ΥπερΧ Τεύχος 72

ΥΠΕΡ

✴

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKETS XAΛKIAΔAKH | ΤΕΥΧΟΣ 72 | ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014 | ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Το γκι της καλοχρονιάς και ο δικός μας

ιξός

Τα υπέροχα απίδια της Κρήτης Ο Κρητικός γιατρός του Νέρωνα Όταν η κρητική λύρα παίζει ταγκό...

◗◗ Ο τάφος του Μ. Αλεξάνδρου σε χριστιανικές εικονογραφίες

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6

ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

8

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

10 YΠΟΚΛΙΝΟΜΑΣΤΕ ΣΤΗΝ ΑΛΛΗΛΕΓΥΗ 12 Φωτογραφήματα

✴

❤

38 Το γκι της καλοχρονιάς και ο δικός μας ιξός Του Ν. Ψιλάκη

48 Πρωτοπόροι φωτογράφοι στην Κρήτη του 19ου αιώνα Του Ν. Ψιλάκη

Φωτογραφίες και κείμενα: Νίκος Ψιλάκης

60 Ο τάφος του Μ. Αλεξάνδρου σε χριστιανικές εικονογραφίες

20 Γενέθλια Σ/Μ Χαλκιαδάκη σε Μοίρες και Σητεία

Του Δρ Γ. Ν. Αικατερινίδη

22 Μια φωτογραφία – ένα ποίημα

64 Ο Κρητικός γιατρός του Νέρωνα

Φωτογραφίζει και επιλέγει η Έφη Ψιλάκη

Του Δρ Ανδρέα Μανιού

28 ΧΑΡΟΥΜΕΝΑ ΧΑΜΟΓΕΛΑ ΠΑΝΤΟΥ

72 Αλλίμονο στον λυράρη που δεν ήξερε να παίζει ταγκό!

30 Τα υπέροχα απίδια της Κρήτης Του Ν. Ψιλάκη

76 Όταν οι Γερμανοί “ιππότες” βεβήλωναν τα ιερά των Ελλήνων 12 64

22

38

22

30 Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH τηλ. 2810 824 140 1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH Φωτογραφία εξωφύλλου: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Yπεύθυνοι Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ

48

72 Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 380882 FAX: 2810 380887 Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Οι Καλλιπάτειρες τίμησαν τον Μηνά Χαλκιαδάκη Σε μια συγκινησιακά φορτισμένη βραδιά, το παράρτημα Κρήτης του Πανελληνίου Αθλητικού Σωματείου Γυναικών Καλλιπάτειρα τίμησε τον κ. Μηνά Χαλκιαδάκη για την σπουδαία κοινωνική του προσφορά.

Σ

την κατάμεστη αίθουσα του Plaza, παρουσία της προέδρου του Π.Α.Σ.Γ. Καλλιπάτειρα κ. Κατερίνας Παναγοπούλου, εκπροσώπων φορέων και αρχών, συνεργατών της εταιρείας Χαλκιαδάκης και πλήθους κόσμου, η κοινωνία της Κρήτης ανταπέδωσε ένα ελάχιστο από τα πολλά που ο κ. Μηνάς Χαλκιαδάκης έχει προσφέρει σε αυτήν.

>

Από την πλευρά του ο κ. Μηνάς Χαλκιαδάκης, φανερά συγκινημένος, δεν σταμάτησε λεπτό να δέχεται ευχές από τους παρευρισκομένους και συγχαρητήρια για το σπουδαίο κοινωνικό έργο της εταιρείας του, αλλά και τη στάση ζωής που ακολουθεί όλα αυτά τα χρόνια, αφού ουδέποτε έχει επιζητήσει προσωπική προβολή. (Αναδημοσίευση από το iraklioblogspot.gr)

GT Tsagarakis στο ΜΑΧ Ν. Αλικαρνασσού

◗

Εγκαινιάστηκε το πρώτο κατάστημα GT Tsagarakis στην Κρήτη εντός του Χαλκιαδάκης ΜΑΧ Ν. Αλικαρνασσού. Πλήθος κόσμου επισκέφτηκε το νέο κατάστημα GT Tsagarakis σε μία χαρούμενη γιορτή με μουσική και χαρούμενη διάθεση. Ο κύριος Γιώργος Τσαγκαράκης χαιρέτησε τη συνεργασία με τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης και δήλωσε: «Στόχος μας είναι η κάλυψη των αναγκών κάθε γυναίκας, η οποία αποτελεί σήμερα το στήριγμα της επιχειρηματικότητας στη διεθνή αγορά». Τα 25 χρόνια πορείας της επιχείρησης Τσαγκαράκης, με 20 καταστήματα στην Ελλάδα και το εξωτερικό, καταγράφουν μία επιτυχημένη παρουσία, ιδιαίτερα μέσα σε δύσκολες συνθήκες κρίσης. Η επιτυχία των καταστημάτων στηρίζεται στη μεγάλη γκάμα κοσμημάτων και αξεσουάρ για όλα τα γούστα και όλα τα βαλάντια. Ειδικά για τις γιορτές καθημερινά θα βρείτε απίθανες προσφορές για δώρα με λάμψη και φινέτσα.

6

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

❤

✴

>Χριστουγεννιάτικες Γεύσεις!!!

Τ

ο γιορτινό τραπέζι είναι έτοιμο να υποδεχτεί τις νέες αφίξεις των Σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης! Αναμφισβήτητα, τα κρητικά εδέσματα θα έχουν πάντα την κυρίαρχη θέση. Παράλληλα, για τους πιο τολμηρούς, ας πειραματιστούμε με εκλεκτά προϊόντα απ’ όλο τον κόσμο και ας ευχηθούμε καλύτερες μέρες για όλους…

8

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

>

Καλάθια και εορταστικές λιχουδιές! Χαρίστε καλάθια με ποτά ή κρασιά. Μπορείτε να μας παραγγείλετε το καλάθι με τα ποτά της αρεσκείας σας και να το παραλάβετε σε όποιο κατάστημα σας εξυπηρετεί. Επιλέξτε ιταλικό panettone σε διάφορες συνταγές ή χριστουγεννιάτικα σοκολατένια δωράκια. Αν δεν ξέρετε τι να διαλέξετε, χαρίστε το πιο χρήσιμο δώρο που δεν πρόκειται κανείς να αλλάξει: μία δωροεπιταγή από τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης! Γεμίστε τη γαλοπούλα – ντόπια νωπή ή γαλλική κατεψυγμένη– με όλα τα μυρωδάτα υλικά και απολαύστε τη μοναδική αυτή περίσταση. Σε επιλεγμένα καταστήματα θα βρείτε τα βραβευμένα αλλαντικά ΜΙΡΑΝ: παστουρμάς και σουτζούκια σε διάφορες συνταγές δίνουν μία ιδιαίτερη γιορτινή αίσθηση. Απογειώστε τη γέμιση της γαλοπούλας ή τα ριζότα σας χρησιμοποιώντας βασιλικομανίταρα - τα γνωστά porcini- σε διάφορες ποικιλίες όπως "Λεντινούλα" και "Μαύρες τρομπέτες". Δοκιμάστε τυριά με ό,τι μπορείτε να φανταστείτε: πεκορίνο με σοκολάτα, με κρόκο, με πέστο, με φιστίκι, με καρύδια ή καυτερή πιπεριά, καθώς και καπνιστά ζαμπόν, πατέ, προσούτο και μους πάπιας! Συνοδέψτε τις εκλεκτές γεύσεις με κρασί ή σαμπάνια σε ποικιλίες και τιμές για όλα τα γούστα και

Καλή Χρονιά!

στην Αθήνα > ΗκαιΚρήτη διαδικτυακά!

9

www.kritis.gr

Τ

ο νέο ηλεκτρονικό κατάστημα των καταστημάτων Γεύσεις Κρήτης Χαλκιαδάκης, είναι γεγονός! Μπορείτε να κάνετε τις παραγγελίες σας από το σπίτι στο www.kritis.gr και να απολαύσετε τα κρητικά καλούδια με αποστολή κατ’ οίκον. Προς το παρόν το ηλεκτρονικό κατάστημα παραδίδει εντός Αττικής ή μπορεί να γίνει η παραλαβή σε ένα από τα δύο καταστήματα της Αθήνας στις περιοχές Γλυφάδα και Χαλάνδρι. Ευχηθείτε στους αγαπημένους σας με μια τσικουδιά ή ένα κρητικό κρασί και γνήσιες κρητικές γεύσεις: Κρητικοί και μη γίνονται λάτρεις της κρητικής κουζίνας και απολαμβάνουν τις γεύσεις του νησιού μας σε κάθε περίσταση. Περιηγηθείτε λοιπόν το καινούργιο ηλεκτρονικό κατάστημα, γράψτε τα σχόλιά σας και φέρτε την Κρήτη στο πιάτο σας!

ΠΡΟΣΦ❤ΡΑ

✴

Υποκλινόμαστε στην Αλληλεγγύη! Όλοι μαζί και το 2014 καταφέραμε ακόμα περισσότερα!

Μία δύσκολη χρονιά έφτασε στο τέλος της και μέσα από τα δύσκολα ερχόμαστε όλοι πιο κοντά και συνεχίζουμε…

Όταν πάνω από 28.000 κρητικοί καταναλωτές την ημέρα, επιλέγουν να μας στηρίζουν πιστά ανάμεσα σε τόσο ανταγωνισμό και να μας διατηρούν σταθερά την πρώτη αλυσίδα σε λιανικές πωλήσεις στην Κρήτη, κοιτάμε και πάλι τη Νέα χρονιά με αισιοδοξία. Με νέες συνεργασίες στον επιχειρηματικό χώρο δεσμευόμαστε και πάλι απέναντι στον Κρητικό καταναλωτή για ακόμα καλύτερες τιμές και ποιότητα στο σύνολο των προϊόντων μας, αλλά και απέναντι στους προμηθευτές μας και τους συναδέλφους μας ότι συνεχίζουμε να στηρίζουμε αξιόπιστα τη συνεργασία μας αντιστεκόμενοι

στις οικονομικές ή πολιτικές πιέσεις της κρίσης. Με τη δωρεά τροφίμων και δωροεπιταγών, σε συνεργασία με φιλανθρωπικούς φορείς, προσφέραμε πάνω από 150.000 γεύματα σε οργανωμένα συσσίτια και μεμονωμένες οικογένειες. Διαθέσαμε 314.561 ευρώ σε δωροεπιταγές αρωγής μέσω φιλανθρωπικών φορέων, σχολείων και άμεσα σε μεμονωμένες οικογένειες. Επιπρόσθετα, όλοι εσείς αφήσατε στα ειδικά καλάθια αγάπης χιλιάδες συσκευασίες τροφίμων και γάλακτος ενισχύοντας ακόμα περισσότερο την προσπάθεια των φιλανθρωπικών ομάδων. Παραδώσαμε στα Χανιά χώρο αποθήκευσης και διαχείρισης ειδών πρώτης ανάγκης στο νεοσύστατο παράρτημα

του συλλόγου «Χαμόγελο του Παιδιού». Υιοθετήσαμε μαζί σας 22 παιδιά και ηλικιωμένους για μόνιμη δωρεάν παροχή σε τρόφιμα, γάλα ή πάνες. Διαθέσαμε σε συνεργασία με τον συνεργάτη μας ΕΛΑΪΣ - UNILEVER το αποθεματικό αγάπης που συγκεντρώσαμε διαθέτοντας τρόφιμα και είδη καθαριότητας και προσωπικής περιποίησης αξίας άνω των 75.000 ευρώ στα Κοινωνικά Παντοπωλεία όλου του νησιού και σε διανομές τροφίμων τις ημέρες των γιορτών. Και συνεχίζουμε πάντα με ελπίδα και στόχο να έχουν όλοι οι συντοπίτες μας ό,τι χρειάζεται για μία καθημερινή αξιοπρέπεια, για πολλά παιδικά χαμόγελα, για εμπιστοσύνη στην Αλληλεγγύη! Καλές Γιορτές με υγεία, χαρές κι ένα γιορτινό τραπέζι για όλο τον κόσμο…

10

N

Φωτογραφήματα ΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Άγιοι της Ρωμιοσύνης, βρακοφόροι και φουστανελάδες Ακόμη και μια αυστηρή τέχνη, όπως είναι η (μετα)βυζαντινή θρησκευτική ζωγραφική, μπορεί να καινοτομεί...

◗

Είναι οι Άγιοι της Ρωμιοσύνης! Έζησαν στα χρόνια της Οθωμανικής Κατοχής και με τη στάση τους απέναντι στον αλλόπιστο κατακτητή έγιναν λαμπρά παραδείγματα για τις επόμενες γενιές. Ο Αγγελής, ο Γεώργιος, ο Νικόλαος και ο Εμμανουήλ από τις Μέλαμπες, ο Μανουήλ κι ο Ιωάννης από τα Σφακιά, ο Γεώργης από τα Γιάννενα, ο Μύρος ο ράφτης από το Ηράκλειο, ο Γεώργιος Διβόλης από τον Αλικιανό. Κι ακόμη, ο Μάρκος, η Μαρία η Μεθυμοπούλα από τη Φουρνή που τη ζωγραφίζουν με λευκό μαντήλι και υφαντή κρητική ποδιά... Τους βλέπεις στην εικόνα και νομίζεις πως βλέπεις πρόσωπα δικά σου, συγγενείς ή φίλους, ανθρώπους σαν κι αυτούς που συναντάς στα άλμπουμ των οικογενειακών φωτογραφιών τυπωμένους σε κιτρινισμένα χαρτιά. Άλλοι φορούνε βράκες, σαλβάρια και μερικές φορές κεφαλομάντηλα, άλλοι φουστανέλες και κόκκινα φέσια. Νεομάρτυρες όλοι τους, καθιερώθηκαν στη λαϊκή συνείδηση ως αγιασμένες μορφές, ο ελληνικός λαός τους τίμησε, τους μνημόνευσε και στο τέλος τους ιστόρησε σε φορητές εικόνες και τοιχογραφίες. Μα δεν τους ιστόρησε με ρωμαϊκούς χιτώνες, ούτε με ενδύματα που παραπέμπουν σε κάποιο μακρινό και αόριστο παρελθόν. Οι ζωγράφοι προτίμησαν να τους απεικονίσουν όπως ακριβώς τους είχαν δει ή όπως τους φαντάζονταν. Τους τοποθέτησαν στο χώρο και το χρόνο. Γιατί οι περισσότεροι εικονογραφικοί τύποι νεομαρτύρων καθιερώθηκαν λίγα μόλις χρόνια μετά τους μαρτυρικούς θανάτους των προσώπων που εικονίζουν. Οι Άγιοι της Ρωμιοσύνης! Λεβέντες κι αγέρωχοι, άνθρωποι καθημερινοί που με τον τρόπο τους ξεπέρασαν το ανθρώπινο μέτρο, μορφές οικείες κι αγαπημένες. Στα πρόσωπά τους οι παλιοί Κρητικοί έβλεπαν το παράδειγμα, διδάσκονταν, θυμούνταν το χρέος. Και το χρέος αυτό δεν ήταν μόνο θρησκευτικό, ήταν εθνικό, κοινωνικό, ανθρώπινο· δεν το υπαγόρευε κάποιος απόστολος που είχε ζήσει αιώνες πριν, ούτε κάποιος προφήτης που πρόβαλε μέσα από την αχλή του χρόνου με όνομα ξενικό. Πόσο δίκιο είχαν οι πρωτοπόροι αγιογράφοι που καθιέρωσαν τους εικονογραφικούς τύπους του βρακοφόρου, του σαρικοφόρου, του φουστανελά, της αγίας με την άσπρη μαντήλα και την υφαντή ποδιά! Με τις όμορφες εμπνεύσεις τους έφερναν το θείο κοντά στο ανθρώπινο, σμίκρυναν τις αποστάσεις του χρόνου, μετέφεραν τις καθαγιασμένες μορφές στην κάθε τοπική καθημερινότητα... Ας μην ξεχνάμε πως μέχρι τη δεκαετία του 1970 μπορούσε να συναντήσει κανείς γέροντες ντυμένους με βράκες και σαλβάρια στους δρόμους των χωριών. Οι τελευταίοι βρακοφόροι εξαφανίστηκαν μόλις δυο-τρεις δεκαετίες πριν από το τέλος του 20ού αιώνα. Οι φωτογράφοι της δεκαετίας του 1960

12

Οι Άγιοι της Ρωμιοσύνης! Λεβέντες κι αγέρωχοι, άνθρωποι καθημερινοί που με τον τρόπο τους ξεπέρασαν το ανθρώπινο μέτρο, μορφές οικείες κι αγαπημένες.

◗

έχουν απαθανατίσει αμέτρητες σκηνές με βρακοφορεμένους γερόντους ακόμη και μέσα στις μεγαλύτερες πόλεις του νησιού, τα Χανιά και το Μεγαλόκαστρο. Οι Άγιοι της Ρωνιοσύνης! Ντυμένοι κι αυτοί σαν τους πιστούς. Όταν τους βλέπει κανείς στις εκκλησιές καταλαβαίνει καλύτερα γιατί οι Χριστιανοί της Αφρικής συνηθίζουν να ζωγραφίζουν μαύρο τον Χριστό - θέλουν τον θεό τους να τους μοιάζει. Καταλαβαίνει γιατί κι ο μεγαλωμένος στο Κάστρο της Κρήτης Νίκος Καζαντζάκης, ο συγγραφέας που γνώρισε από τα γεννοφάσκια του τον λαϊκό πολιτισμό, έβαλε τους λεπρούς της Μεσκινιάς να λατρεύουν έναν λεπρό Χριστό! Άνθρωποι ήταν κι οι λεπροί, ήθελαν κι αυτοί τον Θεό τους να τους μοιάζει, τον ήθελαν κοντά τους, δίπλα τους, συμπάσχοντα και συμπαραστάτη.

Η εικόνα των Τεσσάρων Ρεθυμνίων Νεομαρτύρων βρίσκεται στον δυτικό τοίχο του ναού του Αγίου Τίτου στο Ηράκλειο. Είναι έργο του Δημήτρη Σαριδάκη, ενός πρωτοπόρου της εκκλησιαστικής τέχνης, σπουδαγμένου στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Η συμβολή του στην επανάκαμψη της βυζαντινής αγιογραφίας στην Κρήτη κατά την εποχή που κυριαρχούσαν τα δυτικότροπα πρότυπα δεν έχει αποτιμηθεί ακόμη. Είναι ο ζωγράφος που συνδύασε τη βυζαντινή αυστηρότητα με τη γλυκύτητα της μορφής! Η εικόνα του Αγίου Γεωργίου του Φουστανελά βρίσκεται στο χωριό των ζωγράφων, τους Χιονιάδες της Ηπείρου. Οι περισσότεροι κάτοικοι των Χιονιάδων ήταν κάποτε ζωγράφοι! Γυρνούσαν από χωριό σε χωριό κι από πόλη σε πόλη και ζωγράφιζαν! Οι Χιονιαδίτες ζωγράφοι ήταν εκείνοι που ζωγράφισαν για πρώτη φορά, κατά το έτος 1838, τον Νεομάρτυρα Άι Γιώργη με φουστανέλα, μόλις δυο χρόνια μετά τον θάνατό του (Βλ. σχετικά: Αθ. Παλιούρας, Μεταβυζαντινή Ζωγραφική, Ιωάννινα 2000, σελ. 321).

13

N

ΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Η άγρια ομορφιά της Κρήτης... Τόπος πλασμένος με πέτρες, με μύθους και φως... Ο στενός χωματόδρομος οδηγεί στο τελευταίο οχυρό του μινωικού πολιτισμού, στο Καρφί των Λασιθιώτικων βουνών, οι βροχές έχουν γδάρει τα αρχαία μονοπάτια κι ο πρωινός χειμωνιάτικος ήλιος κάνει τα χρώματα να λάμπουν. Ξεφυλλίζεις τις σελίδες του χρόνου κι έρχονται στα χείλη σου λέξεις - κατασταλάγματα μνήμης: Σελένα, Σελλί της Αμπέλου, Βιτσιλόβρυση... Είναι τα τοπωνύμια που συνθέτουν το πανέμορφο γλωσσικό ψηφιδωτό ενός τόπου που δεν τον χτύπησε η λαίλαπα της «αξιοποίησης». Προχωρούμε, κανένας θόρυβος δεν ραγίζει τη γαλήνη του πρωινού, ο πολιτισμός του 21ου αιώνα δεν έχει φτάσει ώς εδώ. Τόπος τραχύς, 1100 μέτρα υψόμετρο, δύσκολο να ζήσει ο σημερινός άνθρωπος σε τούτα τ' αγριοβούνια. Κι όμως, κάποτε, 3.200 χρόνια πριν από σήμερα, έζησαν εκεί οι τελευταίοι Μινωίτες, έτσι λένε οι ανασκαφείς κι οι μελετητές του προϊστορικού πολιτισμού της Κρήτης. Ένας νέος αφέντης είχε κατακτήσει το νησί, οι ακαταμάχητοι Δωριείς. Ανηφόρισαν, όπως λέγεται, στα βουνά οι παλιοί κάτοικοι της Κρήτης, βρήκαν μια λεύτερη γη, έχτισαν τα σπίτια τους, έφτιαξαν εδώ την πόλη τους, πολύ κοντά σ' ένα πανάρχαιο ιερό κορυφής. Αλύπητα έδερνε ο άνεμος τις πλαγιές των βουνών, όπως αλύπητα τις δέρνει και σήμερα, σκέπαζε το χιόνι τα σπίτια, μα οι Μινωίτες αντέξανε. Δεν ξέρομε πώς τη λέγανε την πόλη τους, ξέρομε μόνο τη σημερινή ονομασία του τόπου: Καρφί. Ένας όρθιος βράχος που δεσπόζει στην πλαγιά του βουνού και μοιάζει με γιγάντιο καρφί φαίνεται πως έδωσε τ' όνομα στην περιοχή.

14 14

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

◗ Κι ύστερα ήρθαν οι μύθοι κι οι θρύλοι. Άλλοι μιλούνε για τα μονοπάτια των θεών, άλλοι για «της τρίχας το γεφύρι» κι άλλοι για Διγενήδες που κι εκείνοι στοίχειωσαν σ' έναν τόπο πλασμένο με πέτρα, με μύθο και φως. Και με χώμα λιγοστό, όσο χρειάζεται για να βλασταίνει ο δίκταμος κι η αντωναΐδα. Πρώτος σταθμός στην πορεία μας ο Άι Γιώργης ο Ασφεντάμης. Ένα σύγχρονο ιερό χτισμένο στη μέση του πουθενά, μάλλον για να γαληνεύει τον τόπο. Γκρεμοί και ψηλώματα, λαγκαδιές, βράχοι, θάμνοι σπαρμένοι εδώ κι εκεί. Στις κοιλότητες των βουνών, χείμαρροι από πέτρες, χαλασάδες τους λέμε στην Κρήτη. Είναι πέτρες που τις συσσώρεψαν οι αιώνες, χιλιάδες πέτρες, η μια πάνω στην άλλη, έτοιμες να κατρακυλήσουν στα ριζοβούνια της Δίκτης. Αλλοίμονο σ' όποιον τολμήσει να τις πατήσει! Είναι η άγρια ομορφιά της Κρήτης! Τα καταφύγια των κυνηγημένων, τα καταφύγια των θεών!

Καρφί. Ένας όρθιος βράχος που δεσπόζει στην πλαγιά του βουνού και μοιάζει με γιγάντιο καρφί φαίνεται πως έδωσε τ' όνομα στην περιοχή.

15

N

ΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

...και η γαλήνη του Νότου Κι εδώ τόποι της μνήμης. Αστερούσια, μικρές γλώσσες θαλασσινές, κοντά στους Λιμνιώνες του Λιβυκού. Όσες φορές κι αν πέρασα από δω δεν είδα ποτέ φουρτουνιασμένους τους μικρούς πανέμορφους κολπίσκους του νότου. Λένε πως από δω δεν φεύγουν ποτέ τα χελιδόνια. Δεν ξέρω αν είναι αλήθεια. Ξέρω όμως πως ετούτο το νησί είναι μια ήπειρος!

16

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

◗

Βουκολικός μοντερνισμός! Δεν είναι καινούργια η φωτογραφία. Είναι μια στιγμή που την πέτυχα πριν από κάμποσα χρόνια σ' ένα χωριό της κρητικής ενδοχώρας. Δεν ξέρω αν έχει εξελιχθεί από τότε ο... βουκολικός εκσυγχρονισμός!

17

N

ΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ούριος άνεμος, γαλήνιες θάλασσες, καλή χρονιά! Μου θυμίζει ταξίδι. Ένα πλεούμενο που φτάνει σε λιμάνι νησιώτικο. Μου θυμίζει τον χρόνο. Που κι εκείνος ταξιδεύει μ' ανοιγμένα πανιά. Και πιάνει σε λίγο λιμάνι, την ώρα που σβήνουν τα φώτα, που δείχνουνε μεσάνυχτα οι δείχτες του ρολογιού, που ανοίγουν χιλιάδες αγκαλιές κι ακούγονται χιλιάδες ευχές: «Χρόνια Πολλά, Καλή Χρονιά». Ευχές κι από μας για όλους εσάς, φίλες και φίλοι. Ούριος άνεμος, γαλήνιες θάλασσες, γερά πανιά, καλοτάξιδο σκάφος. Ν' αντέχει στις φουρτούνες και να πιάνει πάντα καλά λιμάνια.

18

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

❤

✴

ΝΑ ΤΑ ΧΙΛΙΑΣΟΥΜΕ !!! Με μεγάλη χαρά γιορτάσαμε τα γενέθλια των καταστημάτων μας σε Μοίρες και Σητεία!

5 χρόνια Χαλκιαδάκης MAX στις Μοίρες!!!

Μ

έσα σε μία πολύ γιορτινή ατμόσφαιρα προσωπικό και πελάτες του καταστήματος Max στις Μοίρες γίναμε μία μεγάλη παρέα, και γιορτάσαμε τα γενέθλια 5 χρόνων πετυχημένης λειτουργίας! Λίγο πριν φυσήξουμε τα κεράκια, θυμηθήκαμε πόσο βροχερή ήταν η μέρα των εγκαινίων πριν 5 χρόνια, και λάμψαμε από χαρά βλέποντας πόσο ηλιόλουστη έχει γίνει η πορεία μας καθώς, χρόνο με τον χρόνο, γινόμαστε όλοι μαζί μια οικογένεια.

