchorążych Piechoty w Warszawie. Po kursie zdał egzamin do Oficerskiej Szkoły Marynarki Wojennej w Gdyni. Pierwsza strona życiorysu Edwarda Goli z jego zeznań złożonych przed śledczymi W ramach szkoły odbywał m.in. rejsy po krajach euroNKWD pejskich. Był jednak postacią dość awanturniczą, bowiem – jak sam wspominał – szkoły nie ukończył z powodu „złego” zachowania”3. Zwolnienie stanowiło następstwo udziału w 1928 r. w awanturze w jednym z portów duńskich. Sprawa musiała być poważna, skoro skutkowała zwolnieniem dyscyplinarnym z marynarki wojennej. Gola został przeniesiony do Oficerskiej Szkoły Inżynierii w Warszawie. Za znieważenie oficera pozbawiono go stopnia kaprala podchorążego i zwolniono. Stamtąd trafił do 6 Pułku Saperów w Przemyślu. W czasie, gdy odbywał służbę wojskową, jego ojciec odszedł na emeryturę. Rodzina zamieszkała w Mościskach, gdzie matka była właścicielką połowy

Polskie podziemie 1939–1941. Lwów-Kołomyja-Stryj-Złoczów, tłum. M.M. Motyl-Blińczykow, M. Słoń-Nowaczek, I. Diedow, red. nauk. Z. Gajowniczek i in.,

Warszawa–Kijów 1998 [dalej: Lwów-Kołomyja-Stryj-Złoczów], s. 775. 2 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie [dalej: AIPN], BU, 177/12,

Osobiste zeznania Goli Edwarda, 9 III 1940 r. [dalej: Zeznania Goli, 9 III 1940 r.], k. 59; Księga pamięci kadetów II Rzeczypospolitej, zespół aut. J. Wodzyński i in.,

Warszawa 2001, s. 15. 3 AIPN, BU, 177/12, Zeznania Goli, 9 III 1940 r., k. 59.

domu i posiadała 1,5 morgi ziemi uprawnej. Edward służył w wojsku do 15 sierpnia 1929 r., a następnie został przeniesiony do rezerwy. Powrócił do rodziny. Podjął pracę jako urzędnik w organach skarbowych. Od 7 lutego do 30 września 1930 r. pracował na stanowisku praktykanta administracyjnego II kategorii XI stopnia służbowego w Urzędzie Skarbowych Podatków i Opłat Skarbowych w Mościskach4. 1 października 1930 r. przeniesiono go do II Urzędu Skarbowych Podatków i Opłat Skarbowych w Drohobyczu, gdzie pracował na stanowisku praktykanta II kategorii. Tam zdał egzamin dla urzędników administracyjnych II kategorii5 .

Wkrótce jego niespokojny charakter znowu dał o sobie znać. W styczniu 1933 r. został zwolniony z pracy „za złe zachowanie poza służbą”. Według Goli właściwym powodem zwolnienia było to, że pozostawał w złych stosunkach z „tamtejszą Tajną Policją”. W 1932 r. ożenił się w Drohobyczu z Janiną (z domu Kratel). Zamieszkali w Mościskach. Okazało się jednak, że rodzina Goli nie jest w stanie ich utrzymać. Nie wiadomo, jak układało się pożycie małżonków, ale Janina wróciła do swojej rodziny do Drohobycza, zaś Edward został na miejscu. Po jakimś czasie się rozwiedli. W Mościskach nie mógł otrzymać żadnej posady urzędowej, co było spowodowane zatargami z policją6 .

Z racji literackich zdolności zarabiał jako autor nowelek i felietonów. Współpracował z „Ilustrowanym Kurierem Codziennym”, „Polską Zbrojną”, „Morzem”, „Areną” i „Wiadomościami Literackimi”. Utwory publikował pod własnym nazwiskiem, a w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” także pod pseudonimem „Ergun”. W 1937 r. w czasopiśmie „Polska Zbrojna” ukazała się podzielona na siedem odcinków nowela Goli zatytułowana Generał Lu Czeng. Nadto w 1937 r. wydrukowano zbiór jego nowel pt. Wykolejeńcy7 .

