ΥπερΧ Τεύχος 74

ΥΠΕΡ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKETS XAΛKIAΔAKH | ΤΕΥΧΟΣ 74 | ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015 | ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Αριστουργήματα με θερισμένα στάχυα

Μουρί, το ψηλότερο χωριό της Κρήτης

◗◗ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΙΚΡΟΣ Ο λόγιος αρχίατρος του Κρητικού Πολέμου

χειροκρότημα > Το στον ήλιο που δύει

Οι «ζαχαρωτές μαντινάδες» της Κρήτης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6

46 Αθανάσιος Πικρός

Φωτογραφήματα

Ο λόγιος αρχίατρος του Κρητικού Πολέμου

Φωτογραφίες και κείμενα: Νίκος Ψιλάκης

14

ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

54 Αριστουργήματα με θερισμένα στάχια

16 Μια φωτογραφία - ένα ποίημα 64 Μουρί: το ψηλότερο χωριό

Φωτογραφίζει και επιλέγει η Έφη Ψιλάκη

της Κρήτης

24 Οι ζαχαρωτές μαντινάδες 76 Παραδείγματα κι έμπνευση

της Κρήτης

από τις παραδοσιακές αξίες του πολιτισμού μας

40 Το χειροκρότημα στον ήλιο που δύει

6

40 22

54 14

24

64 46

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH τηλ. 2810 824 140 1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 380882 FAX: 2810 380887

Υπεύθυνη Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. Χαλκιαδάκη : ΤΙΝΑ ΜΥΛΩΝΑΚΗ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

Φωτογραφία εξωφύλλου: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

N

Φωτογραφήματα ΦωΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Δρόμοι!

6

>

Σπάρτοι και πικροδάφνες, χρώματα που καθρεφτίζουν το φως του καλοκαιριού. Εγκλιματισμένα στο φυσικό περιβάλλον της Κρήτης, δεν ζητούν τίποτα, μήτε πότισμα μήτε λίπασμα· δεν ζητούν τίποτα και τα δίνουν όλα! Στο δρόμο της Σητείας, Ιούνιος μήνας. Πίσω μας σταματούν άλλα δυο αυτοκίνητα, ο ήλιος γέρνει προς τη δύση κι οι ακτίνες του γλυκαίνουν τα χρώματα. Οι επιβάτες κατεβαίνουν, κρατούν κινητά τηλέφωνα, αυτά με τις ενσωματωμένες φωτογραφικές μηχανές, προσπαθούν κι αυτοί να φωτογραφίσουν το μεγαλείο των χρωμάτων· ασήμαντος ο δρόμος, ανεπαρκής για τους κατοίκους της ακριτικής επαρχίας, μα τ' αγριοθάμνια τον κάνουν να φαίνεται μαγικός. Πόσο λίγο κοστίζει, τελικά, η προσπάθεια να κάνομε τον κόσμο μας πιο όμορφο!

Εγκλιματισμένα στο φυσικό περιβάλλον της Κρήτης, δεν ζητούν τίποτα, μήτε πότισμα μήτε λίπασμα· δεν ζητούν τίποτα και τα δίνουν όλα!

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015

> Βουτιές... Κρητικό καλοκαίρι! Με μια θάλασσα να την πιεις στο ποτήρι. Οι μύες σφύζουν, το σώμα σε θέση παράλληλη με την επιφάνεια, η άσκηση που γίνεται παιγνίδι. Καλοκαίρι στην Κρήτη. Ευτυχώς που οι χρηματοπιστωτικές αλχημείες δεν κατάφεραν ακόμη ν' αμαυρώσουν την ομορφιά!

Κρητικό καλοκαίρι! Με μια θάλασσα να την πιεις στο ποτήρι.

7

N

ΦωΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Υπάρχουν ακόμη...

>

Υπάρχουν ακόμη παραλίες χωρίς τα απέραντα δάση των ομπρελών που, καρφωμένες σε τσιμεντένιες βάσεις, απειλούν όσους αφελείς πιστεύουν ακόμη πως οι ακτές ανήκουν σε όλους. Υπάρχουν ακόμη απόμερες ακτές, υπάρχουν μικροί παράδεισοι· είναι τόσο μεγάλη η Κρήτη που δεν μπορείς να πεις ποτέ πως την ξέρεις. Τα τελευταία χρόνια πλήθυναν πολύ αυτοί που αναζητούν ερημικές ακτές, περπατούν για κάμποση ώρα κι όταν φτάνουν καταλαβαίνουν πως κάποιοι άλλοι τις ανακάλυψαν πριν απ' αυτούς. Να είναι η χαρά της εξερεύνησης; Ή, μήπως, η ανάγκη να ξεφύγει κανείς από την ασχήμια; άνομε τον κόσμο μας πιο όμορφο!

Αυτό θα πει αναρρίχηση! Σ' ένα γκρεμό της Μαδάρας. Κάθετες πλαγιές, τεράστιοι βράχοι που σε κάνουν να τρέμεις. Και στη μέση όαση. Ένας θάμνος φυτρωμένος στου βράχου τη σχισμάδα, κατά πως λέει κι ο ποιητής. Τον κοιτάζω με τηλεφακό, τον αναγνωρίζω: Έβενος ο κρητικός! Αυτός ο υπέροχος θάμνος που βάφει κάθε άνοιξη την Κρήτη με μια ιδιότυπη απόχρωση του κόκκινου (κάτι ανάμεσα στο ροζ και το λεγόμενο «φούξια»), που κάθε Μάη στολίζει τις πλαγιές των βουνών και των λόφων. Κι άλλες φορές έχω φωτογραφίσει αίγες σκαρφαλωμένες σε απόκρημνα μέρη, ακόμη και πάνω σε δέντρα. Μα τούτη θαρρώ πως δεν καταλάβαινε από κινδύνους και φόβους. Στάθηκε στο «τσουγκρί» του βράχου, τινάχτηκε, βρέθηκε σε μια μικρή προεξοχή, σταμάτησε για λίγο· δεν ξέρω κι εγώ πώς σκαρφάλωσε στα κάθετα τοιχώματα, πώς κατάφερε να βρεθεί σ' ένα κοίλωμα, να τεντώσει το κορμί της για να γευτεί τη μοναδική πρασινάδα του μαδαρίτικου γκρεμού. Μάταιο ν' αναρωτηθεί κανείς ποιος της δίδαξε αναρρίχηση, μάταιο να προσπαθήσεις με το ανθρώπινο μυαλό να κατανοήσεις το ένστικτο, μάταιο να ζυγίσεις με τα ανθρώπινα μέτρα την τόλμη· την αποτυπώνεις μόνο σε μια φωτογραφία. Έτσι για να μπορείς να θυμάσαι!

8

>

N

ΦωΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Σήμερα, που γίνεται λόγος πολύς για την έξοδο από τη βαθιά κρίση, η γης μας δείχνει το δρόμο.

>

Στις κρεβατίνες της Βόνης Τον συνάντησα στη Βόνη, στο πλούσιο χωριό της άλλοτε κραταιάς επαρχίας Πεδιάδας. Ιούνιος μήνας, εποχή δουλειάς κι ας έκαιγε ο ήλιος. Κάποιοι Κρητικοί επιμένουν ακόμη στη μεγάλη παράδοση της κρεβατίνας, δηλαδή του επιτραπέζιου χοντρόρωγου σταφυλιού που έγραψε κάποτε χρυσές σελίδες στην οικονομική ιστορία της Κρήτης. Δύσκολη δουλειά, πολύμοχθη. Σκάψιμο, κλάδεμα, θειάφισμα, κουτσοκόρφισμα, τρύγος· ο κύκλος κλείνει για να ξανανοίξει και πάλι, το καλαντάρι του αμπελουργού δεν προβλέπει μακρές περιόδους ανάπαυσης. Αρκεί να σκεφτεί κανείς την ιστορία τούτων των ιδιότυπων αμπελώνων που τους στήριξαν σε τσιμεντένιους στύλους κι έφτιαξαν υπέροχες κατασκευές για μα μπορούν να καλλιεργούνε σωστά και να ελέγχουν το κάθε στάδιο της παραγωγής. Δυστυχώς η καλλιέργεια της κρεβατίνας βρίσκεται σε κάμψη τις τελευταίες δεκαετίες. Όπως τόσες και τόσες παραδοσιακές καλλιέργειες που απαξιώθηκαν με το χρόνο κι αφανίστηκαν. Κι όμως! Κάποτε, στις καλές εποχές, η καλλιέργεια της κρεβατίνας, κυρίως το περίφημο ροζακί, στήριξε την αγροτική οικογένεια κι αποτέλεσε αληθινή πηγή πλούτου. Ο τρύγος άρχιζε κάπως αργά, Αύγουστο μήνα. Και συνεχιζόταν μέχρι τα τέλη του φθινοπώρου. Ποιος μπορεί να ξεχάσει τους τρυγητάδες, τα τελάρα (τα λεγόμενα «κασάκια»), ποιος μπορεί να ξεχάσει τα καράβια που φόρτωναν κι έφευγαν για τις ξένες αγορές, το συνάλλαγμα που ερχόταν; Ποιος μπορεί να ξεχάσει, ακόμη, πόσες φαμίλιες σπούδασαν κι αποκατέστησαν παιδιά, πόσοι άνθρωποι στήριξαν τις ελπίδες τους στο αμπέλι και δεν διαψεύστηκαν ποτέ! Σήμερα, που γίνεται λόγος πολύς για την έξοδο από τη βαθιά κρίση, η γης μας δείχνει το δρόμο. Καλημέρισα τον ρέχτη αμπελουργό της Βόνης, είδα τα σταφύλια να κρέμονται στα κλαδιά, άγουρα ακόμη, κι έβαλα τη φαντασία μου να ταξιδέψει σε μελλοντικές εποχές· τότε που ο πολιτισμός μας θα μπορέσει ν' αναζητήσει το δικό του αύριο στις αξίες που καθαγίασαν το κοινό μας χτες.

10

11

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

> Και εξοφλήσεις λογαριασμών στα super markets Χαλκιαδάκης! Γρήγορα, εύκολα, χωρίς αναμονή στις ουρές!

τα super markets Χαλκιαδάκης γνωρίζουμε πόσο πολύτιμος είναι ο χρόνος σας και επιδιώκουμε να βρίσκουμε πρακτικές λύσεις για την καθημερινότητα όλων μας. Σε αυτό το πλαίσιο σκέψης εμπλουτίσαμε τις υπηρεσίες μας προς τους πελάτες μας με την δυνατότητα εξόφλησης λογαριασμών στα περισσότερα καταστήματά μας, ώστε, παράλληλα με τα ψώνια σας, να τακτοποιείτε και τις υποχρεώσεις σας. Έτσι, δεν θα έχετε το άγχος να προλάβετε τις υπηρεσίες πριν ή μετά τη δουλειά, ούτε να περιμένετε στις ουρές ατελείωτες ώρες, ενώ θα έχετε εξοικονομήσει λίγο παραπάνω χρόνο για εσάς και την οικογένειά σας!

Σ

Συγκεκριμένα, μπορείτε να εξοφλήσετε λογαριασμούς ΔΕΗ, ΟΤΕ, COSMOTE, VODAFONE, NOVA, WIND, HOL, FORTHNET, CYTA, ΕΥΔΑΠ, ΕΠΑΑ και ΕΥΑΘ. Επιπλέον, μπορείτε να αγοράσετε χρόνο ομιλίας σταθερής και κινητής τηλεφωνίας, για να μην μένετε ποτέ από μονάδες, καθώς και προϊόντα ψηφιακού περιεχομένου, i-tunes και gift cards για πρωτότυπα, πρακτικά και οικονομικά δώρα! Μπορείτε να ενημερωθείτε σε ποια καταστήματά μας παρέχουμε τις παραπάνω υπηρεσίες από την ανάλογη σήμανση στα καταστήματα, ή να μας ρωτήσετε στο info@xalkiadakis.gr

> Συνταγογραφημένα προϊόντα χωρίς γλουτένη και στα super markets Χαλκιαδάκης!

Σ

την εταιρία Χαλκιαδάκης πάντα φροντίζαμε να καλύπτουμε τις ανάγκες και τις επιθυμίες των πελατών μας, έχοντας φροντίσει να παρέχουμε στα καταστήματά μας την δυνατότητα επιλογής από μεγάλη ποικιλία κωδικών σε όλες τις ομάδες προϊόντων. Πέρα από την εκτεταμένη γκάμα προϊόντων ευρείας κατανάλωσης, έχουμε σεβαστεί τις ειδικές ομάδες καταναλωτών, εμπλουτίζοντας τα ράφια μας με βιολογικά προϊόντα, προϊόντα χαμηλού γλυκαιμικού δείκτη, προϊόντα χωρίς λακτόζη, και προϊόντα χωρίς γλουτένη. Στα περισσότερα καταστήματά μας υπάρχουν ήδη ξεχωριστά τμήματα με την ένδειξη «χωρίς γλουτένη», με επιλογή προϊόντων πρωινού, σνακ, δημητριακά, ζυμαρικά, αλεύρι, γλυκίσματα και πολλά άλλα. Επιπλέον, θα θέλαμε να σας ενημερώσουμε ότι, βάσει νομοθεσίας, όποιος νοσεί από κοιλιοκάκη μπορεί πλέον να προμηθευτεί από τα super markets Χαλκιαδάκης σε οικονομικές τιμές τα ειδικά προϊόντα που έχουν εγκριθεί από τον ΕΟΠΥΥ και έχουν συνταγογραφηθεί. Τα συγκεκριμένα προϊόντα έχουν αυτοκόλλητο ή διάτρητο barcode ώστε να μπορείτε να τα προσκομίσετε μαζί με την απόδειξη στο ασφαλιστικό σας ταμείο και να αποζημιωθείτε από αυτό. Καθημερινά προσπαθούμε να κάνουμε τη ζωή μας ευκολότερη!

◗ Στα περισσότερα καταστήματά μας υπάρχουν ήδη ξεχωριστά τμήματα με την ένδειξη «χωρίς γλουτένη»...

> Η Αθήνα υποδέχεται τον Χαλκιαδάκη με μαντινάδες!

T ο 3ο κατάστημα «Γεύσεις Κρήτης» άνοιξε τον Ιούλιο στο Περιστέρι συναντώντας πολλούς Κρητικούς και λάτρεις της κρητικής κουζίνας. ΝΕΟ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ Η «καυτή» Αθήνα υποδέχτηκε θερμά το “ΓΕΥΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ” κρητικό παντοπωλείο ΣΤΟ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ με μαντινάδες από τους πελάτες και πολλές απορίες όχι από τους Κρητικούς, αλλά κυρίως από τους φίλους της Κρήτης. Μερικές από τις ερωτήσεις που δεχτήκαμε χαμογελώντας ήταν: τι σημαίνει «σακάζω» τους χοχλιούς και εν πάση περιπτώσει πώς γίνεται, τι τυρί βάζουμε στα καλιτσούνια και ποια η διαφορά του καλιτσουνιού από το σκαλτσούνι...

Προχωράμε μπροστά, ενωμένοι, στηρίζοντας ο ένας τον άλλον...

...Γίναμε 1.030 ! Σε κάθε κατάσταση που φέρνει η ζωή έχουμε επιλογές - επιλογή να αντιμετωπίσουμε ό,τι μας δυσκολεύει, επιλογή να προσπεράσουμε ό,τι μας δυσκολεύει, επιλογή να λυγίσουμε σε ό,τι μας δυσκολεύει. Η οικογένεια Χαλκιαδάκη έχει αποδείξει ότι έχει δυνατό το κρητικό γονίδιο, που αγωνίζεται, που φροντίζει υπεύθυνα την οικογένεια και που κοιτάει μπροστά, ψάχνοντας την πρόκληση που θα φέρει το σύνολο πάνω από τις καταστάσεις. Μία τέτοια πρόκληση είναι οι δύσκολες μέρες που βιώνουμε και που εικάζεται ότι θα γίνουν δυσκολότερες. Σε αυτή την πρόκληση επιλέξαμε να γίνουμε ο δυνατός κρίκος, αποδεικνύοντας ότι «η ισχύς εν τη ενώσει». Έτσι προχωρήσαμε σε προσλήψεις φτάνοντας το δυναμικό του Ομίλου Χαλκιαδάκης στους 1.030 εργαζόμενους από 970

που ήμασταν την προηγούμενη χρονιά. Έγιναν προσλήψεις νέων σε μία προσπάθεια τονωτικής ένεσης στις ηλικίες 20-29, που μετά τις σπουδές τους το μέλλον έδειχνε άγονο. Επενδύουμε στη νέα γενιά και όλοι μαζί κοιτάμε μπροστά, με αισιοδοξία, γνωρίζοντας ότι όσο πιο ενωμένοι είμαστε τόσο πιο δυνατά στεκόμαστε στα πόδια μας. «Σε αυτή την πολύ δύσκολη συγκυρία η εταιρία Χαλκιαδάκης φροντίζει το προσωπικό της κάνοντας τους εργαζόμενους να νιώσουν για ακόμη μία φορά την ασφάλεια και τη δύναμη ενός κρητικού ομίλου, που ξέρει και ο ίδιος πως μεγάλη δύναμή του, εκτός από τους χιλιάδες πελάτες του, είναι και οι εργαζόμενοί του», όπως λέει η κυρία Χαλκιαδάκη. «Στέλνουμε ένα μήνυμα και προς τους εργαζόμενούς μας, αλλά και προς την ίδια

την κοινωνία: στηρίζουμε ο ένας τον άλλον, είμαστε εδώ, τίποτε δεν αλλάζει και δεν έχουμε να φοβηθούμε τίποτε από τη δύσκολη κατάσταση που όλοι βιώνουμε». Στεκόμαστε γερά στα πόδια μας, αναπτυσσόμαστε και δυναμώνουμε. Θα τα καταφέρουμε. Εν τέλει, όλα είναι θέμα επιλογών και εμείς επιλέγουμε να κοιτάμε μπροστά, ενωμένοι, στηρίζοντας ο ένας τον άλλον. Γιατί είμαστε η μεγαλύτερη οικογένεια της Κρήτης!

>

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

> Η δροσιά φαίνεται από... την ετικέτα Εμπνευσμένη από τον γαλάζιο ουρανό της Ελλάδας και τους κυματισμούς της θάλασσας της Κρήτης μας

η νέα ετικέτα στο ΝΕΡΟ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ!

T

ο αγαπημένο σε όλους μας νερό Χαλκιαδάκης άλλαξε εμφάνιση! Μία νέα ετικέτα χαρακτηρίζει πλέον το νερό της σειράς προϊόντων Χαλκιαδάκης, εμπνευσμένη από τον γαλάζιο ουρανό της Ελλάδας και τους κυματισμούς της θάλασσας της Κρήτης μας. Το νερό Χαλκιαδάκης τυποποιείται στις κορυφαίες κρητικές επιχειρήσεις εμφιάλωσης και τηρούνται αυστηρά πρότυπα υγιεινής και ασφάλειας σε σύγχρονες μονάδες, ώστε να φτάσει στο τραπέζι του τελικού καταναλωτή με όλες τις εγγυήσεις για τη σταθερότητα και την ποιότητα του προϊόντος, σύμφωνα με τους κανονισμούς υγιεινής και ασφάλειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τη νέα ετικέτα την βρίσκετε σε όλες τις φιάλες, στα 500 και 750 ml, όπως και στις συσκευασίες 1,5 και 2 λίτρων· όλες οι φιάλες διατίθενται στα καταστήματά μας μονές ή σε εξάδες.

Στην υγειά σας!

Scandalισε

Μας… ο Στέλιος Παρλιάρος ...Με lemon pie!

O

πολύ αγαπημένος μας Στέλιος Παρλιάρος βρέθηκε άλλη μία φορά κοντά μας να μας Scandalίσει με τη νέα γευστική πρόταση από την ΕΒΓΑ για το φετινό καλοκαίρι: βελούδινη γεύση λεμονιού, με σιρόπι λεμονιού, καραμελωμένα κομμένα αμύγδαλα με γεύση λεμόνι, τραγανά βουτυρένια κομμάτια μπισκότου και κομματάκια λεμονιού! Εμπειρία που πραγματικά, όπως την περιγράφει ο ίδιος ο δημιουργός της, «πλημμυρίζει από τη φρεσκάδα του λεμονιού, τα τραγανά βουτυρένια μπισκότα και τα υπέροχα lemon almond nougat. Η απόλυτη αρμονία γεύσεων!» Όσοι πελάτες είχαν την τύχη να βρίσκονται στο κατάστημά μας Max Αλικαρνασσού είδαν από κοντά την επίδειξη προετοιμασίας μιας lemon pie από τον Στέλιο Παρλιάρο και γεύτηκαν πρώτοι το ομώνυμο παγωτό με τη συνοδεία της απολαυστικής lemon pie.

Εσείς, είστε έτοιμοι για ένα... Scandal?

◗

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015

Syoss event >

στη Σητεία!

O

χι μία, αλλά δύο δροσερές γιορτές Syoss στήσαμε για όλους τους πελάτες μας στο κατάστημα Max Χαλκιαδάκης στη Σητεία στην καρδιά του καλοκαιριού! Το ειδικά καταρτισμένο προσωπικό της Syoss πάνω στις νέες τάσεις μόδας και περιποίησης στα μαλλιά έφερε τον εξοπλισμό τους στο κατάστημά μας, όπου μας συμβούλεψαν όλους για τη σωστή φροντίδα των μαλλιών μας και πρόσφεραν δωρεάν χτενίσματα σε άνδρες και γυναίκες. Τα προϊόντα Syoss προσφέρουν ιδανική φροντίδα και περιποίηση, κρατώντας στη θέση του ακόμα και το πιο απαιτητικό χτένισμα και θρέφοντας παράλληλα τα μαλλιά μας. Οι hairstylists της Syoss έδωσαν τον καλύτερο εαυτό τους και προσέφεραν συνολικά 60 τσάντες με προϊόντα Syoss σε διαγωνισμούς μέσω ραδιοφωνικού σταθμού και εντός καταστήματος, ενώ ο dj έδινε τον ρυθμό στις δημιουργίες τους και όλοι περάσαμε πραγματικά υπέροχα!