Εξάλλου, αυτός είναι και ο λόγος που η εταιρεία Χαλκιαδάκης φροντίζει να καλύψει την Κρήτη μας απ’ άκρη σ’ άκρη, απ’ τα Χανιά ώς τη Σητεία, ώστε να καλύπτονται οι ανάγκες όλων μας με τον ευκολότερο και οικονομικότερο τρόπο και πάντα με ένα μεγάλο χαμόγελο! Τη μουσική κάλυψη ανέλαβε ο ραδιοφωνικός σταθμός Ερωτόκριτος, τα δώρα για όλους ήταν πολλά, το ίδιο και οι λιχουδιές από τους εκλεκτούς συνεργάτες μας. Και του χρόνου! Στου Χαλκιαδάκη ταχτικά, πάω και πουσουνίζω Γιατί τιμώ τον τόπο μου και τον υποστηρίζω Αντώνης Κουκλινός – Ασήμι

Οι Κρητικοί τσι Κρητικούς θα πρέπει να στηρίζουν Γιατί όσα ξοδιάζουνε, πάλι σ’αυτούς γυρίζουν Γι αυτό τα καταστήματα ωσάν του Χαλκιαδάκη Πρέπει να τα στηρίζουμε, μ’ αγάπη και μεράκι Κι όχι να π’γαίνουν τα λεφτά, στα μαγαζιά τα ξένα Απού ψωνίζεις κι ύστερα, ποιος σε κατέχει εσένα Βαγγέλης Τιτάκης – Αγία Βαρβάρα

Είναι ο Χαλκιαδάκης ΜΑΧ, στσι Μοίρες 5 Χρόνια Κι οι Μεσαρίτες κάνουνε εγγυημένα ψώνια Ο Χαλκιαδάκης τσ’ ανθρωπιάς κρατεί το μετερίζι Αφού απ’ όντα ν’ άνοιξε το τόπο μας στηρίζει Άμα τον τόπο σου αγαπάς στην αγορά του μείνε Το πιο λαμπρό παράδειγμα ο Χαλκιαδάκης είναι Μανόλης Μακρυδάκης – Τυμπάκι

1996 - 2014 18 χρόνια super market Χαλκιαδάκης Σητείας!

Α

ν ήταν παιδάκι, θα είχε ενηλικιωθεί, θα ήταν απόφοιτος Λυκείου, θα είχε δικαίωμα να δώσει εξετάσεις για δίπλωμα οδήγησης και να ανοίξει τα φτερά να κυνηγήσει ό,τι αγαπά να κάνει στη ζωή. Κάπως έτσι είναι και η ζωή για το κατάστημά μας στη Σητεία…Mαζευτήκαμε συνάδελφοι που μαζί μεγαλώσαμε, μαζί βιώσαμε τη γέννηση μικρών παιδιών,

μαζί γιορτάσαμε τη συνταξιοδότηση αγαπημένων συναδέλφων, μαζί περάσαμε αγωνίες στα διαγωνίσματα των παιδιών μας και μαζί συνεχίζουμε να χτίζουμε τη ζωή μας! Τα 18 χρόνια λειτουργίας του καταστήματός μας στη Σητεία ήταν συγκινητικά, αλλά και γιορτινά, όπως εξάλλου όλα τα γενέθλια των 18 ετών! Χρόνια πολλά, με υγεία και χαρά!

⌨ Μια φωτογραφία - ένα ποίημα ΦωΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Μια δέσμη από χρώματα στο βάζο του χρόνου

Απλά πράγματα όλα. Η τάξη τους είναι φροντισμένη απ’ το χέρι σου. Μια δέσμη από χρώματα στο βάζο του χρόνου. Άλλωστε τι θαρρείς πως στο βάθος είναι η ποίηση; Είναι η γύρη των πραγμάτων του σύμπαντος. Η γύρη σε πράξεις, η γύρη σε οδύνη, σε φως, σε χαρά, σε αλλαγές, σε πορεία, σε κίνηση. Η ζωή και η ψυχή σε ένα αιώνιο καθρέφτισμα μέσα στον χρόνο. Τι νομίζεις λοιπόν κατά βάθος η ποίηση είναι; Μια ανθρώπινη καρδιά φορτωμένη όλο τον κόσμο. Νικηφόρος Βρεττάκος 22

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

Να εγγίσω μόνο τον λόγο! Κύριε, συγχώρεσέ με που τόλμησα να πάρω στα χέρια τον λόγο Σου. Αφού δεν είμαι έτοιμος να παραδώσω το αγαπητό σώμα, δεν μπορώ να κρατήσω στα χέρια το πνεύμα του σώματος, τα υπερούσια λόγια. Λόγε, ολόκληρη η ζωή πληρώνει την αλλαγή της ουσίας σε λόγον, τη στιγμή της μεταμόρφωσης. Κύριε, ελέησόν μου την χαρά να εγγίσω μόνο, μιλώντας, τον λόγο. Ζωή Καρέλλη 23

⌨

ΦωΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Ο ουρανός ανοίγει εδώ την πύλη... Πάλι ο ουρανός ανοίγει εδώ την πύλη. Πάλι σηκώνει τη σημαία Εμείς μπαίνουμε χωρίς φόβο Τα μάτια, τα πουλιά μαζί μας μπαίνουν Αστράφτει η πολιτεία, αστράφτει ο νους μας Η φαντασία τους κήπους πλημμυράει… Γιώργος Σαραντάρης

24

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

Κάτι λάμπει θαρρώ μες στα σύννεφα, ακόμη και μέσα στις πέτρες

25

⌨

ΦωΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Δεν αντέχω τα παράθυρα χωρίς θέα Είμαι ένας απλός, καθημερινός, αισιόδοξος άνθρωπος Αλλά, δεν αντέχω τα παράθυρα χωρίς θέα. Τα παράθυρα βρίσκονται εκεί για να ταξιδεύουν τη ματιά Για ν’ αποκαλύπτουν ορίζοντες Για να υπόσχονται το «παραπέρα» Για να λούζουν στο αληθινό φώς τ’ άδεια δωμάτια Για να φτιάχνουν σκιές με χρώμα πάνω στους λευκούς τοίχους… Οδυσσέας Ελύτης

26

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

❤

✴

Χαρούμενα χαμόγελα παντού, αγκαλιά με επώνυμα παιχνίδια σε εξαιρετικά χαμηλές τιμές!!!

Λίγο πριν μπει ο επίσημος μήνας των Χριστουγέννων, περίμενε μία απίθανα γιορτινή έκπληξη τους πελάτες μόλις έμπαιναν στο Max Αλικαρνασσού: χαρούμενα παιδάκια χόρευαν φορώντας κόκκινα σκουφάκια γύρω από χριστουγεννιάτικα δέντρα, ο «Άγιος Βασίλης» έπαιζε χριστουγεννιάτικη μουσική με το σαξόφωνό του, και τα καρότσια γέμιζαν επώνυμα παιχνίδια σε απίστευτα χαμηλές τιμές!

◗

o

Σεμινάριο Αξιών από την Ακαδημία Χαλκιαδάκης Ειλικρίνεια, Εντιμότητα, Συναδελφικότητα, Αλληλεγγύη, Περιβαλλοντολογική συνείδηση, Κοινωνική ευθύνη. Αυτές είναι οι βασικότερες αξίες που διέπουν την εταιρεία Χαλκιαδάκης και πάνω σε αυτές τις αξίες κλήθηκαν να εκπαιδευτούν οι εργαζόμενοι των καταστημάτων μας. Η αίθουσα εκπαιδεύσεων για άλλη μία φορά γέμισε και το εκπαιδευτικό προσωπικό ανέλαβε δράση: δημιουργικά εργαστήρια, προβολή οπτικοακουστικού υλικού, βιωματικές ασκήσεις, και κυρίως πολλή ομαδική δουλειά! Τα σεμινάρια διήρκεσαν 2 μέρες και ολοκληρώθηκαν 3 κύκλοι εκπαιδεύσεων.

Σ

ωστά μαντέψατε, ήταν η μέρα που έγινε το γύρισμα της τηλεοπτικής διαφήμισης των super markets μας για την καμπάνια των επώνυμων παιχνιδιών σε ανταγωνιστικές τιμές! Κοριτσάκια έτρεχαν ενθουσιασμένα αγκαλιά με την πριγκίπισσα Σοφία, την Έλσα και την Άννα από το «Ψυχρά κι ανάποδα», και την Λαλαλούπση, ενώ τα αγοράκια σκαρφάλωναν όπου μπορούσαν παρέα με τον Spiderman, τον Max Steel και τον Batman! Ο ηθοποιός Μάνος Τριανταφυλλάκης, που υποδυόταν τον «γονιό» στο διαφημιστικό, έγινε ένα με την χαρά των παιδιών και σύντομα όλοι μαζί, μικροί και μεγάλοι, διασκέδασαν την όλη διαδικασία μπροστά και πίσω από τις κάμερες! Ελάτε να γιορτάσετε μαζί μας τις χαμηλές τιμές και να δωρο-εκπλήξετε τα παιδάκια σας με τα παιχνίδια που ονειρεύονται!!!

ΚΡΗΤΙΚΗ ΓΗ

Μπαλτσόνια, καράπιδα, καμπάνες, φαγάπιδα... Παραδοσιακές ποικιλίες με υπέροχες ευρηματικές ονομασίες που περιγράφουν χρώματα, σχήματα, προελεύσεις, γεύσεις, αρώματα. Ένας παραδοσιακός θησαυρός που παραμένει ανεκμετάλλευτος.

Τα υπέροχα απίδια της Κρήτης Ονειρευόμαστε την εποχή που θα δώσομε περισσότερη σημασία στη γη μας. Που θα γεμίσουν οι πάγκοι των σούπερ μάρκετ με τοπικές ποικιλίες σταφυλιών που χάθηκαν, με ντόπια καρύδια, σύκα, μήλα... Κι απίδια με γεύση θεϊκή! ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

A

παξιώθηκε για πολλά χρόνια η αγροτική παραγωγή, λιγόστεψαν τα χέρια που φρόντιζαν τη γόνιμη γη της Κρήτης, αγρίεψαν οι πεζούλες και τα μικρά οροπέδια που δίνανε σε αφθονία κριθάρι και ταγή. Και το κυριότερο: χάθηκαν οι παλιές τοπικές ποικιλίες. Τα λαχανικά και τα φρούτα του παρελθόντος σταμάτησαν να καλλιεργούνται. Άλλα λόγω μικρής παραγωγικότητας, άλλα επειδή... έτσι το ήθελε η μόδα! Ελάχιστα από τα σταφύλια των παππούδων μας σώθηκαν από τη λαίλαπα της λεγόμενης αναδιάρθρωσης των καλλιεργειών (μάλλον σε εισαγωγικά πρέπει να τη βάλομε τη λέξη αναδιάρθρωση)· διαβάζομε σε κείμενα της Ενετοκρατίας ονομασίες κλημάτων που δεν υπάρχουν σήμερα. Μιλώντας για τοπικές ποικιλίες εννοούμε τα είδη εκείνα που καλλιεργήθηκαν ή και καλλιεργούνται ακόμη σε κάποιο τόπο, έχουν ανιχνεύσιμη ιστορική διαδρομή, διατηρούν ιδιαίτερα μορφολογικά και γευστικά χαρακτηριστικά, δεν έχουν υποστεί γενετικές επεμβάσεις και καλλιεργούνται κατά τρόπο προσαρμοσμένο στις τοπικές συνήθειες και συνθήκες. Το κείμενο που ακολουθεί γράφτηκε με αφορμή μια φθινοπωρινή βόλτα στο οροπέδιο του Καθαρού πριν από ενάμισι χρόνο. Ήταν μια θαυμάσια μέρα του Οκτώβρη, οι καλλιεργητές ετοίμαζαν ήδη τα υνιά για την καινούργια σπορά, το χορτάρι είχε μόλις αρχίσει να φυτρώνει κι οι απιδιές ήταν κατάφορτες. Ακόμη και στα πιο ψηλά κλαδιά κρέμονταν τσαμπιά-τσαμπιά τα κοκκινωπά χειμωνάπιδα και οι μεγαλόσωμες καμπάνες, εκείνα τα πράσινα φρούτα με τη μαλακή σάρκα και τη γεμάτη γεύση. Πλούτος αρίφνητος!

30

Ας μην περιφρονούμε άλλο τον φυσικό μας πλούτο... νειρευόμαστε την εποχή που θα δώσομε περισσότερη σημασία στη γη μας. Που θα γεμίσουν οι πάγκοι των σούπερ μάρκετ με τις επιτραπέζιες ποικιλίες των σταφυλιών˙ εκείνες που χάθηκαν ή κινδυνεύουν να χαθούν. Με ντόπια καρύδια, σύκα, πορτοκάλια... Κι απίδια!

O

Ονειρευόμαστε την εποχή που δεν θ' αφήνομε τον πατροπαράδοτο πλούτο να χάνεται, τις πανάρχαιες ποικιλίες να φθίνουν. Τα φυτά της αγροτικής μας παράδοσης είναι αρκούντως παραγωγικά και προσαρμοσμένα στο φυσικό περιβάλλον αφού καλλιεργούνται για αιώνες τώρα χωρίς σοβαρά προβλήματα...

◗◗

ΚΡΗΤΙΚΗ ΓΗ

Διαφορετικές ποικιλίες, διαδοχικές ωριμάνσεις Είναι δύσκολο να μεταφερθεί σ' ένα κείμενο η εμπειρία μιας γευστικής δοκιμής. Το άρωμα, η γεύση, η αίσθηση που νιώθει κανείς όταν βρίσκεται στο φυσικό περιβάλλον κι απλώνει το χέρι να κόψει κάποιο φρούτο απ' αυτά που χαρίζει απλόχερα ο τόπος χωρίς να ζητά τη βοήθεια του ανθρώπου. Γιατί οι αχλαδιές του Καθαρού βρίσκονται σε μια κατάσταση που κάποιοι θα την έλεγαν ημιάγρια και άλλοι θα πρόσεχαν την πλήρη προσαρμογή τους στο φυσικό περιβάλλον. Κανείς δεν τις ποτίζει, φτάνει το νεράκι της βροχής κι η γόνιμη γης του οροπεδίου, κανείς δεν ραντίζει με φυτοφάρμακα! Το μόνο που κάνουν οι ντόπιοι καλλιεργητές είναι να κόψουν καλά μπόλια και να κεντρίσουν τις αγριαχλαδιές που φυτρώνουν από μόνες τους σε κάθε γωνιά. Και δεν είναι μόνο το Καθαρό. Σε κάθε ψηλό τόπο της Κρήτης, τα ίδια. Αμέτρητες ποικιλίες απιδιών, δέντρα

φυτρωμένα εδώ κι εκεί, ακόμη κι ανάμεσα στην άγρια βλάστηση. Για τις παλιότερες γενιές ήταν πολύτιμο ακόμη και το τελευταίο δεντρό. Οι πιο παλιοί Κρητικοί, όσοι έζησαν σε ημιορεινές περιοχές ή σε μέρη με σχετικά μεγάλο υψόμετρο, δεν μπορούν να ξεχάσουν τον πλούτο των χρωμάτων, των σχημάτων, των γεύσεων. Άλλες ποικιλίες απιδιάς έδιναν ζουμερά και τραγανά φρούτα, άλλες μαλακά σαν βούτυρο. Η συγκομιδή των απιδιών στην Κρήτη της παιδικής μας μνήμης άρχιζε νωρίς τον Μάη (τις όψιμες χρονιές στις αρχές του Ιούνη) και κρατούσε μέχρι τα τέλη του Οκτώβρη. Το μαγιάπιδο ήταν το πρώτο που ωρίμαζε. Ακολουθούσαν τα δροσάπιδα, οι κοντοποδαρούσες, τα ασπράπιδα, τα κοκκινάπιδα... Καλός νοικοκύρης ήταν αυτός που φρόντιζε να έχει φυτεμένες πολλές διαφορετικές ποικιλίες όχι μόνο απιδιάς, μα και των άλλων οπωροφόρων δέντρων. Όταν τέλειωνε η συγκομιδή της μιας ποικιλίας άρχιζε να ωριμάζει η άλλη. Έτσι το αγροτικό νοικοκυριό

32

Απιδιά στο Οροπέδιο Καθαρού.

δεν έμενε ποτέ χωρίς απίδια. Ακόμη και κατά τον καιρό που αφθονούσαν τα υπόλοιπα φρούτα του καλοκαιριού, τα σύκα, τα καρπούζια, τα πεπόνια, τα σταφύλια, ακόμη και τότε δεν απολείπανε οι γλυκείς καρποί της απιδιάς. Μέχρι τα μέσα περίπου του 20ού αιώνα η ζωή στην ύπαιθρο της Κρήτης ήταν διαφορετική, οι καλλιέργειες δεν ήταν συστηματικές και τα περισσότερα προϊόντα δεν κατέληγαν στην αγορά, αλλά καταναλώνονταν από τους ίδιους τους παραγωγούς και τις οικογένειές τους. Ό,τι περίσσευε από την εποχή της αφθονίας το συντηρούσαν με διάφορους τρόπους για να καταναλωθεί αργότερα. Κι επειδή οι απιδιές ήταν δέντρα μεγάλης παραγωγικότητας και φορτώνονταν κάθε χρόνο, πάντα περίσσευαν φρούτα και... για κάποια άλλα στόματα. Με τα κουνάλια (υπερώριμα φρούτα που συνήθως έπεφταν μόνα τους στο χώμα) τάιζαν τα οικόσιτα ζώα, κυρίως τον χοίρο των Χριστου-

γέννων. Αν ήταν καλή η χρονιά, οι χοίροι τρέφονταν σχεδόν το μισό από το χρόνο της ζωής τους με πεσούργια (τα φρούτα που έπεφταν από τα δέντρα και άρχιζαν να σαπίζουν). Τον υπόλοιπο χρόνο τους τάιζαν με βελάνια.

Το ψυγείο του... αχυρώνα και οι απιδόκουπες! Οι παραδοσιακοί τρόποι συντήρησης των τροφίμων φανερώνουν την ευρηματικότητα και τη γόνιμη φαντασία των ανθρώπων που πάλευαν χωρίς τεχνικά μέσα. Ψυγεία δεν υπήρχαν μέχρι τη δεκαετία του 1970 (τα περισσότερα ημιορεινά χωριά της Κρήτης δεν είχαν ηλεκτρικό μέχρι τότε), μα δεν φαίνεται να ήταν και τόσο απαραίτητα στα αγροτικά νοικοκυριά. Ειδικά κάποιες ποικιλίες απιδιών δεν χρειάζονταν ιδιαίτερη φροντίδα για να διατηρηθούν. Τα λεγόμενα χειμωνάπιδα ή χειμωνικά, ας πούμε. Τα άφηναν σε δροσερό κι αερινό μέρος για δυο ή και περισσότερους μήνες. Στα ορεινά χωριά τα τελευταία χειμωνά-

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

33

ΚΡΗΤΙΚΗ ΓΗ

πιδα καταναλώνονταν τον Γενάρη. Οι θερινές ποικιλίες, που ήταν και οι περισσότερες, δηλαδή τα φρούτα που ωρίμαζαν τον Ιούλιο και τον Αύγουστο, αποξηραίνονταν στον ήλιο και διατηρούνταν όλο το χρόνο. Τα έλεγαν απιδόκουπες και ήταν άριστο συνοδευτικό της ρακής κατά τους χειμερινούς μήνες. Το ίδιο έκαναν και με άλλα φρούτα, με λαχανικά, ακόμη και με κρέας (τα απόχτια που συνηθίζονταν από τον καιρό της Βενετιάς). Τα ρετσέλια που παρασκευάζονταν σε άλλες περιοχές δεν ήταν και τόσο συνηθισμένα στην Κρήτη. Στα Σφακιά συνήθιζαν να κόβουν τα ώριμα φρούτα σε φελιά (μικρές φέτες), να τα περνούν σε κλωστές και να τα κρεμάνε μέχρι να έχαναν όλα τα υγρά τους. Αν έμενε έστω και λίγη υγρασία τα αποξηραμένα απίδια γέμιζαν μούχλα. Άλλοι τα άπλωναν σε καθαρά σεντόνια μέχρι να αποξηραθούν εντελώς. Υπήρχε, όμως, κι άλλος τρόπος συντήρησης, απλός και ανέξοδος: ο αχυρώνας! Οι νοικοκυρές της προβιομηχανικής εποχής έκοβαν τα αχλάδια λίγο πριν ωριμάσουν, τα έχωναν μέσα στα άχυρα και τα άφηναν για μήνες εκεί. Τα ανέσυραν και τα κατανάλωναν όταν είχαν ωριμάσει πια, συνήθως μέσα στο καταχείμωνο. Τα πιο συνηθισμένα απίδια που μπορούσε να βρει κανείς στους κρητικούς αχυρώνες ήταν οι αχλάδες, τα αγκουτσάπιδα, δηλαδή τα φρούτα της άγριας αχλαδιάς (γκόρτσα), που κατά την περίοδο της φυσικής ωρίμανσης δεν τρώγονται.

34

Ο κ. Μανώλης Θραψανιώτης, καλλιεργητής απιδιών στο Καθαρό.

Είναι στυφά και γι' αυτό παλιότερα τάιζαν με τέτοια απίδια τους χοίρους. Χωμένα στα άχυρα αποκτούν μια πιο γλυκιά υπόστυφη γεύση, όπως λένε όσοι τα έχουν δοκιμάσει («κόβεται η στυφάδα τους»).

Αχλάδι ή απίδι; Στην αγροτική Κρήτη η λέξη αχλάδι ήταν σχεδόν άγνωστη μέχρι το πρόσφατο παρελθόν. Ήξεραν μόνο την αχλάδα ή αχράδα, αλλά με την ονομασία αυτή εννοούσαν την αγριαπιδιά, τον αγκούτσακα, δηλαδή το αυτοφυές δέντρο που το μπόλιαζαν για να το «ημερέψουν» (βλ. και την ωραία παροιμία: «όταν σούσαν την αχλάδα όσοι τύχαν τόσοι φάγαν». Και στην αρχαιότητα με τη λέξη αχλάδα εννοούσαν την αγριαπιδιά. Άπιον έλεγαν το απίδι (απιοειδή χαρακτηρίζονται ακόμη και σήμερα τα αντικείμενα που έχουν σχήμα απιδιού). Η ονομασία αχλάπιδα που σώθηκε στο ανατολικό Σέλινο δείχνει καθαρά τη διαφορά ανάμεσα στο άγριο και το ήμερο απίδι. Είναι καλλιεργήσιμη ποικιλία που μοιάζει πολύ με τις άγριες αχλάδες. Όπως έχει υποστηριχτεί από παλιότερους και σύγχρονες μελετητές (Ν. Πολίτης, Ν. Σαραντάκος), η ονομασία αχλάδι καθιερώθηκε τον Μεσαίωνα από τους Αρβανίτες της Αττικής. Η λέξη απίδι τους θύμιζε τον... πισινό και την απέφευγαν (μπιθ ή πιδ στη γλώσσα τους).

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

ΛΑΪΚΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΑΠΙΔΙΩΝ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

M

Μοσχάπιδα, μπαλτσόνια, ζιγαρδέλια, περμαρόλια... Λέξεις - διαμάντια που ακούγονταν για αιώνες στον τόπο μας και σήμερα κινδυνεύουν να χαθούν μαζί με τις ποικιλίες των παραδοσιακών καλλιεργειών. Είναι οι λαϊκές ονομασίες των απιδιών της Κρήτης. Μαζέψαμε όσες μπορούσαμε. Άλλες σκαλίζοντας την παιδική μας μνήμη κι άλλες σκαλίζοντας τις μνήμες των άλλων! Έργο των ειδικών είναι η ταυτοποίηση των ποικιλιών και έργο της πολιτείας η προώθηση των εξαίρετων τοπικών ποικιλιών που μπορούν να προσδώσουν γεύση στον καταναλωτή και... ζωή στον ταλαιπωρημένο πρωτογενή τομέα. Αγγουράπιδα (Σητεία - στενόμακρα με πράσινο χρώμα) Αγκουτσάπιδα (οι καρποί της άγριας απιδιάς, του αγκούτσακα) Αγουστιάτικα (Κρουσώνας) Αλευράπιδα (Λαγκάδα Ηρακλείου) Αμπελιτσόνια (Σητεία, Ιεράπετρα) Αντζούλες (Κρουσώνας) Ασπράπιδα (κοινή ονομασία σε όλες τις επαρχίες) Αυγουστάκια (Ανατολική Πεδιάδα – δεν γνωρίζω αν είναι ίδια ποικιλία με τα Αγουστιάτικα του Κρουσώνα) Αχλάπιδα (Σέλινο) Αχράδες, αχλάδες ή αγκουτσάπιδα (άγρια αχλάδια) Βασιλικάπιδα (Πεδιάδα, Μεσαρά, Αμάρι κ.α.) Βουτυράπιδα (κοινή ονομασία σε πολλές περιοχές. Στο εξής: κν.) Δροσάπιδα (Πεδιάδα κ.α.) Ζιγαρδέλια (Κίσαμος). Πήραν την ονομασία τους από το πουλί Ζιγαρδέλι (αγριοκαρδερίνα). Είναι μικρά σε μέγεθος και έχουν εντυπωσιακά χρώματα. Ιταλικά (είναι ίδια ποικιλία με τα κρουστάλια. Από πολλούς θεωρείται ελληνική ποικιλία. Σε άλλες περιοχές της Ελλάδας ονομάζονται και τσακώνικα) Καμπάνες (Κριτσά - διαφορετικά από τα κίτρινα κωδωνόμορφα αχλάδια της αγοράς)

Καράπιδα (κν.) Καριώτικα (Λαγκάδα Ηρακλείου) Κοκκινάπιδα (Μονοφάτσι, Μυλοπόταμο κ.α.) Κολενάκια (Κίσαμος - πιστεύεται ότι είναι ενδημικά του οικισμού Κολένι Χανίων) Κολοκυθάπιδα Κολόνια (Κρουσώνας) Κοντούλες (κν.) Κοντοποδαρούσες (από το μικρό - κοντό κοτσάνι τους, Λασίθι) Κοντοχέρια (Κρουσώνας) Κότσια (Κρουσώνας) Κουτσουνάδια (Λαγκάδα Ηρακλείου) Κρουστάλια (κν.) Λαϊνάπιδα (Σέλινο) Λιάτικα (Χανιά - ωριμάζουν νωρίς) Μαγιάπιδα (κν.) Μαυράπιδα (κν.) Μελάπιδα (Σφακιά) Μηλάπιδα (κν.) Μουτσούνες (Κρουσώνας) Μοσχάπιδα (κν.) Μπαλτσόνια (Μεραμπέλλο - δεν γνωρίζω αν είναι τα ίδια με τα αμπελιτσόνια) Μυριστικά (κν.) Περμαρόλια (Κίσαμος) Πρωιμοβασίλικα (πρώιμα βασιλικάπιδα, με κόκκινο καρπό) Ρουσάπιδα (Μεραμπέλλο, διαφορετικά από τα κοκκινάπιδα. Υπάρχει και οικισμός Ρουσαπιδιά) Ρωμάνες (Οροπέδιο Λασιθίου, οικισμοί

δυτικών υπωρειών Δίκτης) Σετεμπριανά ή Σετεμπριανάπιδα ή Σετεμπριάτικα (Σέλινο, Μεσαρά) Συκάπιδα (Κάτω Μυλοπόταμο) Συνεμπριακά (Σφακιά) Σκουράπιδα (Δυτικές υπώρειες Δίκτης) Σκυλάπιδα (Λαγκάδα Ηρακλείου) Σκυλοπνίχτες (Αστερούσια. Η ονομασία οφείλεται σε τοπικές δοξασίες. Στα Καπετανιανά πιστεύουν ότι είναι τόσο γλυκά που τα τρώνε ακόμη και οι σκύλοι. ωστόσο, αν τα φάνε λαίμαργα κινδυνεύουν να πνιγούν. Στο Λίσταρο πιστεύουν ότι είναι σκληρά). Στραβόργια (από το στραβό κοτσάνι τους, δυτικές επαρχίες) Τούρκοι ή Τουρκάκια (Κίσαμος - Κοκκίνιζαν πολύ από την πλευρά που τα έβλεπε ο ήλιος. Στους παλιότερους Κρητικούς θύμιζαν τούρκικο φέσι. Δεν ξέρω αν είναι ίδια με τα τουρκάπιδα του ανατολικού Σελίνου, που πήραν το όνομα από τη στυφάδα τους). Τσικουδάπιδα (περιοχές δυτικής Κρήτης) Φαγάπιδα (κν.) Φαγατάπιδα (Δεν είναι γνωστό αν είναι ίδια ποικιλία με τα Φαγάπιδα) Φλάσκες ή Φλασκάπιδα (κν.) Χειμωνιάτικα, χειμωνάπιδα ή χειμώνια (κν.) Χοιράπιδα (κν.) Χοντράπιδα (κν.)