4 „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Skarbu” nr 16, 7 VI 1930 r., s. 468; AIPN,

BU, 177/12, Zeznania Goli, 9 III 1940 r., k. 59–60. 5 „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Skarbu” nr 5, 20 II 1931 r., s. 82; AIPN, BU, 177/12, Zeznania Goli, 9 III 1940 r., k. 60. 6 AIPN, BU, 177/12, Zeznania Goli, 9 III 1940 r., k. 60; Protokół przesłuchania

Edwarda Goli, 17–20 III 1940 r. [dalej: Przesłuchanie Goli, 17–20 III 1940 r.], w: Lwów-Kołomyja-Stryj-Złoczów, s. 777. 7 AIPN, BU, 177/12, Zeznania Goli, 9 III 1940 r., k. 60; „Polska Zbrojna”, 17 IX 1937 r., s. 8; „Polska Zbrojna”, 18 IX 1937 r., s. 8.

Analiza utworu o gen. Lu Czengu wskazuje, że Gola miał lekki styl pisania i potrafił zainteresować czytelnika. W 1937 r., poszukując pracy, wyjechał do Warszawy na zaproszenie kolegi z Korpusu Kadetów we Lwowie, Edwarda Siemka8, u którego zamieszkał. Na początku 1938 r. Gola spotkał w stolicy kolejnego kolegę z Korpusu Kadetów, Jana Nagórskiego9, pełniącego funkcję kierownika biura Zarządu Głównego Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich. Była to organizacja działająca na Kresach Wschodnich w latach 1933–1939. Do jej zadań należało zespolenie ziem wschodnich z resztą państwa, dbanie o ich rozwój społeczny, gospodarczy i kulturalny, a także ich polonizacja, poprzez działalność społeczną, propagandową, naukową i wydawniczą. Towarzystwo popierało turystykę, aby mieszkańcy innych terenów Polski poznali Kresy Wschodnie oraz tamtejszą ludność. Zarząd zasięgiem działania obejmował województwa: wileńskie, nowogródzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie, stanisławowskie i część powiatów białostockiego, lwowskiego i przemyskiego10. Dzięki Nagórskiemu Golę zatrudniono w charakterze sekretarza Zarządu Okręgu Towarzystwa w Tarnopolu. Pracował tam do kwietnia 1939 r., kiedy na własną prośbę został przeniesiony do oddziału w Warszawie11. W ten sposób dotrwał do końca lata 1939 r. Pod koniec sierpnia z uwagi na ogłoszoną mobilizację Gola zgłosił się do 4 Batalionu Saperów w Przemyślu. Jednostka spełniała zadania mobilizacyjne, a następnie ją rozwiązano. Golę przydzielono wówczas do 41 kompanii marszowej utworzonej w II rzucie mobilizacji powszechnej. W bitwie pod Przemyślem kompania została rozbita w walce

8 Płk sap. Edward Siemek, ur. 5 IX 1906 r. Ukończył Korpus Kadetów nr 1 we

Lwowie w 1926 r. Wykładowca Szkoły Podchorążych Saperów w Warszawie. 19 III 1939 r. otrzymał awans do stopnia kapitana w korpusie saperów. W czasie wojny polsko-niemieckiej w 1939 r. dowódca 1 komp. 3 bsap 3 ppleg z Zamościa, zob. AIPN, BU, 177/12, Zeznania Goli, 9 III 1940 r., k. 61; Księga pamięci kadetów…, s. 332; R. Rybka, K. Stepan, Awanse oficerskie w Wojsku Polskim, 1935–1939, Warszawa 2021, s. 554. 9 Por. art. Jan Nagórski, ur. 26 VII 1907 r. Ukończył Korpus Kadetów nr 1 we