◗ Νέο επιτραπέζιο νερό...

Πηγαίο Από την πηγή … αποκλειστικά στα super markets Χαλκιαδάκης!

T

α super market Χαλκιαδάκης σας παρουσιάζουν σε αποκλειστικότητα το νέο επιτραπέζιο νερό Πηγαίο! Ένα νέο προϊόν που ήρθε να μας ξεδιψάσει προσφέροντάς μας δροσιά, ενυδάτωση και αναζωογόνηση σαν να βρισκόμαστε στην πηγή που αναβλύζει! Ο άνθρωπος χρειάζεται απόλυτη ισορροπία σώματος και πνεύματος για να νιώθει ευεξία – το νερό χρειάζεται απόλυτη ισορροπία στα συστατικά του για να είναι πραγματικά πολύτιμο. Το νέο επιτραπέζιο νερό Πηγαίο σας προσφέρει αυτή την πολύτιμη ισορροπία – σε εξαιρετική τιμή!

Το νερό Πηγαίο θα το βρίσκετε μόνο στα super markets Χαλκιαδάκης, σε μόνιμη προσφορά 5+1 δώρο και μόνιμα σε low price, τιμή έκπληξη: μόνο 1,29€ η εξάδα, για πάντα! Νερό Πηγαίο, μία ποιοτική συνεργασία και αποκλειστική προσφορά, μόνο για τους πελάτες των super markets Χαλκιαδάκης!

15

⌨ Μια φωτογραφία - ένα ποίημα ΦωΤΟΓρΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Χρώματα που τα κατέβαζαν άγγελοι! ...Κι ακόμη λουλούδια που χόρευαν Ευλογημένα χρώματα που τα κατέβαζαν άγγελοι Ζέφη Δαράκη

Άνθη της πέτρας μπροστά στην πράσινη θάλασσα

Άνθη της πέτρας μπροστά στην πράσινη θάλασσα με φλέβες που μου θύμιζαν άλλες αγάπες γυαλίζοντας στ’ αργό ψιχάλισμα, άνθη της πέτρας φυσιογνωμίες που ήρθαν όταν κανένας δε μιλούσε και μου μίλησαν που μ’ άφησαν να τις αγγίξω ύστερ’ απ’ τη σιωπή μέσα σε πεύκα σε πικροδάφνες και σε πλατάνια. Γιώργος Σεφέρης

◗ 16

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015

Κούκλες! Φθονώ την τύχη σας, προνομιούχα πλάσματα, κούκλες ιαπωνικές. Κομψά, ρόδινα μέλη, πλαστικές γραμμές, μεταξωτά, διαφανή ρούχα. Κ. Καρυωτάκης

17

⌨

ΦωΤΟΓρΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Ορίζοντες παντού. Και μπροστά μας ο ουρανός Λουλούδια εξαίσια Θα σου φέρω απ' τα βουνά λουλούδια εξαίσια, κλέλιες, ζουμπούλια και βελανίδια γεράνια, κι ένα κοφίνι φιλιά. Πάμπλο Νερούντα

Έπος Φύλλα δέντρου Φτερά πουλιού Άνεμος Έπειτα θάλασσα Κύματα Χρόνος γαλάζιος Ορίζοντες παντού Και μπροστά μας Ο ουρανός Γιώργος Σαραντάρης

18

ΥΠΕΡ

Κ' έγινε ομοίωση, σώμα μικρό του παντός... Άπλωνα, θάλασσα... Άπλωνα, θάλασσα, τα χέρια παντού, Ζητώντας απ' όλα βοήθεια κι αγάπη. Όλα μου έδωσαν. Κ' εκτός από τον ομιλούντα σου φλοίσβο και τον ρυακίζοντα ουρανό, η ψυχή μου πήρε απ' όλα, θησαύρισε πράγματα.

Κ' έγινε ομοίωση, σώμα μικρό του παντός. Η φωνή του φωνή μου, φως μου το φως του. Η ψυχή μου, ο κόσμος που γίνεται λόγος. Η ψυχή μου, ο λόγος που γίνεται κόσμος.

ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015

◗

Νικηφόρος Βρεττάκος

19

⌨

ΦωΤΟΓρΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Έχω δει τον ουρανό με τα μάτια μου Έχω δει τον ουρανό με τα μάτια μου Με τα μάτια μου άνοιξα τα μάτια του Με τη γλώσσα μου μίλησε Γίναμε αδελφοί και κουβεντιάσαμε Στρώσαμε τραπέζι και δειπνήσαμε Σαν να ήταν ο καιρός όλος μπροστά μας Και θυμάμαι τον ήλιο που γελούσε Που γελούσε και δάκρυζε θυμάμαι Γιώργος Σαραντάρης

Κυρίες και κύριοι: το άλογο.

ΥΠΕΡ

Πού σ’ αυτόν τον πλατύ κόσμο ο άνθρωπος μπορεί να βρει ευγένεια χωρίς έπαρση, Φιλία χωρίς φθόνο, ομορφιά χωρίς ματαιοδοξία; Εδώ όπου η χάρη πλέκεται με το σφρίγος των μυώνων και η δύναμη περιορίζεται από την ευγένεια. ___

ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015

Υπηρετεί χωρίς δουλικότητα· μάχεται χωρίς έχθρα. Δεν υπάρχει τίποτα τόσο δυνατό, τίποτα λιγότερο βίαιο· δεν υπάρχει τίποτα τόσο γρήγορο, τίποτα πιο υπομονετικό.

Ronald Duncan

◗

21

ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Οι «ζαχαρωτές μαντινάδες» της Κρήτης ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦωΤΟΓρΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Κι όμως! Αυτό το ταπεινό γλύκισμα των φτωχών αποτελούσε έναν εξαιρετικό συνδυασμό της τοπικής παράδοσης και της τεχνολογίας. Χωρίς τις ιδέες της επαγγελματικής ζαχαροπλαστικής θα ήταν αδύνατο να παρασκευαστεί στη μορφή που το γνωρίσαμε. Και χωρίς την τυπογραφική επανάσταση, που εμφανίστηκε στην Κρήτη μετά τη δεκαετία του 1870, δεν θα μπορούσε να εξελιχθεί σε τέτοιο βαθμό. Εκατομμύρια τέτοια γλυκίσματα παρασκευάστηκαν, πουλήθηκαν και καταναλώθηκαν στην Κρήτη για πολλές δεκαετίες, μέχρι το 1970 περίπου. Εκατομμύρια μαντινάδες ακούστηκαν, τα πανηγύρια μας απέκτησαν το πιο χαρακτηριστικό τους γνώρισμα, κι οι παλιότερες γενιές διασκέδασαν με μια στοιχειώδη μορφή οιωνοσκοπίας: προσπαθούσαν ν' ανακαλύψουν κρυμμένα νοήματα στη μαντινάδα που τους λάχαινε!

24

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015

ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Ό

ταν μιλούμε σήμερα για μαντινάδες εννοούμε το γνωστό ποιητικό είδος της Κρήτης, που συνεχίζει να γνωρίζει μέρες ακμής. Για τους Κρητικούς του 20ού αιώνα, όμως, (μέχρι το 1970 περίπου) μαντινάδες ήταν και τα μικρά πολύχρωμα γλυκίσματα που παράγονταν και καταναλώνονταν κατά χιλιάδες στο νησί. Ήταν μικρές ζαχαρωτές λιχουδιές χρωματισμένες με χρώματα ζαχαροπλαστικής και τυλιγμένες σαν δακτυλίδια γύρω από επίσης χρωματιστούς χάρτινους άξονες σε σχήμα και μέγεθος οδοντογλυφίδας. Οι άξονες αυτοί δεν ήταν τίποτ' άλλο από λεπτά χαρτιά γραφής σφιχτοτυλιγμένα ώστε να σχηματίζουν λεπτότατους κυλίνδρους. Όταν έτρωγε κανείς το γλύκυσμα και ξετύλιγε το χαρτάκι μπορούσε να διαβάσει μια μαντινάδα τυπωμένη στη μια του όψη. Οι ομοιοκατάληκτοι δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι, γραμμένοι πάντα στην κρητική διάλεκτο, έδωσαν την ονομασία στο γλύκισμα: Μαντινάδα! Για πολλές δεκαετίες κυριαρχούσαν στα κρητικά πανηγύρια. Ήταν το πιο γνωστό κέρασμα, το πιο χαριτωμένο παιγνίδι, η πιο αυθόρμητη διασκέδαση της εποχής, στην οποία μπορεί να ανιχνεύσει κανείς σήμερα στοιχειώδεις μορφές οιωνοσκοπίας και μαντικής. Κανείς δεν ήξερε ποια μαντινάδα θα του τύχαινε πριν σπάσει το ζαχαρένιο περιτύλιγμά της και τη διαβάσει.

◗◗

Γυναίκες από τους Αποστόλους Πεδιάδος που "αναβίωσαν" τον τρόπο παρασκευής ζαχαρωτών μαντινάδων σε εκδήλωση των Πολιτιστικών Συλλόγων Πεδιάδας, στο "Κτήμα Καλαθάκη".

26

Σήμερα είναι γνωστά σε όλον τον κόσμο τα κινέζικα «μπισκότα της τύχης» (fortune cookies) που προσφέρονται στα κινέζικα εστιατόρια της Δύσης στο τέλος κάθε γεύματος. Μέσα στο μπισκότο είναι κρυμμένο ένα μήνυμα γραμμένο σε λεπτό χαρτί, κάτι σαν πρόβλεψη για την τύχη του πελάτη. Τίποτα περισσότερο, δηλαδή, απ' ό,τι έκαναν κάποτε οι δικές μας ζαχαρωτές μαντινάδες. Κι επειδή η κάθε συνήθεια είναι προσαρμοσμένη στην ψυχοσύνθεση του λαού που τη δημιουργεί, οι κρητικές μαντινάδες ήταν συνήθως αμφίσημοι ποιητικοί χρησμοί που ερμηνεύονταν όχι μόνο από τους αποδέκτες, αλλά και από τον περίγυρό τους, την παρέα δηλαδή. Ας δούμε, όμως, τι είναι τα περίφημα κινέζικα «μπισκότα της τύχης». Πολλά έχουν γραφτεί κατά καιρούς γι' αυτήν την παράξενη συνήθεια, που όπως φαίνεται... μόνο κινέζικη δεν είναι! Στη σχετική αρθρογραφία αναφέρεται πως είναι εφεύρημα κάποιου επιχειρηματία, ο οποίος τα εμπνεύστηκε από ένα παλιό γιαπωνέζικο έθιμο. Στη χώρα του ανατέλλοντος ηλίου ζυμώνουν την πρώτη μέρα του χρόνου στρογγυλά μπισκότα με την ονομασία sujura senbei πιστεύοντας ότι φέρνουν τύχη. Κάποιος, λοιπόν, σκέφτηκε να μεταφέρει τη συνήθεια

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015

Ένα πανέρι μαντινάδες!

27

ΠΑΡΑΔΟΣΗ

στα φημισμένα γιαπωνέζικα ιερά, στους ναούς όπου συναθροίζονται χιλιάδες άνθρωποι. Έτσι άρχισε η διάθεση μπισκότων με γρίφους και ρητά έξω από τους ναούς και στη συνέχεια κάποιος επιχειρηματίας από την Αμερική τα... βάφτισε κινέζικα και άρχισε η βιομηχανική τους παραγωγή. Μια εταιρεία παραγωγής στο Μπρούκλιν της Αμερικής κατασκευάζει και διαθέτει σήμερα 4,5 εκατομμύρια τέτοια μπισκότα τη μέρα!

Οι δικές μας ζαχαρωτές μαντινάδες Διασκέδαση, παιγνίδι, αλλά και στοιχειώδης μαντική, που γνώρισε ημέρες μεγάλης δόξας και χάθηκε ξαφνικά, μέσα σε λίγα χρόνια, στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Κανείς δεν ξέρει πώς και πότε ξεκίνησε, κανείς δεν ξέρει πώς χάθηκε. Ξέρομε μόνο πως από τη δεκαετία του 1920 μέχρι το 1970 περίπου τυπώθηκαν, πουλήθηκαν και καταναλώθηκαν εκατομμύρια «μαντινάδες» σε όλο το νησί. Εργαστήρια ζαχαροπλαστικής δούλευαν νύχτα και μέρα, ειδικευμένοι τεχνίτες μάλασσαν τη ζάχαρη με το δραγάντι, νεαρές κοπέλες τύλιγαν σφιχτά με τις παλάμες των χεριών τους χιλιάδες τυπωμένα χαρτάκια! Δυστυχώς είναι πολύ αργά πια για να γραφτεί ολοκληρωμένα η ιστορία της ζαχαρωτής μαντινάδας. Ελάχιστοι παλιοί τεχνίτες

◗◗ Πάνω: Τυλίγοντας χαρτάκια με μαντινάδες. Η κυρία Θεανώ Μεταξά. Κάτω: Ζυμώνοντας ζάχαρη στο ζαχαροπλατείο Μεταξά, στο Ηράκλειο (δεκαετία 1960). Αριστερά ο κ. Γιάννης Φραγκάκης.

28

είναι ακόμη στη ζωή και, σίγουρα, απουσιάζουν οι πρωτεργάτες· απουσιάζουν, δηλαδή, οι εμπνευστές του ζαχαρωτού, οι επιχειρηματίες που ασχολήθηκαν με αυτό, οι άνθρωποι που είχαν μνήμες από παλιότερες εποχές, από τις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα, τότε που, κατά πως φαίνεται, είχε αρχίσει να διαδίδεται ευρύτατα το έθιμο. Ασχοληθήκαμε για πρώτη φορά με τις ζαχαρωτές μαντινάδες στις αρχές της δεκαετίας του 1990, σ' ένα σχετικά σύντομο σημείωμά μας, τυπωμένο στο βιβλίο «Κρητική Παραδοσιακή Κουζίνα». Ήταν, ίσως, το έναυσμα για το ξεσκάλισμα της μνήμης. Αναζητήθηκαν οι παλιές συνταγές, αναζητήθηκε και η βασική πρώτη ύλη, αυτή που έδινε την πλαστικότητα στην «μαντινάδα», ένα κόμμι με την ονομασία δραγάντι (το γνωστό comme adraganthe της επαγγελματικής ζαχαροπλαστικής). Η πρώτη που επιχείρησε τότε (μέσα δεκαετίας του 1990) την αναβίωση της ζαχαρωτής μαντινάδας ήταν η κυρία Θεανώ Μεταξά. Κατάφερε να παρασκευάσει με επιτυχία το ξεχασμένο ζαχαρωτό και να το προσφέρει σε διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις ως ξεχασμένη λιχουδιά της τοπικής μας παράδοσης.

Τα κρητικά ζαχαροπλαστεία είχαν γράψει τη δική τους σελίδα στην ντόπια οικονομική και κοινωνική ιστορία. Η αρχική ιδέα της μαντινάδας φαίνεται να πηγάζει από τις ζαχαροπλαστικές τεχνικές. Στη μέση δεξιά, ο Γιάννης Φραγκάκης γύρω στο 1953, δεκατριάχρονος τότε. Κρατά τούρτα σε σχήμα ανεμόμυλου πλασμένη με ζάχαρη και δραγάντι.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015

Ιστορία χαμένη στα ζαχαροπλαστεία του 19ου αιώνα

Η

ιστορία της ζαχαρωτής μαντινάδας φαίνεται να ξεκινά στα εργαστήρια των επαγγελματιών ζαχαροπλαστών της Κρήτης κάπου προς τα τέλη του 19ου αιώνα. Ήταν η εποχή ωρίμανσης της επαγγελματικής ζαχαροπλαστικής, οι καταναλωτές των αστικών κέντρων αναζητούσαν προϊόντα που να ταιριάζουν με τις νέες ταυτότητες που δομούνταν εκείνη την εποχή στο νησί. Μια διαρκώς αναπτυσσόμενη αστική τάξη αποτελούμενη από μεγαλοκτηματίες και εμπόρους επέβαλε τα πρότυπά της, έχοντας στραμμένο το βλέμμα στη Δύση. Τα νέα γαστριμαργικά πρότυπα ήταν κυρίως γαλλικά ή, γενικότερα, ευρωπαϊκά, γαλλικά γλυκίσματα και γερμανικές μπύρες διαφημίζονταν στα αστικά κέντρα του νησιού, τα πλοία που συνέδεαν τα μεγάλα λιμάνια με το Τριέστι και τη Σμύρνη δεν έφερναν μόνον επιβάτες, αλλά και εμπορεύματα. Και έπιπλα ευρωπαϊκά για τις μεγαλοαστικές οικογένειες. Και ιδέες! Η σχεδόν ακμαία τάξη των μεγαλοκτηματιών και εμπόρων επιχειρούσε την πολιτιστική αποστασιοποίηση από κάθε τι που της θύμιζε Ανατολή. Αυτή η νέα εποχή αποτυπώθηκε πρωτίστως στην αστική αρχιτεκτονική με λαμπρά κτήρια που στόλισαν κυρίως τα μεγάλα αστικά κέντρα, τα Χανιά και το Ηράκλειο. Οι νέες τεχνικές της ζαχαροπλαστικής έρχονταν κι αυτές από τη Δύση. Το πρώτο ζαχαροπλαστείο αυτού του τύπου άνοιξε στο Ηράκλειο, και άνοιξε πολύ νωρίς, στα χρόνια της Αιγυπτιοκρατίας, το 1832 ή το 1833· ανήκε στον Γεώργιο Μεταξά, που είχε έρθει από την ελεύθερη Ελλάδα, από τη Σύρο. Οι μυημένοι στη γαλλική και γενικότερα στην ευρωπαϊκή ζαχαροπλαστική τεχνίτες δημιουργούσαν γλυπτική με ζάχαρη, έφτιαχναν διάφορα σχήματα, παρουσίαζαν παρασκευάσματα και γεύσεις προσαρμοσμένα στις απαιτήσεις της νέας εποχής.

29

Η μαστόρισσα της ζαχαρωτής μαντινάδας!

Φωτογραφίες από το ζαχαροπλαστείο Μεταξά. Δεξιά η Χρυσούλα Φραγκάκη. Από μικρή ειδικεύτηκε να ζυμώνει και να πλάθει μαντινάδες. Κι όταν χρειάστηκε να αποχωρήσει από τη δουλειά της, ανέλαβε να τις φτιάχνει στο σπίτι της!

Τίποτα το περίπλοκο δεν είχαν οι ταπεινές ζαχαρωτές μαντινάδες· ένα λεπτό φτηνό χαρτί κι ένα βωλαράκι ζάχαρη. Είχαν, όμως, κι αυτές το μυστικό τους. Κι αυτό το μυστικό λεγόταν δραγάντι! Χωρίς αυτήν την πρώτη ύλη της επαγγελματικής ζαχαροπλαστικής, αυτό το ευρύτατα διαδεδομένο κόμμι που μαλασσόταν με τη ζάχαρη και της προσέδιδε πλαστικότητα, δεν μπορούσε να παρασκευαστεί ζαχαρωτή μαντινάδα. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η ιδέα του αρχικού εμπνευστή: συνδύασε με έναν πολύ ευρηματικό τρόπο την τεχνολογία με την παράδοση. Η μαντινάδα ήταν το πιο διαδεδομένο ποιητικό είδος της Κρήτης· όπου και να πήγαινε κανείς μαντινάδες θα άκουγε. Γνωμικές, ερωτικές, σκωπτικές... Υπήρχε, όμως, κι άλλο ένα σπουδαίο μυστικό, κι αυτό παρμένο από την τεχνολογία της εποχής: η τυπογραφία! Χωρίς τυπογραφικά πιεστήρια δεν θα μπορούσε να εξελιχθεί η παράδοση της ζαχαρωτής μαντινάδας. Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, η τυπογραφία άργησε πολύ να διαδοθεί στην Κρήτη λόγω των ειδικών συνθηκών που επικρατούσαν στο νησί (Οθωμανοκρατία, διαρκείς επαναστάσεις). Σήμερα ξέρομε πως υπήρχε τυπογραφείο από τα χρόνια της Αιγυπτιοκρατίας (1830-1840), τότε που οι τοπικές αρχές τύπωναν τη δίγλωσση (επίσημη) εφημερίδα τους. Όμως, αυτό το τυπογραφείο εξαφανίστηκε κατά τρόπο που δεν καταγράφεται στις γνωστές ιστορικές πηγές. Στα επόμενα χρόνια εμφανίζονταν σποραδικά τυπογραφικές εγκαταστάσεις, όπως έγινε με το φορητό τυπογραφείο του Μεγάλου Σηκωμού του 1866. ωστόσο, η μεγάλη τυπογραφική επανάσταση παρατηρήθηκε κατά τη δεκαετία του 1880· τότε λειτούργησαν οργανωμένα εργαστήρια, όπως των αδελφών Αλεξίου στο Ηράκλειο, του Καλαϊτζάκη στο ρέθυμνο κ.α. Δεν τύπωναν μόνο εφημερίδες και βιβλία, αλλά αναλάμβαναν πολλών ειδών εκτυπώσεις. Κάποιος, λοιπόν, άγνωστο πού και πότε, τύπωσε σε κάποιο φύλλο χαρτιού τις πρώτες μαντινάδες!