O

κατάλογος δεν τελειώνει εδώ. Σίγουρα υπάρχουν κι άλλες λαϊκές ονομασίες που πρέπει να καταγραφούν. Ας θυμηθούμε, όμως, ότι μερικές από τις ονομασίες αυτές ακούγονται τώρα και πολλούς αιώνες. Ο Τζουάνε Παπαδόπουλος, πρόσφυγας που έφυγε από την Κρήτη διαρκούντος του Κρητικού Πολέμου και έζησε στην ιταλική χερσόνησο (17ος αιώνας), αναφέρει μερικές από τις παλιές ποικιλίες που καλλιεργούνταν στην Κρήτη. Παράδειγμα, τα μοσχάπιδα, τα βασιλικά («για βασιλιάδες», λέει ο Τζουάνες), οι ρωμάνες και οι «Καλοί Χριστιανοί». Από τις τέσσερις αυτές ποικιλίες οι τρεις συνέχισαν να καλλιεργούνται στην Κρήτη, ακούγονται μάλιστα και σήμερα με τις ίδιες ακριβώς ονομασίες. Μερικές από τις ονομασίες οφείλονται στο σχήμα των αχλαδιών (καμπάνες, κολοκυθάπιδα, χοντράπιδα, κοντούλες), άλλες στο χρώμα (καράπιδα, ασπράπιδα, κοκκινάπιδα), στο άρωμα και τη γεύση (μοσχάπιδα, βουτυράπιδα), στην εποχή ωρίμανσης (μαγιάπιδα, χειμωνάπιδα, αυγουστάπιδα). ΣΗΜ. Οι ονομασίες των φυτών και των καρπών τους διαφοροποιούνται από περιοχή σε περιοχή. Επομένως, κάποιες από τις παραπάνω ονομασίες είναι πιθανόν να αντιστοιχούν στην ίδια ποικιλία. Παράδειγμα τα κρουστάλια, που λέγονται και ιταλικά. Ίσως και οι κοντοποδαρούσες να είναι ίδια ποικιλία με τις κοντούλες. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες εισήχθησαν στην Κρήτη πολλές ξένες ποικιλίες, όπως η Πάσα Κρασάνα που καλλιεργείται στον Κρουσώνα.

> 35

◗◗

ΚΡΗΤΙΚΗ ΓΗ

> Οι Βαλλαχράδες των αρχαίων Φαίνεται πως ο ρόλος του απιδιού στη διατροφή των αρχαίων ήταν ιδιαίτερα σημαντικός. Ήταν το φρούτο που μπορούσε να το βρει κανείς παντού, να το γευτούν και οι πλούσιοι και οι φτωχοί. Η καλλιέργεια της αχλαδιάς είναι εύκολη, δεν απαιτεί ιδιαίτερη φροντίδα. Στην αρχαιότητα θεωρούσαν ως πατρίδα του δέντρου την Πελοπόννησο. Την αποκαλούσαν μάλιστα και Απία. Πίστευαν πως εκεί φύτρωσε η πρώτη αχλαδιά του κόσμου. Γι' αυτό και η πατρίδα του Πέλοπα ακουγόταν και ως Απία! Μαρτυρείται ακόμη και ο Άπις, μυθικός βασιλιάς του Άργους, γιατρός και μάντης. Ήταν γιος του Απόλλωνα. Στο Άργος των ρωμαϊκών χρόνων τελούνταν μια σημαντική γιορτή που δεν φαίνεται να είναι άσχετη με τις παραπάνω παραδόσεις. Ονομαζόταν Βαλλαχράδες (από το ρήμα βάλλω και το ουσιαστικό αχράδα-αχλάδα). Όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος, ήταν μια μορφή αχλαδοπόλεμου που διεξαγόταν ανάμεσα σε παιδιά! Είναι φανερό ότι επρόκειτο για μια γιορτή με γονιμικό χαρακτήρα που βασικά της στοιχεία επιβίωσαν και κατά τα νεότερα χρόνια.

Απίδια βραστά! Σε περασμένους καιρούς, όταν δεν υπήρχε επάρκεια τροφίμων, τα απίδια αποτελούσαν πολύτιμο σύμμαχο των φτωχότερων στρωμάτων. Πολλές φορές, όμως, οι καιρικές συνθήκες δεν ευνοούσαν την παραγωγή. Οι άνεμοι που φυσούσαν έριχναν στη

γη τα φρούτα πριν ακόμη ωριμάσουν. Οι άνθρωποι, κυρίως οι ορεσίβιοι, τα μάζευαν κι όταν ήταν αδύνατο να τα καταναλώσουν, αναζητούσαν τρόπους να μειώσουν τη στυφάδα τους. Στα χωριά των Σφακίων είχαν ανακαλύψει το βράσιμο! Ο κ. Κανάκης Γερωνυμάκης, που είχε δοκιμάσει βραστά απίδια πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, μας τα περιέγραψε με τα παρακάτω λόγια:

«Με το βράσιμο γίνονταν υποφερτά. Μπορούσαμε να τα φάμε. Εκείνα τα χρόνια δεν είχαμε την πολυτέλεια να πετούμε τίποτα από τα καλά που μας πρόσφερε η γης...»

Οι «Καλοί Χριστιανοί» Αφήσαμε τελευταίους τους «Καλούς Χριστιανούς», την ποικιλία απιδιών που, σύμφωνα με τον Τζουάνε Παπαδόπουλο, καλλιεργούνταν στην Κρήτη κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας. Προφανώς η ονομασία ήρθε στο νησί από την Εσπερία. Στην Ευρώπη, και ιδιαίτερα στη Γαλλία, είναι διαδεδομένη μια παράδοση που χρονολογείται από τα τέλη του 15ου αιώνα (1483). Εκείνη τη χρονιά, λέει η παράδοση, ήταν άρρωστος ο βασιλιάς Λουδοβίκος και, αναζητώντας θαυματουργικές θεραπείες, κά-

ΥΠΕΡ

λεσε στο νεκροκρέβατό του τον Φραγκίσκο, έναν ασκητή από την Καλαβρία. Εκείνος πρόσφερε στον βασιλιά έναν σπόρο απιδιάς, δίνοντάς του και τις ανάλογες καλλιεργητικές οδηγίες. Με λίγα λόγια του δίδαξε την καλλιέργεια μιας ποικιλίας απιδιάς που ήταν πολύ δημοφιλής στην πατρίδα του. Από τότε οι καρποί της ποικιλίας αυτής ονομάστηκαν «Καλοί Χριστιανοί» (Bon Chrétien pears)! Και, σε πολλές παραδόσεις, θεωρούνταν θαυματουργά. Τα έδιναν στους αρρώστους για θεραπεία...

Οι απιδόκουπες του Σταμάτη και οι ρωμάνες του Μηλιαρά Τις καλύτερες εμπειρίες για τις απιδόκουπες τις αποκόμισε ο γράφων από δυο καλούς φίλους: τον δάσκαλο και σπουδαίο λαογράφο κ. Σταμάτη Αποστολάκη, τον άνθρωπο που, με την αστείρευτη αγάπη του στη γενέθλια γη του Σελίνου, έσκυψε σε κάθε πτυχή του λαϊκού πολιτισμού και διέσωσε πολλά απ' αυτά που χωρίς εκείνον θα είχαν χαθεί. Και τον τέως Δήμαρχο Οροπεδίου Λασιθίου κ. Γιώργο Μηλιαρά. Για να διασώσει την παλιά συνήθεια των αποξηραμένων φρούτων του Λασιθιού, ο Γιώργος μοίραζε στους φίλους του βαζάκια με υπέροχες ξερές ρωμάνες! Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, οι περισσότερες ονομασίες προέκυψαν σκαλίζοντας την παιδική μου μνήμη. ωστόσο, η δική μου εμπειρία δεν ήταν αρκετή. Χρειάστηκε τη συντρομή ανθρώπων που έχουν βιώσει ή έχουν μελετήσει τη ζωή στην

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

◗◗ Οι απιδόκουπες του Σελίνου Κόβομε μεγάλα απίδια (χοντράπιδα) σε μεγάλες φέτες και τις απλώνομε στο ήλιο για 10-15 μέρες να ξεραθούν. Φτιάχνουμε ένα ζωμό (μπούρμπουλο) βράζοντας ρίγανη, θρίμπα, μαραθιά και 1-2 δαφνόφυλλα. (Μπορούμε να βάλομε και 2 ξυλάκια κανέλας). Όταν βράσει τον σουρώνουμε, πλένομε τις απιδόκουπες, τις ρίχνουμε μέσα για 5 λεπτά και τις ανασύρομε. Τις αφήνουμε στον ήλιο να στεγνώσουν και διατηρούνται για πολύ καιρό. (Συνταγή από το βιβλίο Κρητική Παραδοσιακή Κουζίνα της Μαρίας και του Νίκου Ψιλάκη. Στους συγγραφείς την πρόσφερε ευγενικά η φαμίλια του Σταμάτη Αποστολάκη).

κρητική ύπαιθρο. Τους ευχαριστώ όλους και ιδιαίτερα τους κ.κ. Μανώλη Θραψανιώτη, τ. πρόεδρο Κριτσάς, Ζαχ. Κυπριωτάκη, Αντ. Πάγκαλο, Μαν. Δρακάκη, Σταμ. Αποστολάκη, Δημ. Παπαδάκη, Γ. Σταματάκη, Κανάκη Γερωνυμάκη, Μαν. Σπανάκη, Ηρακλή Πυργιανάκη, Γιώργο Σταυρακάκη, Γιάννη Φρουδαράκη, Μενέλαο Αρκαλάκη. X

ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΛΑΪΚΕΣ ΛΑΤΡΕΙΕΣ

38

Ιξός πάνω σε πεύκο στη Θρυπτή Ιεράπετρας. Φωτογραφία του ΓιώργουΠατρουδάκη.

Το γκι της καλοχρονιάς και ο δικός μας

ιξός

◗

Πανάρχαιες συνήθειες και λατρείες απηχεί το φυτό με τις ολόλευκες χάντρες που κι εκείνο, μαζί με το αρκουδοπούρναρο και το έλατο, χρησιμοποιείται στη χριστουγεννιάτικη διακόσμηση. Είναι το ιερό δέντρο των Δρυίδων, το ελιξίριο της γονιμότητας, το φυτό της αγάπης. Σε μιαν ακατάγραφη κρητική παράδοση το συναντάμε σαν φυτό της παραδείσου! Είναι το γκι, ο δικός μας ιξός. Είναι το φυτό που θάλλει χωρίς να ριζώνει στη γη!

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

Eκατομμύρια έλατα θα στολίσουν και φέτος τα σπίτια σε πάρα πολλές περιοχές της γης, εκατομμύρια κλαδιά θα κοπούν, ιξοί και αρκουδοπούρναρα (τα γνωστά με τις ξενικές ονομασίες γκι και ου), σύμβολα της καλοχρονιάς και της καλής τύχης.* Πανάρχαιες συνήθειες και πανανθρώπινοι συμβολισμοί επανέρχονται κάθε χρόνο, τα λαϊκά έθιμα επαναφέρουν συχνά-πυκνά στον κόσμο του 21ου αιώνα την ιερότητα του δέντρου... Ας πάρομε, όμως, τα πράματα από την αρχή... * Ευτυχώς τις τελευταίες δεκαετίες αναπτύχθηκε ένα ενδιαφέρον είδος επιχειρηματικότητας, η καλλιέργεια των χριστουγεννιάτικων δέντρων που (επιτέλους) δεν αποψιλώνει τη φύση και δεν καταστρέφει τα αυτοφυή δέντρα.

39

ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΛΑΪΚΕΣ ΛΑΤΡΕΙΕΣ

Κ

άποτε σε τούτο τον τόπο φαίνεται να λατρεύτηκε η Μεγάλη Μητέρα, πανίσχυρη θεότητα που καθόριζε τις τύχες του κόσμου. Και δίπλα της, σύντροφος και συνοδός, ένας Νεαρός Θεός που γεννιόταν και πέθαινε κάθε χρόνο. Με απλά λόγια θα μπορούσε να πει κανείς ότι λατρεύτηκε η ίδια η φύση και η ακατάλυτη δύναμή της, η βλάστηση, που γεννιέται, μεγαλώνει, κιτρινίζει, γερνά και πεθαίνει για να γεννηθεί και πάλι όταν γυρίσει ο χρόνος κι αλλάξουν οι εποχές. Στα μινωικά δακτυλίδια σώθηκαν υπέροχες παραστάσεις που μας επιτρέπουν να σκύψομε πάνω τους, να συνθέσομε από την αρχή τις ψηφίδες της ιστορίας, ν' ανατρέξομε πολλούς αιώνες πίσω, πριν ακόμη αποκτήσει ο πλάνης της προϊστορίας μόνιμη κατοικία και πολιτισμό, ν' ανιχνεύσομε την πρωτόγονη σκέψη των ανθρώπων. Αυτονόητη ήταν για τους πολιτισμούς που αναδύθηκαν μέσα από την αχλή του χρόνου η λατρεία της φύσης, αυτονόητο και το δέος που

ότητα. Έσπευδαν οι άνθρωποι, όπως κάνουν και σήμερα, ακουμπούσαν το ιερό δέντρο, το άγγιζαν, ίσως και να προσπαθούσαν να αντλήσουν δύναμη από τη δύναμη του φυσικού κόσμου. Πέρασαν οι αιώνες, άλλαξαν οι θρησκείες, μα πολλές από τις αρχαίες συνήθειες δεν χάθηκαν. Στην Κρήτη του 20ού αιώνα έτυχε να δω ανθρώπους ν' αγκαλιάζουν ιερά δέντρα σιγοψιθυρίζοντας μια νοερή προσευχή, έτυχε να δω κι άλλους σκυμμένους με δέος σ' ένα κόνισμα βαλμένο στον κορμό, λες κι ο κορμός μετουσιώνεται σε ιερό εικονοστάσι βγαλμένο από το αιώνιο εργαστήρι του Μεγάλου Δημιουργού.

Οι καρποί καταναλώνονται από τα πουλιά και μεταφέρονται σε μεγάλες αποστάσεις. Όταν τους αποβάλλουν, η κολλώδης ουσία που περιβάλλει τον σπόρο προσκολλάται πάνω στα κλαδιά των δέντρων και φυτρώνουν νέα φυτά (Φωτογραφίες του Γιώργου Πατρουδάκη από τη Θρυπτή Ιεράπετρας).

χριστουγεννιάτικα στερεότυπα. Και ψηλά, στην οροφή της βιτρίνας, κρεμόταν ένα φωτισμένο αστέρι. Στην κάτω μεριά, στη βάση, δυο κοκκινόφυλλα Αλεξανδρινά, φυτεμένα σε πήλινες γλάστρες και στημένα συμμετρικά, οριοθετούσαν τον χώρο του δέντρου. Ολόγυρα κομμάτια αρκουδοπούρναρου, αυτού που μάθαμε να το λέμε «ου», να χρησιμοποιούμε κι εμείς μιαν ονομασία καθιερωμένη τώρα και πολλές δεκαετίες από την παγκόσμια (και πανίσχυρη) χριστουγεννιάτικη βιομηχανία. Ξενόφερτες λέξεις, συλλογίστηκα· ίσως και φαινομενικά ξενόφερτες συνήθειες. Αλλά δεν ενοχλούν. Απεναντίας, είναι καλοδεχούμενες γιατί μας υπενθυμίζουν αυτό το μεγάλο μυστικό που ξεχνάμε και που λέγεται φύση! Σταμάτησα, παρατήρησα ένα-ένα τα στολίδια, το μάτι μου αναζητούσε το άλλο σπουδαίο ευρωπαϊκό σύμβολο, το γκι, τον δικό μας ιξό, αυτά τα κλαδάκια με τις κατάλευκες μπίλιες που άλλοτε μοιάζουν διάφανες και άλλοτε δημιουργούν υπέροχες αντιθέσεις στη χριστουγεννιάτικη διακόσμηση. Αλλά ιξός δεν υπήρχε...

◗◗ γεννά ο άγνωστος κόσμος που μας περιβάλλει. Το δέντρο θεωρήθηκε προσωποποίηση της θεότητας, συμβολική έκφραση μιας αστείρευτης δύναμης που δεν αφήνει τη ζωή να χαθεί. Στο πέρασμα του χρόνου κάποια δέντρα με ιδιαίτερες ιδιότητες (μέγεθος, χρώμα, σχήμα, θαλερότητα, καρποφορία...) θεωρήθηκαν ξεχωριστά από τα άλλα. Ίσως κάποια τέτοια ιδιότητα να τα κατέστησε ιερά. Ξαναγυρνάμε στα μινωικά δακτυλίδια για να θυμηθούμε πως, μέσα από τα κλαδιά του δέντρου, μπορούσε να φανερωθεί η θε-

40

Το φυτό... που βυζαίνει! Κοίταζα πριν από λίγες ημέρες μια πρόωρα στολισμένη βιτρίνα. Καταμεσής το δέντρο, στολισμένο με μπάλες αστραφτερές. Φωτάκια, τεχνητό χιόνι, κουτιά με πολύχρωμα περιτυλίγματα μετέφεραν σε μια απλή εμπορική βιτρίνα τα παγκόσμια πια

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

Ο ιξός της Κρήτης, το φυτό της Παραδείσου «Θαυμαστότατον» χαρακτηρίζει ο Θεόφραστος «και άτοπον και παράδοξον» το γεγονός ότι μερικά φυτά δεν βλασταίνουν στη γη. Ανάμεσα σ' αυτά «η ιξία, η στελίς και το υφέαρ».

Ο

λαϊκός μας πολιτισμός είδε κάπως παράξενα τα παρασιτικά φυτά. Άλλα τα θεώρησε δαιμονικά και άλλα θεόσταλτα. Δεν θα μπορούσε ποτέ να συμπαθήσει τα καταστροφικά παράσιτα, όπως τον λύκο, που πρόσβαλλαν τις καλλιέργειες. Δεν θα μπορούσε, όμως, και να μην προσέξει το θαύμα του ιξού: είναι αγγελικός γιατί πετά σαν τους αγγέλους και ζει πάνω στα κλαδιά των δέντρων, δεν καταδέχεται να πατήσει στο χώμα. Δεν είναι από τα πολύ συνηθισμένα φυτά της Κρήτης και οι παραδόσεις που τον συνοδεύουν δεν είναι πολλές. Ή δεν έχουν σωθεί μέχρι τις μέρες μας. Στις περιοχές όπου φυτρώνει, πάντως, έχει ιδιαίτερη θέση στη λαϊκή θεραπευτική και περιβάλλεται με δέος και θαυμασμό. Λένε πως ο ιξός δεν ζούσε παλιότερα στη γη. Φύτρωνε μόνο στον μεγάλο κήπο της Παραδείσου. Μα ο πιο μεγάλος ιξός, δέντρο ολόκληρο, ήταν φυτεμένος στην πόρτα της αιώνιας γαλήνης, στον ίσκιο του καθόταν ο κλειδοκράτορας και περίμενε τους ανθρώπους, εκεί ξεχώριζε τους δίκαιους από τους κριματισμένους. Πήγε κάποτε κι ο Ιούδας στον Κάτω Κόσμο, μα μόλις κατέβηκε τη μεγάλη σκάλα, άρχισε να φλέγεται ο τόπος. Σα να πύρωναν δέκα ήλιοι μαζωμένοι. Πήγαινε από δω κι από κει, καμιά πόρτα δεν άνοιγε, ακόμη κι η κόλαση δεν καταδεχόταν να δεχτεί τον προδότη του Χριστού. Ξελιγωμένος από το βάσανο της δίψας έσκυψε στην πρώτη πηγή που βρήκε μπροστά του, μα δεν τα κατάφερε. Πριν προλάβει να δροσίσει τα φλογισμένα χείλη του, στέρεψε η πηγή, στέρευαν όλες οι πηγές του Κάτω Κόσμου μόλις τον έβλεπαν. Πέρασε μπροστά κι από την κατάκλειστη πόρτα της Παράδεισος, είδε τον ιξό να βλαστάνει, άπλωσε το χέρι, έκοψε ένα κλαδάκι γεμάτο καρπούς και το έβαλε στο στόμα του για να δροσιστεί. Τον είδε ο κλειδοκράτορας του Κάτω Κόσμου, θύμωσε πολύ, άρπαξε τον ιξό, τον ξερίζωσε και τον πέταξε με μάνητα στη φωτιά. Και θα καιγόταν αν δεν τον λυπόταν ο ίδιος ο Μεγαλοδύναμος. Άπλωσε εκείνος το χέρι του και τον έβγαλε μέσα από τις

φλόγες. Μα δεν είχε προλάβει. Γερός ήταν ο κορμός, γερά και τα φύλλα. Μόνο η ρίζα είχε καεί. Πήγε να τον φυτέψει πάλι στο χώμα, αλλά πώς να φυτέψεις ένα φυτό χωρίς ρίζες; Το σκέφτηκε ο μεγάλος Θεός, πήρε στο χέρι του το κολοβωμένο δεντρί, άνοιξε με το νύχι του τρύπα στον κορμό μιας μηλιάς,

χαιότητα ήταν το φυτό που έρχεται από τον ουρανό, μόνο από ψηλά μπορεί να πέσει για να βρεθεί πάνω στα κλαδιά των δέντρων! Σε μιαν άλλη αρχαία παράδοση ο ιξός συνδέθηκε με τον ετήσιο κύκλο της βλάστησης, ήταν το φυτό που όριζε τη μετάβαση από τον χειμώνα στην άνοιξη. Όπως

έτσι όπως κάνομε όταν μπολιάζομε τα άγρια δέντρα, και το κάρφωσε. «Κανείς δεν το θέλει το άδικο, κανείς δεν αντέχει το μαρτύριο της δίψας» είπε και το άφησε να ζήσει. Από τότε και μετά ο ιξός δεν φυτρώνει στο χώμα. Δεν έχει ρίζες. Φυτρώνει μόνο πάνω στα κλαδιά των άλλων δέντρων... Κι εκείνα τον τρέφουν χωρίς να παραπονούνται. Δεν μπορούν να κάμουν αλλιώς, ο Θεός έχει αποφασίσει να αφήσει τον δεντράκι με τις λευκές χάντρες να ζήσει. Με μύθους και παραδόσεις προσπάθησαν οι άνθρωποι να ερμηνεύουν τ' ανερμήνευτα. Στην Κρήτη ο ιξός ήταν φυτό του Παραδείσου που ο καλός Θεός το μπόλιασε σε ξένα σώματα, στην ελληνική αρ-

λέει ο Βιργίλιος στην Αινειάδα του (6,205), η Περσεφόνη κρατούσε στα χέρια της ένα παντοδύναμο κλαδάκι ιξού για να μπορεί ν' ανοίγει τις πύλες του Κάτω Κόσμου και να περνά τον μισό χρόνο της στη γη.

ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΙΞΟΣ: Σύμφωνα με τους Turland, Chilton & Press (Flora of the Cretan Area), ο ιξός φυτρώνει στην Κρήτη, στον Αφέντη, κοντά στο Καβούσι της Ιεράπετρας, σε υψόμετρο 600-700 μέτρων. Μαρτυρίες από φίλους αναφέρουν ότι το έχουν δει και στα Λευκά Όρη, και σε άλλες περιοχές της Ανατολικής Κρήτης (Αστερούσια, σε συστάδες πεύκων, και νότια της Δίκτης). Μάλλον κάποιος θα πρέπει να το ψάξει... >

41

ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΛΑΪΚΕΣ ΛΑΤΡΕΙΕΣ

>

Φαίνεται πως το γκι είναι το πιο δύσκολο και το πιο δυσεύρετο από τα χριστουγεννιάτικα σύμβολα. Διακινείται πάντα σε μικρές ποσότητες και σχεδόν πάντα έρχεται στην ελληνική αγορά από το εξωτερικό. Όχι πως δεν ευδοκιμεί κι εδώ. Υπάρχει σχεδόν παντού στην ηπειρωτική Ελλάδα, υπάρχει κι εδώ, ιδιαίτερα στα πευκοδάση της ανατολικής Κρήτης, αλλά φαντάζομαι πως είναι δύσκολο να καλλιεργηθεί. Γιατί, απλά, το φυτό με τις κάτασπρες μπίλιες δεν είναι... κανονικό φυτό. Είναι παράσιτο! «Φυτρώνει» πάνω σε κάποιο άλλο δέντρο, απλώνει το υποτυπώδες ριζικό του σύστημα κάτω από τον φλοιό και... βυζαίνει· με απλά λόγια, τρέφεται μόνο από το άλλο φυτό. Σ' αυτό το σχεδόν μυθικό είδος (αγγειόσπερμο σύμφωνα με τη βοτανολογική ορολογία) αφιερώνομε τούτο το μικρό κείμενο. Στο γκι, στον δικό μας ιξό, που κάποτε μπορεί να τον ακούσετε και... μύξα εξ αιτίας της γλοιώδους υφής του. Σ' ένα δέντρο που... δεν φυτρώνει στη γη, κι όμως αντέχει. Προσαρμόζεται εύκολα στις συνθήκες ζωής του ξενιστή του, θάλλει ακόμη και κατά την εποχή της χειμωνιάτικης γύμνιας των φυλλοβόλων δέντρων και

Κλαδί αρκουδοπούρναρου. Είναι το γνωστό ου των Χριστουγέννων. Στην Ελλάδα το μπερδεύουν συχνά με τον ιξό (γκι).