Lwowie w 1926 r., a następnie Oficerską Szkołę Artylerii w Toruniu. Później służył w 6 dak w Stanisławowie, zob. Księga pamięci kadetów…, s. 271. 10 „Rocznik Ziem Wschodnich i Kalendarz na 1937 r.”, Warszawa 1936, s. 1;

Towarzystwo Rozwoju Ziem Wschodnich, slownikpolskiejmodernizacji.pl, dostęp: 15 VIII 2018 r., zob. także: M. Kacprzak, Towarzystwo Rozwoju Ziem Wschodnich 1933–1939, Łódź 2005. 11 AIPN, BU, 177/12, Zeznania Goli, 9 III 1940 r., k. 61.

Pierwsza część noweli Edwarda Goli pt. Generał Lu-Czeng opublikowana w „Polsce Zbrojnej” 17 września 1937 r.

z Niemcami. Jej resztki przedzierały się w kierunku Sambora, a następnie, wobec oporu niemieckiego, w stronę Lwowa. W okolicach Strawczan oddział, w którym był Gola, liczący 34 żołnierzy, uległ rozbrojeniu. Edward wraz z kpr. Władysławem Stetkiewiczem trafił do obozu jeńców w Zimnej Wodzie koło Lwowa. Zdołali zbiec i na jakiś czas znaleźli schronienie u gospodarzy we wsi Konopnica12 .

We wczesnych godzinach popołudniowych 22 września dowódca obrony Lwowa gen. Władysław Langner poddał miasto wojskom sowieckim13. Tego samego dnia Gola przybył tam i zamieszkał u ciotki Marii Łaskawskiej przy ul. Zadwórzańskiej 85. Przez jakiś czas był na

12 B. Szyprowski, Sąd Kapturowy przy Komendzie Głównej Związku Walki Zbrojnej w Warszawie (sierpień 1940 r.–listopad 1941 r.). Podziemie w walce ze zdrajcami

Rzeczypospolitej, Warszawa 2016, s. 219; AIPN, BU, 177/12, Zeznania Goli, 9 III 1940 r., k. 62; Przesłuchanie Goli, 17–20 III 1940 r., w: Lwów-Kołomyja-Stryj-Złoczów, s. 777. Gola w przesłuchaniu podał nazwę Komornica. Wsi o takiej nazwie pod Lwowem nie było. Znajdowała się tam Konopnica, która jest położona na zachód od Zimnej Wody. Prawdopodobnie Gola podczas zeznań pomylił nazwę, zob. Mapa Bóbrki, pas 50, słup 38, skala 1:100 000, Wojskowy

Instytut Geograficzny, Warszawa 1925. 13 Protokół ogłoszenia o przekazaniu miasta Lwowa wojskom sowieckim 22 IX 1939 r., w: J. Węgierski, Lwów pod okupacją sowiecką 1939–1941, Warszawa 1991, s. 332; G. Mazur, J. Skwara, J. Węgierski, Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa 1 IX 1939–5 II 1946, Kraków 2007, s. 59–60.

utrzymaniu krewnych14. Edward nie miał perspektyw pracy w mieście obleganym przez tłumy uciekinierów. Stamtąd prawdopodobnie wyjechał do Białegostoku, gdzie zajmował się przemycaniem towarów i ludzi przez granicę sowiecko-niemiecką15 .