30

Ο ρόλος των εγγράμματων:

«Έλα, παιδί μου, να μου διαβάσεις κι εμένα τη μαντινάδα μου»

Α

π' ό,τι φαίνεται, οι μαντινάδες που τυλίγονταν σε ζαχαρωτά δακτυλίδια ήταν κυρίως ερωτικές. Οι νέες γενιές των Κρητικών είχαν αρχίσει να μορφώνονται. Από τα οργανωμένα σχολεία που ιδρύθηκαν από τις Χριστιανικές Δημογεροντίες μετά το 1858 αποφοίτησαν άνθρωποι εξοικειωμένοι με τη γραφή και την ανάγνωση και στο πέρασμα του χρόνου άρχισαν να λειτουργούν ακόμη και σχολεία θηλέων, τα περίφημα παρθεναγωγεία, ένα από τα οποία, «το τρίτο χριστιανικό παρθεναγωγείο», μας περιέγραψε με τόσο παραστατικό τρόπο η Έλλη Αλεξίου. Οι ταπεινές ζαχαρωτές μαντινάδες απευθύνονταν σε εγγράμματες κοινωνίες. ωστόσο, οι παλιοί θυμούνται ακόμη τις αγράμματες γριούλες των κρητικών χωριών που οιωνοσκοπούσαν κι αυτές πάνω στα μικρά πολύχρωμα χαρτάκια. Καλούσαν τους νεότερους της παρέας: «έλα, παιδί μου, να μου διαβάσεις κι εμένα τη μαντινάδα μου». Και φυσικά, η ανάγνωση (ή μάλλον απαγγελία) ήταν δημόσια. Η κάθε μαντινάδα προσφερόταν για σχολιασμό. Κατά τη δεκαετία του 1920 οι μαντινάδες ήταν αρκετά διαδεδομένες στο Ηράκλειο, όπως τουλάχιστον γνωρίζομε από διάφορες προφορικές πηγές. Πλανόδιοι μικροπωλητές γυρνούσαν τις γειτονιές και διαλαλούσαν τις πραμάτειες τους. Ήταν

ΥΠΕΡ

οι ίδιοι που κάθε Μάη φορτώνονταν μάτσα με φρέσκα ροβίθια και τα πουλούσαν, οι ίδιοι που διαλαλούσαν κατά καιρούς σποράκια και πασατέμπους. Έβαζαν τις ζαχαρωτές μαντινάδες σε μικρά χωνάκια, συνήθως φτιαγμένα από παλιές εφημερίδες, δέκα ή είκοσι στο κάθε χωνάκι. Σε κάποιες περιοχές του νησιού, στα χωριά του Σελίνου για παράδειγμα, οι μαντινάδες αγοράζονταν από τα ζαχαροπλαστεία και προσφέρονταν ως κεράσματα στα σπίτια μαζί με ξηρούς καρπούς, καρύδια κι αμύγδαλα. Μόλις έμπαινε κάποιος στο σπίτι, τον περίμενε το απέριττο κέρασμα: μια ρακή και μια μαντινάδα! Στα μέσα της ίδιας δεκαετίας (1920) φαίνεται πως άρχισαν να παρατηρούνται κάποιες αλλαγές στο περιεχόμενο των μαντινάδων. Οι πλανόδιοι μικροπωλητές που περιφέρονταν στις γειτονιές των προσφύγων διαπίστωσαν πολύ γρήγορα τη νοσταλγία των ανθρώπων αυτών για τους τόπους τους. Τότε φαίνεται πως τυπώθηκαν για πρώτη φορά δίστιχα με πατριωτικό περιεχόμενο, στίχοι που πυροδοτούσαν τη νοσταλγία για τις χαμένες πατρίδες και την ελπίδα του γυρισμού, αλλά η συνήθεια δεν επικράτησε.

◗◗

ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015

γαστήρια στην Αθήνα που να ασχολήθηκαν με κρητικές μαντινάδες, αν και δεν αποκλείεται καθόλου, η ζήτηση δημιουργεί την παραγωγή (ας θυμηθούμε πως τα ελληνικότατα τουριστικά ευζωνάκια κατασκευάζονται σήμερα σε χώρες της Άπω Ανατολής). Δεν αποκλείεται, όμως, να τις προμηθεύονταν και από τα οργανωμένα εργαστήρια του Ηρακλείου, όπου υπήρχε ολόκληρη γραμμή παραγωγής ζαχαρωτών μαντινάδων. Ο ιδιοκτήτης του καταστήματος Τζεδάκη στα Χανιά, που κι αυτό, όπως και το προηγούμενο, έχει δημιουργήσει μεγάλη παράδοση με τα προϊόντα του, θυμάται πως πουλούσαν μαντινάδες πριν από το 1940 και μέχρι τη δεκαετία του 1970. Όλοι συμφωνούν πως η μεγάλη κάμψη στην παραγωγή παρατηρήθηκε εκείνην ακριβώς την εποχή: αρχές της δεκαετίας του 1970.

«Δάκτυλος» της Χούντας;

Σε σακιά των 40 οκάδων! Από το ζαχαροπλαστείο Μυλωνάκη στα Χανιά πουλήθηκαν εκατομμύρια μαντινάδες από το 1925 μέχρι το 1952, όταν το διηύθυνε ο πατέρας του σημερινού ιδιοκτήτη. Όπως είπε ο ίδιος στον φίλο λαογράφο κ. Σταμάτη Αποστολάκη, το δικό τους εργαστήρι δεν παρασκεύαζε μαντινάδες. Τις αγόραζε μέσα σε μεγάλα λευκά σακιά των 40 οκάδων (!) και τις μεταπωλούσε. Ο προμηθευτής δεν είναι γνωστός, ίσως κάποιο εργαστήρι της Αθήνας, όπως θυμάται ο κ. Μυλωνάκης. Η πληροφορία φαίνεται πολύ ενδιαφέρουσα. Δεν ξέρομε αν πράγματι υπήρχαν ερ-

Σκηνή από κρητικό ανοιξιάτικο πανηγύρι, δεκαετία 1970 (Άγιος Γεώργιος Μεσάδας, Κασταμονίτσα, δίπλα στο αυτοσχέδιο υπαίθριο καφενείο).

Όταν ασχοληθήκαμε για πρώτη φορά με την παράδοση της ζαχαρωτής μαντινάδας είχαμε ακούσει πολλές απίθανες πληροφορίες για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ήρθε το τέλος ενός προϊόντος που είχε γνωρίσει μέρες μεγάλης ακμής και είχε διαδοθεί από τη μιαν άκρα της Κρήτης μέχρι την άλλη. Τότε, αρχές της δεκαετίας του 1990, μας είχε πει κάποιος τεχνίτης που δούλευε σε μεγάλο εργαστήρι του Ηρακλείου ότι «οι μαντινάδες απαγορεύτηκαν και γι' αυτό σταμάτησαν». Την εποχή εκείνη η τεχνική της μαντινάδας είχε διαδοθεί στα χωριά και πολλοί πανηγυράδες παρασκεύαζαν οι ίδιοι τα ζαχαρωτά που πουλούσαν σε αυτοσχέδια εργαστήρια. Σύμφωνα με τον πληροφορητή μας (Γ. Μ. από το Ηράκλειο), κάποιοι δεν αρκούνταν στο ερωτικό περιεχόμενο της μαντινάδας, αλλά τύπωναν στιχάκια με πολιτικά υπονοούμενα τα οποία στρέφονταν ευθέως εναντίον του καθεστώτος, δηλαδή της χούντας των συνταγματαρχών που είχε καταλάβει την εξουσία από τον Απρίλη του 1967 με στρατιωτικό πραξικόπημα. Σύμφωνα με τον ίδιο πληροφορητή, γύρω στο 1970-1972 ένας αξιωματούχος της χούντας είχε καλέσει τους ιδιοκτήτες των μεγάλων ζαχαροπλαστείων του

31

ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Ηρακλείου στο γραφείο του, είχε καλέσει μαζί και τους ιδιοκτήτες των τυπογραφείων που τύπωναν μαντινάδες, δεν ήταν δύσκολο για τη Χούντα να επιβάλει μια τέτοια απαγόρευση. Αν και η πληροφορία αυτή δεν διασταυρώθηκε από άλλες πηγές, δεν αποκλείεται να απηχεί αλήθεια κάποιας μορφής. Άλλωστε, πολλές φορές μια φαινομενικά αθώα μαντινάδα μπορούσε να πει πολύ περισσότερα από τον ευθύ πολιτικό λόγο. Και, φυσικά, να έχει πολύ μεγαλύτερη απήχηση. Ποιος δεν θυμάται τη γνωστή μαντινάδα που δημοσιεύτηκε από σκιτσογράφο σε αθηναϊκή εφημερίδα και ήταν αυτή που αποδόμησε ουσιαστικά ολόκληρο το δημοψήφισμα του Παπαδόπουλου;

Τα τυπογραφεία

Κ

Ανάθεμά το για κουτί και να γενεί ρημάδι να βάνεις όχι το πρωί να βγάνει ναι το βράδυ! Τα ερωτηματικά που γεννούνται σχετικά με το τέλος της παράδοσης που είχαν δημιουργήσει αυτά τα γλυκίσματα είναι πολλά: Αν υπήρχε εμφανής απαγόρευση, τότε οι μαντινάδες θα επανεμφανίζονταν θριαμβευτικά μετά το 1974 και την πτώση της Χούντας. Αλλά, αν υπήρξε πράγματι απαγόρευση, αυτή δεν θα ήταν εμφανής, δεν θα γινόταν ευρύτερα γνωστή...

32

Τυπωμένο μονόφυλλο με μαντινάδες, διαστάσεων 35 Χ 50 εκατοστά, από τη συλλογή της κυρίας Θεανώς Μεταξά. Περιέχει 140 δίστιχα.

ατά τη δεκαετία του 1950 οι μαντινάδες τυπώνονταν σε χρωματιστό, φτηνό και λεπτό χαρτί γραφής των 60 γραμμαρίων, του εργοστασίου Λαδόπουλου (Πάτρα), διαστάσεων 50 Χ 70 εκατοστών. Τυπώνονταν σε επίπεδα πιεστήρια και στη συνέχεια κόβονταν με κοπτικές μηχανές σε μικρά χαρτάκια πλάτους ενός και μήκους δέκα εκατοστών. Το κάθε φύλλο περιείχε περίπου 300 μαντινάδες! Ο κ. Κώστας Καζανάκης, γόνος γνωστής τυπογραφικής οικογένειας και σημερινός επιχειρηματίας (ιδιοκτήτης λιθογραφικού εργοστασίου), είχε αναλάβει κατά τη δεκαετία του 1950, παιδί ακόμη, τις εκτυπώσεις των μαντινάδων στο εργαστήρι της οικογένειάς του, στην οδό Κόσμων στο Ηράκλειο. Σύμφωνα με

ΥΠΕΡ

Ο κ. Κώστας Καζανάκης, ιδιοκτήτης λιθογραφικής επιχείρησης (ΤΥΠΟΚρΕΤΑ). Κατά τη δεκαετία του 1950, παιδί ακόμη, τύπωνε σε πιεστήριο διαστάσεων 0,50 Χ0,70 μ. τα φύλλα με τις μαντινάδες. Στις άλλες φωτογραφίες: εργαζόμενοι στο τυπογραφείο (δεκαετία 1960).

ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015

τον ίδιο, κάθε φορά τύπωνε πάνω από 1.000 φύλλα! Συχνά και πάνω από 3.000! Ούτε λίγο ούτε πολύ, πάνω από 1.000.000 μαντινάδες! Και αυτό γινόταν πολλές φορές τον χρόνο. Απίστευτες ποσότητες, εξωπραγματικές. Σύμφωνα με τον κ. Καζανάκη, οι περισσότεροι πελάτες τους εκείνα τα χρόνια ήταν κάτοικοι μακρινών χωριών. Προέρχονταν κυρίως από τα χωριά του Καστελλίου (ανέφερε χαρακτηριστικά την Κασταμονίτσα και το Αβδού, όπου υπήρχε ένας γνωστός παρασκευαστής με το όνομα Γερώνυμος), τα χωριά του Αρκαλοχωρίου, του Πύργου, των Μοιρών και άλλων περιοχών. Είναι γνωστό, ακόμη, ότι στους Αποστόλους υπήρχαν αυτοσχέδια εργαστήρια που έπλαθαν μαντινάδες και τις πουλούσαν σε πανηγύρια των κοντινών χωριών. Πριν από δύο χρόνια, μάλιστα, γυναίκες απ' αυτό το χωριό έκαμαν επίδειξη κατασκευής μαντινάδων σε εκδήλωση παραδοσιακής γαστρονομίας που έγινε στο Κτήμα Καλαθάκη. Μαντινάδες τύπωναν και άλλα τυπογραφεία, κυρίως των αδελφών Αλεξίου, πάλι σε χρωματιστό χαρτί. Φαίνεται, όμως, ότι εκτυπώσεις αναλάμβαναν και μικρότερα τυπογραφεία με πιεστήρια μικρότερων διαστάσεων. Το τυπωμένο φύλλο της συλλογής της κυρίας Θεανώς Μεταξά έχει διαστάσεις 35 Χ 50 εκατοστά και περιέχει 140 μαντινάδες. Ο τελευταίος τεχνίτης.

Η άνθηση της τοπικής βιοτεχνίας και η οικονομική ανάπτυξη της Κρήτης

◗◗

Ο κ. Γιάννης Φραγκάκης, 76 χρονών σήμερα, είναι ένας από τους τελευταίους ζαχαροπλάστες που ασχολήθηκαν με τη ζαχαρωτή μαντινάδα και γνώρισε πολύ καλά τα ζαχαροπλαστικά εργαστήρια του μετακατοχικού Ηρακλείου. Για πρώτη φορά εργάστηκε το 1953, δεκατριών χρονών παιδί, στο εργοστάσιο Με33

ΠΑΡΑΔΟΣΗ

◗◗

εξελίχτηκε σε μαέστρο των γλυκών κουταλιού και ξενυχτούσε στα παραπάνω εργαστήρια κατά τον καιρό της παραγωγής. Κι οι μαντινάδες; «Μην τα ρωτάς! Με το τσουβάλι τις πουλούσε ο Μεταξάς, εκεί δούλευα εγώ, το εργοστάσιο βρισκόταν στο Λάκκο, κοντά στο σημερινό Υγειονομικό. Έρχονταν από τα χωριά και φορτώνανε. Μαντινάδες έφτιαχναν όλα τα οργανωμένα εργοστάσια του Ηρακλείου, εμείς, ο Κιούλπαλης, ο Μπαλαμούτσος, πολλοί... Κι όταν έφυγε η αδελφή μου από το εργαστήριο την παρακάλεσε το αφεντικό να μη σταματήσει τη δουλειά. Έστησε κι αυτή εργαστήρι στο σπίτι της κι έκανε μόνο μαντινάδες...»

Ο πωλητής (πανηγυράς)

Ο κ. Γιάννης Φραγκάκης. Δούλεψε σε πολλά ζαχαροπλαστεία και κατέληξε στο δικό του, τη Μασκωτίτσα του Πόρου.

ταξά. Ήταν η εποχή της μεγάλης ακμής της μαντινάδας. Αλλά εκείνη που είχε ήδη πολύ μεγαλύτερη εμπειρία ήταν η αδερφή του, 86 χρονών σήμερα. Δούλευε κι εκείνη στου Μεταξά κι είχε ως κύρια εργασία της τη μαντινάδα. Ο κ. Φραγκάκης δούλεψε σε πολλά εργαστήρια, μέχρι που κατέληξε στο δικό του, στη Μασκωτίτσα του Πόρου, στο Ηράκλειο, ζαχαροπλαστείο που λειτουργεί και σήμερα. Οι αναμνήσεις του από τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες της κοινωνικής και της οικονομικής ιστορίας της πόλης. Δεν ήταν μόνο οι απίστευτες ποσότητες των ζαχαρωτών μαντινάδων που παρασκευάζονταν. Ήταν μια μεγάλη σειρά προϊόντων που παρασκευάζονταν στα τοπικά εργαστήρια και σηματοδότησαν την ανάπτυξη της βιοτεχνικής παραγωγής. Η οικονομία στηρίχτηκε σε ντόπια χέρια, ελάχιστα αγαθά εισάγονταν τότε. Υπήρχαν εργαστήρια, όπως του Τσικουράκη στο Πανάνειο και του Κατσούγκρη στο Καμαράκι, που ασχολούνταν αποκλειστικά με τα γλυκά κουταλιού, άλλο σπουδαίο είδος της τοπικής ζαχαροπλαστικής. Μεγάλες ποσότητες φρούτων τοπικής παραγωγής οδηγούνταν σ' αυτά (και σε άλλα) εργαστήρια. Ο κ. Φραγκάκης

34

Ο κ. Νίκος Ανδριανάκης, φωτογράφος και ανθοπώλης σήμερα, υπήρξε κατά τη δεκαετία του 1960 πωλητής μαντινάδων. Τις αγόραζε ο ίδιος από τα ζαχαροπλαστεία του Ηρακλείου και τις συσκεύαζε σε χωνάκια των δέκα ή των δεκαπέντε. Σε ηλικία οκτώ χρονών είχε ήδη δημιουργήσει την πρώτη του αυτοσχέδια επιχείρηση, αφού γυρνούσε στα πανηγύρια της ανατολικής Πεδιάδας και πουλούσε το εμπόρευμά του. Μαζί με τις μαντινάδες διέθετε και άλλα είδη, όπως καραμέλες, στραγάλια και πασατέμπους.

- Άρχισα με τους πασατέμπους στο χωριό μου, την Κασταμονίτσα, σε ηλικία μόλις έξι χρονών. Γύριζα και τους πουλούσα σε χωνάκια, στο κάθε χωνάκι που έφτιαχνα με εφημερίδες έβαζα κι από ένα κρασοπότηρο πασατέμπους. Τα άλλα παιδιά μου βγάλανε τραγούδι: «Πασατέμπους, αστραγάλια που πουλεί το Νικολιό δυο δεκάρες το χωνάκι, μα και πάλι είν' ακριβό». Με τις μαντινάδες καταπιάστηκε δυο χρόνια μετά. Όλο κι όλο το «κατάστημα» ήταν ένα ξύλινο κιβώτιο από ρέγγες, καθαρισμένο καλά και ντυμένο με μπλε χαρτί, απ' αυτό που ντύνανε τότε τα τετράδια και τα βιβλία. Περνούσε ένα πλατύ κορδόνι (λουρί) στις στενότερες πλευρές, το κρεμούσε στο σβέρκο του και περιφερόταν στα πανηγύρια διαλαλώντας το εμπόρευμα: «Μαντινάδες... Τυχερές, καλορίζικες. Με μια μαντινάδα μαθαίνεις την τύχη σου». Ο ίδιος θυμάται: - Ήταν απερίγραπτη η χαρά των κοριτσιών όταν τους τύχαινε μια καλή μαντινάδα. Ανάλογη ήταν κι η στενοχώρια όταν δεν ήταν καλή. Τότε στα εξοχικά πανηγύρια κάθονταν παρέες - παρέες οι άνθρωποι, τρώγανε και πίνανε. Με φώναζαν, κερνούσε ο ένας, κερνούσε ο άλλος, όλοι οι άντρες συναγωνίζονταν μεταξύ τους ποιος θα κεράσει πρώτος. Σπάνια περνούσα από παρέα και να μη με φωνάξουν να αγοράσουν μαντινάδες. Οι άνθρωποι ήταν τότε φτωχοί, αλλά αυτό το ταπεινό πραματάκι τους έδινε χαρά κι ευχαρίστηση. Το διασκέδαζαν. Πολλές φορές τύχαινε να ταυτίσουν πρόσωπα και πράγματα: «Είδες, σε σκέφτεται ο καλός σου». Έχουν περάσει τόσα χρόνια και δεν έχω ξεχάσει το πανηγύρι που γινόταν σε κάθε παρέα όταν άρχιζε ο καθένας να διαβάζει τη μαντινάδα του. Ξεσπούσαν σε γέλια, φώναζαν...