Πέρα από τη φαρμακολογική χρήση του, όμως, ο ιξός διέγραψε μια λαμπρή πορεία ως μαγικό βοτάνι. Φαίνεται πως οι άνθρωποι παρατήρησαν με δέος την ιδιότητά του να βλαστάνει πάνω σε ξένα σώματα και το συσχέτισαν με κάποιες αόρατες δυνάμεις που φέρνουν πάντα την ισορροπία στον φυσικό κόσμο. Ο ιξός θεωρήθηκε ελιξίριον μακροζωίας και σύμβολο αθανασίας, φορέας ακατάλυτης δύναμης και αντοχής. Ιδιαίτερα οι λαοί που ζούσαν στα μεγάλα δάση της Ευρώπης πρόσεξαν το «ξενιζόμενο» φυτό και προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τα μεγάλα μυστικά της ζωής και της φύσης. Ένας πρωτοπόρος μελετητής της αρχέγονης σκέψης των ανθρώπων, ο Βρετανός George James Frazer (1854-1941), σημείωσε με θαυμασμό στο πολύτιμο έργο του «The Golden bough»: «Τίποτα δεν θεωρούσαν πιο ιερό οι Δρυίδες των Κελτών που κατοικούσαν στη Γαλατία από τη δρυ και τον ιξό που βλαστάνει στον κορμό της». Δύσκολο να καταγράψει κανείς τις εθιμικές χρήσεις του φυτού σήμερα. Οι μνήμες από τις πιο μακρινές εποχές έχουν χαθεί. Γνωρίζομε, πάντως, ότι το κρεμούσαν μπροστά στις πόρτες των σπιτιών, λένε πως καθιστούσε απαραβίαστη την είσοδο του οίκου από τις επίβουλες δυνάμεις του κακού. Νομίζω, όμως, ότι το έθιμο αυτό έχει άλλον συμβολισμό. Να, σαν τη δική μας σκιλλοκρομμύδα. Την αναρτούν στις πόρτες κάθε Πρωτοχρονιά ως σύμβολο της αθανασίας. Την αθανασία μπορούσε να χαρίσει και ο ιξός κατά τρόπον αναλογικό. Όπως θάλλει εκείνος πάνω σε γυμνά δέντρα, έτσι μπορεί να γνωρίζουν κι οι ένοικοι του οίκου τη θαλερότητα. Ενδιαφέρουσες εθιμικές χρήσεις διασώθηκαν μέσα από γραπτές μαρτυρίες. Ας δούμε μερικές: Κατά τον Μεσαίωνα κρεμούσαν τσαμπιά ιξού στους στάβλους. Με τον τρόπο αυτό μεταβίβαζαν τη δύναμη και το σφρίγος του στα ζωντανά, στα βόδια και στα άλογα. Κάποιοι ευρωπαϊκοί λαοί τον χρησιμοποιούσαν σαν... αλεξικέραυνο. Ένα κλωνάρι ιξού μπορούσε να διώξει μακριά τον κεραυνό. Οι Ουαλοί παλιότερα άφηναν κλαδάκια ιξού κάτω από τα μαξιλάρια για να βλέπουν όνειρα και να μαντεύουν τα μέλλοντα.

Οι τελετές των Δρυίδων οι άνθρωποι το θεωρούνε πολύτιμο. Για πολλούς αιώνες υπήρξε ένα από τα πλέον περιζήτητα φυτά του δυτικού κόσμου.

Ελιξίριο ζωής! Η παραδοσιακή ιατρική αναζήτησε στον ιξό θεραπευτικές ιδιότητες. Στην αρχαιότητα το παρασιτικό φυτό με τους γλοιώδεις καρπούς χρησιμοποιήθηκε σχεδόν σαν πανάκεια. Ήταν ελιξίριο γονιμότητας, το αναζητούσαν πάνω σε δέντρα - ξενιστές και πότιζαν με το χυμό του τα στείρα ζώα. Άλλοι το μασούσαν για να κλείνουν οι πληγές τους· πίστευαν πως ο ιξός διαθέτει σπουδαία επουλωτική δράση. Στα νεότερα χρόνια θεωρήθηκε γιατρικό για νοσήματα του ουροποιητικού, για την επιληψία, για δερματικά προβλήματα, ενώ φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε ευρέως σαν καρδιοτονωτικό και αγγειοδιασταλτικό φάρμακο. Στους σημερινούς βοτανολογικούς οδηγούς, πάντως, αναφέρεται ότι σε μεγάλες δόσεις είναι τοξικό για την καρδιά. Κυρίως, όμως, ο ιξός θεωρήθηκε αντικαρκινικό φάρμακο για εξωτερικούς όγκους!

42

Ο ιξός βρισκόταν στο επίκεντρο της λατρείας των Δρυίδων. Αλλά όχι οποιοσδήποτε ιξός, μόνο αυτός που φύτρωνε πάνω στις βελανιδιές. Όπως μας λέει ο Πλίνιος, αυτός ο σπουδαίος μελετητής του φυσικού κόσμου, οργάνωναν ολόκληρη τελετή κάθε που ανακάλυπταν ιξό σε βελανιδιά. Ας θυμηθούμε εδώ ότι η δρυς ήταν πάντα ένα από τα πιο σημαντικά δέντρα του αρχαίου κόσμου. Ταυτιζόταν συνήθως με τον ύψιστο των θεών. Στην ελληνική μυθολογία ήταν το δέντρο του Δία, συχνά οι λατρευτές του φορούσαν στεφάνια φτιαγμένα με φύλλα δρυός και στο ιερό της Δωδώνης υπήρχε ένα μεγάλο ιερό δέντρο, η δρυς του Δία. Η μαρτυρία του Πλίνιου για την τελετουργία των Δρυίδων αποκαλύπτει την ιερότητα της δρυός, μα και την ιερότητα του ιξού. Να τι λέει: Αν έβρισκαν ιξό σε βελανιδιά πήγαιναν εκεί την έκτη μέρα της νέας σελήνης (πίστευαν ότι η σελήνη είχε τότε τη μεγαλύτερη δύναμή της), χαιρετούσαν το δέντρο θεωρώντας το μεγάλο θεραπευτή και άρχιζαν την προετοιμασία μιας θυσιαστικής τελετής. Φρόντιζαν πάντα να έχουν μαζί τους δυο λευκούς ταύρους που να μην έχουν δεθεί ποτέ τα κέρατά τους. Ντυμένος με κατάλευκη φορεσιά ο ιερέας πλησίαζε τον κορμό

ΥΠΕΡ

κρατώντας ένα χρυσό δρεπάνι κι ένα ύφασμα, κατάλευκο κι αυτό. Σκαρφάλωνε στο δέντρο, έκοβε τον ιξό και τον τύλιγε στο άσπρο πανί. Η τελετουργία ολοκληρωνόταν με τη θυσία των δυο λευκών ταύρων. Ο ιερέας κι οι λατρευτές παρακαλούσαν τον Θεό να δεχτεί τη θυσία και να είναι ευνοϊκός με τους λατρευτές. Με τον ιξό παρασκεύαζαν ένα ρόφημα που το θεωρούσαν πολύτιμο. Ήταν το ελιξίριο της γονιμότητας, το έδιναν στα στείρα ζώα για να γεννήσουν. Ήταν, όμως, και το αντίδοτο που εξουδετέρωνε όλα τα δηλητήρια! Αν προσέξομε τα λεγόμενα του Πλίνιου θα δούμε πόσο σημαντικό θεωρούσαν τον ιξό. Το συμβολικό χρώμα της τελετής ήταν το λευκό. Λευκοί οι ταύροι,

Ο κύκλος της βλάστησης

λευκή η ενδυμασία του ιερέα, λευκό το πανί που τον τύλιγαν. Όπως λευκοί είναι και οι καρποί του. Η συμβολική των χρωμάτων είναι παρούσα για να δηλώσει με τον τρόπο της ότι το φυτό πρέπει να παραμείνει αμόλυντο. Κι όπως εξηγεί ο ίδιος ο Πλίνιος, στον τόπο του, στην ιταλική χερσόνησο, απαγορευόταν να το κόψουν με σιδερένιο δρεπάνι, απαγορευόταν ακόμη και να το αφήσουν να έρθει σε επαφή με τη γη· αλλιώς θα κινδύνευε να χάσει τη δύναμή του! Συμπληρώνει, μάλιστα, ότι στην εποχή του ο ιξός ήταν πολύτιμο γιατρικό για πολλές αρρώστιες: θεράπευε την επιληψία και τα έλκη, προκαλούσε γονιμότητα στις γυναίκες που τον κρατούσαν πάνω τους.

χνεύσει σήμερα αυτά τα μικρά μυστικά που σημάδεψαν τον βηματισμό των μακρινών προγόνων μας; Αν θέλομε να κατανοήσομε σε βάθος τα αίτια των ευρωπαϊκών τελετουργιών θα πρέπει να θυμηθούμε πως εδώ στην Ελλάδα έθαβαν κάποτε τους νεκρούς πάνω σε κλαδιά ελιάς και πως μέσα στους τάφους έβαζαν αυγά και σκορπούσαν σιτάρι. Η ελιά θα μπορούσε να μεταβιβάσει στον νεκρό τη δύναμη της ζωής, είναι το δέντρο που δεν πεθαίνει ποτέ. Το σιτάρι θα μπορούσε να μεταφέρει με αναλογικό τρόπο την ιδέα της ανάστασης. Όπως και το αυγό! Κι από τα δυο τούτα είδη ξεπηδούν νέες ζωές, ανασταίνονται. Έτσι και με τον ιξό. Με ανα-

Ας φανταστούμε το δέος των ανθρώπων που με μόνο τους όπλο την παρατήρηση προσπαθούσαν να μαντέψουν τα άδηλα. Πάνω στους ξερούς κορμούς των φυλλοβόλων δέντρων έβλεπαν μικρές εκρήξεις ζωής. Ένα άλλο φυτό, θαλερό και ολοπράσινο, άλλαζε την εικόνα, έκανε τον πεθαμένο κόσμο να φαίνεται ζωντανός. Γιατί είναι αλήθεια πως σ' εκείνα τα μακρινά χρόνια της προϊστορίας οι άνθρωποι καταλαμβάνονταν από δέος όταν έβλεπαν τη φύση να μαραίνεται, δεν είχαν την γνώση που θα τους επέτρεπε να ξέρουν πως θα ερχόταν και πάλι η άνοιξη. Το έμαθαν ύστερα από παρατηρήσεις που μπορεί να κράτησαν αιώνες ολόκληρους· ποιος μπορεί ν' ανι-

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

λογικό τρόπο θα μπορούσε νε μεταφέρει την αντοχή του· έχει τη δύναμη να θάλλει ακόμη κι όταν όλα γύρω του είναι ξερά, παραδομένα στη δίνη του χειμώνα. Οι λαοί του Βορρά πίστεψαν σ' αυτήν την ακατάλυτη δύναμη. Έσπερναν τους δημητριακούς καρπούς ανακατεμένους με ψιλοκομμένα φύλλα ιξού. Το πράσινο παράσιτο θα μπορούσε να μεταβιβάζει τη ζωοποιό του δύναμη στον καρπό. Κάποιοι αφρικάνικοι λαοί έφτιαχναν φυλακτά με φύλλα ιξού. Τα φορούσαν οι πολεμιστές πριν φύγουν για τον πόλεμο. Τα βέλη του εχτρού δεν θα μπορούσαν ποτέ να τους βρουν, θα τ' απόδιωχνε ο ιξός!

Αριστερά: ο ιξός, τα κλαδιά, τα φύλλα και οι καρποί του. Στη μέση: φανταστική απεικόνιση Δρυίδη κάτω από το ιερό δέντρο των Κελτών. Δεξιά: παλιά γκραβούρα που απεικονίζει το θάνατο του Μπάλντερ. Δίπλα του το κλαδί του Ιξού.

◗◗

> 43

ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΛΑΪΚΕΣ ΛΑΤΡΕΙΕΣ

Ο θεός του φωτός και τα κλαδιά του ιξού Δεν έχουν τελειωμό οι παραδόσεις των ευρωπαϊκών λαών για τον περίφημο ιξό, το δικό τους γκι. Απόηχοι από μακρινές δεντρολατρικές συμπεριφορές διασώθηκαν στους μύθους, τις διηγήσεις και τα λαϊκά έθιμα. Ένας θεός του Βορρά ταυτίστηκε με τον ιξό. Τον έλεγαν Μπάλντερ (Balder), ήταν γιος του Μεγάλου Θεού, του Οντίν (κάτι σαν τον δικό μας Δία), και στη νορβηγική μυθολογία ήταν θεός του φωτός. Κάποτε, λέει ο μύθος, ήρθαν άσχημα όνειρα στον ύπνο του Μπάλντερ, προφήτευαν το θάνατό του. Το έμαθαν οι θεοί, μαζεύτηκαν και αναζήτησαν τρόπους να τον γλιτώσουν. Μια θεότητα, η Φριγκ, συγκέντρωσε δίπλα της όλα τα όντα και όλα τα στοιχεία του κόσμου, τη φωτιά και το νερό, το σίδερο και τ' άλλα μέταλλα, το χώμα και την πέτρα, τα ζώα και τα πουλιά και τα έβαλε να πάρουν όρκο βαρύ ότι κανένα δεν θα δεχτεί να πειράξει τον Μπάλντερ. Κι αφού τέλειωσαν με τους όρκους, σίγουροι πια πως ο Μπάλντερ ήταν άτρωτος, τον έβαλαν στη μέση και διασκέδαζαν μαζί του. Άλλος τον χτυπούσε με πέτρες, άλλος με

ξύλα, άλλος τον σημάδευε με τόξα, τίποτα δεν τον ακουμπούσε. Τα έμαθε όλ' αυτά ο θεός του κακού, ο Λόκι, μεταμορφώθηκε σε γριά, πήγε στη Φριγκ: «αλήθεια;» τη ρώτησε, «ορκίστηκαν όλα;». Κι εκείνη απάντησε πως ναι, όλα, εκτός από ένα ταπεινό κι αδύναμο δεντράκι, τον ιξό. Κατάστρωσε το σχέδιο του, πήγε και βρήκε τον τυφλό θεό που τον έλεγαν Χόδερ και τον έπεισε να χτυπήσει κι αυτός τον άτρωτο Μπάλντερ. Του έδωσε, μάλιστα, και το βέλος. Μα το βέλος εκείνο ήταν φτιαγμένο με ξύλο ιξού! Το κορμί του θεού του φωτός τρυπήθηκε, το βέλος καρφώθηκε στην καρδιά του κι ο θεός του φωτός έπεσε κάτω νεκρός. Λέει κι άλλα πολλά ο μύθος. Πήραν το κορμί του, το βάλανε σ' ένα μεγάλο πλοίο και το κάψανε πάνω σε μια μεγάλη φωτιά. Μαζί κάηκε κι η γυναίκα του, η Ναννά, που δεν άντεξε το χαμό του Μπάλντερ. Οι φωτιές της νεκρικής τελετής θυμίζουν έντονα τις χειμερινές εθιμικές πυρές που, σύμφωνα με τις σχεδόν πανανθρώπινες αντιλήψεις, έρχονται να ενισχύσουν την πυρά και τη λάμψη του ανίσχυρου χειμωνιάτικου ήλιου. Σύμφωνα με μιαν Πάνω: ο Μπάλντερ ως θεότητα του φωτός. Κάτω: το κλαδί του ιξού έχει τρυπήσει το στήθος του Μπάλντερ. Η θεότητα που ταυτίστηκε με το φως και τον ήλιο στη νορβηγική μυθολογία θα πεθάνει...

άλλη εκδοχή του μύθου, όμως, οι θεοί δεν ανέχτηκαν το θάνατο του θεού του φωτός, του Μπάλντερ - Ήλιου. Τον ανέστησαν. Έμενε το χειμώνα στον Κάτω Κόσμο και το καλοκαίρι στη γη, κάτι σαν τη δική μας Περσεφόνη. Και για να μη μείνει η εντύπωση πως για όλα έφταιγε ο ιξός, οι θεοί μεταμόρφωσαν τα δάκρυα της μάνας σε λευκά σφαιρίδια, τα έκαμαν καρπούς του ιξού. Το ίδιο το παράσιτο έγινε από τότε φυτό της αγάπης. Να, λοιπόν, γιατί οι Ευρωπαίοι σταματούν κάτω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο, δηλαδή κάτω από τα στολισμένα κλαδάκια του γκι, κι ανταλλάσσουν κάθε χρόνο τέτοιες μέρες το φιλί της αγάπης. Ο μύθος συναντά την ιστορία, οι συμβολικές παραδόσεις επιμένουν να ζουν ακόμη και σ' ένα μεταμοντέρνο κόσμο.

Φυτό της ειρήνης

◗◗ 44

Στα παλιά τα χρόνια, τότε που οι πόλεμοι δεν γίνονταν με όπλα μαζικής καταστροφής, μα νικούσε εκείνος που είχε ψυχή και δύναμη, οι μάχες δίνονταν παντού. Στους κάμπους, στα βουνά, στα δάση. Αν τύχαινε, λοιπόν, και βρίσκονταν δυο αντίπαλοι πολεμιστές κάτω από κάποιο δέντρο πάνω στο οποίο είχε φυ-

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

τρώσει ιξός, ήταν υποχρεωμένοι από τους πανίσχυρους εθιμικούς νόμους να παρατήσουν τα τόξα και τα δόρατα και να ανταλλάξουν το φιλί της αγάπης. Το μαγικό φυτό που σφύζει από ζωή γινόταν ελιξίριο της ειρήνης. Άλλοι πάλι φρόντιζαν να έχουν πάντα μαζί τους ένα κλαδάκι ιξού. Το κρεμούσαν στα δοκάρια και ήξεραν πως δεν πρόκειται να χτυπήσει ποτέ κεραυνός το σπίτι τους. Οι ανερμήνευτες υπερφυσικές δυνάμεις του φυτού θα τον έδιωχναν... Για όλα τούτα υπάρχουν ερμηνείες· σχετίζονται με τους παλαιότατους αιτιολογικούς μύθους που συνοδεύουν το κατά τα άλλα περιφρονημένο παράσιτο. Κι είναι να αναρωτιέται κανείς: πώς γίνεται να θεωρείται ιερό φυτό ένα παράσιτο που, αν το δουν οι καλλιεργητές οπωρικών να φυτρώνει στα δέντρα τους, το κόβουν με αηδία κι αγανάκτηση και το πετούνε;

Οι Δρυίδες των Κελτών κι οι Αμαδρυάδες των Ελλήνων Οι Κέλτες και οι Γαλάτες απέδιδαν ιδιαίτερη σημασία στον ιξό που φύτρωνε πάνω σε φυλλοβόλα δέντρα δρυός. Η δρυς ήταν δέντρο με ιδιαίτερο ρόλο στην κελτική λατρεία, ήταν το ιερό δέντρο αυτών των λαών. Θρύλοι και ιερές παραδόσεις αποκαλύπτουν τον σημαίνοντα ρόλο των Δρυίδων, μιας σπουδαίας ιερατικής τάξης που φαίνεται να εδραιώθηκε μέσα στους αιώνες και να διατήρησε την ισχύ της. Η δρυς, όπως είπαμε ήδη, ήταν το ιερό δέντρο των Δρυίδων. Όπως ήταν το δέντρο και του δικού μας, του Δία. Στην ελληνική μυθολογία κάθε νύμφη είχε το δικό της δέντρο. Γεννιόταν μαζί μ' εκείνο κι έμενε στα κλαδιά του μέχρι το τέλος, Πάνω: ιξός πάνω σε πεύκο στη Θρυπτή Ιεράπετρας (Φωτογραφία Γιώργου Πατρουδάκη). Κάτω: δρυς στον αρχαιολογικό χώρο της Δωδώνης. Εδώ, μάλλον στο ίδιο σημείο, υπήρχε το ιερό δέντρο του Δία.

◗◗ μέχρι που μαραίνονταν τα φύλλα και ξεραινόταν το δέντρο. Μας το λέει με τον δικό του τρόπο ένας σπουδαίος ποιητής του αρχαίου κόσμου, ο Καλλίμαχος. Τονίζει την αγωνία μιας Νύμφης που, όταν είδε τον κεραυνό να πέφτει στο δέντρο της, δεν μπόρεσε να κρύψει την αγωνία για τη ζωή του. Ένας αρχαίους μύθος έρχεται να μας θυμίσει την ιδιαίτερη σχέση της αρχαίας λατρείας με τα δέντρα: Ένας ήρωας ονόματι Όξυλος, γιος του Ορείου, παντρεύτηκε την Αμαδρυάδα, που μπορεί να ήταν και αδελφή του. Από την ένωση αυτή γεννήθηκαν οι δενδρίτες, οι Αμαδρυάδες που ταυτίστηκαν με τα δέντρα. Η Κρανία, η Αίγειρος, η Πτελέα, η Συκή, η Άμπελος... Και βέβαια, η Βάλανος! Χ

45

Ένας Αμερικανός κι ένας Πολωνός ιταλικής καταγωγής φαίνεται να είναι οι πρώτοι φωτογράφοι που δούλεψαν συστηματικά στην Κρήτη. Το πρώτο φωτογραφικό στούντιο εγκαθίσταται στο νησί πριν ακόμη σταματήσουν να καπνίζουν τα ερείπια που άφηνε πίσω του ο Μεγάλος Σηκωμός, η επανάσταση του 1866-1869. Λίγα χρόνια μετά αρχίζει η μεγάλη εξάπλωση του νέου τρόπου απεικόνισης του κόσμου. Κι ένας ζωγράφος αρχίζει να παραδίδει μαθήματα φωτογραφίας στο Ηράκλειο...

◗ Πρωτοπόροι φωτογράφοι στην Κρήτη του 19ου αιώνα Ξένοι μυημένοι στα μυστικά της φωτογραφίας καταφτάνουν στα χρόνια της μεγάλης επανάστασης του 1866. Καλλιτέχνες του φακού αποτυπώνουν με το πέρασμα του χρόνου πρόσωπα και τοπία και μας αφήνουν εξαιρετικές μαρτυρίες την Κρήτη εκείνης της εποχής. ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

Αριστερά: ο Εμμ. Υψηλάντης με κρητική φορεσιά στην κρητική επανάσταση του 1897. Δεξιά: ο Νικόστρατος Καλομενόπουλος στην επανάσταση του 1896. (Φωτογραφικό Αρχείο Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος).

K

άποτε νομίζεις πως είναι απολιθωμένα κομμάτια του χρόνου, κάποτε βλέπεις το παρελθόν να μεταφέρεται στο παρόν, και πάντα νιώθεις τη συγκίνηση που μπορεί να προσφέρει η απεικόνιση κάποιου προσώπου ή κάποιου αντικειμένου που δεν το είδες ποτέ. Ο λόγος για τη φωτογραφία. Κιτρινισμένα χαρτιά, άλλοτε σκέτα και άλλοτε κολλημένα πάνω σε χοντρά χαρτόνια, πρόσωπα που έζησαν πριν από μας, μόδες που πέρασαν, τοπία που άλλαξαν... Κι ακόμη, σπίτια, κτήρια, πόλεις, χωριά. Τίποτα δεν είναι σήμερα όπως ήταν τότε. Παλιές φωτογραφίες, κεντρίσματα της μνήμης. Πολεμιστές με όπλα και φυσεκλίκια, αγρότισσες με απέριττες φορεσιές, ζευγάδες, ψαράδες, στρατιώτες, πολιτοφύλακες... Ο κόσμος του παρελθόντος, όπως τον είδαν οι πρώτοι φωτογράφοι. Γοητευμένοι από το νέο μεγάλο τεχνολογικό επίτευγμα προσπάθησαν να παγώσουν τον χρόνο, να διατηρήσουν διαδοχικές εικόνες ενός κόσμου που αλλάζει διαρκώς.

1860: οι πρώτοι φωτογράφοι Η φωτογραφία υπήρξε μια από τις μεγαλύτερες επιστημονικές και καλλιτεχνικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας η απεικόνιση δεν οφειλόταν στο χέρι κάποιου ζωγράφου, αλλά στη μηχανή. Η μια μετά την άλλη, όλες οι περιοχές του κόσμου γνώριζαν το νέο «μαγικό» μέσον: την «κάμερα». Δαγκεροτυπίες, αλμπουμίνες, αργυροτυπίες, κολοτυπίες, γυάλινες πλάκες, κάμερες

50

που μεταφέρονταν με κάρα, τρίποδα, φυσούνες, φακοί. Ένας καινούργιος κόσμος είχε κιόλας ανατείλει. Πότε, αλήθεια, έφτασε στην Κρήτη η φωτογραφία; Όχι τόσο νωρίς όπως είναι ήδη γνωστό, όχι τόσο αργά όσο, ίσως, πιστεύεται. Πιθανότατα κάποιος περιηγητής από εκείνους που έκαναν τότε τα μεγάλα ταξίδια στα λίκνα του πολιτισμού να πέρασε κι από την Κρήτη κατά τη δεκαετία του 1840 ή του 1850. Ήταν η εποχή κατά την οποία οι ξένοι, γοητευμένοι από το μεγαλείο των αρχαίων πο-

λιτισμών, αναζητούσαν τους τόπους όπου έζησε ο Σωκράτης κι ο Πλάτωνας, έψαχναν τους τόπους του μύθου και αποτύπωναν κολόνες, κιονόκρανα, ναούς, πεσμένα μάρμαρα, αρχαία αγάλματα. Πολλοί περνούσαν από την Κρήτη και συνέχιζαν το ταξίδι τους στη Μέση Ανατολή και την Αίγυπτο των Φαραώ. Εκεί, στη χώρα του Νείλου, μιλούσαν συχνά για κάποιους Κρητικούς φωτογράφους (άλλοι τους έλεγαν Κυπρίους) μ' ένα φωτογραφικό στούντιο - κάρο, ένα τεράστιο κατασκεύασμα που γυρ-

ΥΠΕΡ

νούσε από περιοχή σε περιοχή και φωτογράφιζε αρχαία. Ήταν γνωστοί ως αδελφοί Ζαγκάκη και ανήκαν στη μεγάλη ελληνική παροικία της Αιγύπτου. Τίποτ' άλλο δεν είναι σίγουρο για την καταγωγή τους. Ας επανέλθομε, όμως, στα δικά μας. Απ' όσο γνωρίζω, δεν έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα καμιά φωτογραφία από την Κρήτη της δεκαετίας του 1840. Το μόνο που θυμάμαι ήταν μια κιτρινισμένη φωτογραφία κάποιου μουσουλμάνου ιερωμένου που έγραφε πίσω με μολύβι τη χρονολογία 1858. Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε, πάνω από 30, και ψάχνω στ' αρμάρια της μνήμης, μα δεν την εντοπίζω. Σίγουρα σε κάποιαν αρχειακή συλλογή... Σε δυο βασικούς λόγους οφείλεται η έλλειψη φωτογραφικών μαρτυριών από την Κρήτη της περιόδου 1840-1860: πρώτος, η απουσία εντυπωσιακών ερειπίων του

◗◗

Ο Δ. Πετροπουλάκης με εθελοντές και επαναστάτες μπροστά στην πύλη κάποιου μοναστηριού. Ήρθαν στην Κρήτη το 1868 (Φωτογραφικό Αρχείο Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος).