Po jakimś czasie wrócił do Lwowa, gdzie spotkał kolejnego kolegę z Korpusu Kadetów, Władysława Nowosielskiego16. Ten zaproponował mu przedostanie się na Węgry przez zieloną granicę, a Gola na to przystał. Członkowie wyprawy uzyskali przepustki węgierskie w Konsulacie Honorowym Węgier przy ul. Akademickiej 17 we Lwowie. Konsul zastrzegł, że może je wydać jedynie oficerom Wojska Polskiego. Gola nie miał stopnia oficerskiego, ale Nowosielski, który miał legitymację służbową z wojska, zaświadczył, że Edward jest oficerem w stopniu porucznika. Łącznie na stronę węgierską miało przejść z nimi pięć osób, w tym inżynier Bülow z Państwowej Wytwórni Prochu w Pionkach. Pociągiem dojechali do Delatyna, skąd następnego dnia pieszo poszli w kierunku Długiej Połoniny. Ich plany pokrzyżował śnieg, który zasypał ścieżki umożliwiające im orientację w terenie. To zmusiło ich do zejścia do gajówki Dobroszanka. Tam zostali zatrzymani przez Sowietów i przewiezieni do Nadwórnej. Wypuszczono ich po kilkudniowym pobycie w milicyjnym areszcie. Grupa się rozstała. Gola z Bülowem wrócili do Lwowa17 .

Wówczas Edward, który po zatrzymaniu w Nadwórnej podał swoje prawdziwe nazwisko, zaczął posługiwać się imieniem i nazwiskiem Kazimierz Pesz. Zamieszkał u Cecylii Śliwińskiej przy ul. Zadwórzańskiej 22. Najpierw utrzymywał się z pieniędzy, które dał mu Bülow,

14 AIPN, BU, 177/12, Zeznania Goli, 9 III 1940 r., k. 62; Przesłuchanie Goli, 17–20 III 1940 r., w: Lwów-Kołomyja-Stryj-Złoczów, s. 777. 15 AAN, AK, 203/IX-2, Notatka dotycząca Edwarda Goli, b.d., k. 44; AAN, AK, 203/IX-2, Pismo [Kazimierza Broczynera] „Kazimierza” pt. Grupa Sokołowskiego-Dobrowolskiego [dalej: Pismo „Kazimierza”], b.d., k. 176. 16 Władysław Nowosielski, ur. 24 V 1906 r. Ukończył Korpus Kadetów nr 1 we

Lwowie w 1926 r. We wrześniu 1939 r. brał udział w obronie Lwowa. W 1939 r. aresztowany przy próbie przekroczenia granicy węgierskiej i osadzony w Potwilu na Ukrainie. Wkrótce zwolniony powrócił do Lwowa. W Kołomyi wstąpił do

ZWZ, a po 22 VII 1941 r. przeniósł się do Tarnowa. Żołnierz 16 pp AK, zob.

Księga pamięci kadetów…, s. 279. 17 Przesłuchanie Goli, 17–20 III 1940 r., w: Lwów-Kołomyja-Stryj-Złoczów, s. 779.

Panorama Lwowa

gdy odjeżdżał do Warszawy. W listopadzie, gdy zabrakło funduszy, Gola vel Pesz stawił się ponownie w węgierskim konsulacie, gdzie oświadczył, że wrócił z Węgier. W trakcie rozmowy z konsulem niejako w tajemnicy przedstawił się jako wysłannik polskiej organizacji konspiracyjnej na Węgry i poprosił o wystawienie nowej przepustki. Konsul chętnie to uczynił i zaznaczył, że zgłasza się do niego wielu młodych mężczyzn, którzy w ten sam sposób chcą opuścić Lwów, idąc na Węgry. Zaproponował Goli, aby z tego grona zabrał ze sobą wybranych przez niego „bardziej wartościowych” ludzi. Edward zgodził się, żądając, aby w zamian za to konsul wystawiał dla niego tyle przepustek, ile będzie potrzebował. Jego prośba została spełniona. Po odebraniu partii przepustek nie kontaktował się z konsulem przez pewien okres, przez który miał rzekomo przebywać na Węgrzech, a następnie znowu zgłaszał się po odbiór nowych dokumentów. Gola nie zamierzał ponownie opuszczać Lwowa. Spotkał się z około 20 mężczyznami wskazanymi przez konsula, ale gdy im przedstawił rzekome trudności w przejściu granicy (wnikliwa kontrola, patrole strzelające z broni maszynowej do ludzi, którzy zamierzali nielegalnie przekroczyć granicę), zrezygnowali z wyprawy. Dokumenty węgierskie sprzedawał po 50 zł za sztukę. W trakcie tych działań poznał

kilka osób chcących podjąć działalność konspiracyjną, w tym Bartosza Szumowskiego „Bartka”18 i Zygmunta Patolskiego19 .