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015

Το δραγάντι, η τραγάκανθα και ο αστράγαλος ο Κρητικός

Σ

τον Θεόφραστο οφείλομε την πρώτη περιγραφή της τραγάκανθας, της πρώτης ύλης που σ' αυτήν βασίστηκε η παρασκευή της ζαχαρωτής μαντινάδας. Ο σπουδαίος αυτός φιλόσοφος και μελετητής της φύσης συνέδεσε την τραγάκανθα με την Κρήτη. Μιλώντας για τα φυτά που παράγουν κομμιώδη δάκρυα, σημειώνει: «Όταν τα φυτά αυτά δεν είναι ελαιώδη η κολλώδης ουσία τους είναι άοσμη, όπως συμβαίνει με το κόμμι της αμυγδαλιάς. Κομμιώδες δάκρυ βγάζει και η ιξία της Κρήτης και η καλούμενη τραγάκανθα. Παλιότερα νόμιζαν ότι φυτρώνει μόνο στην Κρήτη, αλλά τώρα είναι γνωστό ότι υπάρχει και στην Αχαΐα της Πελοποννήσου και αλλού, καθώς και στη Μηδεία της Ασίας. Σε όλα αυτά το δάκρυ βγαίνει από τους καυλούς (βλαστούς), από τα στελέχη, αλλά σε μερικές περιπτώσεις παράγεται και στις ρίζες...» (Περί Φυτών Ιστορίας ι, 1, 3). Οι γιατροί του αρχαίου κόσμου χρησιμοποίησαν την τραγάκανθα για τη θεραπεία πλήθους νοσημάτων, όπως φαίνεται από τις αναφορές του Γαληνού, του Αέτιου, του Ορειβάσιου, του Διοσκουρίδη, του Παύλου Αιγινίτη και άλλων. Το κόμμι της τραγάκανθας συνεχίστηκε για πολλούς αιώνες να χρησιμοποιείται ως φαρμακευτική ουσία, συνήθως για κοιλιακές παθήσεις (διάρροια, αλλά και δυσκοιλιότητα!) καθώς και για νοσήματα του αναπνευστικού (βήχας κ.α.): «Εις πόνον και εισέ βήχαν. Αψινθίαν, πήγανον, ξυλοκέρατα, βράσον ομού μετά ύδατος και πότιον τρεις πρωίας και ας τρώγη και το ίγλιμα ό παρά Λατίνων λέγεται λόκο, και το δι' αδραγάντε..» (Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας, τόμος Α, 102). Στο φαρμακείο του Γιάννη Χλουβεράκη, στο Ηράκλειο, βρήκαμε το 1995 τις τελευταίες ποσότητες από κόμμι τραγάκανθας που χρησιμοποιήθηκε παλιότερα ως πρώτη ύλη της φαρμακευτικής. Σήμερα είναι γνωστό ότι υπάρχουν πολλά φυτά του ίδιου γένους. Το γνωστό μας δραγάντι είναι το κόμμι που παράγεται από κλαδιά και στελέχη του φυτού Astragalus gummifer Labillardiere και άλλων ασιατικών ειδών του γένους Astragalus (οικογένεια Leguminosae). Εκρέει από πληγές ή τομές που γίνονται πάνω στο θάμνο, όπως συμβαίνει και με τη μαστίχα. Βγαίνει σε λεπτή σκωληκοειδή μορφή και συλλέγεται στο τέλος του καλοκαιριού, από τον Ιούλιο μέχρι τον Σεπτέμβρη. Κύρια χώρα παραγωγής είναι το Ιράν, όπου χρησιμοποιείται στην παραγωγή μεταξένιων υφασμάτων, αλλά και στη ζαχαροπλαστική. Πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο παράγονταν, μόνο στο Ιράν, περισσότεροι από 4.000 τόνοι, αλλά σήμερα η παραγωγή του έχει περιοριστεί. Λέγεται πως το ακανθώδες φυτό πήρε το όνομά του από το κόμμι που, όταν το τραβήξει κανείς, μοιάζει με κέρατο τράγου. Το είδος που φυτρώνει στην

Κρήτη είναι ο Αστράγαλος ο κρητικός (Astraglus creticus) και είναι γνωστό ως Κεντούλα (προφανώς από το ρήμα κεντώ, που σημαίνει νήσσω, τσιμπώ, κεντρώνω). Παλιότερα ήταν περιζήτητο από τους λαϊκούς θεραπευτές, που το χρησιμοποιούσαν για να φτιάχνουν έμπλαστρα. Φαίνεται πως η χρήση του αυτή ξεκίνησε από κάποια μοναστήρια της κεντρικής Κρήτης.

Φτιάχνοντας ζαχαρωτές μαντινάδες... Το κόμμι της τραγάκανθας είναι στερεό και δεν διαλύεται στο νερό· μπορεί να «σηκώσει», όμως, πολύ μεγάλες ποσότητες, 20 φορές περισσότερο από το βάρος του. Με την προσθήκη νερού δημιουργείται εύπλαστη πάστα που σκληραίνει και στερεοποιείται όταν στεγνώσει. Σ' αυτήν ακριβώς τη λογική στηρίχτηκε η παρασκευή της ζαχαρωτής μαντινάδας. Σύμφωνα με τη συνταγή που δημοσιεύεται στο βιβλίο μας Κρητική Παραδοσιακή Κουζίνα, οι παλιοί ζαχαροπλάστες έβαζαν αφεσπέρας μια χούφτα δραγάντι σε ένα σκουτέλι με νερό, άλλοι χλιαρό κι άλλοι κρύο. Μέσα σε λίγη ώρα σχηματιζόταν μια παχύρευστη κολλώδης μάζα, ζελατινώδους υφής. Την επόμενη μέρα το ανακάτευαν με άχνη ζάχαρη μέχρι να δημιουργηθεί μια εύπλαστη πάστα. Απορροφούσε τουλάχιστον ένα κιλό ζάχαρη. Τη χρωμάτιζαν με φυτικά χρώματα ζαχαροπλαστικής και έπλαθαν ένα μακρύ κορδόνι, αρκετά λεπτό. Το έκοβαν σε κομμάτια, τόσο όσο αρκούσε για να «αγκαλιάσει» το χαρτάκι με τη μαντινάδα και να σχηματίσει ένα ζαχαρωτό δακτυλίδι γύρω του. Άπλωναν τις ζαχαρωτές μαντινάδες πάνω σε σήτες ή σε καθαρά σεντόνια, τις άφηναν σε ευάερο μέρος ή και στον ήλιο, για να στεγνώσουν πιο γρήγορα. Μετά το στέγνωμα ήταν έτοιμες για κατανάλωση.

Τα μαντέματα Η ποσότητα της ζάχαρης με την οποία τύλιγαν το χαρτάκι της μαντινάδας ήταν ελάχιστη. Η τέρψη που προκαλούσε, όμως, δεν ήταν μόνο γευστική. Οι καταναλωτές αυτού του ιδιότυπου προϊόντος είχαν την αγωνία να διαβάζουν τη μαντινάδα που τους λάχαινε. Όπως είπαμε ήδη, ήταν μια στοιχειώδης μορφή μαντικής, αλλά και διασκέδαση μαζί. Δεν ξέρω αν απέδιδαν τόση σημασία στο ίδιο το μάντεμα ή στον παιγνιώδη χαρακτήρα του εθίμου. Νομίζω ότι μπορούμε να μιλήσομε για έθιμο που διαμορφώθηκε κάτω από ορισμένες συνθήκες και εξελίχθηκε στον κοινωνικό χώρο: Η μαντινάδα δεν διαβαζόταν ποτέ (ή σχεδόν ποτέ) μόνο από ένα άτομο. Συνήθως διαβάζονταν όλες μεγαλόφωνα, σχολιάζονταν από την παρέα, οι άνθρωποι γελούσαν, διασκέδαζαν. Έτσι η ίδια η μαντινάδα αποτελούσε σύμβολο της σχέσης του ατόμου με το σύνολο, που μπορεί να ήταν οικογένεια, φιλική συντροφιά ή παρέα.

35

ΠΑΡΑΔΟΣΗ

◗◗

Μαντινάδες

Αγάπα με, πουλάκι μου, γιατί κι εγώ αγαπώ σε μιαν ώρα μόνο αν δε σε ιδώ, κλαίω κι αναζητώ σε.

Δεν είναι γνωστό από πού αντλούσαν τα τυπογραφεία όλον αυτόν τον ποιητικό πλούτο που τύπωναν πάνω στα πολύχρωμα χαρτάκια και τα πουλούσαν στους παρασκευαστές ζαχαρωτών μαντινάδων. Υποθέτω πως άλλες προέρχονταν από γνωστές συλλογές και άλλες ήταν αυτοσχέδιες· προέρχονταν δηλαδή από τη μεγάλη παρακαταθήκη της μνήμης. Στη μνήμη του φίλου και εξαίρετου λαογράφου κ. Σταμάτη Αποστολάκη είναι καταγεγραμμένες μερικές από τις μαντινάδες που είχε διαβάσει στα πολύχρωμα χαρτάκια μιας άλλης εποχής:

Αλάργο είναι και μακριά το ρόδο απού μ’ αρέσει κι οι μυρωδιές του έρχονται και την καρδιά μου καίσι. Δυο παραδώ γαρόφαλα τσικίνια κι αν τση δώσεις δεν την πλανάς την κοπελιά σαν έχει νου και γνώση.

Άντρας χωρίς αισθήματα έναν παρά δεν κάνει στον ψεύτη κόσμο τουτονέ μόνο τον τόπο πιάνει.

Ανάθεμα τη μάνα σου είντα κακό δεντρό ’ναι κι όντε προβάλλω να σε δω στο πορτομάγουλό ’ναι.

Δεν είν’ ο κόσμος ψεύτικος γιατί εδώ θα μείνει μόνο ’ναι ψεύτρα η ζωή που χάνεται και σβήνει.

Ετούτα ’ναι τα βάσανα κι όχι τα περασμένα π’ ανοίξαν οι παλιές πληγές και βγάνουν μαύρο αίμα.

Την ομορφιά σου προσκυνώ, τα κάλλη σου δοξάζω κι ένα σου βλέμμα με τση γης τα πλούτη δεν αλλάζω. Μελετώντας πάντως το υλικό που μπορέσαμε να βρούμε (όπως το τυπωμένο φύλλο που προέρχεται από τη συλλογή της κυρίας Θεανώς Μεταξά και τις παλιές ζαχαρωτές μαντινάδες που φυλάσσονται σε διάφορες άλλες συλλογές), καταλαβαίνει κανείς ότι η μεγάλη διάδοση του γλυκίσματος επέφερε μια, μάλλον αναμενόμενη, ποιοτική κάμψη. Υπάρχουν δίστιχα που φαίνονται αντιγραμμένα από τους ημεροδείκτες της εποχής (στην πίσω όψη του κάθε χαρτιού ήταν τυπωμένο κι από ένα δίστιχο), πολλά από τα οποία ήταν άτεχνα. Δυστυχώς τα δείγματα που έχομε σήμερα δεν είναι πολλά και δεν επιτρέπουν μια καλύτερη μελέτη των πηγών. Αρκετές, όμως, από τις μαντινάδες που καταγράψαμε από ανθρώπους που έζησαν αυτήν την εποχή και απομνημόνευσαν δίστιχα από τυπωμένα χαρτάκια προέρχονται από γνωστές συλλογές, κυρίως από το βιβλίο του Αρ. Κριάρη "Πλήρης Συλλογή Κρητικών Δημωδών Ασμάτων" (1909 και 1920 και επανέκδοση Α. Πούντζα - Γρηγ. Πετράκη, 1970). Βλέπετε, το αλάνθαστο λαϊκό ένστικτο μπορούσε να ξεχωρίσει τα πράγματα. Στη μνήμη έμειναν, τελικά, οι καλές μαντινάδες, όχι τα δίστιχα του συρμού.

Κι άλλες μαντινάδες (απ' αυτές του τυπώνονταν στα κρητικά τυπογραφεία κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960): Τον έρωτά σου στην καρδιά τον έχω κλειδωμένο κι αν τονε τάξεις αλλουνού, του τάσσεις πράμα ξένο. Παραπονιούμαι σου πολά, μα ’χω το γω το δίκιο γιατί ’ναι το χειλάκι μου πρικό σαν το ροδίκιο. Εμείς τα δυο αγαπιόμαστε κι απού ζηλεύγει ας σκάσει τσ’ άνυδρης σφάκας το ζουμί να πιει να του περάσει. Αγάπα με κι έχε και νου να μη μαςε γνωρίσουν κείνοι που μας ορίζουνε, για θα μας ξεχωρίσουν.

36

Ξανοίξετε το μπόι του, δείτε και τη θωριά του και θέλει κι αγαπητικιά, διάλε την αθρωπιά του.

Απάντρευτος σαν παντρευτεί δε πρέπει να χορεύγει μόνο σακί στον ώμο του κριθάρι να γυρεύγει. Απήτις μ’ ήψες τη φωθιά ήπιασες το λαήνι και κάνεις πως τη λαντουράς, μα κείνη μπλιο δε σβήνει. Τι τονε μέλλει το μπαξέ που του ’φυγε τ’ αηδόνι που με λογιών λογιών πουλιά βραδιάζει, ξημερώνει; Τοίχος παλιός δεν χτίζεται, καινούργιος δεν χαλιέται καινούργια αγάπη πιάνεται, παλιά δεν λησμονιέται. Δεν είδα μάθια όμορφα, φρύδια χαριτωμένα ως είναι του προσώπου σου γραμμένα με την πένα. Τα μάθια σου είναι θάλασσες π’ άνεμος δεν τις πιάνει χαρά στο ναύτη που θα βρει μέσα σ’ αυτά λιμάνι! Εγώ ’μαι κείνο το δεντρό που ’χει τα φύλλα μαύρα που ’χει καημό στα σωθικά και στην καρδιά του λάβρα. Ξανοίγεις με, ξανοίγω σε, πράμα ’χομε στο νου μας έλα να το θαρέψομε, πουλί μου, ο γεις τ’ αλλού μας. Ένα κλαδί βασιλικό εφύτεψα στ’ αυτί μου κι εγύρισε κι εσκέπασε ούλη την κεφαλή μου. Ο ουρανός να κατεβεί κι η γης να πάει απάνω δε σ’ απαρνούμα, μάθια μου, όξω κι αν αποθάνω. Όλο μου λες να μ’ αρνηθείς, κάμε το να ξεγνοιάσω δε τη βαστώ τέθοια ζωή να τρέμω μη σε χάσω. Σα μου τον ήπηρες το νου, πάρε με σκιας κι εμένα τι να με κάμει κουζουλό η μάνα που μ’ εγέννα; Μου ’κλεψες, κλέφτρα, την καρδιά χωρίς να με ρωτήσεις χαλάλι σου την κάνω εγώ την κλέφτρα ανέ μ’ αφήσεις.

ΥΠΕΡ

Εσύ ’σαι τ’ άνθη των ανθώ και τση μηλιάς το μήλο εσύ ’σαι που γεννήθηκες αντάμα με τον ήλιο. Βάλε με, λέω, βάλε με στσι δροσερές σου αγκάλες μα μαθημένος είμ’ εγώ κι εβάλασί με κι άλλες. Είντα ψυχή κι απομονή την έχει το κορμί σου να βγάνεις το φουστάνι σου να θέτεις μοναχή σου; Μα συ θαρρείς πως σ’ αγαπώ και κάνεις τόσο νάζι να μη χαρώ τη νειότη μου ανε σε κάνω χάζι.

Οι μαντινάδες του Κιούλπαλη ρωτήσαμε πρόσωπο που συνδέθηκε πολύ στενά με γνωστή οικογένεια ζαχαροπλαστών του Ηρακλείου, την οικογένεια Κιούλπαλη, και μας έστειλε το παρακάτω σημείωμα. Το παραθέτομε αυτούσιο: Οι «μαντινάδες» και τα κρυμμένα μυστικά Προϊόν των Κιούλπαλη ήταν και οι «μαντινάδες». Το κατ’ εξοχήν είδος που δεν έλειπε ποτέ από τις πραμάτειες των πανηγυριών! Ήταν εντυπωσιακές ριγέ καραμέλες, με ωραία χρώματα: κόκκινο με άσπρο, μπλε με κόκκινο, ή κίτρινο με πράσινο. Ο συνδυασμός ήταν αποκλειστική έμπνευση του ζαχαροπλάστη. Η καραμέλα αυτή περιτυλισσόταν ‒όσο ακόμα ήταν μαλακή‒ γύρω από ένα στριμμένο σαν οδοντογλυφίδα χαρτάκι, που έγραφε μια μαντινάδα. Κρίμα που καταργήθηκαν, γιατί είχαν «σπουδαιότατο» λόγο ύπαρξης. Μάθαινες, από το νόημα της μαντινάδας, «εκ του ασφαλούς», τα αισθήματα που έτρεφε για σένα το πρόσωπο της «καρδιάς» σου! Μεγάλο το ενδιαφέρον! Με τις φούχτες τις αγοράζαμε. Καμιά φορά τα μαντάτα δεν ήταν καθόλου… ευχάριστα και σε έβαζαν σε μεγάλους προβληματισμούς και μπελάδες. Άλλοτε πάλι άκουγες και κάτι λόγια… που σε ανέβαζαν στους εφτά ουρανούς:

ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015

Ψεγάδια δεν μπορ’ά σου βρω κι αν έχεις δε θωρώ τα γιατί κι αυτά μου φαίνουνται όμορφα κι αγαπώ τα. (Τι παινέματα !) Ως και τα παραθύρια σου αμάχη μου κρατούνε κι ως να γυρίσω να σε δω, δίχως αέρα κλειούνε. (Χριστέ μου, παράπονο!) Αρνήθηκες βασιλικό κι αγάπησες τον τσόχο, απού φυτρώνει σ’ τσι αυλές, σ’ τσι τοίχους των ανθρώπω… (Πίκρα...) Γίνου στον κάμπο λεμονιά κι εγώ στα όρη χιόνι να λιώνω… να ποτίζουνται οι δροσεροί σου κλώνοι! (Τρυφερότητα!) Όντε σου θέλω θυμηθεί στα όρη που γυρίζω με τσ’ ασπαλάθους τσι ξερούς τα μάθια μου σκουπίζω. (Πάθος!) Δε ρώτησα και δεν έμαθα το λόγο που σταμάτησε ξαφνικά, μετά από τόσες δόξες, η «αλάθητη» αποκρυπτογράφηση των ασφαλώς καλά κρυμμένων ερωτικών μυστικών στα τρίσβαθα κάθε καρδιάς. Μήπως, άραγε, επειδή μετά… ήρθαν τα ωροσκόπια και οι αστρολόγοι;

Ο Tournefort για την τραγάκανθα

Σεβντά ’χεις κακορίζικο, μα ήντα μπορ’ ά σου κάμω, απού τονέ βαστώ κι εγώ στην κεφαλή μ’ απάνω… (Προσβολή)

Ο περιηγητής J. P. De Tournefort, που ήρθε στην Κρήτη το 1700, περιγράφει το φυτό τραγάκανθα, σημειώνοντας: …Είχαμε την ευχαρίστηση να παρατηρήσουμε με την άνεσή μας εδώ το τραγακάνθινο κόμμι, gomme Adragant, ουσία που χρησιμεύει στους φαρμακοποιούς και σε όσους ζωγραφίζουν μινιατούρες. Η ουσία αυτή ονομάζεται επίσης τραγάνι και παράγεται από την κρητική τραγάκανθα (Astragalus creticus ή Astracantha cretica). [...] Το φυτό αυτό δίνει με φυσικό τρόπο κόμμι στο τέλος Ιουνίου και στους επόμενους μήνες. Τότε, ο θρεπτικός χυμός του φυτού, που έχει γίνει πιο παχύρρευστος εξαιτίας της ζέστης, προκαλεί σκάσιμο των περισσότερων αγγείων στα οποία περιέχεται. Ο χυμός πήζει σε μορφή νηματίων και μέσα στους πόρους του φλοιού. Τα νημάτια διαπερνούν τον φλοιό και βγαίνουν σιγάσιγά, καθώς εξωθούνται από τον νέο χυμό που παράγουν οι ρίζες. Όταν εκτεθεί στον αέρα η ουσία αυτή, στερεοποιείται και σχηματίζει είτε σβώλους είτε περιεστραμμένα ελάσματα, που μοιάζουν με μικρούς σκώληκες, περισσότερο ή λιγότερο επιμήκεις, ανάλογα με την ποσότητα του υλικού που υπάρχει. Φαίνεται μάλιστα ότι η συστολή των ινών του φυτού συμβάλλει στην εξαγωγή του κόμμεως. Τις ίνες, που είναι λεπτές σαν του λιναριού, τις αποφλοιώνουν και τις συνθλίβουν οι βοσκοί με τα πόδια τους και με τα πόδια των αλόγων. Έτσι οι ίνες συρρικνώνονται από τη ζέστη και διευκολύνεται η εξαγωγή και άλλου χυμού.

Ξύλα θα πάρω απ’ το βουνό και φλόγα απ’ την καρδιά μου και δάκρυα απ’ τα μάτια μου για να λουστείς, κερά μου. (Ποιος τις χάρες σου!)

(Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους, μετάφρ. Μάκης και Μυρτώ Απέργη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2003, σελ. 65).

Πάνω στα διπλοτριπλωτά, στα διπλοτριπλωμένα, εκειά θα διπλοτριπλωθώ, αγάπη μου για σένα. (Μεγάλες δηλώσεις!) Έμαθα πως μ΄ αρνήθηκες. Καλά ’καμες παιδί μου. μπελά ’χα κι ήβγαλά τόνε από την κεφαλή μου ... (Κλαφ’ τα, Χαράλαμπε!)

37

ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Τα ζαχαροπλαστεία

T

α προϊόντα της ζαχαροπλαστικής δεν πωλούνταν παλιότερα μόνο μέσα στα καταστήματα. Το Ηράκλειο των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα ήταν μια πολύ ζωντανή πόλη. Όλοι φώναζαν και διαλαλούσαν τις πραμάτειες τους. Φωνές οι οπωροπώλες της αγοράς, φωνές και τραγούδι ο κουλουράς (πάρτε, παιδιά, από μένα κουλούρια μελωμένα), τραγούδι και οι μαντινάδες. Οι ίδιοι υπαίθριοι μικροπωλητές πουλούσαν, μαζί με τις μαντινάδες, ζαχαρωτά κουλουράκια, ζαχαρωτά ρολογάκια, κούκλες (κουτσούνες), πετεινούς καραμελένιους και άλλα πολλά. Κι επειδή αναφερθήκαμε πριν στη μίμηση των ευρωπαϊκών αστικών προτύπων, είναι ενδιαφέρον να δούμε πώς διαφήμιζαν οι ίδιοι οι επιχειρηματίες τις επιχειρήσεις τους. Σε διαφήμισή του το έτος 1906, διαβάζομε: «Ζαχαροπλαστείον Μεταξά, αγορά Ακτάρικα. Μεγάλη αποθήκη ευρωπαϊκών κομφέτων εκ Παρισίων και Βιέννης προμηθευθέντων. Αναλαμβάνεται η εντός ολίγων ωρών προμήθεια οιασδήποτε ποσότητος κομφέτων δι' αρραβώνας, γάμους και βαπτίσεις».