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

κλασικού πολιτισμού - ο μινωικός δεν είχε ακόμη αποκαλυφθεί. Δεύτερος, η κατάσταση που επικρατούσε στο νησί. Η Κρήτη ήταν τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας παρά τους αιματηρούς αγώνες των κατοίκων της και τη συμμετοχή τους στον απελευθερωτικό αγώνα του 1821. Από το 1840 μέχρι το 1860 είχαν γίνει δυο επαναστάσεις και το καζάνι σιγόβραζε διαρκώς, όπως φάνηκε με τον σηκωμό του 1866. Είναι βέβαιο ότι ο πολυπράγμων κοσμοπολίτης Βελή Πασάς, ο γιος του Μουσταφά, είχε γνωρίσει αρκετά καλά τη φωτογραφία. Όμως, οι μαρτυρίες από τον τάχατες εκσυγχρονιστή αλλά και φορομπήχτη και καταπιεστή πασά δεν είναι επαρκείς. Ο περιβόητος Βελής είχε τη φήμη του γόη τόσο στην Κρήτη όσο και στο Παρίσι όπου είχε ζήσει.

Οι Μανιάτες εθελοντές του Πετροπουλάκη Θα περίμενε κανείς να υπάρχουν φωτογραφίες από τη μεγάλη επανάσταση του 1866-1869, αλλά δεν έχουν σωθεί σχετικές μαρτυρίες. Μέχρι σήμερα τουλάχιστον δεν έχει εντοπιστεί κάποια πρώιμη απεικόνιση του πολέμου, όπως είχε γίνει την προηγούμενη δεκαετία με τα φονικά γεγονότα της Κριμαίας ή και με τον αμερικανικό εμφύλιο. Η Κρήτη ήταν ένας τόπος «περιφερει-

51

Φωτογραφία του Δημ. Πετροπουλάκη και του Κ. Παυλή με εθελοντές που πήραν μέρος στην επανάσταση του 1866-1869. Δεν μου είναι γνωστό αν οι φωτογραφίες αυτές δημιουργήθηκαν στην Κρήτη (Φωτογραφικό Αρχείο Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος).

ακός», βρισκόταν στο μεταίχμιο δυο κόσμων, ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση. Μόνο κάποια πορτρέτα αγωνιστών μάς είναι γνωστά και οι φωτογραφίες των εθελοντών του Μανιάτη παλιού πολεμιστή Δημ. Πετροπουλάκη που κατέβηκαν το 1868 στην Κρήτη για να πολεμήσουν.

Ο πολυπράγμων φιλέλληνας Stillman και οι πρώτες φωτογραφίες του κρητικού τοπίου Εκείνα τα χρόνια έφτασε στην Κρήτη ένας πρωτοπόρος της φωτογραφίας, ο Αμερικανός William James Stillman. Δημοσιογράφος, φωτογράφος, λόγιος, συγγραφέας, διπλωμάτης και ένθερμος υποστηρικτής της Επανάστασης, κουβαλούσε μια φωτογραφική μηχανή και γύριζε την Κρήτη, αναπτύσσοντας ποικίλες δραστηριότητες. Το πέρασμά του από το νησί υπήρξε σημαδιακό, ήταν

52

από τους πρώτους φωτογράφους που εγκαταστάθηκαν για ικανό χρονικό διάστημα και γνώρισε καλά τον τόπο. Οι φωτογραφίες του αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες για το κρητικό τοπίο. Ταξιδεύει, περνά κακοτράχαλα μονοπάτια, ανεβαίνει σε βουνά, φτάνει σε μακρινά μοναστήρια. Και φωτογραφίζει... Απόκρημνες πλαγιές, λαγκάδια, πρωτόγονους δρόμους. O Stillman ακολούθησε δικούς του δρόμους, δεν ήταν μόνο φωτογράφος, αλλά και μελετητής των φωτογραφικών τεχνικών. Και στοχαστής. Τον απασχολούσε έντονα η αισθητική της φωτογραφίας. Με τα μέσα της εποχής, με τα πλοιάρια και τα άλογα, οργανώνει φωτογραφικά ταξίδια στην Κρήτη. Δεν συναντά πεσμένες κολόνες ούτε Παρθενώνες στο νησί, μα τον γοητεύει το τοπίο. Τα βουνά του Θερίσου, οι λαγκαδιές, η άγρια ομορφιά της Χαλέπας. Είχε περάσει κι από την Ιταλία πριν έρθει στην Κρήτη, είχε ασχολη-

θεί κι εκεί με τη φωτογραφική αποτύπωση της πόλης και των μνημείων της. Το 1868 θα φύγει από την Κρήτη έχοντας αναπτύξει σημαντική δράση στο πλευρό των αγωνιζόμενων Κρητικών. Τρία χρόνια μετά παντρεύεται την Ελληνίδα Μαρία Σπάρταλη, κόρη του προξένου της Ελλάδας στο Λονδίνο. Ήταν ο δεύτερος γάμος του (η πρώτη γυναίκα του είχε αυτοκτονήσει). Η Αθήνα θα γίνει ο νέος μεγάλος σταθμός του. Φωτογραφίζει αρχαία. Τον ναό του Ολυμπίου Διός, τον Παρθενώνα, τ' απομεινάρια της κλασικής αρχαιότητας. Χρησιμοποιεί το νήμα της στάθμης, μελετά τη γεωμετρία των κτηρίων, φροντίζει να διατηρεί τις εξαίσιες παράλληλες γραμμές των αρχαίων ναών, προσπαθεί να φωτογραφίσει «έξυπνα» τα μνημεία, όπως τονίζει ο ίδιος στην Αυτοβιογραφία του. Οι παραμορφώσεις του φακού φαί-

Φωτογραφία τοπίου. Η Μαδάρα από το Θέρισο. Πρωτοποριακή φωτογράφιση του William James Stillman. Πιθανότατα μια από τις πρώτες φωτογραφίες τοπίου που δημιουργήθηκαν στην Κρήτη.

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

νεται να τον απωθούν, καθώς επιδίωκε να δώσει κατά το δυνατόν πιστότερες εικόνες των τοπίων που φωτογράφιζε, να «απεικονίσει αρχιτεκτονικά» τα μνημεία. Όπως φαίνεται από τις φωτογραφίες του, προσπαθεί να αναδείξει το μεγαλείο της αρχιτεκτονικής σε σχέση με το χώρο, ν' αποδώσει την ένταξη των ερειπίων στο φυσικό περιβάλλον αξιοποιώντας το αττικό φως και τις έντονες σκιές. Οι φωτογραφίες του αποτελούν πολύτιμες

Δεξιά: η Ακρόπολη κατά τη δεκαετία του 1870. Φωτογραφία του William James Stillman. Το 1888 εμφανίζεται ένα οργανωμένο φωτογραφικό στούντιο στο Ηράκλειο. Ανήκει στον Ανδρέα Βλαχάκη, που, παράλληλα με τη φωτογραφία, εργαζόταν και ως ζωγράφος - αγιογράφος (έργα του σώζονται σε εκκλησίες της Κρήτης). Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι αναλαμβάνει την αναπαραγωγή παλαιών φωτογραφιών ζώντων και τεθνεώτων, πράγμα που σημαίνει ότι υπήρχαν ήδη παλιά πορτρέτα σε καστρινά σπίτια. Πόσο παλιά, άραγε;

◗◗

μαρτυρίες του αττικού τοπίου. Ένας ανεμόμυλος σε πρώτο πλάνο, χωράφια κι ερείπια μάς προσφέρουν τη μοναδική δυνατότητα να γνωρίσομε την Αθήνα εκείνου του καιρού, τις γειτονιές που καλύπτονται σήμερα από τόνους τσιμέντου. Είναι, όμως, και δημιουργίες που μεταφέρουν τις δικές του καλλιτεχνικές αντιλήψεις.

Το στούντιο του Πολωνού Josef Berinda Στα τέλη της δεκαετίας του 1860, κι ενώ η επανάσταση δεν είχε ακόμη τελειώσει, φαίνεται να δημιουργήθηκε ένα από τα αρχαιότερα φωτογραφικά στούντιο στο νησί. Δημιουργός, ο Josef Berinda από την Πολωνία, αλλά πολίτης της Αυστροουγγαρίας στην οποία ανήκε τότε η χώρα του. Είχε γεννηθεί το 1841 και είχε γνωρίσει αρκετά καλά το ρευστό ευρωπαϊκό περιβάλλον· είχε ταξιδέψει, είχε μείνει για κάποιο διάστημα στην Ιταλία, όπου φαίνεται ότι μυήθηκε για πρώτη φορά στα μυστικά της φωτογραφίας. Πολυσχιδής προσωπικότητα με καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα, αλλά και με επιχειρηματικές βλέψεις ο 27χρονος Berinda έμεινε στο νησί, εργάστηκε ως φωτογράφος και μηχανικός και διετέλεσε υποπρόξενος της Αυστροουγγαρίας. Για τον Berinda η Κρήτη δεν ήταν μόνο τόπος στον οποίο μπορούσε να βρει έμπνευση για τις καλλιτεχνικές - φωτογραφικές 53

Φωτογραφίες του Berinda. Είναι όλες δημιουργημένες στο στούντιο του στα Χανιά.

ανησυχίες του. Αν και τον συναντάμε ιδιοκτήτη φωτογραφείου στα Χανιά, ο ίδιος είχε αναλάβει να σχεδιάσει το δρόμο που ένωνε τα Χανιά με τη Σούδα και είχε ασχοληθεί με πρακτορεύσεις. Η όλη σταδιοδρομία του στην Κρήτη θυμίζει πνεύμα ανήσυχο και άνθρωπο που δεν δίσταζε να καταπιάνεται με καινούργια πράγματα. Ασχολήθηκε με το εμπόριο, έγινε ναυτικός πράκτορας και αντιπρόσωπος ταχυδρομικών υπηρεσιών και απέκτησε πλοιάρια με τα οποία γίνονταν οι φορτοεκφορτώσεις των εμπορικών πλοίων. Κι όλα αυτά παράλληλα με τη διπλωματική του ιδιότητα ως υποπρόξενος της Αυστροουγγαρίας. ως φωτογράφος δεν έμεινε κλεισμένος σε κάποιο στούντιο, δεν αρκέστηκε στη λογική του πορτρέτου (αυτού που του εξασφάλισε αργότερα ένα καλό εισόδημα), όπως δεν αρκέστηκε στην αποτύπωση του αστικού χώρου. Κατέβηκε στο δρόμο, περπάτησε σε μονοπάτια φορτωμένος με τον βαρύ φωτογραφικό εξοπλισμό· γύρισε πολλές περιοχές της Κρήτης και κατάφερε να αποτυπώσει αυτό το αμάλαγο τοπίο, τις πόλεις, τα χωριά, τα βουνά του νησιού και να αποκαλύψει έναν τόπο που η Ευρώπη τον γνώριζε σχεδόν ως μυθικό. Πέθανε στο Ηράκλειο στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας, το 1904, αφήνοντας ένα πολύτιμο αρχείο φωτογραφιών και αρνητικών πλακών. Δυστυχώς, όμως, στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής το αρχείο αυτό χάθηκε.

54

Λέγεται πως καταστράφηκε, αλλά κάποιοι παλιοί Καστρινοί λέγανε ότι το διαγούμισαν οι Γερμανοί και το μετέφεραν στην πατρίδα τους. Κάποιος στρατιώτης ή αξιωματικός που ήξερε από ντοκουμέντα και τεκμήρια, που μπορούσε να αξιολογήσει μια πολύ παλιά φωτογραφία, είχε αρπάξει το αρχείο. Έτσι λέγανε, αλλά κανείς δεν μπορεί να το επιβεβαιώσει. Αν βρεθούν κάποτε φωτογραφίες του Berinda σε κάποιο γερμανικό αρχείο θα αποδειχτεί ότι όλα αυτά δεν ήταν φήμες. Αν… Στην αρχή δούλεψε μοναχός του, αλλά στη συνέχεια (αρχές δεκαετίας του 1870) συνεργάστηκε με τον Ιταλό Batista Anselmi.

Χανιά: η πύλη εισόδου της φωτογραφίας στην Κρήτη Όπως τονίσαμε ήδη, ο Berinda εγκαταστάθηκε στα Χανιά που, από τις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας (του 1850), είχαν γίνει πρωτεύουσα της Κρήτης. Ήταν η πόλη - επίκεντρο των πολιτικών και διπλωματικών εξελίξεων εκείνης της εποχής, αλλά και η πύλη εισόδου της φωτογραφίας στο νησί. Οι συνθήκες ευνοούν την εγκατάσταση ξένων φωτογράφων. Είχε ήδη αρχίσει να δημιουργείται μια εύπορη και καλλιεργημένη αστική τάξη και να αναπτύσσονται ποικίλες εμπορικές δραστηριότητες.

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

Το Αρκάδι στη φωτογραφία ο Μοναστήρι του Αρκαδίου είναι από τα πιο πολυφωτογραφημένα θέματα της κρητικής φωτογραφίας. Αμφιβάλλω αν υπήρξε φωτογράφος που να μην έστησε το τρίποδό του μπροστά στο ιερό σύμβολο του κρητικού αγώνα. Τα επιστολικά δελτάρια που απεικόνιζαν το ναό, την ανατιναγμένη μπαρουταποθήκη, το μοναστήρι, αλλά και οι ζωγραφικές απεικονίσεις των πρωταγωνιστών του 1866 γνώρισαν μεγάλη εμπορική επιτυχία. Ανατροφοδοτούσαν διαρκώς την ιστορική μνήμη και εκπλήρωναν με τρόπο ιδανικό τον συμβολικό τους ρόλο. Η εθελοθυσία του 1866 δεν αποτυπώθηκε από το φωτογραφικό φακό, όπως τονίσαμε ήδη. Κι επειδή έλειπε η φωτογραφία, που εκείνη την εποχή θεωρούνταν τεχνική αντιγραφής ή καταγραφής γεγονότων, ανέλαβαν οι ζωγράφοι να συμπληρώσουν το κενό. Λιθογραφίες και γκραβούρες προσπαθούν να δώσουν στο αναγνωστικό κοινό των εικονογραφημένων περιοδικών την εικόνα ενός συγκλονιστικού γεγονότος. Η εικόνα, όμως, αυτή είναι φανταστική. Ο ζωγράφος μπορεί να παρεμβαίνει στα γεγονότα, να τοποθετεί τα πρόσωπα και τα πράγματα όπου θέλει και αυτό να το κάνει εκ των υστέρων. Και εδώ υπάρχει μια μικρή, αλλά αξιοσημείωτη διαφορά: ο φωτογράφος πρέπει να το κάνει εκ των προτέρων! Να «φτιάξει» την πόζα, να κατασκευάσει τη στιγμή. Το μοντάζ δεν είχε ακόμη φτάσει στις δόξες που γνώρισε αργότερα. Στις ζωγραφικές αναπαραστάσεις της αρκαδικής εθελοθυσίας βλέπομε ένα φορτισμένο σκηνικό, καλογέρους με δάδες έτοιμους να βάλουν φωτιά στα μπαρουτοβάρελα, σημαίες, ήρεμους επαναστάτες, αποφασισμένες γυναίκες, καπνούς, άλογα... Οι εικόνες αυτές μεταφέρουν φαντασιακές αντιλήψεις ζωγράφων για το μεγάλο γεγονός και επηρέασαν την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη υπέρ του κρητικού αγώνα. Το Αρκάδι, και με τη βοήθεια της εικόνας, είχε γίνει σύμβολο ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα!

T

Μουσουλμάνα Ο Μπερίντα ήταν καλός φωτογράφος. Δητης Κρήτης. μιούργησε στούντιο, αναζήτησε φωτοΦωτογραφία γραφικά μοντέλα, τα έντυσε με διαφοτου Berinda.

ρετικές εκδοχές της κρητικής παραδοσιακής φορεσιάς, έστειλε και φωτογραφίες σε ευρωπαϊκούς διαγωνισμούς και διακρίθηκε. Ο βίος και η πολιτεία του Μπερίντα μας δίνουν καθαρά και την εικόνα του φωτογράφου εκείνης της εποχής: είναι άνθρωπος με καλή κοινωνική θέση και ανάλογη οικονομική κατάσταση. Δεν αρκείται στη δημιουργία φωτογραφιών, αλλά εργάζεται ως εισαγωγέας μηχανημάτων, εισαγωγέας οικοδομικών υλικών από την Αγγλία, ιδιοκτήτης μικρού στόλου πλοιαρίων, διπλωμάτης (υποπρόξενος), διευθυντής ταχυδρομικού πρακτορείου και μηχανικός.

◗

> 55

◗◗ Ο Κρητικός φωτογράφος Ανδρέας Βλαχάκης και οι τεχνολογικές καινοτομίες του 1888 Οι πληροφορίες που διαθέτομε σήμερα για ντόπιους φωτογράφους που έδρασαν στην Κρήτη πριν από την Αυτονομία (1897) είναι πενιχρές. Το 1888, λίγο καιρό πριν ξεσπάσει η επανάσταση (του 1889), δραστηριοποιείται στο Ηράκλειο ο Ανδρέας Βλαχάκης, που διαφημίζεται ως φωτογράφος και ζωγράφος. Με αγγελία του σε τοπική εφημερίδα πληροφορεί τους υποψήφιους πελάτες του ότι : «επρομηθεύθη κατ' αυτάς εκ των καλλιτέρων εργοστασίων των Παρισίων διάφορα εργαλεία και φάρμακα της τελευταίας εφευρέσεως και του τελευταίου συστήματος. Το νέον σύστημα της φωτογραφίας συντελεί εις την επί το ακριβέστερον και φυσικώτερον του αντικειμένου φωτογράφισιν εν διαστήματι ενός μόνον δευτερολέπτου. Υπόσχεται εργασίαν εντελή μετά πάσης φιλοκαλίας και αρέσκειαν εκάστου και στερεάν. Επίσης να διδάξει την φωτογραφίαν εις τους επιθυμούντας εντός 60 ημερών. Η εργασία δεν εμποδίζεται εκ του ανεμώδους, συννεφώδους ή ψυχρού καιρού. Εργάζεται καθ' όλας τας ημέρας μηδεμιάς εξαιρουμένης. Πωλούνται δε παρ' αυτώ διάφοροι εικόνες ιστορικαί διαφόρων Αυτοκρατόρων, Βασιλέων, επισήμων προσώπων και των διαφόρων αρχηγών της Επαναστάσεως. Αναλαμβάνει προσέτι και εργασίας της ζωγραφικής, ήτοι εικόνας εκκλησιαστικάς καθώς και προσωπογραφίας φυσικού μεγέθους (ελαιογραφίας). Αι τιμαί λίαν συγκαταβατικαί μη επιδεχόμεναι διαγωνισμόν.» Η αγγελία απηχεί τα προβλήματα της φωτογράφισης κατά την εποχή εκείνη, όπως είναι η φυσική απόδοση των αντικειμένων, ο μακρύς χρόνος έκθεσης, η εξάρτηση από τις καιρικές συνθήκες. Αξίζει, όμως, να παρατηρήσομε δυο ακόμη στοιχεία, σημαντικά κατά τη γνώμη μου: 1ον. Δημιουργία αντιγράφων από παλιές φωτογραφίες, πράγμα που σημαίνει ότι υπήρχαν ήδη φωτογράφοι που είχαν εργαστεί στην Κρήτη, όπως υπήρχαν και φωτογραφίες σε κάποια σπίτια, μάλλον όχι λίγα.

2ον. Η φωτογραφία αντιμετωπίζεται ως καλλιτεχνική δραστηριότητα. Δεν ασχολείται με αυτήν κάποιος επιχειρηματίας ή πολυτεχνίτης (όπως συνέβη αργότερα) αλλά ένας ζωγράφος. Γιατί ο Ανδρέας Βλαχάκης ήταν ζωγράφος, εικόνες του σώζονται ακόμη στην Κρήτη.

Οι σφαγές στα Χανιά και στο Ηράκλειο Όσο περνούν τα χρόνια τόσο και περισσότεροι φωτογράφοι βρίσκονται να δουλεύουν στο νησί. Η Κρήτη των ύστερων οθωμανικών χρόνων είναι ένας τόπος ξεχωριστός. Οι μουσουλμάνοι χάνουν σταδιακά την ισχύ τους, η ύπαιθρος αδειάζει από τους εξισλαμισμένους κατοίκους της (Τουρκοκρητικούς), περιουσίες εγκαταλείπονται. Έμποροι και επαγγελματίες απ' όλες τις ελληνικές περιοχές συρρέουν στις μεγάλες πόλεις όπου αναπτύσσονται σημαντικές οικονομικές δραστηριότητες και παρατηρείται ανοικοδόμηση· η ανερχόμενη αστική τάξη επιλέγει νέα αρχιτεκτονικά πρότυπα, θα έλεγε κανείς ότι επιδιώκει την

56

πλήρη αποστασιοποίησή της από καθετί το οθωμανικό. ωστόσο, οι επαναστάσεις δεν έχουν κοπάσει. Ούτε οι σφαγές. Τα Χανιά και το Ηράκλειο γίνονται τόποι θυσίας κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1890, ενώ στην ύπαιθρο παρατηρούνται σφαγές και καταστροφές. Στο μεταξύ η φωτογραφία αποκτά παντού καινούργιους φίλους. Είναι το μέσον που προσφέρει την ψευδαίσθηση της αιωνιότητας. Μέχρι την ανακάλυψή της η διατήρηση της μνήμης βασιζόταν μόνο στον προφορικό λόγο και τη γραφή (για τις εγγράμματες κοινωνίες). Η φωτογραφία διέσωζε πια την εικόνα. Και η εικόνα αυτή θεωρήθηκε τότε πιστό αντίγραφο του πρωτοτύπου, αναπαράσταση της πραγματικότητας.

Περιπλανώμενοι φωτογράφοι - τα «παραρτήματα» Μεγάλη η ζήτηση, λοιπόν, και οι φωτογράφοι λίγοι. Οι πρωτοπόροι του είδους στον χώρο της γερασμένης οθωμανικής αυτοκρατορίας δημιουργούν καταστήματα και παραρτήματα. Ταξιδεύουν με τα πλοία, εγκαθίστανται στα παραρτήματά τους για λίγες ημέρες, φωτογραφίζουν πελάτες που τους περιμένουν και φεύγουν. Ήταν μια μορφή πλανόδιας εργασίας. Στις εφημερίδες της εποχής μπορεί να δει κανείς αγγελίες και διαφημιστικές καταχωρίσεις φωτογράφων που αναγγέλλουν την άφιξή τους στις πόλεις όπου διατηρούν παραρτήματα. Το έκαμε και ένας από τους πρωτοπόρους της κρητικής φωτογραφίας, ο Γεώργιος Μαραγιάννης, που είχε γεννηθεί στη Θάσο, είχε ανοίξει φωτογραφείο στη Χίο και είχε παραρτήματα στην Κρήτη, στη Σύρο, πιθανώς και σε άλλες περιοχές. Τελικά φαίνεται πως έμειναν δυο, εκείνα της Χίου και της Κρήτης. Στο Ηράκλειο, μάλιστα, το κατάστημά του βρισκόταν μπροστά στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Μηνά, κάπου προς την άκρη της σημερινής πλατείας. Μέχρι εκεί έφτανε η «οδός Αγίου Ματθαίου», όπως αναφέρεται στις καταχωρίσεις (σημερινή Ταξιάρχου Μαρκοπούλου).

Η διεθνής κατοχή της Κρήτης και η άνθηση της καρτ ποστάλ Το σημαντικό γεγονός που έδωσε νέα πνοή και νέα δυναμική στη φωτογραφία ήταν η διεθνής κατοχή του νησιού και η άφιξη των ξένων στρατευμάτων στα τέλη του 19ου αιώνα. Οι δρόμοι των πόλεων κατακλύζονται, πάνω στα τείχη στήνονται αντίσκηνα για τη φιλοξενία του στρατού, στα λιμάνια αγκυροβολούν μεγάλα πολεμικά, η εικόνα των πόλεων αλλάζει. Και μαζί της αλλάζει και η φωτογραφία. Όλοι αυτοί οι καινουργιοφερμένοι επικοινωνούν με τα σπίτια και τους δικούς τους, στέλνουν πορτρέτα ως τεκμήρια της καλής τους σωματικής κατάστασης, οι φωτογράφοι κάνουν χρυσές δουλειές. Οι ανάγκες επικοινωνίας δημιουργούν καινούργιες καλλιτεχνικές και επιχειρηματικές δραστηριότητες, τα επιστολικά δελτάρια κατακλύζουν την αγορά. Στέλνοντας μια καρτ ποστάλ ο Άγγλος, ο Γάλλος, ο Ρώσος ή ο Ιταλός στρατιώτης, στέλνει μαζί και την εικόνα, τη μαρτυρία

Φωτογραφία νεαρών βρακοφόρων Κρητικών (Μπεχαεντίν, Ηράκλειο, χωρίς χρονολογία).

57

Τα Χανιά μετά την πυρπόλησή τους από τους Τούρκους το 1897 σε στερεοσκοπική φωτογραφία που κυκλοφόρησε από τον οίκο Underwood & Underwood.