Po zajęciu Lwowa przez wojska sowieckie społeczeństwo polskie, uznawszy, że kraj znajduje się we władaniu dwóch wrogów: niemieckiego i sowieckiego, natychmiast podjęło samorzutne działania w celu odzyskania niepodległości. Zaczęła się ukazywać prasa konspiracyjna, w której przedrukowywano informacje radiowe. We Lwowie stacjonowała też spora grupa oficerów Wojska Polskiego, którzy nie zdołali przedostać się na Węgry lub powrócili do domów po walkach we wrześniu 1939 r.20 Od 1 października w szpitalu przy ul. Kurkowej we Lwowie przebywał gen. Władysław Anders, który, ranny w walkach, został zatrzymany przez wojska sowieckie. Odwiedzało go dużo osób, w tym nieznajomi. Przekazywano mu informacje o tworzących się organizacjach podziemnych. Anders nie planował jednak działalności konspiracyjnej, lecz próbował przedostać się do strefy niemieckiej, co mu się nie udało. Gdy powrócił do Lwowa, przewieziono go do siedziby NKWD przy ul. Pełczyńskiej 1 i zatrzymano21 .

W tym miejscu należy poczynić szerszą dygresję na temat powstania i działalności polskiej konspiracji wojskowej na terenie Lwowa, co będzie przydatne do zrozumienia losów nie tylko Edwarda Goli, ale również działających w niej mjr./ppłk. Emila Macielińskiego „Kornela” oraz kpt. Edwarda Metzgera „Ketlinga”, czyli „bohaterów” niniejszej książki.

18 Bartosz Szumowski „Bartek”, uchodźca z Poznania, później łącznik i kurier

ZWZ-2 we Lwowie, Polska i Ukraina w latach trzydziestych–czterdziestych

XX wieku, t. III, Polskie podziemie 1939–1941. Od Wołynia do Pokucia [dalej:

Od Wołynia do Pokucia], cz. 2, tłum. I. Kozłowski, M. Słoń-Nowaczek, wybór i oprac. nauk. J. Szapował, J. Tucholski, red. nauk. W. Chudzik i in., Warszawa–

Kijów 2004, s. 809, 835; Protokół przesłuchania Andrzeja Stockera, 20 III 1940 r. [dalej: Przesłuchanie Stockera, 20 III 1940 r.], w: Lwów-Kołomyja-Stryj-Złoczów, s. 863. Podnoszono również, że miał na imię Bartłomiej, zob. AIPN,

GK, 317/846, Raport „29-b” do [Tadeusza Żenczykowskiego] „Kani”, 3 I 1944 r. [dalej: Raport „29-b” do „Kani”, 3 I 1944 r.], k. 183. 19 AIPN, BU, 177/12, Zeznania Goli, 9 III 1940 r., k. 63–64; Przesłuchanie Goli, 17–20 III 1940 r., w: Lwów-Kołomyja-Stryj-Złoczów, s. 781, 791. 20 J. Węgierski, Lwów…, s. 18. 21 W. Anders, Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939–1946, Warszawa 2007, s. 45–46, 50–51.