Και σε άλλη στήλη: «Εις το ζαχαροπλαστείον Ο ΠΑΡΘΕΝΩΝ Εμμ. Γ. Μεταξά Πωλούνται Τσοκολάτα, Μενιέρ, Γελέδες, Φρουΐ Γλασέ, Μπισκουΐτ, Μπομπονιέρες διάφοροι. Εκ των καλλιτέρων ευρωπαϊκών εργοστασίων εις τιμάς μη επιδεχομένας ουδένα συναγωνισμόν. Οι διαφημίσεις των ζαχαροπλαστείων στον τύπο της εποχής μας δίνουν μια καθαρή εικόνα των τάσεων που επικρατούσαν τότε στην αγορά (φοντάν, τούρτες, κέικ, καραμελέ...). Την ίδια εποχή, όμως, υπήρχαν και τα άλλα ζαχαροπλαστεία, που πουλούσαν τυρόπιτες και μπουγάτσες. Στο Ηράκλειο και στα Χανιά υπήρχε πολύ μεγάλη παράδοση στις μπουγάτσες και είναι λάθος να πιστεύουν κάποιοι πως το είδος αυτό έφτασε στο νησί μετά τη δεκαετία του 1920. Οι Τουρκοκρητικοί ζαχαροπλάστες παρασκεύαζαν μουχαλεμπί κι αχιουρέδες. Το πιο γνωστό ζαχαροπλαστείο αυτής της μορφής ανήκε στον Χουσεΐν Μπαϊραμάκη και βρισκόταν στα Λιοντάρια του Ηρακλείου. Οι μαρτυρίες, πάντως, που σώθηκαν (τις περισσότερες τις οφείλω στον μακαρίτη τον Προκόπη τον Πεπονάκη) αναφέρουν ότι και οι Τουρκοκρητικοί αγόραζαν ζαχαρωτές μαντινάδες, όχι όμως οι γυναίκες. X

◗◗ Διαφημίσεις ζαχαροπλαστείων από εφημερίδες των αρχών του 20ού αιώνα.

38

ΔΙΑΣΗΜΟ ΗΛΙΟΒΑΣΙΛΕΜΑ!

Το χειροκρότημα στον ήλιο που δύει Οι θεατές του ελληνικού ηλιοβασιλέματος... ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦωΤΟΓρΑΦΙΕΣ: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

◗◗

40

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

--Το ηφαιστειακό τοπίο της Σαντορίνης είναι μοναδικό, με όμορφες παραλίες και ασυνήθιστα χρώματα, ανάμεσα στα οποία εντυπωσιάζει πιο πολύ το μαύρο που θυμίζει καμένη γη. Μοναδικό, όμως, είναι και το ηλιοβασίλεμα από την Οία, τα Φηρά και το Ημεροβίγλι. Όχι μόνο για τα υπέροχα χρώματά του, αλλά και για το πλήθος των επισκεπτών που συνωστίζονται εκεί για να το απολαύσουν!

41

ΔΙΑΣΗΜΟ ΗΛΙΟΒΑΣΙΛΕΜΑ!

Είπα να αποτελέσω την εξαίρεση. Αντί να σημαδέψω με τον φωτογραφικό φακό μου τον ήλιο που έδυε, προτίμησα να φωτογραφίσω τους αμέτρητους επισκέπτες που σκαρφάλωναν σε μπαλκόνια και στέγες, εκείνους που παρακολουθούσαν το ηλιοβασίλεμα στην Οία της Θήρας. Κοιτάζω μπροστά μου. Όλες οι ταράτσες είναι γεμάτες, εκτός από μία. Ο ιδιοκτήτης του σπιτιού την έχει περιφράξει με αγκαθωτό συρματόπλεγμα. Ίσως φοβήθηκε ότι η στέγη του δεν αντέχει να σηκώνει το βάρος τόσων επισκεπτών που συνωστίζονται εκεί κάθε δειλινό.

◗◗

Σ

ε ταξιδιωτικές ιστοσελίδες και σε τουριστικούς οδηγούς διαφημίζεται ως ένα από τα ωραιότερα ηλιοβασιλέματα του κόσμου. Οι συντάκτες αυτών των κειμένων μιλούν με θαυμασμό για τα χρώματα (σε μια ιστοσελίδα αναφέρεται πως στην Οία δεν χρειάζεται το photoshop για να τα ζωντανέψουν, αφού είναι από μόνα τους ζωηρά). Οι περισσότεροι τουριστικοί οδηγοί εφιστούν την προσοχή των αναγνωστών τους γράφοντας πως το ηλιοβασίλεμα είναι από τα «must» του νησιού, απ' αυτά που δεν πρέπει να χάσει κανείς επισκέπτης.

42

Μόλις αρχίσει να χαμηλώνει ο ήλιος αρχίζουν κι οι τουρίστες να συγκεντρώνονται, να «πιάνουν θέσεις», ενώ την ίδια ώρα βγαίνουν οι βιντεοκάμερες και οι φωτογραφικές μηχανές. Τα τελευταία χρόνια, που η τεχνολογία εξόπλισε τα κινητά μας τηλέφωνα με κάμερες οι οποίες παρέχουν καλές αναλύσεις, οι φωτογράφοι του ηλιοβασιλέματος πολλαπλασιάστηκαν. Αναρωτήθηκα τι θα γίνουν όλες αυτές οι φωτογραφίες. Εκατοντάδες «κλικ» ακούγονται δίπλα μου και αμέτρητες εικόνες αποθηκεύονται σε κάρτες μνήμης. Αργότερα θα μεταφερθούν σε σκληρούς δίσκους ηλεκτρονικών υπολογιστών και μερικές

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

απ' αυτές θα τυπωθούν σε χαρτί. Για τον επισκέπτη του ελληνικού τοπίου οι διακοπές είναι μοναδικές και οι φωτογραφίες μετατρέπονται αυτόματα σε αποθήκες της μνήμης! Δεν ξέρω αν είναι πράγματι το ωραιότερο ηλιοβασίλεμα του κόσμου, σίγουρα όμως είναι ένα από τα πιο αγαπημένα, επειδή θυμίζει τις στιγμές της καλοκαιρινής ξεγνοιασιάς. Δηλαδή, θυμίζει τις διακοπές στο ελληνικό νησί.

Μόλις αρχίσει να χαμηλώνει ο ήλιος αρχίζουν κι οι τουρίστες να συγκεντρώνονται, να «πιάνουν θέσεις», ενώ την ίδια ώρα βγαίνουν οι βιντεοκάμερες και οι φωτογραφικές μηχανές.

Παρακολουθώ τους θεατές του ηλιοβασιλέματος, ακούω τα «κλικ» και βλέπω τους ανθρώπους να μετακινούνται. Άλλοι ποζάρουν, άλλοι προσπαθούν να φωτογραφηθούν με τον ήλιο πάνω από το κεφάλι τους, άλλοι παίζουν παιγνίδια με την κλίμακα και τοποθετούν τον δίσκο του δύοντος ηλίου ανάμεσα στα δάκτυλα του χεριού τους. Μια τέτοια πόζα φαίνεται πως είναι πολύτιμη για τους ανθρώπους που ταξίδεψαν από πολύ μα-

43

ΔΙΑΣΗΜΟ ΗΛΙΟΒΑΣΙΛΕΜΑ!

Δεν ξέρω αν είναι πράγματι το ωραιότερο ηλιοβασίλεμα του κόσμου, σίγουρα όμως είναι ένα από τα πιο αγαπημένα, επειδή θυμίζει τις στιγμές της καλοκαιρινής ξεγνοιασιάς. Δηλαδή, θυμίζει τις διακοπές στο ελληνικό νησί.

κρινές περιοχές του Βορρά προκειμένου να ζήσουν την εμπειρία του ελληνικού νησιού. Στο τέλος, όταν ο ήλιος είχε δύσει πια, ακούγεται ένα παρατεταμένο χειροκρότημα! Δεν δυσκολεύεται κανείς να καταλάβει πως οι άνθρωποι αυτοί χειροκροτούν... τον ήλιο, έτσι όπως χειροκροτούμε τους πιλότους κατά την ώρα της προσγείωσης! Η δύση μετατρέπεται σε θέαμα. Η σχέση του σημερινού ανθρώπου με τη φύση είναι παράξενη. Το ηλιοβασίλεμα γίνεται θέαμα και το συνηθισμένο μας φαίνεται μοναδικό. Οι θεατές του σαντορινιού ηλιοβασιλέματος συνεχίζουν να χειροκροτούν. Άλλοι συνεχίζουν να ποζάρουν στο κόκκινο φόντο της δύσης. Η ώρα περνά και το κόκκινο της δύσης μαυρίζει. Ένας - ένας οι θεατές του ηλιοβασιλέματος αφήνουν τις θέσεις τους και φεύγουν. Είναι η ώρα που αρχίζουν να γεμίζουν τα μπαράκια, οι ταβέρνες και τα κοσμικά εστιατόρια της Σαντορίνης. Η νύχτα αρχίζει να απλώνεται παντού, τα φώτα των καταστημάτων ανάβουν. Αύριο πάλι! X

◗◗ Κάποιος νοικοκύρης φρόντισε να περιφράξει με αγκαθωτά συρματοπλέγματα την ταράτσα του σπιτιού του. Ποιος ξέρει πόσοι θεατές του ελληνικού ηλιοβασιλέματος θα συνωστίζονταν παλιότερα σ' αυτά τα λίγα τετραγωνικά;

44

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

45

Doctor philosophiae ac MeDicinae

Αθανάσιος Πικρός TOY ΔΡ. ΑΝΔΡΕΑ ΜΑΝΙΟΥ Διευθυντή ΕΣΥ, ΠΑΓΝΗ

Ήταν γιατρός, σπουδαγμένος στο φημισμένο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας, αλλά και άριστος φιλόλογος και σπουδαίος ποιητής. Βίωσε τα πολεμικά γεγονότα της εποχής του, θρήνησε τον μονάκριβο γιο του, που χάθηκε στη μεγάλη μάχη της Μεσαράς, πιθανότατα τον Ιούλιο του 1647, και μας άφησε ένα σπουδαίο έργο-μαρτυρία για τον Κρητικό Πόλεμο (1645-1669). Ήταν γέρος και μόνος πια όταν άρχισε να γράφει...

46

ΥΠΕΡ

N. Tωμαδάκης

Ι. Χαβάκης

Σ

την παρουσίαση αυτή θα αναφερθούμε στον βίο και το ποιητικό έργο ενός σπουδαίου ιατρού και λόγιου που έζησε και κατέγραψε τα γεγονότα του Κρητικού Πολέμου (16451669) υπό τη μορφή ενός μακροσκελούς ποιήματος. O Αθανάσιος Πικρός ή Πικρίδης (περίπου 1590-1664), γνωστός και ως Σκληρός, ήταν ο επισημότερος ιατρός του ενετικού Μεγάλου Κάστρου στην ταραγμένη περίοδο πριν την παράδοση, καθώς είχε ορισθεί Γενικός Αρχίατρος στα χρόνια του Πολέμου. Γεννήθηκε περίπου στο τέλος της 8ης δεκαετίας του 16ου μ.Χ. αιώνα. Κατά τον Κωνσταντίνο Σάθα, μαθήτευσε δίπλα στον λόγιο και κληρικό Μάξιμο Μαργούνιο, γεγονός όμως που δεν ευσταθεί, καθώς ο Μάξιμος Μαργούνιος διέμενε στη Βενετία ήδη από το 15851. Το 1602 μετακόμισε στη Βενετία και διδάχτηκε την ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Στο Μεγάλο Κάστρο γύρισε με τον τίτλο Doctor philosophiae ac Medicinae, ενώ η ενετική πολιτεία τον τίμησε απονέμοντάς του τον τίτλο του Γενικού Αρχιάτρου, τον οποίο έφερε μέχρι το τέλος της ζωής του, το 1664. Ο Ν. Τωμαδάκης τοποθετεί τον θάνατό του μεταγενέστερα, αφού, όπως λέει, γνώρισε προσωπικά και γενεαλόγησε υμνογραφικά τον μαρκήσιο Βίλλα (De Ville), που έφτασε στο Χάνδακα το 1666.2

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

Η καταγωγή του Αθανάσιου Πικρού ή Σκληρού

◗

Η επικρατέστερη αντίληψη θέλει τον Αθανάσιο Πικρό γεννημένο στο Μεγάλο Κάστρο με γονική καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη, αλλά υπάρχει και η άποψη που υποστηρίζει την καταγωγή του από το Αμάρι. Ισχυρότερο επιχείρημα υπέρ αυτής της θεωρίας είναι το φιλολογικό του ψευδώνυμο (Πικρός ή Πικρίδης) που έχει «σχετιστεί με την ονομασία Αμάρι, μεταενετική ονομασία του Δήμου Μεσαίου της επαρχίας Πανάκρου Ρεθύμνης».3 «Ο Αθανάσιος Σκληρός πίστευε, ως φαίνεται, ότι προέρχεται από την ιταλική λέξη (amaro) αμάρο= πικρός. Γι’ αυτό μετεγλώττισε το όνομα του Πικρός εκ Πικρίδων». 4 Ο Τωμαδάκης, επίσης, συσχετίζει το παρώνυμο με τον οικισμό Πίκρης, του δημοτικού διαμερίσματος Αμνάτου Ρεθύμνης. Ο αείμνηστος ιατρός Ιωάννης Χαβάκης5 αναφέρει μια σειρά από λόγους που αποκλείουν την εκδοχή περί καταγωγής του από

Χριστός και Βρεφοκρατούσα Παναγιά. Εικόνες του Εμμανουήλ Τζάνε Μπουνιαλή.

Αριστερή σελίδα: Ο Χάνδακας, η πρωτεύουσα του "Βασιλείου της Κρήτης", κατά τους τελευταίους χρόνους της Ενετοκρατίας. Χάρτης του Giorgio Corner.

1

Δετοράκης, Θ. 2008. Αθανάσιος Πικρός, μια παραγνωρισμένη πηγή του Κρητικού Πολέμου. Στο Κακλαμάνης Στέφ. (επιμ.) Ο Κρητικός Πόλεμος: από την ιστορία στη λογοτεχνία. Ηράκλειο: Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, σελ. 37.

2 Τωμαδάκης, Ν. 1974. Ο Αθανάσιος Πικρός (και ουχί Σκληρός) ως γεωγράφος. Αθηνά 75, σελ. 8.

3 Χαβάκης, Ι. 1966. Οι Γιατροί του Μεγάλου Κάστρου, Ηράκλειο, σελ. 49.

4 Σπανάκης, Σ. 1991. Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων (Μητρώον των οικισμών), τ. Α΄, Ηράκλειο, σελ. 98.

5 Χαβάκης, Ι. 1966. Οι Γιατροί του Μεγάλου Κάστρου. Ηράκλειο, σελ. 49-50.

47

Doctor philosophiae ac MeDicinae

Λουδοβίκος ΙΔ’

Πάπας Κλήμης ο Ένατος

το Ρέθυμνο: (α) η ξεκάθαρη αναφορά του Νικολάου Κομνηνού Παπαδόπουλου στην ιστορία του Παταβιανού Γυμνασίου στο Μεγάλο Κάστρο ως τόπο γέννησης του Πικρού, (β) το σηματουργικό μνημείο της Πάδοβας (Nob. Cret), υποδηλωτικό καταγωγής εκ του Μεγάλου Κάστρου, (γ) η προτίμηση του Σκληρού στο παρώνυμο Πικρός, και όχι στο ελληνοπρεπέστερο «Πανακραίος», και (δ) ο χαρακτηρισμός του Ρεθύμνου ως «πόλις αγχίνους και εύγλωττος», όχι ως πατρίδα, όπως αποκαλεί αλλού την Κρήτη και το Μεγάλο Κάστρο. 5

νύμου Σκληρός ως «ασύγγνωστο λάθος». Αυτό αποδεικνύεται και από ένα πρακτικό του 1615 σχετικό με τις σπουδές του Ιωάννη Κωττουνίου6, όπου ο Αθανάσιος συναντάται ως μάρτυς με το όνομα Πικρός7.

Πικρός ή Σκληρός Δύο είναι οι εκδοχές και για το πραγματικό επώνυμο του ιατρού και ποιητή. Περισσότερο έγκυρη είναι αυτή που τον φέρει με το όνομα Πικρός, αφού ο ίδιος ο ποιητής, στον πρόλογο του ποιήματος για τον Κρητικό Πόλεμο, αναφέρεται στον εαυτό του ως εξής: «Αθανασίου εκ Πικρίδων ιατρού». Ο ίδιος ο Σάθας, ο οποίος βρήκε το χειρόγραφο του Πικρού σε ένα παντοπωλείο στα Επτάνησα το 1865, μολονότι «τον έγραψε και τον επέβαλλε ως Σκληρό», σημειώνει ότι «ουδέποτε παυσάμενος την καλλιέργειαν των μουσών, είχε καταρτίσει αξιόλογον βιβλιοθήκην, εφ’ εκάστου τεύχους της οποίας έγραφε το εξής δίστιχον: Πικρός επίκλην, τούνομα δ’ είκελος αθανάτοισιν, Ιατρός δε τέχνην, κτήσατο την δε βίβλον». Με την εκδοχή αυτή συντάσσεται και ο Ν. Τωμαδάκης, επισημαίνοντας ότι ο Αθανάσιος δεν ήταν Αμαριώτης, αλλά «βυζαντιακής καταγωγής, του παππού του καταφυγόντος εν Κρήτη μετά την Άλωσιν (1453)», και χαρακτηρίζει την καθιέρωση του παρω-

Ο Κρητικός Πόλεμος Αναμφίβολα, ο λεγόμενος Κρητικός Πόλεμος τον 17ο αιώνα απετέλεσε μια από τις σημαντικότερες περιόδους της ευρωπαϊκής ιστορίας, αφού, ενώ ξεκίνησε ως σύρραξη ανάμεσα στη Βενετία και την Τουρκία, αποτέλεσε την αφορμή για συστράτευση πολλών χριστιανικών εθνών στην αντιμετώπιση της εξαπλούμενης οθωμανικής μάστιγας. Η Τουρκία, μετά τη μακρόχρονη περίοδο ειρήνης που είχε συνάψει με τη Βενετία, ήθελε διακαώς να αποκτήσει την Κρήτη και, με αφορμή ένα ασήμαντο περιστατικό πειρατείας ενός τούρκικου πλοίου από Μαλτέζους πειρατές, το οποίο τελικά προσορμίσθηκε στην Κρήτη, ξεκίνησε ο 5ος βενετοτουρκικός πόλεμος. Τα χρόνια της ειρήνης ήταν μια περίοδος εξαιρετικής πνευματικής άνθησης, που έμεινε στην ιστορία ως Κρητική Αναγέννηση. Η Κρήτη προσέφερε στον πολιτισμό πολλούς καλλιτέχνες με πανευρωπαϊκή ακτινοβολία, με κορυφαία παραδείγματα τον ζωγράφο Δομίνικο Θεοτοκόπουλο και τον μουσικό Φραγκίσκο Λεονταρίτη. Δυστυχώς, όμως, αυτή η εξαιρετική άνθηση διακόπηκε βίαια από τους Οθωμανούς, που εισέβαλαν στην Κρήτη με μεγάλη στρατιωτική δύναμη. Στην περίπτωση του Κρητικού Πολέμου, χριστιανοί ηγεμόνες, όπως ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος ο ΙΔ,΄αλλά και οι προκαθήμενοι της Καθολικής Εκκλησίας, έπαιξαν σημαντικό ρόλο

6 Ο Ιωάννης Κωττούνιος (Βέροια 1572 – Πάντοβα 1657, ή κατά το Σάθα το 1658) ήταν λόγιος και φιλόσοφος. Γιος του Δημήτριου Κωττούνιου, που καταγόταν από τα Κύθηρα, αλλά είχε κρητικές ρίζες. Υπήρξε καθηγητής της ελληνικής φιλολογίας και της φιλοσοφίας πρώτα στη Μπολόνια (1616-33) και μετά στην Πάντοβα (1633-57).

7 Τωμαδάκης, Ν. 1974. Συμπληρωματικά εις Αθανάσιον Πικρόν. Αθηνά 75, σελ. 76.

48

Ελαφρά οπλισμένος ιππέας κατά την εποχή της Ενετοκρατίας.

στην εξέλιξη των πολεμικών γεγονότων με την αποστολή εφοδίων και στρατιωτικής δύναμης προς βοήθειαν του πολιορκούμενου Χάνδακα. Ιδιαίτερα ο Πάπας Κλήμης ο Ένατος (1600-1669), o κατά κόσμον Τζούλιο Ροσπιλιόζι, προσπάθησε με κάθε τρόπο να βοηθήσει τους Βενετούς και να σώσει την Κρήτη στέλνοντας το ανηψιό του Βιτσέντζο μαζί με γαλλικά και γερμανικά στρατιω-

Σελίδες από τα "Ελληνικά Ανέκδοτα" του Κ. Σάθα με το έργο του Αθανασίου Πικρού (αυτό φαίνεται να ήταν το όνομά του. Σκληρό τον ανέγραψε ο Σάθας και τον επέβαλε με αυτό το όνομα).