του τόπου. Ο νέος τόπος διαμονής φαντάζει εξωτικός, βρίσκεται στο μεταίχμιο δυο κόσμων και αυτοί οι κόσμοι παλεύουν για να τον κάμουν δικό τους. Το επιστολικό δελτάριο μεταφέρει τη μαρτυρία του άλλου τόπου. Κι αυτός ο άλλος τόπος δεν είναι ένα απλό σύνολο κτηρίων. Είναι δρόμοι, ναοί, άνθρωποι, νοοτροπίες. Είναι το εξωτικό στοιχείο που συνυπάρχει με το κοσμοπολίτικο, είναι το τοπίο, τα βουνά, η θάλασσα. Μεταφέρει, όμως, και τη μαρτυρία του οικείου προσώπου: «είμαι καλά και βρίσκομαι εδώ».

Καρτ ποστάλ: Προμηθευτείτε «ολόκληρον την Κρήτην κατά τεμάχια» Αμέτρητες καρτ ποστάλ ταχυδρομήθηκαν κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα από την Κρήτη. Οι πελάτες δεν ήταν μόνο ξένοι στρατιώτες. Είχε γίνει αστική συνήθεια η επικοινωνία μέσω επιστολικών δελταρίων. Το 1903 ο εκδότης Νικόλαος Αλικιώτης απευθύνεται στο ντόπιο κοινό μέσω των εφημερίδων, τονίζοντας: « Έφθασαν τα εικονογραφημένα δελτάρια. Χιλίων ειδών εικονογραφημένα δελτάρια έφθασαν εις το Βιβλιοχαρτοπωλείον του κ. Νικ. Αλικιώτη, πωλούμενα προς 5 λεπτά έκαστον. Με ολίγα χρήματα δύνασθε να προμηθευθήτε όλα τα ιστορικά και αξιοθέατα τοπία της πατρίδος ημών, πλείστα όσα χωρία και κωμοπόλεις, πλήθος καλλιτεχνικωτάτων προσωπογραφιών, και τέλος, ολόκληρον την Κρήτην κατά τεμάχια. Με μίαν μόνην πεντάραν μίαν εικόνα δυναμένην να παραβληθή προς την καλλιτέραν φωτογραφίαν». Οι φωτογράφοι γίνονται εκδότες ή συνεργάζονται με εκδότες. Τα επιστολικά δελτάρια τυπώνονται στη Γαλλία ή σε άλλες χώρες

της Ευρώπης με τη μέθοδο της (πρώιμης) λιθογραφικής αναπαραγωγής. Ο συναγωνισμός είναι μεγάλος. Διαρκώς μπαίνουν καινούργιοι φωτογράφοι στο επάγγελμα, μα και νέοι εκδότες. Επιλέγονται θέματα. Κι όπως συμβαίνει πάντα, υπάρχουν δυο κατηγορίες δελταρίων: τα δημοφιλή, δηλαδή τα εμπορεύσιμα, και τα άλλα. Μόνο που οι φωτογράφοι δεν ξέρουν αν η επιλογή τους θα στεφθεί από επιτυχία. Καταβαίνουν στους δρόμους, μπαίνουν στα χωράφια, φωτογραφίζουν το όργωμα, το αλώνισμα, καθετί που θα μπορούσε να αποτελέσει αντιπροσωπευτική μαρτυρία του τόπου. Ασκήσεις του στρατού και της κρητικής χωροφυλακής, ιππείς, ταχυδρόμους... Ένας ολόκληρος κόσμος παρελαύνει μπροστά στον φωτογραφικό φακό. Οι φωτογράφοι συνωστίζονται στα πεδία των στρατιωτικών ασκήσεων, στα Χανιά και στο Ηράκλειο. Συχνά, στις εικόνες αυτής της εποχής, βλέπομε ανθρώπους με τρίποδα να σημαδεύουν γεγονότα ή μορφές που τους εντυπωσίασαν. Δηλαδή, ο ένας φωτογράφος βάζει τον άλλο μέσα στο πλάνο του. Προφανώς δεν το επιλέγει. Η άνθηση της καρτ ποστάλ κράτησε κάμποσα χρόνια. Μετά την αναχώρηση των ξένων στρατευμάτων η ζήτηση μειώθηκε. ωστόσο, είχε αφήσει έντονα τα σημάδια της στην Κρήτη. Και, παράλληλα, μας άφησε πολύτιμο υλικό για μελέτη. Στα τελευταία χρόνια της Κρητικής Πολιτείας, γύρω στο 1910-1911, η ζήτηση είχε πέσει πολύ και ο ανταγωνισμός των εκδοτών είχε ενταθεί. Το 1910 διαφημίζεται στον τοπικό τύπο το κατάστημα Παντατοσάκη. Διαθέτει μεγάλη ποικιλία επιχρωματισμένων καρτ ποστάλ. Λίγους μήνες μετά ο Αλικιώτης διαφημίζει τις δικές του κάρτες. Διαθέτει, έλεγε, τοποθεσίες, καλλονές, πρόσωπα.

Έλληνες, Τουρκοκρητικοί και ξένοι... Οι πρωτοπόροι της κρητικής φωτογραφίας συνθέτουν ένα πολυεθνικό ψηφιδωτό. Είναι οι άνθρωποι που βρήκαν έναν μάλλον προσοδοφόρο χώρο άσκησης επαγγελματικής δραστηριότητας. Ο Τουρκοκρητικός Salih Saki, ο Γάλλος Zimball, ο Γερμανός Feigenbaum, ο επίσης Γερμανός Kruger, ο Έλληνας (από τον Βόλο) Διαμαντόπουλος, ο Μεγαλοκονόμος, ο Αλεξιάδης, ο Τουρκοκρητικός Behaeddin, ο επίσης Τουρκοκρητικός Ali Atif, ο Θασίτης Μαραγιάννης, ο Μαρκουλάκης, ο Ανδρουλάκης, ο διάδοχος του Behaeddin, Hamza Roustem, και άλλοι πολλοί. Ονόματα σχεδόν μυθικά για τους μελετητές, ονόματα που ταυτίζονται με τα πιο σημαντικά βήματα της φωτογραφίας στην Κρήτη. Αλλά και ένα ακόμη πιο ηχηρό από τα προηγούμενα: Πρίγκιπας Γεώργιος. Ο θηριώδης στο ανάστημα Ύπατος Αρμοστής Κρήτης. Φωτογράφος κι εκείνος. Κι ευτυχώς που, χάρη στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης και στη χορηγό οικογένεια Μπελαδάκη, έχομε έναν ωραίο τόμο με τις εικόνες του. Στο Αρχείο της Εθνολογικής και Ιστορικής Εταιρίας Ελλάδος είδα μερικές εύγλωττες απεικονίσεις του γραφείου του. Παντού κορνιζωμένες φωτογραφίες. Προφανώς εικονίζουν μέλη της βασιλικής οικογένειας της Ελλάδας.

-Δεν τελειώνει εδώ η ιστορία της κρητικής φωτογραφίας. Σε κάποιο επόμενο τεύχος θα συνεχίσομε... Χ

Ευχαριστίες στον φίλο κ. Ανδρέα Χατζηπολάκη. Χάρη στην καλοσύνη του εξασφάλισα τις φωτογραφίες του Stillman που δημοσιεύονται εδώ.

58

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου σε χριστιανικές εικονογραφίες Γράφει ο Δρ ΓΕΩΡΓ. Ν. ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣ Επίτ. Διδάκτωρ Παν/μίου Κρήτης Τ. Δ/ντής Ερευνών Κέντρου Ερεύνης Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών

Οι ανασκαφές στην Αμφίπολη με τα εντυπωσιακά ευρήματα και την διεθνή προβολή της με άλυτο όμως, μέχρι τούδε τουλάχιστον, το αινιγματικό πρόβλημα της ταυτότητας του ενοίκου του τάφου, παρά τις εκφρασθείσες πολλές τε και ποικίλες απόψεις και γνώμες ειδικών και μη, στρέφουν τη σκέψη στο γνωστό εικονογραφικό θέμα με τον όσιο Σισώη να παριστάνεται όρθιος μπροστά στον σκελετό του Μ. Αλεξάνδρου μέσα σε ανοικτό τάφο, με το βλέμμα στραμμένο σ’ αυτόν, βυθισμένος στις σκέψεις του για την ματαιότητα και το αναπόφευκτο του θανάτου.

◗◗ Ο Μέγας Αλέξανδρος ζωγραφισμένος από τον Θεόφιλο (αριστερά). Ο Όσιος Σισώης μπροστά στον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Νεότερη τοιχογραφία από τη Μονή Αρτοκωστά Κυνουρίας (δεξιά).

60

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ατά τον Μέγα Συναξαριστή της Ορθόδοξης Εκκλησίας, του μηνός Ιουλίου, «ούτος ο όσιος ελθών ποτε εις τον τάφον του Μεγάλου Αλεξάνδρου, του πάλαι ποτέ διαλάμψαντος εν δόξη βασιλέως των Ελλήνων, έστη προ αυτού και βλέπων αυτόν έφριττεν, αναλογιζόμενος το άστατον του καιρού και της δόξης το πρόσκαιρον· κλαίων δε και θρηνών έλεγε τους εξής επιγραμματικούς λόγους, τους οποίους ύστερον οι μαθηταί του, ζωγραφούντες την εικόνα του παρά τον τάφον του Μεγάλου Αλεξάνδρου, έγραφον επ’ αυτής: «Ορών σε, τάφε, δειλιώ σου την θέαν και καρδιοστάλλακτον δάκρυον χέω, χρέος το κοινόφλητον εις νουν λαμβάνων· πώς ουν μέλλω διελθείν πέρας τοιούτον; Αί αί, θάνατε, τις δύναται φυγείν σε;». Το γνωστότερο παράδειγμα του εικονογραφικού αυτού τύπου αποτελεί τοιχογραφία στη Μονή Βαρλαάμ των Μετεώρων (16ος αι.), όμοιες όμως παραστάσεις υπάρχουν και σε αρκετά άλλα μέρη, όπως στο ναό του Αγίου Αντωνίου στην Επισκοπή Ηρακλείου Κρήτης (τέλη 14ου - αρχές 15ου αιώνα), σε παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννου στην Μονή Παναγίας της Μαυριώτισσας (17ος αι.) στην Καστοριά, καθώς και σε βημόθυρο του κοιμητηριακού ναού στη Μονή Γδερνέττου (16ος αι.) Χανίων, το ίδιο δε θέμα απαντά και σε φορητές εικόνες. Νεώτερη τοιχογραφία φωτογράφισα προ ετών στον περίβολο της Μονής Αρτοκωστά Κυνουρίας, σύγχρονο έργο μοναχής, το οποίο όμως πρόσφατα καταστράφηκε από υγρασία. Αξιοσημείωτο είναι ότι αναφορά του Μ. Αλεξάνδρου γίνεται και στην «Ερμηνεία Ζωγραφικής Τέχνης» (αρχές 18ου αι.), σχετικά με την παράσταση: «Όρασις του προφήτου Δανιήλ με τα τέσσερα θηρία» (Δανιήλ ζ 1-27):

Παλιό βημόθυρο της Μονής Γδερνέττου (Γουβερνέτου).

K

62

Η παράσταση αυτή του εικονογραφικού θέματος με τον άγιο Σισώη συνεχίσθηκε, ως μακρινός απόηχος της βυζαντινής και μεταβυζαντινής θρησκευτικής ζωγραφικής, με τον Φώτη Κόντογλου.

ΥΠΕΡ

γραφή: Σισώης, ο μέγας εν ασκηταίς, έμπροσθεν του τάφου του βασιλέως των Ελλήνων Αλεξάνδρου, του πάλαι λάμψαντος εν δόξη, φρίττει, και το άστατον του καιρού και της δόξης της προσκαίρου λυπηθείς, ιδού κλαίει: Ορών σε, τάφε, δειλιώ σου την θέαν…» (Γ. Ν. Αικ., Ο Μέγας Αλέξανδρος στη λαϊκή παράδοση, Αθήνα 1996). X

«…Το τρίτον πάρδαλις πλουμιστή με τέσσερα πτερά και τέσσερας κεφαλάς και επάνω αυτής ο βασιλεύς Μακεδόνων Αλέξανδρος βαστών κοντάρι…». Η παράσταση αυτή του εικονογραφικού θέματος με τον άγιο Σισώη συνεχίσθηκε, ως μακρινός απόηχος της βυζαντινής και μεταβυζαντινής θρησκευτικής ζωγραφικής, με τον Φώτη Κόντογλου, ο οποίος στο μνημειώδες έργο

του «Έκφρασις της Ορθοδόξου Εικονογραφίας» γράφει για την αγιογράφηση του Οσίου: «Μαρμάρινος τάφος ανεωγμένος και μέσα εις αυτόν το σκέλεθρον του Μ. Αλεξάνδρου. Και άνωθεν αυτού ο αββάς Σισώης, γέρων φαλακρός πλατυγένειος, ίσταται εξεστηκώς και δακρύων. Και εις τον ουρανόν της εικόνος αύτη η επι-

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

◗◗

Ο Όσιος Σισώης Βαρλαάμ σε τοιχογραφία της Μονής Βαρλαάμ.

63

◗ Αφιέρωμα στον Κρητικό γιατρό του αυτοκράτορα Νέρωνα που έμεινε στην ιστορία για τις συνταγές του. Μάλιστα μια από αυτές, η περίφημη Θηριακή, θεωρήθηκε ως πανάκεια, φάρμακο δηλαδή για όλες τις ασθένειες, και συμπεριλαμβανόταν μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα στις φαρμακοποιίες κρατών όπως η Γαλλία.

TOY ΔΡ. ΑΝΔΡΕΑ ΜΑΝΙΟΥ Πλαστικού Χειρουργού / Διευθυντή ΕΣΥ, ΠΑΓΝΗ

Λεπτομέρεια από το χειρόγραφο βιβλίο Κιτάμπ αλ Ντυριάκ με τον Ανδρόμαχο να συναντά κάποιον που δαγκώθηκε από φίδι.

64

ΥΠΕΡ

O

Γαληνός ο Περγαμηνός (Πέργαμος 129 μ.Χ. – Ρώμη 199 ή 216 μ.Χ.) χωρίς αμφιβολία υπήρξε η μεγαλύτερη προσωπικότητα της ελληνορωμαϊκής ιατρικής και ένας από τους σπουδαιότερους γιατρούς της παγκόσμιας ιατρικής. Το έργο του δέσποσε επί αιώνες στη βυζαντινή, ισλαμική και ευρωπαϊκή ιατρική. Τα γραπτά του θεωρήθηκαν απόλυτες αλήθειες, μη υποκείμενες σε κριτική. Μερικοί μάλιστα εξέχοντες γιατροί, παλαιότεροι αλλά και σύγχρονοι, τον θεώρησαν ένοχο για το ότι η ιατρική είχε παύσει να εξελίσσεται για αιώνες. Η αλήθεια είναι όμως ότι το έργο του στοίχειωσε επειδή δεν υπήρξαν άλλοι επιστήμονες με το κύρος και τις ικανότητές του που θα μπορούσαν να διορθώσουν τα λάθη και τις εσφαλμένες απόψεις του, αλλά και που θα προσέθεταν νέα γνώση στο οικοδόμημα της ιατρικής επιστήμης. Σχετικά πρόσφατα (2003) σε ένα ντοκιμαντέρ με τίτλο «Γαληνός ο γιατρός των μονομάχων»1 της δημοφιλούς σειράς «Ancient Discoveries» ο Γαληνός πολύ σωστά θεωρήθηκε ως ένας γιατρός που προηγήθηκε χίλια χρόνια της εποχής του. Εργάστηκε στη Ρώμη ως γιατρός των μονομάχων, αλλά και ως προσωπικός γιατρός του αυτοκράτορα και στωικού φιλοσόφου Μάρκου Αυρηλίου (121-180) και του γιου του Κόμοδου το 169. Το κείμενο και η μετάφραση στη λατινική εκατόν είκοσι δύο διασωθέντων έργων του, που συμπεριλήφθηκαν στη μνημειώδη έκδοση του Καρόλου Γκόττλομπ Κουν της Λειψίας τον 19ο αιώνα (1821–1833)2, τυπώθηκε σε είκοσι δύο πυκνογραμμένους τόμους που περιέχουν περίπου είκοσι χιλιάδες σελίδες. Ο μεγάλος αυτός αρχαίος Έλληνας γιατρός αναφέρει, στο διασωθέν συγγραφικό έργο του, το όνομα Ανδρόμαχος τριακόσιες δώδεκα φορές, το οποίο συχνά συνοδεύεται από το επίθετο Κρητικός. Ο Κρητικός αυτός γιατρός έζησε στην Ρώμη, στην αυλή του αυτοκράτορα Νέρωνα (37-68), τον πρώτο αιώνα, μαζί με τον επίσης γιατρό γιο του που έφερε το ίδιο όνομα. Μάλιστα ήταν ο πρώτος που έλαβε τον τίτλο του Αρχιάτρου. Οι βιογράφοι και συγγραφείς της ιστορίας της ιατρικής είχαν διαφορετικές αντιλήψεις για το τι σήμαινε ο τίτλος αρχίατρος. Άλλοι θεώρησαν ότι προερχόταν από το γεγονός ότι ήταν γιατρός του άρχοντα και άλλοι ότι προερχόταν από το πρώτος τη τάξει ιατρός της Ρώμης. Ο τίτλος πάντως καθιερώθηκε έκτοτε να δίδεται στους θεράποντες ιατρούς των αυτοκρατόρων της Ρώμης. Είναι γνωστό ότι ο αυτοκράτορας της Ρώμης Κλαύδιος (10 π.Χ – 54 μ.Χ.), ο πατριός του Νέρωνα, δολοφονήθηκε με δηλητηριώδη μανιτάρια από την ανεψιά και σύζυγό του Αγριππίνα (15-59), που την καθοδηγούσε μια καταδικασμένη φαρμακεύτρια, η Λουκούστα, όπως αναφέρει ο ιστορικός Δίων ο Κάσσιος (155-235)3. Η ίδια Αγριππίνα, η μητέρα του Νέρωνα, παρά λίγο να δηλητηριαστεί από το γιο της στην πρώτη αποτυχημένη απόπειρα εναντίον της και απέφυγε το θάνατο με κάποιο αντί-

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

δοτο που περιόρισε τη δηλητηρίαση σε κολικό4. Δεν αποκλείεται λοιπόν η εκλογή του Ανδρομάχου ως γιατρού του Νέρωνα να επηρεάστηκε από το κλίμα των δολοπλοκιών με τα δηλητήρια που επικρατούσε στα ανάκτορα, καθώς ο Ανδρόμαχος ήταν αυθεντία στα αντίδοτα των δηλητηρίων. Στα κείμενα του Γαληνού ο Ανδρόμαχος φέρεται να ήταν άριστος γνώστης των φαρμάκων και των αντιδότων των δηλητηρίων, όπως θα δούμε παρακάτω. Κατά τον Γαληνό συνέγραψε τρία βιβλία για φάρμακα εκ των οποίων ένα ήταν αποκλειστικά για τα οφθαλμολογικά, καθώς αναφέρει:

Άγαλμα του αυτοκράτορα Νέρωνα.

◗◗

Άγαλμα του αυτοκράτορα Κλαύδιου.

12.989.6 …Ἀνδρόμαχος δὲ δύο καὶ τρίτον ἐν ᾧ τὰ τῶν ὀφθαλμῶν γέγραπται φάρμακα… Άλλοι πάλι αποδίδουν την συγγραφή των παραπάνω βιβλίων στο γιο του. Στις τριακόσιες δώδεκα αναφορές του Γαληνού στον Ανδρόμαχο υπάρχει μεγάλος αριθμός συνταγών για ποικίλα νοσήματα με κορυφαία την Θηριακή του. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι οι θεραπευτικές του συνταγές δεν έχουν λάβει την απαιτούμενη προσοχή από τους μελετητές της ιστορίας της ιατρικής, επειδή η Θηριακή του ήταν πάντα το κύριο αντικείμενο ενασχόλησής τους. Οι συνταγές του Ανδρομάχου που κατέγραψε στα βιβλία του ο Γαληνός περιλάμβαναν τη θεραπεία ασθενών με αιμόπτυση, με πλευρίτιδα, φθισικών, με αλωπεκία, ικτερικών, υδρωπικών, ασθενών με κολικούς, με ρινορραγία, νεφροπαθών, με προβλήματα της ουροδόχου κύστης, δηλητηριασμένων, ασθενών που είχαν δαγκωθεί από λυσσασμένα σκυλιά, άγρια ζώα ή φίδια, καθώς και έντομα όπως οι σκορπιοί και οι αράχνες. Επίσης ο Γαληνός αναφέρει συνταγές του Ανδρομάχου για ασθενείς με στοματικά έλκη, καλοήθη και κακοήθη, για ασθενείς με άφθες, κακοσμία του στόματος, αιμα-

1

Stuart Clarke, Ali McGrath, Galen, Doctor to the Gladiators. Ancient Discoveries (DVD 60 min), 21/12/2003.

C. G. Kühn, Γαληνού Άπαντα. Λειψία 1821–1833.

3 Δίων Κάσσιος 1925, Ρωμαϊκή ιστορία, τόμος VIII, σελ. 28. Λονδίνο: The Loeb Classical Library.

4 Ίντρο Μοντανέλλι 2008, Ιστορία των Ρωμαίων, σελ 364. Αθήνα: Θεμέλιο.

2

65

Ο Γαληνός φαίνεται ότι εκτιμούσε τον Ανδρόμαχο, καθώς τον επαινεί αρκετές φορές στα κείμενά του.

τεμέσεις, διαταραχές του στομάχου και πολλά άλλα. Οι συνταγές που περιγράφει ο Γαληνός και τις αποδίδει στον Ανδρόμαχο είναι αρκετά λεπτομερείς. Ας δούμε ενδεικτικά μια τέτοια συνταγή, για ασθενείς με βήχα. Τις βηχικές, όπως ονομάζει αυτές τις συνταγές, τις περιγράφει ως «απάσας καρούσας» δηλαδή όλες ναρκωτικές, αφού καρόω σημαίνει ζαλίζω, ναρκώνω ή βυθίζω σε ύπνο. Όπως θα ανέμενε κανείς, οι συνταγές αυτές περιείχαν οπιοειδείς ουσίες και αυτό διαφαίνεται στο κείμενο που ακολουθεί5:

Νόμισμα με την κεφαλή του βασιλιά Μιθριδάτη του Πόντου.

Γαληνός – επιρροή για 45 γενεές. Πίνακας του Robert Thom από τη συλλογή της φαρμακευτικής εταιρείας Parke-Davis.

13.62.1 [Βηχικαὶ αἱ ὑπὸ Ἀνδρομάχου γραφεῖσαι ἐν τῇ τῶν ἐντὸς δυνάμεων βίβλῳ.] Γράψας ὁ Ἀνδρόμαχος βηχικὰς πολλὰς, ἐφεξῆς ἔγραψεν ἁπάσας καρούσας καὶ διὰ τοῦτο καλουμένας ὑπνοποιούς. παχύνειν δὲ αὗται τὰ λεπτὰ ῥεύ13.62.5 ματα πεφύκασιν, ξηραίνουσαί τε καὶ ψύχουσαι καὶ διὰ τοῦτο τινὲς μὲν οὐ μόνον ὄπιον, ἀλλὰ καὶ μανδραγόρας χυλὸν… Οι ουσίες αυτές περιέχονται στο όπιο και στον μανδραγόρα. Είναι γνωστό σήμερα ότι τα οπιοειδή έχουν αντιβηχικές ιδιότητες και ένα από αυτά, η κωδεΐνη, είναι ακόμη σε χρήση για την καταστολή του βήχα. Οι προαναφερθείσες συνταγές, για τις πολυάριθμες διαταραχές που αντιμετώπιζε θεραπευτικά, θα πρέπει να γίνουν αν5

τικείμενο ενδελεχούς έρευνας από τους σύγχρονους φαρμακογνώστες και ιατρούς προκειμένου να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για την αποτελεσματικότητά τους. Ο Γαληνός φαίνεται ότι εκτιμούσε τον Ανδρόμαχο, καθώς τον επαινεί αρκετές φορές στα κείμενά του. Αυτό, για παράδειγμα, φαίνεται στο έργο του «Γαληνού προς Πίσωνα περί της Θηριακής βιβλίον», όπου κάνει επαινετικά σχόλια για τον Ανδρόμαχο6: 14.211.5 ….ταῦτα πάλιν ἀνεγίνωσκες τὸ βιβλίον, ἀκροατὴν ἔχων ἐμέ. ἤκουον δὲ καὶ αὐτὸς, οὐκ ἀμελῶς γὰρ ἦν τὸ σύγγραμμα συντεταγμένον ὑπό τινος Ἀνδρομάχου καλουμένου, ἐντελῶς πεπαιδευμένου τὴν τέχνην, μὴ μόνον τῇ πείρᾳ τῶν ἔργων, ἀλλὰ καὶ τοῖς λόγοις,… Ο Γαληνός, απευθυνόμενος στον συνάδελφό του Πίσωνα του λέγει ότι παλιότερα, ενώ αυτός διάβαζε ένα ιατρικό βιβλίο και εκείνος τον άκουγε, το σύγγραμμα ήταν γραμμένο με επιμέλεια από κάποιον που τον έλεγαν Ανδρόμαχο, ο οποίος ήταν πολύ καλά εκπαιδευμένος στην ιατρική τέχνη και δεν είχε μόνο πείρα στην εργασία του, αλλά και στο λόγο του. Ο Γαληνός ήταν ένας γιατρός που εμφανίζεται στα κείμενά του ελαφρά ειρωνικός, κατ’ άλλους αλαζονικός και αμείλικτος για τα λάθη που έκαναν οι συνάδελφοί του, είτε αυτά ήταν ιατρικά είτε ήταν γλωσσικά. Ακόμη και αυτός ο Διοσκουρίδης, ο μέγιστος φαρμακογνώστης της αρχαιότητας, δέχθηκε τα ειρωνικά σχόλια του Γαληνού για τη γλώσσα που χρησιμοποιούσε στα κείμενά του. Το να παίρνει λοιπόν κάποιος επαίνους από έναν τέτοιο αμείλικτο κριτή θα πρέπει πράγματι να ήταν άριστος όχι μόνο στη δουλειά του, την ιατρική, αλλά και στη γνώση της ελληνικής γλώσσας.

◗

C. G. Kühn, Γαληνού Άπαντα, τόμος XIII, Περί συνθέσεως φαρμάκων, σελ 62. Λειψία 1821–1833.

C. G. Kühn, Γαληνού Άπαντα, τόμος XIV, Γαληνού προς Πίσωνα περί της Θηριακής, σελ. 210. Λειψία 1821–1833.

7 Προέρχεται από το όνομα του Μιθριδάτη, βασιλιά του Πόντου (132-63 π.Χ.), που απόκτησε ανοσία στα δηλητήρια.