27 września 1939 r. gen. Marian Żegota-Januszajtis „Karpiński”22 powołał we Lwowie Polską Organizację Walki o Wolność (POWW). Działali w niej płk Władysław Żebrowski „Żuk”, jako dowódca Okręgu Lwów-miasto, i gen. Mieczysław Boruta-Spiechowicz „Kopa”, jako dowódca Okręgu Lwów-prowincja23. Jednocześnie gen. Boruta-Spiechowicz był zastępcą gen. Januszajtisa24. POWW istniała do grudnia 1939 r. „Kopa” opuścił Lwów 11 listopada, udając się do Francji25. Swoim

22 Płk Marian Józef Żegota-Januszajtis od 22 IX 1939 r. organizował we Lwowie

Polską Organizację Walki o Wolność (POWW), której był komendantem. Został aresztowany przez NKWD we Lwowie w dniu 26 lub 27 X 1939 r. i do 1941 r. przebywał w więzieniach sowieckich. Następnie opuścił teren ZSRS z Armią

Polską. Od sierpnia 1941 r. rezydował w Londynie w dyspozycji Naczelnego

Wodza. Po jego aresztowaniu 27 X 1939 r. we Lwowie kierownictwo organizacji objął płk Władysław Żebrowski „Żuk” vel „Dębiński”. „Żuk” został mianowany przez bazę nr 1 w Budapeszcie, kryptonim Romek, zob. J. Węgierski, Lwów…, s. 366; G. Mazur, J. Węgierski, Konspiracja lwowska 1939–1944. Słownik biograficzny, Katowice 1997, s. 239; G. Mazur, J. Skwara, J. Węgierski, Kronika…, s. 58; R. Wnuk, „Za pierwszego Sowieta”. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesień 1939–czerwiec 1941), Warszawa 2007, s. 39. 23 B. Szeremeta, Związek Walki Zbrojnej zwalczany przez NKWD we Lwowie 1939–1941, Wrocław 1998, s. 47. 24 Archiwum Komisji Historii Kobiet w walce o Niepodległość [dalej: KHK],

II-P-17, W. Piechowska, Początki konspiracji we Lwowie, mps, b.d., s. 2;

Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie [IPiMS], kol. 25/12,

Relacja W. Piechowskiej pt. Lwów, dnia 22 IX 1939–16 IX 1940 r., 20 XI 1941 r.;

E. Jaworski, Lwów. Losy mieszkańców i żołnierzy Armii Krajowej w latach 1939–1956, Pruszków 1999, s. 25–27; G. Mazur, J. Węgierski, Konspiracja…, s. 10;

G. Mazur, J. Skwara, J. Węgierski, Kronika…, s. 68; W. Piechowska, Początki

ZWZ-AK we Lwowie, „Więź” 1988, nr 6, s. 112; J. Węgierski, Lwów…, s. 23;

Protokół przesłuchania Mariana Januszajtisa, 8–16 XII 1939 r., w: Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w latach 1939–1941, tłum. M. Słoń-Nowaczek, A. Tiergalinskij, red. W. Komogorow i in., cz. 2,

Warszawa-Moskwa 2001, s. 769; M. Klecel, W sowieckim Lwowie 1939–1941, „Nasz Dziennik”, nr 145(3771), 24 VI 2010 r., www.naszdziennik.pl, dostęp: 19 XI 2011 r. 25 W trakcie przekraczania granicy w nocy z 13 na 14 XI 1940 r. w rejonie wsi

Sitno koło Delatyna gen. Mieczysław Boruta-Spiechowicz został zatrzymany przez sowiecką straż graniczną, a następnie po kilku dniach przewieziony do więzienia w Stanisławowie, zob. Protokół przesłuchania gen. Mieczysława Boruty-Spiechowicza, 14 V 1940 r., w: Polskie podziemie na terenach Zachodniej…, cz. 2, s. 950–951; Raport nr 1 płk. Władysława Żebrowskiego, w: Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, wyd. II (uzupełnione i poprawione), t. I, cz. 1,

Wrzesień 1939–czerwiec 1941, red. A. Suchcitz i in., Warszawa 2015, s. 103;