8 9

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

τικά σώματα, που μεταφέρθηκαν με πλοία στην Κρήτη. Μια σειρά όμως ατυχιών, ίσως και προδοτικών ενεργειών8, οδήγησε τελικά στη συνθηκολόγηση και την παράδοση του Χάνδακα. Ο ίδιος ο Πάπας, συγκλονισμένος από την παράδοση του Μεγάλου Κάστρου, απεβίωσε λίγο μετά, πιθανότατα από καρδιακή προσβολή. Τα πολεμικά γεγονότα που ακολούθησαν την εισβολή των Τούρκων στο νησί ενέπνευσαν τους ποιητές και τους λόγιους της εποχής να τα καταγράψουν. Ανάμεσα στα ελληνικά ποιητικά έργα που περιγράφουν τα πολεμικά γεγονότα της περιόδου του Κρητικού Πολέμου ξεχωρίζουν τέσσερα. Ένα από αυτά είναι γραμμένο σε δυσπρόσιτη αρχαία ελληνική γλώσσα από τον Αθανάσιο Σκληρό ή Πικρό. Τα άλλα ποιητικά έργα ανήκουν στον Μαρίνο Τζάνε Μπουνιαλή, στον λόγιο Πατριάρχη Αλεξανδρείας Γεράσιμο Παλλαδά και στον Κεφαλλονίτη ιερομόναχο Άνθιμο Διακρούση. Τα ποιήματα αυτά ήταν γλωσσικά, προσιτά στο ευρύ κοινό, αφού ήταν γραμμένα στην καθομιλουμένη γλώσσα της εποχής και μπορούσαν να διαβαστούν από πολλούς αναγνώστες. Γνωστότερο από αυτά στο ευρύ κοινό είναι το σύγγραμμα του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή, αδελφού του φημισμένου αγιογράφου Εμμανουήλ Τζάνε. Ο Τζάνες καταγόταν από το Ρέθυμνο και ήταν επίσης αυτόπτης μάρτυς των πολεμικών εξελίξεων. Το ύφος του Μπουνιαλή είναι επισημότερο από εκείνο του Άνθιμου Διακρούση, παρότι, όπως σημειώνει ο Στυλιανός Αλεξίου9, ο Μπουνιαλής «έγραψε χωρίς λογοτεχνικές αξιώσεις και με προχειρότητα ανάλογη με τη μικρή μόρφωσή του».

Σταυρινίδης, Ν. 1979. Η τελευταία περίοδος της πολιορκίας του Μ. Κάστρου. Ηράκλειο. Αλεξίου, Στ. & Αποσκίτη, Μάρθα (επιμ.) 1995. Ο Κρητικός Πόλεμος (1645-1669). Αθήνα: Στιγμή.

49

Doctor philosophiae ac MeDicinae

Η αιτία σύνθεσης του ποιήματος Η επαρχία Καινουργίου βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα του νομού Ηρακλείου και πήρε το όνομά της από το φρούριο Καινούργιο Καστέλι (Castel Nuovo), που χτίστηκε από τον Γενοβέζο Enrico Pescatore το 1206 (κατ’ άλλους το 1212) δυτικά του σημερινού οικισμού Καστέλλι, μεταξύ Αγίων Δέκα και Μοιρών. Το απομονωμένο ύψωμα όπου ήταν χτισμένο το φρούριο ονομάζεται σήμερα Ψηλό Καστέλι. Στο Ψηλό Καστέλι Καινουργίου, σύμφωνα με τον Κρητικό γεωγράφο Εμμανουήλ Λαμπρινάκη, σκοτώθηκε ο μονάκριβος γιος του Πικρού Γεώργιος, τον Ιούλιο του 1645, στη μεγάλη μάχη της Μεσαράς.10 Με αυτή την εκδοχή συντάσσεται και ο Βασίλειος Ψιλάκης, στην Ιστορία της Κρήτης, ο οποίος γράφει για τον Σκληρό:

Σελίδες από την πρώτη έκδοση του "Κρητικού Πολέμου", του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή.

Κατά την εκλεκτή διδάκτορα γλωσσολόγο κ. Γεωργία Φραγκάκη, πρότυπο του Αθ. Πικρού είναι τα ομηρικά έπη, κάτι που υποδεικνύεται καταρχάς από το χωρισμό του ποιητικού του κειμένου σε 24 ωδές, κατά το πρότυπο των 24 ραψωδιών της ομηρικής Ιλιάδας και Οδύσσειας. Κατά την κ. Γεωργία Φραγκάκη, το μέτρο του ποιήματος δεν ακολουθεί το ομηρικό δακτυλικό εξάμετρο, αλλά οι στίχοι του είναι γραμμένοι σε ιαμβικό τρίμετρο, μέτρο που χρησιμοποιήθηκε από λυρικούς ποιητές και, παράλληλα, είναι το συνηθέστερο μέτρο των διαλογικών μερών της αρχαίας τραγωδίας και κωμωδίας (Λυπουρλής 1983)14. Συνοπτικά, κατά την κ .Φραγκάκη, ο Αθανάσιος Σκληρός, παρότι αντλεί λεξιλόγιο από όλες τις διαλέκτους της Αρχαίας Ελ-

Από τον γάμον του απέκτησεν ένα μόνο υιόν, τον Γεώργιον, ο οποίος εφονεύθη τον Ιούλιον του 1645 εις την μάχην που έγινεν εις την πεδιάδα της Μεσσαρίας μεταξύ Γιλδάση (Gil d’ Has) και Αμάρρα (Marra), οπλαρχηγών της Βενετίας και των εισβολέων Οθωμανών. Ο Γεώργιος μαζί με άλλους Κρητικούς επολεμούσεν υπό τας διαταγάς των δύο αυτών Ενετών.11 Αντίθετα, ο Νικόλαος Τωμαδάκης τοποθετεί τη μάχη δύο χρόνια αργότερα, τον Ιούλιο του 1647.12 Χαρακτηριστική, μάλιστα, είναι η μαρτυρία του σημερινού ιδιοκτήτη του αγροτεμαχίου για μεγάλο αριθμό ευμεγεθών ευρεθέντων οστών (το πιθανότερο ζώων και κυρίως αλόγων) κατά την εκχέρσωση, που τον οδήγησε στην υπόθεση ότι μάλλον επρόκειτο για ευρήματα νεκροταφείου13. Ο θάνατος του γιου του Πικρού, Γεωργίου, αποτέλεσε το αίτιο της συγγραφής του «Θρήνου εις την εαυτού Κρητομήτορα πάτρην». Στο πρώτο από τα είκοσι τέσσερα μέρη του ποιήματος ο Πικρός θρηνεί το σκοτωμένο γιο του (στίχοι 302-321)1. Ο ποιητής ως Γενικός Αρχίατρος βιώνει ταυτόχρονα και ως αυτόπτης μάρτυς τα πολεμικά γεγονότα και τα καταγράφει ως ποίημα. Το προσωπικό δράμα του Αθανάσιου Πικρού γίνεται αφορμή για τη συγγραφή ενός σπουδαίου ποιητικού, αλλά και ιστορικού έργου.

Η δομή του ποιητικού έργου Ο λόγιος Κωνσταντίνος Σάθας, που ανακάλυψε το χειρόγραφο του ποιήματος το 1865, το εξέδωσε μετά από δύο χρόνια. Ο ίδιος αναφέρει ότι το ποίημα είχε 9287 στίχους. Όμως, η καταμέτρηση των στίχων στο τυπωμένο βιβλίο αποδίδει μερικές δεκάδες παραπάνω.

10

ληνικής, αλλά και την ελληνιστική και ύστερη ελληνιστική περίοδο, κατορθώνει να δώσει στο κείμενό του ένα κυρίαρχο ομηρικό χαρακτήρα με την ανάμειξη αιολικών και ιωνικών τύπων, αλλά και τη χρήση λεξιλογίου στενά συνυφασμένου με τα ομηρικά έπη. Το κείμενο του ποιήματος αποδεικνύει ότι ο Πικρός ήταν άριστος ως φιλόλογος αφού, σύμφωνα με τον Σάθα, «εκέκτητο έξοχον ελληνικήν παιδείαν και εγένετο ο μάλλον υψιπέτης ποιητής του Ελληνικού μεσαιώνος»15.

Λαμπρινάκης, Ε. 1890. Γεωγραφία της Κρήτης. Ρέθυμνα: Τύποις Στυλ. Καλαϊτζάκη, σελ.147. Ψιλάκης, Β. Ιστορία της Κρήτης, τ. Β’. Αθήναι: Εκδόσεις Αρκάδι, σελ. 394.

12 Τωμαδάκης, Ν. 1974. Ο Αθανάσιος Πικρός (και ουχί Σκληρός) ως γεωγράφος. Αθηνά 75, σελ. 3.

13 Μανιός Ανδρέας, Παπαδάκης, Μάριος, Φραγκάκη Γεωργία, Φραγκάκης Μάριος 2014. Η μάχη της Μεσαράς και η σχέση της με τη συγγραφή του ποιητικού έργου «Κρητικός Πόλεμος» του Αθανασίου Πικρού ή Σκληρού. Στο Ψιλάκη Έφη, Δρακάκης Μαν. (επιμ.) «Εν Γορτύνη και Αρκαδία εγένετο…», Πρακτικά 1ου Διεθνούς Διεπιστημονικού Συνεδρίου Γόρτυνας, Μεσαρά 20-23/9/2012, σελ. 311.

14 Λυπουρλής, Δ. 1983. Αρχαία Ελληνική Μετρική (μια πρώτη προσέγγιση). Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.

15 Σάθας, Κ. 1867. Ελληνικά ανέκδοτα, τ. Β’. Αθήναι, πρόλογος.

11

50

Γιατρός του 17ου αιώνα σε εξέταση ασθενούς.

Το περιεχόμενο του ποιητικού έργου Μέσα στο κείμενο του ποιήματος καταγράφονται με λεπτομέρειες οι επιχειρήσεις και τα σπουδαιότερα γεγονότα του πολέμου. Επίσης, καταγράφονται οι θάνατοι και τραυματισμοί πολλών σπουδαίων προσώπων κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων, για παράδειγμα οι θάνατοι Ενετών και Κρητών ευγενών, όπως ο Αμάρας (Μάρα) και ο Ματθαίος Καλλέργης από την δοξασμένη κρητική οικογένεια των Καλλεργών. Ακόμα, αναφέρονται και οι απώλειες επισήμων Τούρκων αξιωματικών, όπως π.χ. του Καρακόξα, στην τοποθεσία του Καλόγηρου. Οι μεταφράσεις στα εδάφια που ακολουθούν έγιναν από την κ. Γεωργία Φραγκάκη. Για τον θάνατο του Αμάρα αναφέρει:

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

Μετάφραση

Ο Ρίπας αποφάσισε για αυτούς τους δύο φοβερή μοίρα, να τους εκτελέσει με μικρά πυροβόλα όπλα. Ακόμη, υπάρχουν εδάφια με περιγραφή επιδημιών, όπως η πανούκλα, η χολέρα, η ευλογιά κ.α. Ενδεικτικά αναφέρουμε: Ειμή αρ εκ νόσοιο λοιμού παμφάγου των οπλιτών τους πλείω εξαρπασάσης (3, 188-9) Μετάφραση

Διαφορετικά πέθαιναν από τη νόσο, τον παμφάγο λοιμό που άρπαξε τους περισσότερους οπλίτες. Ο αείμνηστοι ιατροί Ιωάννης Χαβάκης16 και Εμμανουήλ Δετοράκης17 είχαν αποδελτιώσει, παρά τις εξαιρετικές δυσκολίες του κειμένου, έναν σημαντικό αριθμό εδαφίων με ιατρικό ενδιαφέρον. Μετά την ψηφιοποίηση του κειμένου και την εφαρμογή προχωρημένων μεθόδων αναζήτησης, αναγνωρίσθηκαν και πολλά άλλα πρόσθετα εδάφια με ιατρικό ενδιαφέρον, τα οποία παρουσιάσθηκαν στο 11ο Κρητολογικό Συνέδριο18.

Ο Αθανάσιος Πικρός ως γεωγράφος Ο αείμνηστος καθηγητής του πανεπιστημίου Αθηνών Ν. Τωμαδάκης είχε μελετήσει ενδελεχώς το κείμενο του ποιήματος με την πρόθεση να δημιουργηθεί μια πληρέστερη, διορθωμένη, και με μετάφραση έκδοση, η οποία τελικά δεν πραγματοποιήθηκε. Η προεργασία του Ν. Τωμαδάκη πάνω στο κείμενο ανέδειξε τον Πικρό και ως εξαίρετο γεωγράφο19 με αποτέλεσμα την δημοσίευση ενός ενδιαφέροντος άρθρου για τα τοπωνύμια της Κρήτης, αλλά και πληροφορίες για άλλα μέρη της Ελλάδος. Θα ήταν μεγάλη παράλειψη να μην αναφερθεί η εντυπωσιακή περιγραφή της έκρηξης του ηφαιστείου της Σαντορίνης, που έγινε το 1650 και προκάλεσε μεγάλο σεισμό και παλιρροιακό κύμα. Μάλιστα, ο αείμνηστος καθηγητής Στέλιος Αλεξίου είχε δημοσιεύσει μια μελέτη γι’ αυτό το θέμα20.

Επίλογος Πυρεκβολίσκω ες μέτωπον Αμάρας, Τιτρώσκεται τείχεσσιν εγκαρτερήσας, Θνήσκει δε αίφνης κατελεύτα ευκαίρως (6, 123-5) Μετάφραση

Ο Αμάρας στο μέτωπο με μικρό πυροβόλο όπλο, τραυματίζεται στα τείχη όπου ήταν αμετακίνητος, και πεθαίνει αμέσως χάνοντας τη ζωή του στο λεπτό Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα όπλα που χρησιμοποιήθηκαν στον Κρητικό Πόλεμο, όπως π.χ. Ρίπας κατεψηφίσθη οιν λυγρόν πότμον, πυρεκβολίσκοις καττιτρωθέντοιν δέμας (13, 336-7)

Με τη συγγραφή του ποιήματος για τον Κρητικό Πόλεμο, ο Πικρός προσπάθησε να απαλύνει το πόνο που του προκάλεσε η απώλεια του μονάκριβου γιου του. Έχοντας χάσει πρωτύτερα τη γυναίκα του, γέρος και μόνος πια, βρήκε παρηγοριά στο γράψιμο ενός ποιητικού έργου στα πρότυπα των ομηρικών επών. Λίγο προτού πεθάνει, πιθανότατα το 1666, παραδίδει το κείμενο του ποιήματος στον μαρκήσιο Βίλλα. Ευτυχώς γι’ αυτόν, πεθαίνει προτού πέσει το Μεγάλο Κάστρο. Το κείμενο, άγνωστο πώς, βρέθηκε στα Επτάνησα, όπου το βρήκε και το εξέδωσε ο λόγιος Κωνσταντίνος Σάθας. Ο αρχίατρος Αθανάσιος Πικρός, χωρίς να είναι ιστορικός, απέδωσε με αρκούντως ελληνοπρεπή τρόπο την ιστορία του τόπου του κατά την ταραγμένη εποχή που έζησε. X

16

Χαβάκης, Ι. 1966. Οι Γιατροί του Μεγάλου Κάστρου. Ηράκλειο, σελ. 51. Δετοράκης, Μ. 2010. Ιστορία της Ιατρικής στην Κρήτη επί Τουρκοκρατίας (1645-1898). Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.

18 Μανιός Ανδρέας, Παπαδάκης Μάριος, Φραγκάκη Γεωργία, Φραγκάκης Μάριος, Ο Αθανάσιος Σκληρός και η Ιατρική του «Κρητικού Πολέμου», 11ο Κρητολογικό Συνέδριο, 24/10/2011, Ρέθυμνο.

19 Τωμαδάκης, Ν. 1974. Ο Αθανάσιος Πικρός (και ουχί Σκληρός) ως γεωγράφος. Αθηνά 75, σελ. 3.

20 Αλεξίου, Στ. 1971. «Μία έκρηξις της Θήρας εις την Κρητικήν ποίησιν». Αμάλθεια 2, σσ. 136-138.

17

51

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Κάποτε οι άνθρωποι διατηρούσαν τη σχέση με τη γης ακατάλυτη...

ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑΤΑ ΜΕ ΘΕΡΙΣΜΕΝΑ

ΣΤΑ Χ Α ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Κάποτε, σε χρόνους μακρινούς, οι Αιγύπτιοι παρατάσσονταν στα θερισμένα χωράφια και θρηνούσαν καλώντας την Ίσιδα, τη θεά που εκπροσωπούσε το πνεύμα της βλάστησης. Οι γυναίκες στηθοδέρνονταν πάνω από το πρώτο θερισμένο δεμάτι, μοιρολογούνταν. Κάποτε, σε χρόνους μακρινούς, οι θεριστές έκοβαν το χέρι τους με το δρεπάνι, άνοιγαν μικρές πληγές, κι άφηναν λίγες σταγόνες αίμα να τρέξει στο θερισμένο χωράφι. Κάποτε, σε χρόνους μακρινούς, τ’ «αποθερίσματα» (το τέλος του θερισμού) ήταν σπουδαία γιορτή. Με τα συναισθήματα ανάμικτα. Χαρά για την παραγωγή, θλίψη για τον κύκλο που έκλεινε. Δηλαδή, θλίψη για το πνεύμα της βλάστησης που θυσιάστηκε για μια ακόμη χρονιά. Κάποτε, σε χρόνους μακρινούς, οι θεριστές έκαναν δεμάτι με τα πρώτα χερόβολα της χρονιάς, το έστηναν όρθιο, το στόλιζαν με λουλούδια και το άφηναν εκεί στημένο μέχρι το τέλος του θερισμού. Κι αλλού έστηναν χορό την τελευταία μέρα.

54

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

Μικρή αναφορά σε μιαν άλλην εποχή, κυρίως στους σταυρούς που πλέκανε οι παππούδες κι οι γιαγιάδες μας με τα στάχυα του θερισμένου σταριού. Ένα πανελλήνιο έθιμο έρχεται να μας θυμίσει και πάλι την παραδοσιακή αγροτική ζωή, όχι μόνον ως καθημερινή ενασχόληση, αλλά και ως τελετουργία. Και ως έκφραση καλλιτεχνική.

◗

Ο σταυρός του θέρους!

55

Σκηνές αγροτικού βίου από την αρχαία Αίγυπτο. Το όργωμα και ο θερισμός.

Κ

άποτε, σε χρόνους όχι και τόσο μακρινούς, οι άνθρωποι έσπερναν τη γης, θέριζαν, αλώνιζαν, ένιωθαν τη γλύκα του πρώτου ψωμιού. Και, κυρίως, διατηρούσαν τη σχέση με τη γης ακατάλυτη. Μικρή αναφορά σε μιαν άλλην εποχή, κυρίως στους σταυρούς που πλέκανε οι παππούδες κι οι γιαγιάδες μας με τα στάχυα του θερισμένου σταριού. Ένα πανελλήνιο έθιμο έρχεται να μας θυμίσει και πάλι την παραδοσιακή αγροτική ζωή, όχι μόνον ως καθημερινή ενασχόληση των ανθρώπων, αλλά και ως τελετουργία. Και ως έκφραση καλλιτεχνική.

Τελετουργίες εξευμενισμού Χειροτεχνήματα με θερισμένα στάχυα φιλοτεχνούσαν παντού στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες. Οι τελετουργίες που συνδέθηκαν με την καλλιέργεια του σίτου μας είναι γνωστές από την αρχαιότητα και από πολλούς πολιτισμούς. Οι ανάγκες των ανθρώπων ήταν πάντα κοινές, το ψωμί δεν ήταν σίγουρο, οι σιτοδείες αποτελούσαν απειλή και κατάρα μαζί. Κι οι άνθρωποι έπρεπε να βρουν τρόπους να τις αποτρέψουν. Ανέπτυξαν 56

Ο θερισμός στη Μονή Μαλεβιζίου.

καλλιεργητικές τεχνικές, βρήκαν τρόπους να αποθηκεύουν τους καρπούς, χρησιμοποίησαν την τεχνολογία, σκαρφίστηκαν τεχνάσματα, έφτιαξαν αλέτρι για τη σπορά και βολόσυρο για το αλώνι. Μα δεν έφταναν όλα αυτά. Μια κακοκαιρία, μια αναβροχιά μπορούσε να τα καταστρέψει όλα. Κανείς δεν ξέρει πότε εμφανίστηκαν οι πρώτες τελετουργίες εξευμενισμού της γης και του πανίσχυρου πνεύματος που έκανε το σπόρο να βλασταίνει. Οι μαρτυρίες από τον αρχαίο κόσμο, μαζί με τα ευρήματα που προσκομίζει η αρχαιολογική έρευνα, μας δείχνουν πως οι αγροτικές τελετουργίες είναι πανάρχαιες. Φαίνεται να ξεκίνησαν μαζί με την προσπάθεια του ανθρώπου να επέμβει στη φύση καλλιεργώντας τη γη. Τα έθιμα του θερισμού και του αλωνίσματος προκάλεσαν από νωρίς το ενδιαφέρον των Λαογράφων και των Εθνολόγων. Σήμερα διαβάζομε τα κείμενα του James George Frazer και του Martin Nilsson σαν ιστορίες βγαλμένες από την αυγή του κόσμου, την αυγή του χρόνου, την αυγή των πραγμάτων. Τόσο μακρινές φαίνονται σ’ έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο που φρόντισε να αποστασιοποιηθεί από το παρελθόν του.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

Οι μαρτυρίες από τον αρχαίο κόσμο, μαζί με τα ευρήματα που κομίζει η αρχαιολογική έρευνα, μας δείχνουν πως οι αγροτικές τελετουργίες είναι πανάρχαιες.