6

66

ΥΠΕΡ

Η Θηριακή του Ανδρομάχου

Ε

κείνο όμως που έκανε το όνομα του Ανδρομάχου γνωστό ανά τους αιώνες δεν ήταν τόσο η τοποθέτησή του στη θέση του γιατρού του Νέρωνα, αλλά η τροποποίηση της Μιθριδατείου συνταγής7, που ονομάσθηκε από τον ίδιο Θηριακή ή Γαλήνη. Επινοητής της Μιθριδατείου, σύμφωνα με τον εκλεκτό παιδίατρο και ιστορικό της ιατρικής Δρ Δημήτρη Καραμπερόπουλο και τους συνεργάτες του, σε ένα θαυμάσιο άρθρο που δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο περιοδικό «Lancet»8, ήταν ο αρχαίος Έλληνας ιατρός του Μιθριδάτη, ο Κρατεύας ο Ριζοτόμος (2ος-1ος αι. π.Χ.). H Μιθριδάτειος ήταν ένα μίγμα από σαράντα συστατικά, που θεωρήθηκε ότι προστάτευε από τα δηλητήρια των όφεων, των σκορπιών, αλλά και από κάθε είδους τοξίνες. Για την Θηριακή έχει χυθεί πολύ μελάνι από τους γιατρούς και τους ιστορικούς της ιατρικής όλων των εποχών. O αείμνηστος ιατρός, ιστορικός της ιατρικής και επιφανής κρητολόγος Μανόλης Δετοράκης, στο άριστα τεκμηριωμένο άρθρο του με τίτλο «Γαληνός και Κρήτες ιατροί»9, αναφέρθηκε λεπτομερώς στον πατέρα Ανδρόμαχο και στο γιο του, καθώς και στην Θηριακή. Μάλιστα το 1999 είχε δημοσιεύσει ένα πληρέστατο άρθρο σε ελληνικό περιοδικό, αποκλειστικά για την Θηριακή10. Τι ήταν όμως η Θηριακή του Ανδρομάχου και γιατί προκάλεσε τόσο ενδιαφέρον στην πορεία του χρόνου; Στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια11, μεταξύ άλλων, αναφέρονται για τη Θηριακή τα εξής:

«Θηριακή, ή έκλειγμα Θηριακής, ή έκλειγμα του Ανδρομάχου (κοιν θεριακή) (Theriaca, Electuarium Theriaca (Φαρμ. Χημ). Ούτω καλείται Έκλειγμα γνω-

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

◗◗

στόν από αρχαιοτάτων χρόνων. Η συνταγή του εκλείγματος τούτου έχει την προέλευσιν αυτής από του Μιθριδάτου, του βασιλέως του Πόντου, και ετροποποιήθη υπό του Κρητός ιατρού και αρχιάτρου του Νέρωνος Ανδρομάχου. Το έκλειγμα της Θηριακής επιστεύετο ως πανάκεια και ως αντιδηλητήριον παντός δηλητηριώδους δήγματος, εξετιμάτο δε επί μακρόν και ανεγράφετο μέχρις εσχάτων έτι εις όλας τας φαρμακοποιίας. Το 1872 έτι περιελήφθη η Θηριακή υπό απλουστευμένην μορφήν εις την γερμανικήν φαρμακοποιίαν και το 1884 εις την γαλλικήν. Η αυστριακή φαρμακοποιία II αντικατέστησε την Θηριακήν δια του electuarium aromaticum cum opio. Η παλαιά σύνθεσις και παρασκευή της Θηριακής του Ανδρομάχου διεσώθη μέχρις ημών εις ιαμβικούς, στίχους υπό του Γαληνού12…». Η Θηριακή χαρακτηρίζεται έκλειγμα13, δηλαδή φάρμακο το οποίο λιώνει εύκολα στο στόμα. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι θεωρήθηκε ως πανάκεια, φάρμακο δηλαδή για κάθε νόσο, και το ότι χρησιμοποιήθηκε αδιάλειπτα τόσους αιώνες στην ιατρική, σχεδόν μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα. Αρκετά πρωτύτερα ένας γιατρός, ποιητής και γραμματικός, ο Νίκανδρος ο Κολοφώνιος (2ος αι. π.Χ.), είχε γράψει ένα εξάμετρο ποίημα εννιακοσίων πενήντα οκτώ γραμμών με τον τίτλο «Θηριακά», για τα δηλητηριώδη ζώα και τις πληγές που προκαλούν, και ένα εξάμετρο ποίημα εξακοσίων τριάντα γραμμών με τίτλο «Αλεξιφάρμακα», για τα αντίδοτα των δηλητηρίων και την αντιμετώπισή τους. Προφανώς το όνομα Θηριακή σχετίζεται με τα θηρία, τα δαγκώματα των οποίων αντιμετωπίζει και γι’ αυτό ονομάστηκε έτσι. Ο έμμετρος χαρακτήρας της Θηριακής σίγουρα θα βοηθούσε στην απομνημόνευσή της. Αυτό ώθησε

Δίκταμος (πάνω) και Κενταύριο (κάτω), βότανα από τα συστατικά της Θηριακής.

8

D. Karaberopoulos, M. Karamanou, G. Androutsoς 2012, The art of medicine. The theriac in antiquity. Lancet 379: 1942-1943. Μ. Ε. Δετοράκης 2002, Γαληνός και Κρήτες ιατροί. Στο Σήμα Μενελάου Παρλαμά, σελ. 281.

10 Μ. Ε. Δετοράκης 1999, Θηριακή η ξεχασμένη πανάκεια. Ιατρική, 75(3) 254-261.

11 Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος 12, σελ 667. Εκδοτικός Οργανισμός «Φοίνιξ».

12 C. G. Kühn, Γαληνού Άπαντα, τόμος XIV, Γαληνού περί αντιδότων βιβλίο Α, σελ. 32. Λειψία 1821–1833.

13 Γ. Δ. Μπαμπινιώτης 2004, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, σελ. 572. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας.

9

67

Ο σπουδαίος Άγγλος γιατρός και ιστορικός της Ιατρικής Κλίφορντ Άλμπουτ.

Υπερικόν και μάραθο, βότανα από τα συστατικά της Θηριακής. (Από τον χφ κώδικα της Νεαπόλεως - Διοσκουρίδης).

πιθανότατα και τον Ανδρόμαχο να κάνει τη συνταγή της Θηριακής του ελεγειακό ποίημα εκατόν εβδομήντα τεσσάρων γραμμών. Η συνταγή του Ανδρομάχου που χρησιμοποιήθηκε μέχρι την Αναγέννηση περιείχε εβδομήντα τέσσερα συστατικά. Ο Ανδρόμαχος αφαίρεσε μερικά συστατικά από τη Θηριακή του Μιθριδάτη και πρόσθεσε άλλα, όπως π.χ. σάρκες έχιδνας. Επίσης την εμπλούτισε με περισσότερο όπιο. Οι επιλεγμένες έχιδνες για την Θηριακή, άλλες φορές ρίχνονταν ζωντανές στο καυτό νερό και άλλες υφίσταντο επεξεργασία. Ο Άγγλος γιατρός και ιστορικός της ιατρικής Κλίφορντ Άλμπουτ (1836-1925), στο βιβλίο του «Η ελληνική ιατρική στη Ρώμη»14, μας πληροφορεί ότι η σάρκα της έχιδνας που εισαγόταν στις Θηριακές υποβαλλόταν σε ειδική επεξεργασία. Απέκοπταν το κεφάλι και την ουρά του φιδιού και εν συνεχεία αφαιρούσαν το δέρμα του. Κατόπιν έβραζαν το υπόλοιπο με άνηθο και αλάτι, το ζύμωναν με φρυγανοποιημένο άρτο και στη συνέχεια το μοίραζαν σε βόλους. Σε περίπτωση δαγκώματος, η σάρκα της έχιδνας, αν εισαγόταν στο σώμα ως αντίδοτο, όπως εσφαλμένα πίστευαν, θα προστάτευε από το δηλητήριο της, αφού η ίδια ήταν άνοση σ’ αυτό. Τα βότανα και τα άλλα συστατικά που περιείχε το μίγμα δεν ήταν εύκολο να βρεθούν, αφού κάποια από αυτά ήταν εξωτικά. Η κρητική καταγωγή του Ανδρομάχου έκανε τον Γαληνό να πιστεύει ότι ο γιατρός αυτός είχε άριστη γνώση των περίφημων ιαματικών βοτάνων που αφθονούσαν στο νησί μας. Μάλιστα μέσα στη Θηριακή του Ανδρομάχου αναφέρονται δυο βότανα, όπως το Ιδαίον καρδάμωμον, και το σπέρμα της Κρηταίας χαμαιδρυάδος. Αρκετά από τα συστατικά του μίγματος θα μπο14 15

68

ρούσαν να βρεθούν στην Κρήτη, όμως όχι όλα. Για τα βότανα της Κρήτης ο Γαληνός αναφέρει15: ….καθ’ ἕκαστον ἐνιαυτὸν ὥρᾳ 14.9.14 θέρους ἀπό τε Κρήτης πολλὰ, τῶν ἐκεῖ βοτανικῶν ἀνδρῶν 14.9.15 ὑπὸ Καίσαρος τρεφομένων, οὐκ αὐτῷ Καίσαρι μόνῳ, ἀλλὰ καὶ πάσῃ τῇ Ῥωμαίων πόλει, πλήρη πεμπόντων ἀγγεῖα ταυτὶ τὰ πλεκτὰ καλούμενα, διὰ τὸ τῶν λυγῶν εἶναι πλέγματα. φέρεται δὲ ἀπὸ Κρήτης τὰ τοιαῦτα καὶ εἰς ἄλλα πολλὰ τῶν ἐθνῶν, ὡς μηδὲν τῶν ἀπ’ αὐτῆς ἐνδεῖν…. Δηλαδή, κάθε χρόνο κατά το θέρος, βοτανολόγοι που συντηρούνταν από τον Καίσαρα, όχι μόνον σε αυτόν τον Καίσαρα, αλλά και σε ολόκληρη την πόλη των Ρωμαίων, έστελναν αγγεία γεμάτα, τα λεγόμενα πλεκτά, επειδή ήταν από πλέγματα λυγαριάς. Μετέφεραν δε από την Κρήτη αυτά και σε πολλά άλλα έθνη, ώστε να μην λείπει τίποτα από τα προϊόντα της… Ενδεικτικά, μερικά από τα πολλά βότανα που περιλάμβανε η Θηριακή ήταν: ο δίκταμος, η γλυκύρριζα, η χαμαίδρυς, η γεντιανή, η κασσία η ινδική, ο κρόκος, το ζιγγίβερι, η νάρδος, το άνισο, το μάραθο, το σέσελι, το υπερικό, το κενταύριο, η αριστολοχία, το καρδάμωμο, ο δαύκος, η καλαμίνθη, το ρήον, και πολλά άλλα. Ο γιος του Ανδρομάχου τροποποίησε τη συνταγή του πατέρα του και έκανε και αυτός μια Θηριακή με παρόμοια συστατικά. Το ποίημα της Θηριακής άρχιζε με προτροπή του Ανδρομάχου στον Νέρωνα, τον άφοβο δότη της ελευθερίας όπως τον

T. Clifford Allbutt, 1921. Greek Medicine in Rome. In Fitzpatrick Lectures on the History of Medicine, p. 354. London: Macmillan.

C. G. Kühn, Γαληνού Άπαντα, τόμος XIV, Περί αντιδότων, σελ. 9. Λειψία 1821–1833.

ΥΠΕΡ

αποκαλεί, να ακούσει για τη μεγάλη δύναμη του πολυφαρμάκου αντιδότου που φέρνει χαρά και την αποκαλούν Γαλήνη. Κατά τον Ανδρόμαχο, η Θηριακή μπορούσε να χρησιμοποιηθεί όχι μόνο σε δαγκώματα από δηλητηριώδη ζώα, αλλά και σε πλήθος νοσημάτων. Η μεγάλη αναλογία του οπίου που περιείχε θα μπορούσε πράγματι να προκαλέσει ανακούφιση σε πολλές καταστάσεις που συνοδεύονται από δυνατό πόνο, όπως π.χ. στους κολικούς, ως ισχυρό αναλγητικό, καθώς και στα αναπνευστικά νοσήματα, με την καταστολή του βήχα που προκαλεί. Ακόμη, θα μπορούσε να καταστείλει τα συμπτώματα σε διαρροϊκά σύνδρομα, αφού είναι γνωστό ότι ελαττώνει σημαντικά την κινητικότητα του εντέρου. Αν και οι περισσότεροι σύγχρονοι συγγραφείς θεωρούν την Θηριακή μίγμα μάλλον χωρίς ιδιαίτερη αξία και με αλληλοαναιρούμενα συστατικά, εν τούτοις o Γαληνός, σε πείραμα16 που εκτέλεσε, απέδειξε την αποτελεσματικότητά της, τουλάχιστον όσον αφορά στα δήγματα των όφεων. Σε εργασία που δημοσίευσε και πάλι ο εκλεκτός παιδίατρος και διαπρεπής ιστορικός της Ιατρικής Δρ. Δημήτρης Καραμπερόπουλος, παρατήρησε

Περίτεχνο δοχείο για την αποθήκευση της Θηριακής.

16 C. G. Kühn, Γαληνού Άπαντα, τόμος XIV, Γαληνού προς Πίσωνα περί της Θηριακής, σελ. 215. Λειψία 1821–1833.

17 Δ. Καραμπερόπουλος, Α. Οικονομοπούλου 2004, Έλεγχος αποτελεσματικότητας φαρμάκου από τον Γαληνό. Ελληνική Ιατρική, Τόμος 70, σελ.

229-231.

18 Τ.W. Africa, 1961, The opium addiction of Marcus Aurelius. Journal of the History of Ideas, Vol. 22, No. 1 (Jan. - Mar. 1961), pp. 97-102.

19 Δίων Κάσσιος 1926, Ιστορία των Ρωμαίων, τόμος ΙΧ, σελ. 22. London: The Loeb Classical Library.

O Δίων ο Κάσσιος, στο εβδομηκοστό πρώτο βιβλίο της «Ιστορίας των Ρωμαίων», περιγράφει ότι ο Μάρκος Αυρήλιος έκανε συχνή χρήση της Θηριακής σε εκστρατεία του κατά των Γερμανών στον ποταμό Ίστρο (Δούναβη)19. …καὶ τροφὴν βραχυτάτην, καὶ 71.6.4.1 ταύτην ἐν νυκτὶ ἀεί, λαμβάνειν. οὐ γὰρ ἔστιν ὅ τι μεθ’ ἡμέραν 71.6.4.2 πλὴν τοῦ φαρμάκου τοῦ Θηριακοῦ καλουμένου ἐσιτεῖτο. ἐλάμβανε δὲ τοῦ φαρμάκου οὐχ οὕτως ὅτι ἐδεδίει τι, ὡς ὅτι τοῦ τε στομάχου καὶ τοῦ θώρακος φαύλως εἶχε· καί φασιν ὅτι δι’ ἐκεῖνο ἀνταρκεῖν 71.6.4.5 πρός τε τἆλλα καὶ πρὸς τοῦτο ἐδύνατο….

Συμβολικό έργο του ζωγράφου Σεβαστιανού Στόσκοπφ (1597-1657) με τη Θηριακή να συμβολίζει την ελπίδα και την ανακούφιση στις πίκρες της ζωής.

ότι, στο έργο «Γαληνού προς τον Πίσωνα περί της Θηριακής», ο ίδιος ο Γαληνός πειραματίσθηκε σε δύο ομάδες πετεινών και διαπίστωσε ότι τα κοκόρια που αναμίχθηκαν με δηλητηριώδη φίδια και πήραν Θηριακή επέζησαν, ενώ τα κοκόρια που δεν την πήραν ψόφησαν17. Άρα την Θηριακή που έφτιαξε ο ίδιος την αξιολόγησε και τη βρήκε δραστική. Ανάμεσα στους επώνυμους που χρησιμοποίησαν την Θηριακή ήταν και ο Μάρκος Αυρήλιος (121-180), ο αποκληθείς «εστεμμένος φιλόσοφος». Μάλιστα ειπώθηκε ότι, λόγω της συχνής χρήσης της, είχε εθιστεί στο όπιο18.

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

Μπρούτζινο άγαλμα που παριστάνει τον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο έφιππο.

Στις παραπάνω γραμμές ο Δίων ο Κάσσιος μας πληροφορεί ότι ο Μάρκος Αυρήλιος έπαιρνε ελάχιστη τροφή και αυτή πάντοτε τη νύκτα, τη μέρα δεν έπαιρνε τίποτε άλλο πλην του φαρμάκου του καλούμενου Θηριακού. Δεν έπαιρνε το φάρμακο επειδή φοβόταν κάτι, αλλά επειδή το στομάχι και ο θώρακάς του δεν ήταν καλά. Και έλεγαν ότι με αυτό μπορούσε να αντέχει αυτά και άλλα. Η γεντιανή, η γλυκύρριζα και το υπερικό που περιείχε η Θηριακή θα μπορούσαν να απαλύνουν τα στομαχικά και γενικά τα δυσπεπτικά ενοχλήματά του, ενώ το όπιο τα προβλήματα του θώρακος και τα κάθε είδους μυοσκελετικά και σπλαχνικά άλγη του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου. Είναι γεγονός πάντως, ότι η συνεχής και καθημερινή χρήση του οπίου θα μπορούσε να είχε πράγματι δημιουργήσει εξάρτηση στον Μάρκο Αυρήλιο. Η χρήση της Θηριακής πέρασε από τους Ρωμαίους στους Βυζαντινούς και

Έργο αγνώστου ζωγράφου που απεικονίζει αποθηκάριο ή φαρμακοποιό ο οποίος μελετά βιβλίο με βότανα, ενώ πίσω από αυτό υπάρχει δοχείο με τη Θηριακή. (Από την βιβλιοθήκη της Φαρμακευτικής Εταιρείας Wellcome).

από αυτούς στους Άραβες. Στα Αραβικά μάλιστα, στη Μοσούλη περί το 11981199, εμφανίσθηκαν χειρόγραφα βιβλία με κείμενο και θαυμάσια εικονογραφημένες μινιατούρες για την Θηριακή του Ανδρομάχου20 που περιείχαν ανέκδοτες ιστορίες για τη ζωή του, πιθανότατα φανταστικές. Τόσο η μεσαιωνική όσο και η αναγεννησιακή ιατρική χρησιμοποίησαν ευρύτατα την Θηριακή. Η βενετσιάνικη εκδοχή της μάλιστα, με κάποιες τροποποιήσεις, είχε μεγάλη αποδοχή και εθεωρείτο η πιο έγκυρη στην εκτέλεση της συνταγής του Ανδρομάχου. Η βενετσιάνικη Θηριακή απετέλεσε εξαγωγικό προϊόν που άφησε πολλά κέρδη στην οικονομία της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας. Κατά τις μεγάλες επιδημίες της πανούκλας που μάστισαν την Ευρώπη κατά το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση, η Θηριακή χρησιμοποιήθηκε ευρέως. Έγινε πιστευτό ότι το φάρμακο αυτό ήταν η πανάκεια και η αντίληψη αυτή επέζησε επί πολλούς αιώνες. Τα βάζα όπου αποθήκευαν την Θηριακή ήταν περίτεχνα κοσμημένα. Δεν ήταν λίγοι οι σπουδαίοι γιατροί και λόγιοι που έγραψαν και τύπωσαν βιβλία με σχόλια, παράλληλα με τη μετάφραση του κειμένου του ποιήματος. Οι σάρκες

Ξυλογραφία που απεικονίζει τον διάσημο Γερμανό οφθαλμίατρο Γκέοργκ Μπάρτισχ (1535-1607) ο οποίος έγραψε βιβλίο για την Θηριακή.

Τόσο η μεσαιωνική όσο και η αναγεννησιακή ιατρική χρησιμοποίησαν ευρύτατα την Θηριακή.

της έχιδνας με τα ιαματικά βότανα στη συνταγή του Ανδρομάχου εξήψαν την φαντασία ορισμένων λόγιων, καλλιτεχνών και ουμανιστών της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που ασχολήθηκαν με την Θηριακή. Μεταξύ αυτών ήταν ο νεοπλατωνιστής λόγιος στην αυλή των Μεδίκων Μαρσίλιο Φιτσίνο21 (1433-1499), ο ζωγράφος Σεβαστιανός Στόσκοπφ (1597-1657) και ο διάσημος Γερμανός οφθαλμίατρος Γκέοργκ Μπάρτισχ (1535-1607)22 ο οποίος, παρά το ότι ήταν ικανότατος χειρουργός και συγγραφέας ενός ογκώδους οφθαλμολογικού βιβλίου, πίστευε ότι η μαγεία και η αστρολογία είχαν θέση στην ιατρική. Το όνομα του Ανδρομάχου πέρασε και στο Κρητικό Θέατρο. Ο διαπρεπής γιατρός και ακούραστος εργάτης της ιστορίας της ιατρικής αείμνηστος Μανόλης Δετοράκης10 είχε παρατηρήσει ότι στο θεατρικό έργο «Φορτουνάτος» του Μάρκου-Αντώνιου Φώσκολου, ο γέροντας γιατρός Λούρας, ένα από τα κύρια πρόσωπα του έργου, αναφέρεται στους παλαιότερους γιατρούς, μεταξύ αυτών και στον Ανδρόμαχο, με τα παρακάτω λόγια: Δεν ήσαν πράτικοι καθώς η Τέχνη θέλει. Μήδε στουδιάρα Γαληνό, μήτε Αριστοτέλη Αντρόμαχο, Εσκουλάπιο, Αβιένα, Μιθριδάτη Διοσκορίδη το θαυμαστό και το σοφό Ιπποκράτη... Για την ιστορία, το έργο αυτό γράφηκε και παίχτηκε στα τελευταία χρόνια της πολιορκίας του Χάνδακα (1655-1666). Η Θηριακή εξακολουθούσε να υπάρχει στην επίσημη φαρμακοποιία της Γαλλίας μέχρι τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και κατόπιν εξαφανίστηκε οριστικά από την τρέχουσα ιατρική πρακτική. Όμως, ακόμη και εάν εξαφανίστηκε από τη σύγχρονη ιατρική, το όνομα του Ανδρομάχου του Κρητικού, που επηρέασε επί αιώνες πολυάριθμες γενιές γιατρών, έμεινε ανεξίτηλα γραμμένο στην ιστορία. Χ

20 Muhammad ibn Abi al-Fath 1198, Kitab al-Diryaq (Theriaque de Paris). Η αναπαραγωγή του πρωτοτύπου σε περιορισμένο αριθμό αντιγράφων στοιχίζει σήμερα περί τα 2980 ευρώ.

21 Donald Beecher, Ficino, Theriaca and the Stars. In J. B. Allen, V. Rees 2002, Marsilio Ficino: his theology, his philosophy, his legacy. Brill.

22 D. Blanchard 2001, Bartisch on theriac. In Arch Opthalmol. 119: 1360-1363.

70

ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ 1950 ΚΑΙ 1960:

Αλλίμονο στον λυράρη που δεν ήξερε να παίζει

ταγκό!

Ένας εμβληματικός μουσικός, ο Γιάννης Ξυλούρης, συγκέντρωσε τα ακούσματα που σημάδεψαν την εποχή του ταγκό, τις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Αν και παιδί ακόμη, είχε γνωρίσει τη δίψα του κόσμου για διασκέδαση και το ντελίριο των λεγόμενων «ευρωπαϊκών χορών», κυρίως του ταγκό· πάντα με τον αξέχαστο Νίκο Ξυλούρη, τον αγαπημένο αδελφό και αχώριστο συνεργάτη του... ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

Ταγκό με λύρα και λαούτο Αλλοίμονο στο λυράρη που δεν ήξερε να παίζει τα λεγόμενα «ευρωπαϊκά»! ή θα παρατούσε τη λύρα ή θα πεινούσε. Λόγια που καθρεφτίζουν την πραγματικότητα μιας ολόκληρης εποχής. Συναγωνίζονταν οι λυράρηδες, πλούτιζαν τα ρεπερτόριά τους, μάθαιναν σκοπούς, προσάρμοζαν μουσικές σε τραγούδια, πρόσφεραν στον κόσμο τη δυνατότητα να γνωρίσουν στοιχεία κάποιων άλλων πολιτισμών.

Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα το ταγκό εξαπλωνόταν από τη μια περιοχή στην άλλη και κατακτούσε τους Ευρωπαίους. Δεκάδες επιστολικά δελτάρια με φωτογραφίες χορευτών κυκλοφόρησαν εκείνα τα χρόνια...

ΥΠΕΡ

Κρήτη, δεκαετία 1950. Ανάμεσα στον συρτό, τον πηδηχτό και τον πεντοζάλη, εισχωρεί το ταγκό· ο λεγόμενος «κολλητός χορός», που κάποιοι ορεσίβιοι πληθυσμοί δεν τον αποδέχονταν εύκολα, τον θεωρούσαν πολύ τολμηρό για τα ήθη τους. Ήταν η εποχή του χορευτικού μοντερνισμού· ρούμπα, σάμπα,

τσα-τσα, βαλς, ταγκό. Και λίγο αργότερα γιάνκα. Τα αστικά κέντρα της Κρήτης είχαν γνωρίσει τους ευρωπαϊκούς χορούς πολύ νωρίτερα, στα χρόνια του μεσοπολέμου ή και λίγο πιο πριν. Μεταπράτες, σταφιδέμποροι, κτηματίες, βιομήχανοι, υψηλόβαθμοι κρατικοί υπάλληλοι είχαν τους δικούς τους κώδικες διασκέδασης. Στο Ηράκλειο και στα Χανιά είχε εδραιωθεί από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα μια εύπορη αστική τάξη. Το ίδιο και στις μικρότερες πόλεις, αν και εκεί οι αποστάσεις ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις ήταν μικρότερες. Οι άνθρωποι αυτοί διατηρούσαν επαφές με το εξωτερικό, ταξίδευαν, έστελναν τα παιδιά τους σε ξένα πανεπιστήμια, άλλα στη Γαλλία, άλλα στην Αυστρία και την Ελβετία. Είχαν, επομένως, τη δυνατότητα να έρθουν σε άμεση επαφή με τις άλλες κουλτούρες. Όμως, τους χορούς τους μάθαιναν εδώ, στον τόπο τους. Σπουδαγμένοι ή αυτοσχέδιοι χοροδιδάσκαλοι αναλάμβαναν να τους διδάξουν.