R. Wnuk, Za pierwszego…, s. 40.

zastępcą mianował płk. Jerzego Dobrowolskiego. Taką informację „Kopa” zostawił w pierwszej połowie listopada 1939 r. Władysławie Piechowskiej, z polecaniem przekazania jej Dobrowolskiemu26 . Ppłk Żebrowski się nie podporządkował i sztab POWW rozpadł się na dwie odrębne organizacje27. W grudniu ppłk Żebrowski sporządził raport do gen. Kazimierza Sosnkowskiego, w którym zawiadamiał o aresztowaniu „Karpińskiego” i „Kopy” oraz o tym, że jako najstarszy rangą oficer objął dowództwo POWW we Lwowie. Miało to nastąpić w porozumieniu z płk. Dobrowolskim, który miał się zająć działaniami polityczno-społecznymi. Działania wojskowe miał natomiast prowadzić „Żuk”28. Z końcem listopada płk Dobrowolski, objęty przez NKWD zakazem pobytu we Lwowie, wyjechał do Brzuchowic, a po powrocie

26 Protokół przesłuchania gen. Mieczysława Boruty-Spiechowicza…, w: Polskie podziemie na terenach Zachodniej…, cz. 2, s. 945. 27 Tłumaczenie pozyskanego drogą agenturalną przez NKWD raportu o powstaniu dwóch organizacji ZWZ we Lwowie, w: Polskie podziemie na terenach

Zachodniej…, cz. 1, s. 401. Płk Władysław Żebrowski „Żuk”, który wówczas był komendantem Okręgu Lwów-miasto, nie podporządkował się wówczas płk. Jerzemu Dobrowolskiemu, wystąpił z POWW i utworzył organizację

Zjednoczone Organizacje Wyzwolenia Ojczyzny (ZOWO), zob. IPiMS, kol. 25/12, Relacja Władysławy Piechowskiej pt. Lwów…; G. Mazur, J. Skwara,

J. Węgierski, Kronika…, s. 89; W. Piechowska, Początki…, s. 115. Wskazywano również, że organizacja Żebrowskiego nazywała się POWO – Polska Organizacja Wyzwolenia Ojczyzny, zob. AIPN, BU, 177/4/2, Protokół przesłuchania

Antoniego Świerzbińskiego, 3 IV 1940 r., k. 39; E. Kotarska, Proces czternastu,

Warszawa 1998, s. 73. O okolicznościach konfliktu pomiędzy mjr. Zygmuntem

Dobrowolskim a płk. Władysławem Żebrowskim opowiedział Edwardowi Goli osobiście mjr Z. Dobrowolski, wskazując, że to on został mianowany naczelnym komendantem organizacji, podczas gdy płk W. Żebrowski był jedynie komendantem miasta, zob. AIPN, BU, 177/12, Zeznania Goli, 29 III 1940 r., k. 6–9;

R. Wnuk, Za pierwszego…, s. 42. Według płk. Stanisława Rostworowskiego w końcu stycznia 1940 r. cała POWW przystąpiła do ZWZ, zaś poza nią była organizacja mjr. Z. Dobrowolskiego, z której komórki organizacyjne w terenie powoli włączano do ZWZ, zob. Raport o stanie organizacji ZWZ na terenie

Obszaru nr 3 płk. Stanisława Rostworowskiego, 1 V 1940 r., w: Armia Krajowa w dokumentach…, wyd. II, t. I, cz. 1, s. 373. Jak zeznał Antoni Świerzbiński, do czasu aresztowania gen. Januszajtisa „Żuk” i „Dobrowolski” byli w jednej organizacji, a potem doszło do rozbieżności i podzieliła się ona na dwie grupy, zob. AIPN, BU, 177/4/2, Protokół przesłuchania Antoniego Świerzbińskiego, 22 V 1940 r. [dalej: Przesłuchanie Świerzbińskiego, 22 V 1940 r.], k. 63–64. 28 Raport nr 1 płk Władysława Żebrowskiego…, w: Armia Krajowa w dokumentach…, wyd. II, t. I, cz. 1, s. 103.

do Lwowa został w grudniu aresztowany29. Jego stanowisko objął mjr Zygmunt Dobrowolski „Zygmunt”30, który podnosił, że „Kopa” jego mianował dowódcą organizacji. Nakazał mu również, aby nie dopuścił do podziału na dwie odrębne organizacje. „Zygmunt” dowiedział się, że drugą organizację utworzył płk Żebrowski, który polecił mu podporządkowanie się. Dobrowolski odmówił, powołując się na pełnomocnictwa gen. Boruty-Spiechowicza31 .