Ο σταυρός του σταριού ονομάζεται και σταυρός του θέρους, αλλά και ψαθί και χτένι σε κάποιες ελληνικές περιοχές. Είναι ένα από τα έθιμα που διασώζουν αρχέγονες αντιλήψεις κρυμμένες μέσα σε τελετουργίες και έθιμα.

◗ Σταυρός, ψαθί, χτένι Ο σταυρός του σταριού ονομάζεται και σταυρός του θέρους, αλλά και ψαθί και χτένι σε κάποιες ελληνικές περιοχές. Είναι ένα από τα έθιμα που διασώζουν αρχέγονες αντιλήψεις κρυμμένες μέσα σε τελετουργίες και έθιμα. Ο παραδοσιακός άνθρωπος δεν θέριζε ποτέ όλα τα στάχυα από το χωράφι του, δεν μάζευε

όλες τις θερισμένες κεφαλές, δεν ράβδιζε όλες τις ελιές από τα λιόδεντρα· φρόντιζε ν’ αφήσει ένα κομμάτι σταροχώραφου αθέριστο, ένα κλωνάρι ελιάς αράβδιστο, «για να μην θυμώσει η γης από την απληστία του ανθρώπου» και «να μην παραπονεθεί το δέντρο που δεν του αφήσανε καρπό». Ο σταυρός του θέρους φτιάχνεται συνήθως με τα καλύτερα στάχυα, τα πιο μεστωμένα, αυτά που έχουν πολλούς κόκκους σιταριού, τα πιο πλούσια. Σε μερικές περιοχές προτιμούνται τα τελευταία στάχυα, αυτά που θερίζονται την τελευταία μέρα του θερισμού. Είναι δύσκολο να μελετηθεί σήμερα ένα έθιμο που έχει χαθεί τώρα και κάμποσες δεκαετίες, από τότε που ατόνησε κι εγκαταλείφθηκε η καλλιέργεια των δημητριακών καρπών (δεκαετία 1970). Όπως έχουν χαθεί και τα σχήματα, γιατί δεν έφτιαχναν μόνο σταυρούς· με τα ίδια στάχυα έφτιαχναν περίπλοκα χειροτεχνήματα που μπορεί να φαίνονται σήμερα σαν απλές διακοσμητικές κατασκευές, αλλά κρύβουν κι αυτά τον συμβολισμό τους. Αντανακλούν την προσπάθεια του ανθρώπου να ευχαριστήσει τον θεό και τη φύση που καρποφορεί, αλλά και να προκαλέσει ή να υποβοηθήσει τη γονιμότητα της γης.

57

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Το "κουβάλημα" με το μεταφορικό μέσον της προβιομηχανικής εποχής.

Εικόνες από μιαν άλλη εποχή, τόσο κοντινή, μα και τόσο ξεχασμένη σήμερα!

58

◗

ΥΠΕΡ

Ο σταυρός του θέρους φτιάχνεται συνήθως με τα καλύτερα στάχυα, τα πιο μεστωμένα, αυτά που έχουν πολλούς κόκκους σιταριού, τα πιο πλούσια. Σε μερικές περιοχές προτιμούνται τα τελευταία στάχυα, αυτά που θερίζονται την τελευταία μέρα του θερισμού.

Αριστερά: Θερισμός στη Μονή Μαλεβιζίου. Δεξιά: Κατασκευές από θερισμένα στάχυα.

Στο εικονοστάσι...

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

Οι κατασκευές με θερισμένα στάχυα δεν είχαν μόνο διακοσμητικό χαρακτήρα. Οι "γεμάτες" σταροκεφαλές κρεμούνταν συνήθως στο εικονοστάσι και οι καρποί τους ανακατεύονταν με το σπορικό της επόμενης χρονιάς.

◗◗

Ο

σταυρός δεν έλειπε σχεδόν ποτέ από κανένα αγροτικό σπίτι. Άλλοτε τον έπλεκαν με πολλά στάχυα μαζί αφήνοντας τις κεφαλές των σταριών να προεξέχουν και από τις τέσσερις κεραίες, άλλοτε άφηναν τις κεφαλές να κρέμονται μόνο κάτω από τη βάση (την κάτω κεραία). Τον κρεμούσαν στο εικονοστάσι και τον άφηναν εκεί ολόκληρο το χρόνο. Σε μερικές περιοχές οι αγρότες δεν έπλεκαν τα στάχυα, αλλά τα έδεναν σταυρωτά, σχημάτιζαν μεγάλους σταυρούς και τους κρεμούσαν είτε στα εικονίσματα του σπιτιού είτε στο μεσοδόκι. Τους μαδούσαν τη μέρα του Σταυρού, στις 14 του Σεπτέμβρη, και ευλογούσε ο παπάς τον καρπό· ήταν, δηλαδή, το σπορικό, ο σπόρος που θα έσπερναν σε λίγες ημέρες.

59

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Από το αγγείο των θεριστών στην «πολύκαρπη Δήμητρα»

◗ Λεπτομέρεια από το αγγείο των θεριστών (Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου).

Ο

θερισμός σηματοδοτεί το κλείσιμο ενός παραγωγικού κύκλου που αρχίζει με τη σπορά του καρπού, με όλους τους συμβολισμούς που μπορούν να συνοδεύουν μια διαδικασία ολοκλήρωσης. Η γη έχει πια αποδώσει τον καρπό στον καλλιεργητή της, αλλά το κλείσιμο του κύκλου αποτελεί έναν μόνο σταθμό, καθώς η διαδικασία της παραγωγής είναι αέναη και μετά τον ένα (ετήσιο) κύκλο ανοίγει ένας δεύτερος. Οι γιορτές του θέρους μας είναι γνωστές από τα προϊστορικά χρόνια. Το περίφημο «αγγείο των θεριστών» της Αγίας Τριάδας Μεσαράς Κρήτης αποκαλύπτει μια τελετουργική πομπή των θεριστών, με τον πρώτο να κρατά το σείστρο (πανάρχαιο μουσικό όργανο). Στην αρχαιότητα ήταν γνωστό ένα ωραίο αγροτικό τραγούδι, η ωδή του θερισμού, που ονομαζόταν και «λιτυέρσης». Ένας μύθος δικαιολογεί την παράξενη ονομασία: Ο Λιτυέρσης κατοικούσε στη Φρυγία. Όταν είχε φιλοξενούμενους,, τους ανάγκαζε να θερίζουν μαζί του και το βράδυ τους έκοβε τις κεφαλές! Ήταν φοβερός θεριστής. Τον σκότωσε ο Ηρακλής. Έτσι, οι θεριστές στη Φρυγία τραγουδούσαν το τραγούδι του «αυτόν εγκωμιάζοντες ως άριστον θεριστήν» (Σχολ. στον Θεόκριτο 10, 41-42). Το τραγούδι αυτό έλεγε: «Δήμητρα πολύκαρπε, με τα πολλά σου στάχυα κάνε το χωράφι μας ευκολοδούλευτο, να ’ναι πολύ το θέρος. Καλοί μου θεριστάδες, σφίγγετε τα δεμάτια να μην τα δει περαστικός κι αναφωνήσει: «Κακοί εργάτες, ανεπρόκοποι, το μεροκάματο χαράμι σας…» (Θεόκριτος, Εργατίναι ή Θερισταί 42-45).

60

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

Θερίζαν κοφτερά τα χέρια τους φουχτώνοντας δρεπάνια.

Ο ΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΟΜΗΡΟ Εκπληκτικές είναι οι εικόνες από τον θερισμό που μας παραδίδει ο Όμηρος. Μιλώντας για την ασπίδα του Αχιλλέα, που την είχε φιλοτεχνήσει ο Ήφαιστος, περιγράφει σκηνές πανομοιότυπες με εκείνες που θα μπορούσε να συναντήσει κανείς κάθε Ιούνιο στην ελληνική ύπαιθρο μέχρι και πριν από λίγες δεκαετίες! ...Κι έβαζε ακόμα χτήμα απάνω του βασιλικό, κι αργάτες θερίζαν κοφτερά τα χέρια τους φουχτώνοντας δρεπάνια. Άλλα χερόβολα σωριάζονταν στο χώμα αράδα-αράδα, κι άλλα τα δέναν μ’ αστακόσκοινα γερά οι δεματιαστάδες.

Κι ήτανε τρεις που τα δεμάτιαζαν και πίσω τους αγόρια τρέχαν, μαζεύαν τα χερόβολα, στην αγκαλιά τα παίρναν και τα ’δεναν πιο πίσω. Αμίλητος ο βασιλιάς στεκόταν με το ραβδί του απάνω στ’ όργωμα, βαθιά του αναγαλλιώντας… …oι θεριστάδες πώς κατάντικρα σε δυο ζυγιές θερίζουν τους όργους νοικοκύρη ατράνταχτου, στα καρπερά σπαρτά του -στάρι, κριθάρι- και χερόβολα πυκνά στο χώμα στρώνουν… (Μετάφραση Καζαντζάκη - Κακριδή).

61

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Γυναίκες κι άντρες έσκυβαν, πλατιές ανοίγαν τις αγκάλες και γοργαστράφταν στο σταρόκαμπο τα προύντζινα δραπάνια.

◗

Ο ΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Έ

χοντας ζήσει το θερισμό και τα αλώνια στα παιδικά του χρόνια στην Κρήτη, ο Νίκος Καζαντζάκης μας άφησε μερικές ωραίες εικόνες απ’ αυτήν την αγροτική εργασία που θυμίζει πανηγύρι:

«O γήλιος πήδηξε, σκορπίζουνταν στον κάμπο οι θεριστάδες …Τα μάτια του στον κάμπο χαίρουνταν τα στοιχειωμένα αστάχυα με τις γενάτες ούρμες κεφαλές να κυματοκυκλίζουν… Γυναίκες κι άντρες έσκυβαν, πλατιές ανοίγαν τις αγκάλες και γοργαστράφταν στο σταρόκαμπο τα προύντζινα δραπάνια. Τα στάχυα φούχτωναν χεροβολιές, τα σύνταζαν δεμάτια, κι ορθοστοιβάζουνταν οι θημωνιές στα πυρωμένα αλώνια κιόλας λιχνίζαν και ξανέμιζαν στο ανάλαφρο αγεράκι με τα τρανόδοντα θρινάκια τους το πλήθιο καρποθέρι…» X (Από την Οδύσσεια)

62

◗◗

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ

64

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

Το ψηλότερο χωριό της Κρήτης Το Ψηλό Μουρί, σε υψόμετρο πάνω από 1000 μέτρα, πάνω στα σφακιανά βουνά. ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

65

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ

Ούλα γένηκαν τρόχαλος και ποιος να τ’ αναχτίσει, που πιάσαν οι νοικοκυροί Ανατολή και Δύση...

Α

υθόρμητα μου έρχονται στο νου οι στίχοι από το τραγούδι του Δασκαλογιάννη· «όλα γενήκαν τρόχαλος...»! Περπατούμε στα άδεια μονοπάτια, ολόγυρα μόνο πέτρες πεσμένες, τα χνάρια των ανθρώπων είναι εδώ, αλλά οι άνθρωποι λείπουν. Μουρί Σφακίων. Ένα έρημο χωριό στα ψηλώματα της Μαδάρας. Υψόμετρο 1010 μέτρα, τοπίο μοναδικό. Σ’ αυτό αναφέρεται ο λαϊκός ποιητής. Όχι, βέβαια, για να περιγράψει τα ερείπια που βλέπομε εμείς σήμερα, δυόμισι αιώνες μετά, αλλά τα ερείπια που αντίκρισαν οι Σφακιανοί το 1770, μετά το σηκωμό του Δασκαλογιάννη και την καταστροφή ολόκληρης της μαρτυρικής επαρχίας: Λιβανιανά κι Ανώπολη, Μουρί και Κομιτάδες, πού είναι τα κονάκια σας, χαμόσπιτα κι οντάδες;... Ούλα γένηκαν τρόχαλος και ποιος να τ' αναχτίσει, που πιάσαν οι νοικοκυροί Ανατολή και Δύση... Φαίνεται πως απ’ όπου κι αν πιάσεις το νήμα στη μικρή μαρτυρική επαρχία, στα χρόνια του Δασκαλογιάννη θα καταλήξεις. Είναι το σημείο αναφοράς των Σφακιανών· όχι μόνο επειδή γράφτηκαν τότε μερικές από τις πιο λαμπρές σελίδες της ιστορίας της Κρήτης, αλλά κι επειδή τότε κορυφώθηκε η μεγάλη πληθυσμιακή αιμορραγία των Σφακιών. Φαμίλιες ξεκληρίστηκαν, χωριά ξεθεμελιώθηκαν, άνδρες και γυναίκες γύρεψαν την ελ-

66

πίδα σ’ άλλους τόπους. Ακολούθησαν κι άλλες καταστροφές τόσο στη μεγάλη ελληνική επανάσταση του 1821 όσο και στο σηκωμό του 1866.

Η ερήμωση... Ξεφυλλίζω το συναξάρι του Στέργιου Σπανάκη, του ιστοριοδίφη που μας άφησε δυο πολύτιμους τόμους με τις «βιογραφίες» των κρητικών χωριών. Λίγες μαρτυρίες κι εδώ, κυρίως δημογραφικές. Παρακολουθώντας την εξέλιξη του πληθυσμού καταλαβαίνει κανείς ότι το χωριό ξαναχτίστηκε μετά τον χαλασμό του 1770, όπως έγινε και με τα υπόλοιπα χωριά των Σφακίων. Αλλά οι εποχές ήταν δύσκολες. Ήρθε η εποχή της μεγάλης Ελληνικής Επανάστασης του 1821, το Μουρί βρέθηκε πάλι στη δίνη του πολέμου, γνώρισε πάλι σκοτωμούς και καταστροφές. Όπως μας πληροφορεί ο σπουδαίος Άγγλος περιηγητής R. Pashley, το 1834 είχε 50 χριστιανικές οικογένειες. Αν σκεφτούμε πως οι οικογένειες αυτές ήταν πολυμελείς, μπορούμε να υποθέσομε ότι είναι πιθανόν να ζούσαν τότε στο Μουρί περισσότεροι από 300 άνθρωποι. Οι άνθρωποι που γεννήθηκαν σ’ εκείνα τα μέρη εξοικειώνονταν από νωρίς με τ’ άρματα. Κι όταν ξεσπούσαν επαναστάσεις έμπαιναν από τους πρώτους στον αγώνα. Πέρασαν λίγες δεκαετίες ακόμη, ήρθε ο μεγάλος σηκωμός της Κρήτης (1866-1869), το χωριό πυρπολήθηκε πάλι (1867). Ο ιστορικός Βασίλειος Ψιλάκης αναφέρει: «Αφού λοιπόν οι επιδρομείς εισήλθαν εις Άσκυφον και το επυρπόλησαν τελείως, επροχωρούσαν ανεμποδίστως εις την επίσης οχυράν εκ φύσεως Ίμβρον, από εκεί εις Χώραν Σφακίων (Μπρόσγιαλον), Κο-

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

Ούλα γένηκαν τρόχαλος και ποιος να τ' αναχτίσει, που πιάσαν οι νοικοκυροί Ανατολή και Δύση...

◗◗

67

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ

Τα δέντρα επιμένουν να καρπίζουν Είναι ν’ απορεί κανείς πώς χάθηκαν τόσο γρήγορα τα ίχνη των ανθρώπων. Λίγοι τοίχοι στέκονται ακόμη στο ψηλότερο χωριό της Κρήτης. Κι ένα βοσκόσπιτο· των Ορφανουδάκηδων από την Ανώπολη. Σε μια γωνιά χάσκει ένα παράθυρο. Παραδίπλα μια τρύπα σαν πολεμοθυρίδα, παρακάτω τα πελέκια μιας πόρτας. Και πιο κει τα κατάλοιπα ενός φούρνου. Όλα βυθισμένα στη σιωπή. Είναι τα τελευταία χνάρια ενός οικισμού που ρίζωσε στο άγριο τοπίο της Μαδάρας, γνώρισε μέρες ακμής, γνώρισε τη συμφορά του πολέμου και υπέκυψε στη μοίρα της φθοράς.

μητάδες και το ορεινότατον Μουρίον και άλλα χωρία καταστρέφοντες τα πάντα με σκληρότητα.... Κοντά εις τον εκτεταμένον χωρίον Μουρίον [...] εφόνευσαν οι Τούρκοι περίπου είκοσιν άτομα, τα οποία προηγουμένως συνέλαβαν...» Το 1881 απογράφηκαν εδώ 184 άνθρωποι. Μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρχε ζωή στο Μουρί· γύρω στα 100 άτομα, όπως μαρτυρούν οι απογραφές. Αλλά οι συνθήκες ζωής ήταν δύσκολες. Οι άνθρωποι μοίραζαν το χρόνο τους. Τον χειμώνα κατηφόριζαν προς τη Χώρα Σφακίων κι όταν άλλαζε ο καιρός, την άνοιξη δηλαδή, ανέβαιναν πάλι στα πατρογονικά τους. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο λιγόστεψαν πολύ οι μόνιμοι κάτοικοι του χωριού. Το 1951 είχε μόνο έξι μόνιμους κατοίκους. Και το 1961, κανέναν. Το χωριό είχε ήδη εγκαταλειφθεί!

Σε μια γωνιά χάσκει ένα παράθυρο. Παραδίπλα μια τρύπα σαν πολεμοθυρίδα, παρακάτω τα πελέκια μιας πόρτας. Και πιο κει τα κατάλοιπα ενός φούρνου.

◗◗

68

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

Δρασκελούμε τα χαλάσματα, σταματούμε στον πρώτο ίσκιο. Ένα πουρνάρι θεόρατο. Δίπλα του μια απιδιά με πολλά ξεράδια στον κορμό της. Άγνωστο ποια χέρια τη φύτεψαν εδώ, άγνωστο ποια χέρια έκοψαν κάποτε τους πρώτους καρπούς της. Οι άνθρωποι χάθηκαν, μα τα δέντρα τους επιμένουν να καρπίζουν. Απίδια, σύκα καρύδια. Τα περισσότερα τα γεύονται τα πουλιά. Αυτά που επιμένουν να φωλιάζουν εδώ και να κελαηδούν δίπλα στα χαλάσματα. Προχωρούμε στα πλάγια. Οι παλιές ξερολιθιές έχουν γκρεμιστεί κι αυτές. Ένας προσεκτικός παρατηρητής μπορεί να διακρίνει ακόμη τ’ απομεινάρια της γεωργικής ζώνης. Τα γύρω χωράφια σπέρνονταν κάποτε, οι Μαδαρίτες μοίραζαν το χρόνο τους, έβοσκαν αιγοπρόβατα, μα καλλιεργούσαν και τη γη τους. Λέγεται πως ευδοκιμούσε ιδιαίτερα το κριθάρι σε τούτα τα μέρη, τα στάχυα θέριευαν και το ψωμί δεν έλειπε. Ο Σφακιανός συνοδός μας επιμένει πως υπήρχαν δεκάδες αλώνια ολόγυρα στο χωριό, μα δεν τα βλέπομε. Παραδόθηκαν κι αυτά στη λήθη. Υπήρχαν κι αμπελοτόπια. Λέγεται πως ήταν κάποτε φημισμένο το κρασί του Μουριού: «Βλέπεις εκεί απέναντι, κοντά στην παπούρα; Ο τόπος λέγεται «Στου Παπά τ’ Αμπέλι». Και πιο χαμηλά, μέσα στη λαγκαδιά, υπήρχαν τα «Καταμπέλια» (Κάτω Αμπέλια). Δεν υπήρχε σπίτι στο Μουρί χωρίς κρασί». Υπενθυμίζω: υψόμετρο 1010 μέτρα!

◗◗ Όλα βυθισμένα στη σιωπή. Είναι τα τελευταία χνάρια ενός οικισμού που ρίζωσε στο άγριο τοπίο της Μαδάρας, γνώρισε μέρες ακμής, γνώρισε τη συμφορά του πολέμου και υπέκυψε στη μοίρα της φθοράς.

69

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ

Τα κενά της ιστορίας Δεν είναι γνωστά στοιχεία για την παλιότερη ιστορία του ψηλότερου χωριού της Κρήτης. Δεν ξέρομε ποιοι και κάτω από ποιες συνθήκες ανηφόρισαν τα ψηλώματα της Μαδάρας και διάλεξαν τούτον τον τόπο για να χτίσουν τα σπίτια τους. Υποθέτομε πως όλα ξεκίνησαν από κάποιες παλιές κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις, δημιουργήθηκαν οικογένειες, με το πέρασμα του χρόνου γεννήθηκαν παιδιά κι εγγόνια, μεγάλωσε το χωριό. Ο πλούτος των κρητικών βουνών τράβηξε το ενδιαφέρον των ανθρώπων από τα προϊστορικά χρόνια. Πολλά έχουν γραφτεί για τους Μινωίτες ξυλοκόπους που είχαν αναπτύξει σπουδαίες τεχνικές μεταφοράς των τεράστιων κορμών στις ακτές των Σφακίων. Ωστόσο, το Μουρί κρατά καλά κρυμμένα τα μυστικά του. Ανάμεσα στις πεσμένες πέτρες φαίνονται ακόμη κομμάτια από σπασμένα κεραμικά· με μια πρώτη ματιά καταλαβαίνει κανείς ότι χρονολογούνται στους τελευταίους αιώνες της τουρκοκρατίας. Ποιος, όμως, μπορεί να είναι σίγουρος ότι η μαδαρίτικη γη δεν σκεπάζει κατάλοιπα από παλιότερους πολιτισμούς; Στις βενετσιάνικες απογραφές δεν αναφέρεται. Μα η τοπική παράδοση επιμένει: Το χωριό υπήρχε και τότε. Ένας Σφακιανός τοξότης, απ’ αυτούς που γύρναγαν κάποτε στα βουνά και κυνηγούσαν αγρίμια, το έχτισε. Ένας όμορφος θρύλος έρχεται πάλι να συμπληρώσει τα κενά της ιστορίας!