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

Ονομαστά είχαν μείνει τα γλέντια της δεκαετίας του 1920 και 1930 στο Ηράκλειο. Με το ταγκό και το φοξ-τροτ να ξετρελαίνουν μικρούς και μεγάλους. Στον τύπο της εποχής συναντάμε συχνά περιγραφές από εκείνα τα γλέντια. Ο «Χορός των Συντακτών», που γινόταν κάθε χρόνο τις παραμονές της Αποκριάς,

Νίκος Ξυλούρης, Γιάννης Ξυλούρης.

ήταν από τα πιο γνωστά κοσμικά γεγονότα της εποχής. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο τα αστικά πρότυπα μεταδίδονται ταχύτερα. Στα χωριά ανεβάζουν θέατρα, οι νέοι οργανώνουν χοροεσπερίδες, τα λεγόμενα «ευρωπαϊκά» εντάσσονται εύκολα στις τοπικές χορευτικές συνήθειες. Μιλά ένας από τους μουσικούς που, αν και παιδί ακόμη, έβαλε τη σφραγίδα του στα μουσικά πράγματα του τόπου, ο Γιάννης Ξυλούρης: - Ακόμη και στο τελευταίο χωριό να παίζαμε μας ζητούσαν ταγκό. Ήταν η μόδα της εποχής και κράτησε πολλά

73

ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Επιστολικό δελτάριο με σκηνή από ταγκό. Κυκλοφόρησε κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

χρόνια. Υπήρχαν λυράρηδες που δεν καταδέχονταν ή δεν μπορούσαν να παίξουν ευρωπαϊκά. Αυτούς δεν τους προτιμούσαν. Ξέρω μεγάλους μουσικούς που έμειναν για χρόνια στα αζήτητα γιατί αρνούνταν να παίξουν ευρωπαϊκά. Μετά τη λαίλαπα του πολέμου, αρχές της δεκαετίας του 1950, ο κόσμος αποζητούσε τη μουσική και το γλέντι. Ίσως ήθελε να ξεχάσει τα χρόνια της πίκρας, ίσως προσπαθούσε να βρει τη διαταραγμένη ισορροπία του. Ο Νίκος Ξυλούρης ήταν σχεδόν παιδί. Κι ακόμη πιο παιδί ο Γιάννης. Αφήνουν το χωριό τους, κατεβαίνουν στην πόλη, αλλά οι μεγάλοι τους βλέπουν με δυσπιστία. Εκείνοι δεν το βάζουν κάτω, παλεύουν, μαθαίνουν καινούργιους σκοπούς. Λέει ο Γιάννης: - Για να μπορέσομε να σταθούμε στα γλέντια μελετούσαμε συνεχώς. Ακούγαμε ξένους σκοπούς, τους μαθαίναμε, τους παίζαμε στη λύρα, τους άκουγαν οι χορευτές και ξετρελαίνονταν. Ακόμη και σήμερα θυμούμαι τους στίχους κάμποσων ξένων τραγουδιών. Τελικά αυτή η ιστορία δεν μας βγήκε σε κακό. Καταφέραμε να γνωρίσομε μουσικές από το παγκόσμιο ρεπερτό-

Σκέφτηκα να ξαναπαίξω τις μουσικές της νιότης μου και να τις προσφέρω στον κόσμο μαζί με κάποια άλλα κομμάτια που τα εμπνεύστηκα από τη δύναμη του κρητικού βουνού.

ριο, ήρθαμε σ' επαφή με άλλους πολιτισμούς, νομίζω πως αυτό μας βοήθησε να γίνομε καλύτεροι και να αγαπήσομε περισσότερο τη δουλειά μας. Το ταγκό ήταν ο χορός που ξένισε περισσότερο τους κατοίκους των κρητικών χωριών. Όπως τονίσαμε ήδη, πολλοί τον θεωρούσαν ιδιαίτερα τολμηρό. Δεν άργησαν, όμως, να τον αποδεχτούν. Θραύση έκανε στα γλέντια των γάμων. Στα μέσα προς τα τέλη της δεκαετίας του 1950 είχε κιόλας ενσωματωθεί στην κρητική χορευτική πράξη, είχε γίνει κομμάτι της τοπικής κουλτούρας, κανένα γλέντι δεν θεωρούνταν πετυχημένο αν δεν είχε το ταγκό του. Αλλά δεν ήταν μόνον αυτό. Το ταγκό αντιπροσώπευε το καινούργιο, προσλάμβανε κοινωνικά χαρακτηριστικά, δήλωνε εκσυγχρονισμό.

«Μπορώ να χορέψω την κοπέλα;» Η μεταφορά των χορευτικών συνηθειών από τον αστικό στον αγροτικό χώρο δημιούργησε καινούργιες εθιμικές πρακτικές. Εκεί οι παρεξηγήσεις ήταν πιο εύκολες, στα ορεινά χωριά κυρίως οι κοπελιές περίμεναν το γλέντι του γάμου ή του πανηγυριού με αγωνία, δεν είχαν πολλές ευκαιρίες για διασκέδαση...

74

Ο κάθε νεαρός έπρεπε να βρει τον τρόπο να προσεγγίσει την κοπέλα που ήθελε χωρίς να γίνει σούσουρο στο χωριό και χωρίς να παρεξηγηθεί. Ο Γιάννης Ξυλούρης θυμάται: - Αν ήθελε κανείς να χορέψει μια κοπελιά, δεν τολμούσε να της το πει στα ίσια. Πήγαινε στην παρέα, εκεί μπορεί να κάθονταν οι γονείς ή τα αδέλφια της και σ' αυτούς απευθυνόταν. Τους ρωτούσε: «Μπορώ να χορέψω την κοπέλα;» Αν του έλεγαν «ναι», της έδινε το χέρι και τη σήκωνε στο χορό. Αν του έλεγαν «όχι», έπρεπε να ευχαριστήσει και να φύγει χωρίς να προσβληθεί. Και είναι αλήθεια πως εγώ τουλάχιστον, που βρέθηκα σε αμέτρητα γλέντια εκείνη την εποχή, δεν είδα ποτέ τέτοιας μορφής παρεξήγηση. Δεν ξέρω καν αν απαιτούνταν η συναίνεση της κοπέλας. Οι τοπικές συνήθειες, όμως, επέβαλλαν την ευγένεια. Δεν ήταν εύκολο να αρνηθεί. ωστόσο, οι καβαλιέροι έπρεπε να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί, έπρεπε να τηρούν... αποστάσεις ασφαλείας από τις ντάμες τους. Και τα λόγια τους έπρεπε να είναι μετρημένα. Γι' αυτό και πολλοί μιλούσαν χωρίς... να κινούν τα χείλη τους ή χώνονταν μέσα στο πλήθος, εκεί ήταν πιο δύσκολο να τους δουν.

ΥΠΕΡ

«Ντάμα λυράρη, ντάμα μπουφέ» Ο χρόνος του κάθε χορού δεν ήταν καθορισμένος. Ο καλός λυράρης ήξερε πότε ν' αρχίσει και πότε να τελειώσει. Ειδικά το ταγκό διαρκούσε πολύ. Έπρεπε να δώσει την ευκαιρία στα ζευγάρια ν' ανταλλάξουν κάποιες κουβέντες παραπάνω. Έπρεπε, όμως, να δώσει την ευκαιρία και στους ίδιους να πλερωθούν για τον κόπο τους. Ξαφνικά, πάνω στο φόρτε του χορού, ακουγόταν μια δυνατή φωνή... «Ντάμα λυράρη!» Ήταν το σύνθημα. Οι άντρες πλησίαζαν προς τη μεριά των μουσικών κι έριχναν κέρματα μπροστά τους. Περνούσε πάλι κάποια ώρα κι ακουγόταν κάποια άλλη φωνή: «Ντάμα μπουφέ». Οι άντρες έπρεπε πάλι να... πλερώσουν. Συντροφιά με τη ντάμα τους πλησίαζαν στο τεζιάκι του καφετζή και κερνούσαν. Ένα λουκούμι, μια βανίλια, μια πορτοκαλάδα... Αυτά ήταν τα κεράσματα της εποχής. Μ' αυτόν τον τρόπο εισέπραττε και ο καφετζής. Γιατί τα γλέντια του 1950 και του 1960 γίνονταν στα καφενεία των χωριών. Αν ήταν καλοκαίρι, οι καφετζήδες μετέτρεπαν σε χώρο γλεντιού τους δρόμους, τις πλατείες, τα ξέφωτα. Τραπέζια δεν χρειάζονταν. Αρκούσαν οι ψάθινες καρέκλες κι οι πάγκοι. Λιτά πράγματα... Ο χορός ήταν αποσυνδεμένος από τη διαρκή οινοποσία κι από το φαγοπότι.

Τα ταγκό του '50 Με συγκίνηση ακούσαμε τις τελευταίες ημέρες τις μουσικές του '50 και του '60 να κεντρίζουν τη μνήμη και να ξαναφέρνουν στο φως ξεχασμένες χορευτικές μόδες του χτες. Μια εμβληματική μορφή της κρητικής μουσικής, ο Γιάννης Ξυλούρης, ξανάπαιξε

ΤΑ ΤΑΓΚΟ ΤΩΝ ΞΥΛΟΥΡΗΔΩΝ Η μετάβαση: (απόσπασμα από το συνοδευτικό κείμενο του CD)

«Ο Γιάννης ξαναφέρνει στ' αυτιά μας την εποχή του ταγκό. Και το κάνει με τη μαεστρία του ανθρώπου που συν-διαμόρφωσε τον μουσικό κόσμο της Κρήτης κατά την εποχή της μεγάλης μετάβασης. Άλλωστε, ο ίδιος πρωταγωνίστησε, μαζί με τον Νίκο Ξυλούρη, στην επάνοδο της κρητικής μουσικής (κάποιοι την θεώρησαν «κάθαρση») από τα μέσα της δεκαετίας του 1960. Άλλωστε και τούτον τον ψηφιακό δίσκο στον αξέχαστο αδελφό του, τον Νίκο τον αφιερώνει... Θα έλεγε κανείς ότι ο Γιάννης είναι η ζωντανή ιστορία της μουσικής του τόπου μας. Αν και χειρίζεται καλά όλα τα παραδοσιακά μουσικά όργανα, αγκαλιάζει με γνώση και φρόνηση τη μεγάλη αγάπη του: το λαούτο. Και ταξιδεύει...»

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

τα ταγκό της νιότης του, τα ηχογράφησε και τα παρουσιάζει σ' ένα ωραίο CD με τη βοήθεια του νέων εκπληκτικών μουσικών, του Ηλία Ζούτσου και του Παναγιώτη Τσίγκου. Η παλιά και η καινούργια γενιά συναντιούνται, συνεργάζονται, δημιουργούν. Η μουσική αφηγείται μιαν ιστορία. Ή πολλές ιστορίες. Λέει ο Γιάννης Ξυλούρης: «Σκέφτηκα να ξαναπαίξω τις μουσικές της νιότης μου και να τις προσφέρω στον κόσμο μαζί με κάποια άλλα κομμάτια που τα εμπνεύστηκα από τη δύναμη του κρητικού βουνού. Είναι μια δική μου μαρτυρία για τα χρόνια που πέρασαν, αλλά και μια προσωπική συμβολή στις δυνατότητες της κρητικής μουσικής».

Το ταξίδι του ταγκό Είναι, αλήθεια, εκπληκτική η ταχύτητα με την οποία ταξίδεψε το τάγκο από τη μιαν άκρα της γης ως την άλλη. Γεννημένο στην Αργεντινή, στις λαϊκές γειτονιές του Μπουένος Άιρες στα τέλη του 19ου αιώνα, θεωρήθηκε χορός του λατινοαμερικάνικου πάθους κι εξαπλώθηκε γρήγορα σ' όλο το νότιο τμήμα του νέου κόσμου. Πολλά έχουν γραφτεί για την προέλευσή του. Λέγεται πως το αργεντίνικο τάνγκο είναι παιδί... πολλών μανάδων: προέκυψε από τις μουσικές και τους χορούς που κουβαλούσαν στην καινούργια τους πατρίδα οι αφρικανοί σκλάβοι και οι μετανάστες. Ένας απ’ αυτούς τους χορούς ονομαζόταν «ταγκάνο». Στην αρχή το τάνγκο το χόρευαν μόνο άντρες. Αυτοσχεδίαζαν, εξέφραζαν πόθους και προσδοκίες, προσπαθούσαν να μιλήσουν με τις κινήσεις του σώματος για τη στερημένη ζωή τους. Κι όσο για τις γυναίκες... αυτές ακολούθησαν. Λέγεται, μάλιστα, ότι οι πρώτες γυναίκες που τόλμησαν να χορέψουν τάνγκο ζούσαν σε κακόφημους οίκους του Μπουένος Άιρες. Στις αρχές του 20ού αιώνα ο δημοφιλής χορός έφτασε στην Ευρώπη και... άλλαξε τονισμό: από τάνγκο έγινε ταγκό. Ο τονισμός στη λήγουσα του πρόσφερε τη γαλλική φινέτσα, του έδινε ευρωπαϊκή ταυτότητα. Το ταγκό είχε πλέον προσαρμοστεί σ' ένα νέο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον. Δεν το χαρακτήριζε πια το δριμύ αργεντίνικο πάθος, οι αποστάσεις ανάμεσα στους χορευτές είχαν εμφανώς μεγαλώσει. Δεν θα περάσουν πολλά χρόνια και η νέα χορευτική και μουσική μόδα θα φτάσει στην Ελλάδα. Το 1914 ήταν κιόλας γνωστό στην κοσμική Αθήνα. Ήταν πια ζήτημα χρόνου να φτάσει σε κάθε γωνιά της χώρας. Κλαρίνα, σαντούρια, λύρες, λαούτα βρέθηκαν να παίζουν τον καινούργιο σκοπό. Οι παλιότερες γενιές των Κρητικών γνώρισαν το ταγκό με τους ήχους της λύρας και του λαούτου. Χ

◗ 75

ΜΝΗΜΕΣ....

Όταν οι Γερμανοί «ιππότες» βεβήλωναν τα ιερά των Ελλήνων... Η Μαρία ήταν τότε μόλις πέντε χρονών, μα δεν μπορεί να ξεχάσει. Οι Γερμανοί στέκονταν στην πόρτα της εκκλησίας με όπλα προτεταμένα. Περίμεναν τον Δωρόθεο (καλόγερος ήταν) να τελειώσει. Κι όταν του ζήτησαν οι χωριανοί να βγάλει τα ράσα και να φύγει, χαμογέλασε...

«...Καλύτερα να

σκοτώσουν έναν παπά παρά να ξεκληρίσουν ένα χωριό» η μέρα του Άι Γιάννη του Θεολόγου, 26 του Σεπτέμβρη, διάλεξαν οι Γερμανοί για να συλλάβουν τον παπά Δωρόθεο. Ήξεραν πως θα τον έβρισκαν στην εκκλησία να λειτουργά, όπως έκανε σε κάθε μεγάλη γιορτή. Αξημέρωτα ακόμη ακούστηκε βρούχος στους δρόμους, το γερμανικό απόσπασμα είχε κυκλώσει την εκκλησία. Οι Βασιλειές, το χωριό όπου ιερουργούσε ο Δωρόθεος, ζουν συγκλονιστικές στιγμές. Ο ντελικάτος παπάς της ενορίας υμνεί τον Θεό του, σηκώνει τα Άγια των Αγίων, τελεί την αναίμακτη θυσία στο ιερό θυσιαστήριο. Με την άκρη του ματιού του βλέπει να ναζιστικά όπλα να τον σημαδεύουν, μα δεν δειλιάζει. Ατάραχος, σα να μη συνέβαινε τίποτα, συνεχίζει τη λειτουργία. Ούτε βιασύνες χωρούσαν σε τέτοιες στιγμές ούτε φόβοι. Κόσμος πολύς στην εκκλησία, μεγάλοι και μικροί παρόντες. Σαν μαγνήτης τους τραβούσε ο ψυχωμένος παπάς. Δεν μιλούσε μόνο για τον Θεό στο κήρυγμά του, μιλούσε και για το δίκιο. Και για το χρέος απέναντι στην πατρίδα. Εκείνο το μελαγχολικό φθινόπωρο του 1943 φαινόταν καθαρά πως οι μέρες του ναζιστικού θεριού ήταν μετρημένες. Κι ο λόγος του παπά Δωρόθεου θα μπορούσε να προσφέρει πάλι κουράγιο στους ενορίτες. Ν' αντέξουν...

T

76

ΥΠΕΡ

Οι Γερμανοί διστάζουν να μπουκάρουν στην εκκλησία όπως είχαν κάμει κάμποσες άλλες φορές. Σταματούν στην αυλή, προβαίνουν στην πόρτα κι από τα μάτια τους ξεχειλίζει η φοβέρα. Τα όπλα τους είναι πάντα προτεταμένα, τα δάκτυλα στη σκανδάλη, λες κι είχαν να πολεμήσουν με οργανωμένο στρατό. Ο αντάρτης παπάς δεν πρέπει να τους ξεφύγει. Δυο αθώα παιδικά μάτια παρακολουθούν μια τον αγέρωχο ιερέα και μια τα προτεταμένα όπλα των Γερμανών. Η Μαρία, αυτό είναι το όνομα του παιδιού, Μαρία Παρασύρη, βλέπει την αναστάτωση μα δεν φοβάται, δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει τον κίνδυνο. Δεν μπορεί καν να καταλάβει ότι τα τέρατα του ναζισμού έχουν ήδη βεβηλώσει έναν ιερό χώρο. Πέρασαν τα χρόνια, σταμάτησαν τα γερμανικά γιουρούσια, σταμάτησαν κι οι βεβηλώσεις των εκκλησιών, λευτερώθηκε ο τόπος. Η Μαρία μεγάλωσε κουβαλώντας στην ψυχή της τα συγκλονιστικά γεγονότα που συνέβησαν εκείνη τη μέρα στο χωριό της. Τη συναντήσαμε 71 χρόνια μετά, μα τώρα πια δεν τη λένε Μαρία. Τη λένε Μαγδαληνή. Είναι μια σεβάσμια μορφή αφιερωμένη στην πίστη της. Είναι ηγουμένη στο μοναστήρι της Αγίας Ειρήνης στα βουνά του Κρουσώνα.

Το Μοναστήρι της Αγίας Ειρήνης Κρουσώνα όπου ζει από το 1963 η Μαρία Παρασύρη φέροντας το μοναστικό όνομα Μαγδαληνή. Είναι η ηγουμένη του μοναστηριού. Η ανάμνηση του Δωρόθεου δεν πρόκειται να φύγει ποτέ από το μυαλό της. Ούτε η άρνησή του να φύγει και να αποφύγει τη σύλληψη.

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

ψαμε σε τούτο το περιοδικό για την προσφορά του. Στο τεύχος 47 του 2007 ο λόγιος κτηνίατρος Γιάννης Καραβαλάκης δημοσίευσε ένα εκτενές μα και τεκμηριωμένο άρθρο για τη ζωή και το έργο του. Τα στοιχεία που παρέθεσε ήταν συγκλονιστικά. Ο Δωρόθεος ήταν θείος του... Επανερχόμαστε σήμερα γιατί πιστεύομε πως δεν έχουν σημασία μόνο τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο τα βιώνουν οι άνθρωποι. Η μαρτυρία της Ηγουμένης μας θυμίζει πάλι τον ήρωα...

- Έτρεξαν οι χωριανοί, μπήκαν στο ιερό, μίλησαν στον ιερέα. Του πρότειναν να φύγει για να μην τον συλλάβουν. Υπήρχε τρόπος, θα τον έντυναν με άλλα ρούχα, θα έκρυβαν τα ράσα στην εκκλησία και θα τον φυγάδευαν από τη δυτική πόρτα· κανείς δεν θα καταλάβαινε τίποτα. Τον παρακαλούσαν, «φύγε, πάτερ, φύγε και μη σε νοιάζει, κανείς δεν θα σε γνωρίσει». Τους άκουσε εκείνος, χαμογέλασε και, χωρίς να το σκεφτεί, τους απάντησε: «Όχι, δεν θα φύγω. Ας έρθουν να με συλλάβουν στο θυσιαστήριο μου. Καλύτερα να σκοτώσουν έναν παπά παρά να πληρώσει τη νύφη ένα ολόκληρο χωριό». Πίστευε πως αν δεν τον συλλάμβαναν θα έστηναν τους μισούς χωριανούς στο απόσπασμα, ήξερε πως θα ήταν σκληρά τα αντίποινα των Γερμανών.

◗

«Ναι, ήμουν εκεί...»

- Ναι, ήμουν εκεί. Θυμάμαι την αγιασμένη μορφή του Δωρόθεου, είχα την τύχη να με βαφτίσει εκείνος, να με σηκώσει πολλές φορές στην ποδιά του. Τον αγαπούσα, όλοι τον αγαπούσαμε στο χωριό. Θυμάμαι και τους Γερμανούς. Στέκονταν στην αυλή και περίμεναν. Καιρός, όμως, να δούμε ποιος ήταν εκείνος ο ιερωμένος που περιφρονούσε τον κίνδυνο. Τον έλεγαν Δωρόθεο Τσαγκαράκη. Ήταν καλόγερος, γεννημένος στο Οροπέδιο, κι εκείνα τα χρόνια εκτελούσε χρέη εφημερίου στις Βασιλειές. Κι άλλη φορά γρά-

Πέρασε η ώρα, τέλειωσε η λειτουργία, ατάραχος ο καλόγερος μοίρασε το αντίδωρο. Οι Γερμανοί δεν κρατιούνταν. Σίμωσαν πιο κοντά, λυσσούσαν. Δεν ήξεραν οι βάρβαροι πως οι ήρωες δεν δειλιάζουν...

77

ΜΝΗΜΕΣ

«Του έβγαλαν τα δόντια με τανάλια...»

Ιδού, λοιπόν, οι «ιππότες»! υτοί, λοιπόν, ήταν οι «ιππότες», που έδωσαν «έντιμες» μάχες για να κατακτήσουν την Κρήτη. Πολύς λόγος έγινε τον τελευταίο καιρό για τους «βάρβαρους Κρητικούς» που παραβίαζαν το... «δίκαιο του πολέμου» και δεν άφηναν τους γενναίους στρατιώτες των Ναζί να... κοιμούνται τις νύχτες. Αυτοί, λοιπόν, ήταν οι «ιππότες» που στάλαζε από τα χείλη τους η ευγένεια. Βεβήλωναν εκκλησίες, τρομοκρατούσαν. Τάχατες δεν μπήκαν στον ιερό χώρο κατά τη διάρκεια της λειτουργίας, τάχατες «σεβάστηκαν» τη λειτουργία και την ίδια στιγμή πολιορκούσαν το ιερό θυσιαστήριο. Και στο τέλος, χίμηξαν πάνω στον παπά, τον άρπαξαν μπροστά στα μάτια των ενοριτών του, εκείνων που λίγα λεπτά πριν έπαιρναν αντίδωρο κι ασπάζονταν το χέρι του με σεβασμό.

A

◗

Μόλις τον είδαν να προβαίνει στην πόρτα πέφτουν πάνω του, τον συλλαμβάνουν. 26 του Σεπτέμβρη, μέρα γιορτής. Του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου...

«Είχε μόνο το σκέτο ράσο του. Και μια κουβέρτα στη μασχάλη...» Ακούμε την αφήγηση της Μαγδαληνής. Η συγκίνηση πνίγει τη φωνή της. Άγιο τον θεωρεί τον Δωρόθεο. Κι εθνομάρτυρα. Δεν λογάριασε τη ζωή του, δεν τον ένοιαζε αν πέθαινε. Ήθελε μόνο να σώσει το ποίμνιό του.

78

- Τους είδα την ώρα που τον συλλαμβάνανε. Είχαν και μια γυναίκα μαζί τους, μια διερμηνέα. Εκείνη του μίλησε πιο ήρεμα, του είπε να πάρει μια κουβέρτα μαζί του γιατί θα τη χρειαζόταν στη φυλακή. Δεν επέστρεψε ποτέ στο χωριό. Στο μυαλό του πεντάχρονου κοριτσιού καταγράφηκε η τελευταία εικόνα. Να πώς: - Από ψηλά, από το πατρικό μου σπίτι, κοίταζα το δρόμο. Κι είδα τον Δωρόθεο να τον τραβούνε. Δεν είχε τίποτ' άλλο μαζί του, μόνο το σκέτο ράσο που φορούσε και μια κουβέρτα. Την κρατούσε στη μασχάλη και προχωρούσε στον Γολγοθά του σαν μάρτυρας.

Είκοσι χρόνια μετά, το 1963, η σημερινή Ηγουμένη κατέφυγε στο Μοναστήρι της μετανοίας της. Παλιοί αντάρτες που έμαθαν πως η καινούργια καλόγρια ήταν από τις Βασιλειές πήγαν και τη βρήκαν.

- Ήξερα, λέει, πως τον είχαν εκτελέσει τον Δωρόθεο, αλλά δεν ήξερα τίποτα για το φρικτό τέλος του. Εδώ έμαθα πως τον βασάνισαν φρικτά. Του έβγαζαν ένα-ένα τα δόντια με τανάλια, του έβγαζαν τα νύχια, του ξερίζωναν τα γένια. Κι αφού κατάλαβαν ότι τέτοιοι άνθρωποι δεν γίνονται προδότες και δεν λυγίζουν όσο κι αν τους βασανίζουν, τον έστειλαν στο απόσπασμα. Τον εκτέλεσαν. Ένας καλόγερος εκτελέστηκε, σκοτώθηκε. Κι ένα σύμβολο γεννήθηκε. Δεν ήταν τυχαίος ο Δωρόθεος. Είχε πολεμήσει στη Μάχη της Κρήτης, είχε ανηφορίσει στα βουνά με τους αντάρτες, έκανε εράνους κι έστελνε όσα μάζευε στο βουνό, είχε κι ένα ραδιόφωνο στην εκκλησία. Για να ακούει τους ελεύθερους σταθμούς...

Σαν υστερόγραφο... Ευχαριστούμε την Ηγουμένη για την ωραία της αφήγηση. Σε τέτοιες δύσκολες εποχές χρειάζεται να θυμούμαστε ότι τούτος ο τόπος γεννά ανθρώπους που αψηφούνε τον θάνατο. Γεννά Δωροθέους. Ευχαριστούμε και τον κ. Καραβαλάκη για τα όσα σημαντικά έχει γράψει και μας έχει διηγηθεί κατά καιρούς. Σε κείνον ανήκει και η φωτογραφία που δημοσιεύομε. Ο Δωρόθεος είναι σύμβολο ενός λαού που δεν σκύβει το κεφάλι... Ήταν πλασμένος από κείνη την αγγελική πάστα που δίνει στον άνθρωπο φτερά. Που θυσιάζει αγόγγυστα το σαρκίον του για να σωθούνε οι άλλοι! X