29 Płk Jerzy Dobrowolski został aresztowany przez NKWD 8 lub 12 XII 1939 r.

W czerwcu 1941 r. rozstrzelano go w więzieniu przy ul. Zamarstynowskiej we

Lwowie, zob. G. Mazur, J. Węgierski, Konspiracja…, s. 54. W innych publikacjach wskazywano jako datę aresztowania 12 XII 1939 r. oraz fakt, że został rozstrzelany 26 VI 1941 r., zob. G. Mazur, J. Skwara, J. Węgierski, Kronika…, s. 98;

Polskie podziemie na terenach Zachodniej…, cz. 1, s. 403. Informację o aresztowaniu płk. J. Dobrowolskiego przekazał Piotr Marciniak „Emil”, zob. AIPN, BU, 177/4/2, Protokół przesłuchania Piotra Marciniaka, 3 IV 1940 r., k. 196. Informację o aresztowaniu płk. Jerzego Dobrowolskiego przez Sowietów podał przybyły ze Lwowa Tadeusz Strowski. Powyższą wiadomość przekazano na posiedzeniu

Komitetu dla Spraw Kraju 15 XI 1939 r., zob. Polskie Państwo Podziemne w dokumentach, t. I, Protokoły posiedzeń Komitetu dla Spraw Kraju, cz. 1, 1939–1941, oprac. W. Grabowski, Warszawa 2008, s. 51. Według Władysława Żebrowskiego ppłk Jerzy Dobrowolski został aresztowany 10 XII 1939 r., zob. Raport nr 1 płk. Władysława Żebrowskiego…, w: Armia Krajowa w dokumentach…, wyd. II, t. I, cz. 1, s. 103. 30 Mjr Zygmunt Dobrowolski „Zygmunt” vel „Feliks”, ur. 1 V 1899 r. w Mościskach. Od 1924 r. służył w 24 pap, a następnie od 1928 r. w 6 pac we Lwowie.

Stopień majora uzyskał 19 III 1938 r. W czasie wojny obronnej w 1939 r. służył najpierw w 11 dac, podległym 38 DP, a następnie w 11 DP. Był członkiem

POWW na stanowisku zastępcy komendanta. Początkowo pełnił funkcję zastępcy i komendanta prowincji ZWZ-2, a od marca lub kwietnia 1940 r. był komendantem ZWZ-2 we Lwowie, po wycofaniu się z organizacji płk. J. Sokołowskiego.

Przypuszczalnie 29 X 1940 r. został aresztowany przez NKWD i przebywał w więzieniach. W 1941 r. był dowódcą 5 dapl 5 Wileńskiej DP AP w ZSRS.

Następnie w II Korpusie Polskim. W 1944 r. brał udział w bitwie pod Monte

Cassino. Zmarł 8 VII 1975 r. w Rzeszowie i został pochowany na tamtejszym cmentarzu Wilkowyja, zob. J. Węgierski, Lwów…, s. 362; G. Mazur, J. Węgierski, Konspiracja…, s. 55–56; Polskie podziemie na terenach Zachodniej…, cz. 2, s. 1248; R. Wnuk, Za pierwszego…, s. 66; R. Rybka, K. Stepan, Rocznik oficerski 1939: stan na dzień 23 marca 1939, Kraków 2006, s. 166. 31 Protokół przesłuchania mjr Zygmunta Dobrowolskiego, 4 IV 1941, w: Polskie podziemie na terenach Zachodniej…, cz. 2, s. 1257; Własnoręczne zeznanie płk

Stanisława Pstrokońskiego, w: Polskie podziemie na terenach Zachodniej…, cz. 2, s. 1321.