◗ Το Ψηλό Μουρί... και τα άλλα Μουρί: τόπος ψηλός, έπαρμα του εδάφους με θέα προς πολλές κατευθύνσεις. Το τοπωνύμιο είναι κοινότατο στην Κρήτη. Εκτός από το Μουρί των Σφακίων, υπάρχει Μουρί στον Αποκόρωνα και στην Κίσσαμο. Για να ξεχωρίζουν οι Σφακιανοί το δικό τους Μουρί από το άλλο, του Αποκόρωνα, το ονόμασαν Ψηλό Μουρί. Υπάρχουν, όμως, και σύνθετες ονομασίες οικισμών, όπως: Μεσομούρι, στην επ. Πεδιάδας (άλλη ονομασία του χωριού Κερά). Γερωντομουρί (Γέρω το Μουρί), στο Οροπέδιο Λασιθίου (ο σημερινός Άγιος Χαράλαμπος). Αργυρομούρι, στον Αποκόρωνα (οικισμός κοντά στο Καλαμίτσι). Αγριομούρι ή Αγρομούρι, οικισμός της τ. κοινότητας Χρωμοναστηρίου Ρεθύμνου. Αζογυρομούρι, στον Αποκόρωνα. Χαρακτηριστικά τοπωνύμια: Γαϊδουρομούρι, Γαβαλομούρι, Ψαμμιδομούρι, Δαφνομούρι, Σουβλωτό Μουρί (στο Χαμέζι Σητείας), Μουρί ή Μούρες (ακρωτήριο στο Φοίνικα Σφακίων) και άλλα.

70

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

Το Μουρί κρατά καλά κρυμμένα τα μυστικά του. Ανάμεσα στις πεσμένες πέτρες φαίνονται ακόμη κομμάτια από σπασμένα κεραμικά· με μια πρώτη ματιά καταλαβαίνει κανείς ότι χρονολογούνται στους τελευταίους αιώνες της Τουρκοκρατίας. Ποιος, όμως, μπορεί να είναι σίγουρος ότι η μαδαρίτικη γη δεν σκεπάζει κατάλοιπα από παλιότερους πολιτισμούς;

◗◗

71

Κρητικός τοξότης σε σκίτσο του Dapper.

Αγρίμι. Φωτογραφία Έφης Ψιλάκη.

Η μαρτυρία της σφακιανής παράδοσης:

ΤΟ ΑΓΡΙΜΙ ΜΕ ΤΗ ΒΡΕΓΜΕΝΗ ΓΕΝΕΙΑΔΑ άποτε, σε χρόνους μακρινούς, πριν από εφτακόσια χρόνια, μπορεί και παραπάνω, ξεκίνησε από τα Σφακιά ένας τοξότης, ανηφόρισε στα πλάγια της Μαδάρας κι έφτασε στα μέρη του Μουριού. Χωριό δεν υπήρχε, μόνο δάση. Ήταν μια ζεστή μέρα του Σεπτέμβρη, οψιμοκαλόκαιρο, ο ήλιος πύρωνε, τ’ αγρίμια έφευγαν σαν άκουγαν ανθρώπινα βήματα. Περνούσε η ώρα, ο τοξότης προχωρούσε μοναχός στο άγριο τοπίο, δίψασε. Έψαξε για κάποια πηγή, κατέβηκε σε λαγκαδιές, πήγε όπου έβλεπε πρασινάδα, νερό δεν υπήρχε. Λέγεται πως πέρασαν ώρες πολλές, το μαρτύριο της δίψας γινόταν όλο και πιο βασανιστικό και κατά το γέρμα του ήλιου βρέθηκε στον ασκιανό ενός δέντρου. Κοίταξε ολόγυρα, τίποτα δεν έβλεπε, μόνο τις κορφές των βουνών. Λογάριασε τις μέρες, θυμήθηκε πως είχε 14 ο Σεπτέμβρης κι ήταν η μεγάλη γιορτή του Σταυρού. Άλλο τίποτα δεν του έμενε παρά να ζητήσει τη θεϊκή συντρομή. «Κάμε, Τίμιε Σταυρέ, το θάμα σου κι όπως θες να το κάμεις. Να μην ποθάνω από τη δίψα και...» Ένα τάμα ήθελε να κάμει, να πει πως θα χτίσει ένα προσκυνητάρι στη Χάρη του, μα δεν πρόλαβε να τελειώσει το λόγο του. Ένας παράξενος θόρυβος έφτασε στ’ αυτιά του, κάτι σαν τσαχάλισμα, σα να παραμέριζε κάποιος τα κλαδιά για να περάσει. Έστρεψε το βλέμμα ξαφνιασμένος. Ένα αγρίμι! Το σημάδεψε με το τόξο, το πέτυχε κι έτρεξε κοντά του. Μα σαν το είδε να σπαρταρά, το λυπήθηκε. Προσπάθησε να τραβήξει το βέλος από το μπέτη του, αν ήταν τυχερό θα μπορούσε να ζήσει. Την ώρα που ακουμπούσε το χέρι του στο λαιμό του ζώου και τραβούσε το βέλος, ένιωσε να υγραίνονται τα δάκτυλά του. Ξαφνιάστηκε. Το γένι του αγριμιού ήταν βρεγμένο! Κάπου, λοιπόν, υπήρχε νερό. Αλλά πού; Ακολούθησε τα χνάρια του ζώου, σύρθηκε, τρύπωσε στα κλαδιά και βρέθηκε μπροστά σε μια μικρή πηγή με ολοκάθαρο νερό. Κάπως έτσι, λένε, βρήκε την νερομάνα που με το νερό της ξεδιψούσαν τ’ αγρίμια. Ο αγριμολόγος έσκυψε, ήπιε κι αυτός ξεδίψασε κι έτρεξε πίσω, ήθελε να φροντίσει το θύμα του. Κοίταξε ολόγυρα. Πουθενά το αγρίμι! Από τότε, λένε, δεν σταμάτησε ν' ανηφορίζει σε τούτα τα μέρη. Την επόμενη χρονιά είχε χτίσει κιόλας μια μικρή εκκλησία κοντά στην πηγή. Τον Τίμιο Σταυρό! Η τοπική παράδοση λέει πως εκείνος ο Σφακιανός τοξότης ήταν ο πρώτος οικιστής του χωριού. Η εκκλησία υπάρχει ακόμη. Και κάθε χρόνο στις 14 του Σεπτέμβρη, ανηφορίζουν οι απόγονοι των ανθρώπου που είχαν ριζώσει σε τούτα τα μέρη, ανοίγουν την εκκλησιά του Σταυρού, γιορτάζουν. Κάθε χρόνο, στις 14 του Σεπτέμβρη, ακούγονται πάλι ψαλμωδίες στην εκκλησία, αντηχούν οι φωνές των ανθρώπων στα πλάγια της Μαδάρας. Δεν ξέρω αν γιορτάζει το ερειπωμένο χωριό, δεν ξέρω αν γιορτάζουν τα ερείπια. Είναι σίγουρος, όμως, ότι γιορτάζει η μνήμη!

Κ

72

Ετούτο το τοπίο είναι σκληρό σαν τη σιωπή. Αυθόρμητα έρχονται στο νου οι στίχοι του Ρίτσου. Το τοπίο στο Μουρί των Σφακίων.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015

73

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ

Όταν η ιστορία γίνεται παράδοση:

Η ομορφότερη κοπελιά των Σφακιών και το πηγάδι της θυσίας ένε πως δεν υπήρχε ομορφότερη γυναίκα στον Απάνω Κόσμο. Άγγελος!» Ο συνοδός μας διηγείται την ιστορία μιας νέας γυναίκας από το Μουρί που βρέθηκε μοναχή της απέναντι στο τούρκικο « ασκέρι. Την είχαμε ξανακούσει την ιστορία της. Και την είχαμε διαβάσει στον Κριτοβουλίδη, στον Βασ. Ψιλάκη, στον Pashley... Όμως εδώ, στην πηγή της ιστορίας που γίνηκε παράδοση και σώθηκε στα στόματα των ανθρώπων, τα πράγματα παίρνουν άλλες διαστάσεις. Άλλο να τη διαβάζει κανείς σε βιβλία κι άλλο να την ακούει στον τόπο της: «- Να, από κείνο κει το αρμί κατέβαιναν οι Τούρκοι. Κύκλωσαν το χωριό, ποιος να μπορέσει να φύγει;» Το όνομα της κοπέλας δεν σώθηκε. Ίσως επειδή δεν έχουν και τόση σημασία τα ονόματα, ίσως επειδή οι ιστορίες που μετασχηματίζονται σε παραδόσεις και θρύλους απηχούν συλλογικές νοοτροπίες και καθρεφτίζουν τις ψυχές των ανθρώπων. Ο Κριτοβουλίδης αναφέρει πως ήταν κόρη του πολεμιστή Χατζή Θοδωρή Μουριώτη, ο Robert Pashley σημειώνει πως ήταν παντρεμένη κι είχε και παιδί, η τοπική παράδοση λέει πως ήταν 1516 χρονών, όχι παραπάνω. Κύκλωσαν, λοιπόν, οι Τούρκοι το Μουρί, σκότωσαν όσους βρήκαν, λεηλάτησαν τα σπίτια κι ετοιμάζονταν να κατηφορίσουν προς την Ανώπολη, να κάμουν κι εκεί τα ίδια. Ο συνοδός μας δείχνει πάλι τον τόπο: «- Φαντάσου όλον τούτον τον τόπο γεμάτο κόκκινα φέσια. Λένε πως ήταν ολόκληρος στρατός. Απ’ όπου περνούσαν άφηναν πίσω τους συμφορές, έβαζαν φωτιά στις κασέλες με τα υφαντά και τα σπίτια λαμπάδιαζαν. Άκουσα να λένε πως η κοπελιά κρατούσε γεμάτο το σταμνί κι επέστρεφε στο σπίτι της. Την είδαν οι Τούρκοι και θαμπώθηκαν από την ομορφιά της...» Κανείς δεν σκέφτηκε να τη σκοτώσει. Έπεσαν απάνω της, έσπασαν τη στάμνα, πήραν την κοπέλα μαζί τους κι έφυγαν. Η τοπική παράδοση λέει πως οι Τούρκοι λογομάχησαν. Τη συνορίστηκαν. Κι ο Pashley, που είχε ακούσει την ιστορία στην Ανώπολη δέκα χρόνια μετά το συμβάν, συμφωνεί: Η κοπελιά ήταν αντικείμενο διαμάχης, λέει! Κατηφόριζαν, λοιπόν, περνούσαν λαγκαδιές και ψηλώματα· στο δρόμο παίρνει θάρρος η αιχμάλωτη· «διψώ», λέει. Ποιος μπορούσε ν’ αντισταθεί σ’ έναν άγγελο; Είχαν φτάσει πια κοντά στην Ανώπολη, πήγε ο συνοδός της να βγάλει νερό από το πηγάδι. Άλλο που δεν ήθελε η αιχμάλωτη. Με μια σβέλτη κίνηση δρασκελά το χείλος και πέφτει μέσα. Είχε προτιμήσει το θάνατο από τα χαρέμια ή από τα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Το ατίμασμα, δηλαδή.

«- Άκουσα να λένε πως οι Τούρκοι πιάστηκαν στα χέρια. Ο ένας έριχνε στον άλλον τις ευθύνες, δεν μπορούσαν να πιστέψουν πως είχαν χάσει τέτοιο κελεπούρι μέσα από τα χέρια τους». Ξεφυλλίζω το πολύτιμο βιβλίο του Robert Rashley. Ο Άγγλος περιηγητής λέει πως η κοπελιά από το Μουρί ήταν μωρομάνα. Και πως πνίγηκε μαζί με το παιδί της.

Λ

74

Όταν οι τουρκικές δυνάμεις, στο δρόμο προς την Ανώπολη, περνούσαν από το Μουρί, αιχμαλώτισαν μεταξύ άλλων και μια μητέρα με το μωρό της. Ήταν τόσο όμορφη ώστε έγινε αντικείμενο διαμάχης αυτών που διεκδικούσαν το λάφυρο. Στην Ανώπολη, λοιπόν, ενόσω οι φύλακές της καυγάδιζαν για το ποιος θα την πάρει, βγήκε με το μωρό στην αγκαλιά και έπεσε μέσα στο μεγάλο πηγάδι που ύδρευε το χωριό, γλιτώνοντας απ’ όλες τις φρίκες της σκλαβιάς με ένα ηθελημένο θάνατο. Παραδείγματα σαν κι αυτό δείχνουν τον αληθινό χαρακτήρα του μακροχρόνιου πολέμου μεταξύ χριστιανών και μωαμεθανών. Για τους άντρες ήταν η εξολόθρευση, αλλά για τις γυναίκες ήταν ακόμη χειρότερο. Αυτή η φτωχή σφακιανή μάνα, σαν τόσες άλλες χριστιανές στην Κρήτη και αλλού, έδειξε ότι ο θάνατος ήταν καλύτερος από την τύχη που την περίμενε στα χέρια των εχθρών της πίστης της. Υπενθυμίζει μάλιστα ο Rashley τους στίχους του δημοτικού τραγουδιού που είχε διαβάσει στη συλλογή του Fauriel: Κάλλια να δω το αίμα μου την γην να κοκκινίσει παρά να δω τα μάτια μου Τούρκος να τα φιλήσει... (Πρόκειται για το τραγούδι με τον τίτλο «Ελευθέρωσις της γυναικός του Λιάκου»: Τι είν’ το κακόν που γένεται ’σ του Λιάκου τη γυναίκα; Πέντ’ Αρβανίτες την κρατούν και δέκα την ξετάζουν· Λιάκαινα, δεν πανδρεύεσαι; δεν παίρνεις Τούρκον άνδρα; Κάλλια να δω το αίμα μου την γην να κοκκινίσει παρά να ιδώ τα μάτια μου Τούρκος να τα φιλήσει...) X

◗◗

ΔΥΝΑΜΗ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ

Είναι οι εργασίες που εξασφάλιζαν κάποτε την επιβίωση της αγροτικής οικογένειας. Είναι η πανάρχαια σχέση με τη γη...

Θ

α ήταν μάλλον αδύνατο σ’ έναν Κρητικό αγρότη του 1960 να φανταστεί πως θα ερχόταν καιρός που ο θερισμός θα γινόταν δρώμενο. Το αλώνισμα, επίσης. Όπως και ο κύκλος του ψωμιού. Δηλαδή, οι εργασίες και οι δραστηριότητες εκείνες που εξασφάλιζαν την επιβίωσή του. Όλο και περισσότεροι πολιτιστικοί σύλλογοι προσπαθούν να θυμίσουν μορφές της παραδοσιακής ζωής στρέφοντας το βλέμμα στο χθες. Τα έθιμα του αγροτικού βίου επιστρέφουν για λίγο, συνήθως για μια βραδιά, καλούνται οι παλιότερες γενιές να λειτουργήσουν όχι ως δρώντα πρόσωπα, αλλά ως μουσειακά εκθέματα που θα μείνουν για λίγες ώρες στη βιτρίνα. Όχι πως έχουν άδικο όλοι αυτοί που με κάποια ρομαντική διάθεση και ανάλογη νοσταλγία αναβιώνουν μορφές του παραδο-

76

Διαλέγομε κι εμείς, λοιπόν, τις πελεκημένες πέτρες από τα κτήρια της μνήμης, ας είναι κι αυτά γκρεμισμένα, και τις βάζομε προμετωπίδες στα καινούργια. Ίσως επειδή αναζητούμε ακόμη δομικά υλικά για τις καινούργιες μας ταυτότητες. Και το χτες προσφέρει πλούσιο υλικό. Προσφέρει νοσταλγία και μνήμη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΘΩΡΙΟ: Κάποτε αρκεί ένα ταρακούνημα για να ξυπνήσει κανείς...

Ας αντλήσομε παραδείγματα κι έμπνευση από τις παραδοσιακές αξίες του πολιτισμού μας

◗ Σε εποχές κρίσεων ο άνθρωπος στρέφει συνήθως το βλέμμα στο χτες. Άλλοτε προσπαθεί να αντλήσει παραδείγματα κι άλλοτε επιστρέφει ως απλός νοσταλγός στις μνήμες του.

σιακού αγροτικού βίου· απλώς μοχθούν να κρατήσουν ζωντανές τις μνήμες προσπαθώντας να αποτρέψουν αυτό που έχει ήδη συμβεί: τη βίαιη διάρρηξη της σχέσης του σημερινού ανθρώπου με τη γη του. Κρύβουν μια θλίψη όλα αυτά. Θλίψη για έναν κόσμο που χάσαμε, για μια περασμένη ζωή που, βλέποντάς την από απόσταση, την ωραιοποιούμε. Κρύβουν, όμως, και μιαν αγωνία: οι σημερινές κοινωνίες προσπαθούν να συγκολλήσουν τα σπασμένα κομμάτια του χθες, προσπαθώντας ταυτόχρονα να συγκολλήσουν τα σπασμένα κομμάτια της συλλογικής μας ταυτότητας. Όπως έκανε ο χτίστης του παλιού καιρού: έχτιζε καινούργιες οικοδομές με τα υλικά των γκρεμισμένων σπιτιών. Διαλέγομε κι εμείς, λοιπόν, τις πελεκημένες πέτρες από τα κτήρια της μνήμης, ας είναι κι αυτά γκρεμισμένα, και τις βάζομε προμετωπίδες στα καινούργια. Ίσως επειδή αναζητούμε ακόμη δομικά υλικά για τις καινούργιες μας ταυτότη-

τες. Και το χτες προσφέρει πλούσιο υλικό. Προσφέρει νοσταλγία και μνήμη. Σε εποχές κρίσεων ο άνθρωπος στρέφει συνήθως το βλέμμα στο χτες. Άλλοτε προσπαθεί να αντλήσει παραδείγματα κι άλλοτε επιστρέφει ως απλός νοσταλγός στις μνήμες του. Συνήθως ο χρόνος λειτουργεί ως καταλύτης και καθαρτήριο μαζί: ηθελημένα ή αθέλητα σβήνομε από τον μαυροπίνακα της μνήμης τα άσχημα. Ή τα ντύνομε με το πέπλο της αναπόλησης και τα κάνομε να φαίνονται λιγότερο άσχημα. Εξιδανικεύομε το παρελθόν ίσως επειδή αναζητούμε κι εμείς μια θέση σ’ έναν εξιδανικευμένο κόσμο. Αυτόν τον ιδανικό κόσμο αναζητούσαμε πάντα. Κι όταν δεν τον βρίσκομε, στρέφομε το βλέμμα στην αυγή των πραγμάτων, στην αυγή του χρόνου. Φτιάχνομε μύθους· εκεί, στην αυγή του χρόνου, υπάρχει πάντα κάποιο «χρυσό γένος», κάποια χαμένη παράδεισος.

77

Σε εποχές κρίσεων ο άνθρωπος στρέφει συνήθως το βλέμμα στο χτες. Άλλοτε προσπαθεί να αντλήσει παραδείγματα κι άλλοτε επιστρέφει ως απλός νοσταλγός στις μνήμες του.

Οι αναπαραστάσεις της περασμένης ζωής είναι ταξίδια στο χρόνο. Τα πρόσφατα γεγονότα, η κρίση, που δεν είναι μόνο οικονομική, μας προσφέρει πάλι το εισιτήριο γι’ αυτό το ταξίδι. Ποιος ξέρει; Κάποτε αρκεί ένα ταρακούνημα για να ξυπνήσει κανείς... Παράδοση δεν είναι η προσκόλληση σ’ έναν ακίνητο χρόνο· μήτε η εμμονή σε πρακτικές του παρελθόντος μήτε η άρνηση της τεχνολογίας. Αν πατήσει κανείς γερά τα πόδια στο χώμα, το άλμα που μπορεί να κάνει θα είναι μεγαλύτερο. Ίσως η περασμένη ζωή μπορεί να προσφέρει αυτό που έχει ανάγκη κι ο άνθρωπος του σήμερα: τη σχέση με τη γη και τις αξίες της. Δηλαδή τη σχέση που διέρρηξε βίαια κι απότομα. Την έμπνευση από τις παραδοσιακές αξίες της ζωής, την εμπειρία που χάσαμε. Και το μέτρο. N.

78

Παράδοση δεν είναι η προσκόλληση σ’ έναν ακίνητο χρόνο· μήτε η εμμονή σε πρακτικές του παρελθόντος μήτε η άρνηση της τεχνολογίας. Αν πατήσει κανείς γερά τα πόδια στο χώμα, το άλμα που μπορεί να κάνει θα είναι μεγαλύτερο.