ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 94

ΥΠΕΡ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKET XAΛKIAΔ AKH Κ ΑΛΟΚ ΑΙΡΙ 2020 | ΤΕYΧΟΣ 94 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Ο άνθρωπος που έκαμε... σώβρακο τη γερμανική σβάστικα! Η διατροφή των Κρητικών στον Καπετάν Μιχάλη

ΤO ΨΩΜΙ, ΤΟ ΨΩΜΙ ΜΑΣ!

Κάππαρη, η νύφη του καλοκαιριού

>

Θαλασσόζωστη Κρήτη

Περιεχόμενα 8

To YΠΕΡΧ μας

40

Θαλασσόζωστη Κρήτη

10

Κομποστοποίηση στα Σ/Μ Χαλκιαδάκης

48

Ο άνθρωπος που έκαμε... σώβρακο τη γερμανική σβάστικα!

12 Επιλέγοντας το ιδανικό κρασί για το φαγητό σας 14 ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

του Ν. Ψιλάκη

56

Φωτογραφίες & κείμενα: Νίκος Ψιλάκης

22

ΚΑΠΠΑΡΗ, η νύφη του καλοκαιριού! του Ν. Ψιλάκη

Be safer και Σ/Μ Χαλκιαδάκης

62 Tα παράπονά σου στον “Λιοπυράκη” του Ν. Ψιλάκη

24 Ψώνια με μεγαλύτερη ασφάλεια 26

66 Τα χαμόγελα της άνοιξης στους χειμώνες μας

Το ψωμί, το ψωμί μας!

Του Γ. Μανιαδάκη

του Ν. Ψιλάκη

68 Η διατροφή των Κρητικών στον Καπετάν Μιχάλη 34 Οι άνθρωποί μας 36

Του Κ.Ν.Μ. Καζαμιάκη

Υγιεινές προτάσεις

74 Οι ξεχασμένες μηχανές άντλησης νερού από τα πηγάδια

38 Βραβεύσεις προμηθευτών μας

Του Γ. Μανιαδάκη

14

40

56

68

26

62

62

74

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ A.E., BI.ΠE. Hρακλείου, Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

IS SN : 25 85-36 0 0

Σύμβουλος έκδοσης: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΘΕΜΑ

6

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

7

ΜΕ ΤΗΝ ΕYΚΑΙΡΙΑ ΤΩΝ 40 ΧΡΟΝΩΝ...

ΥΠΕΡ Μόλις είχε συμπληρωθεί η πρώτη δεκαετία μας όταν αποφασίσαμε να κάνουμε ένα ακόμη βήμα: ένα περιοδικό με την Κρήτη στο επίκεντρο. Όπως ακριβώς και στην καρδιά μας!

Είναι συναρπαστικό να ξεφυλλίζεις το άλμπουμ της μνήμης και να σταματάς σε ημερομηνίες - σταθμούς, να βλέπεις στη μεγάλη τοιχογραφία του χρόνου πρόσωπα και πράγματα, να διαβάζεις συναισθήματα, να κάνεις απολογισμούς και να βάζεις καινούργιους στόχους. Έτσι κι εμείς. Σαράντα χρόνια πέρασαν από τότε που άνοιγε τις πύλες του το πρώτο Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη. Τότε, καλοκαίρι του 1980, μια μικρή ομάδα νέων ανθρώπων έπαιρνε τη μεγάλη απόφαση να προχωρήσει σ’ ένα εγχείρημα που σήμερα μπορεί να φαίνεται εύκολο σχετικά, αλλά εκείνοι γνώριζαν ότι ο δρόμος ήταν μακρύς και δύσκολος, τουλάχιστον όσο δύσκολοι είναι οι δρόμοι που οδηγούν σε καινοτομίες. Αυτό το άλμπουμ ξεφυλλίζουμε κι εμείς σήμερα. Ξαναβλέπουμε στόχους κι επιδιώξεις, μελετάμε το χτες για να σχεδιάσουμε το αύριο. Πρώτο μέλημα της μικρής ομάδας του 1980 ήταν να χτίσει μια στέρεη σχέση με τον καταναλωτή· δεν ήταν, άλλωστε, τυχαίο που το πρώτο μας σύνθημα περιείχε τη λέξη ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗ. Το ήθος του τόπου και η δική μας παράδοση το υπαγόρευαν. Δεν ήταν τυχαίο, επίσης, που από τα πρώτα μας βήματα επιλέξαμε να πορευτούμε παράλληλα με την τοπική κοινωνία. Μια αγορά δεν μπορεί να είναι υγιής όταν καταναλώνει μονάχα. Πρέπει και να παράγει. Ο τόπος ευλογημένος, προνομιακός για προϊόντα ποιότητας, οι άνθρωποι της προσπάθειας αποφασισμένοι. Δεθήκαμε μαζί τους, ανοίξαμε καινούργιες πόρτες, καινούργια μονοπάτια. Και τα μονοπάτια έγιναν δρό-

8

μοι με τον καιρό. Κάθε τόπος, όμως, έχει τα χαρακτηριστικά του. Κάτι σαν ταυτότητα που δομείται με πρώτο και κύριο υλικό τον πολιτισμό του. Καθετί που παράγεται ή δημιουργείται σ’ έναν τόπο κουβαλά τα δομικά υλικά του, κουβαλά τον πολιτισμό και το ήθος του. Για μας που γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε στην Κρήτη ήταν στόχος κι ευθύνη. Γι’ αυτό και τούτο το περιοδικό, που σε λίγους μήνες συμπληρώνει τρεις δεκαετίες ζωής, δεν δημιουργήθηκε τυχαία, δεν φύτρωσε από το πουθενά. Ήταν ένας στόχος κι αυτός, μια μικρή προσφορά στον τοπικό μας πολιτισμό, ένα λιθαράκι που χρωστούσαμε και χρωστάμε στον τόπο μας. Το μικρό αφιέρωμα που ακολουθεί δεν είναι απολογισμός. Ούτε ιστορία. Είναι κάτι σαν ανασκάλεμα μνήμης. Μαζί και υπόσχεση.

Έχουν περάσει 29 χρόνια από τότε! Ένα ποιοτικό περιοδικό εμφανίστηκε αθόρυβα λίγο πριν τα Χριστούγεννα του 1991 στα καταστήματα μιας μεγάλης αλυσίδας σούπερ μάρκετ, της δικής μας, με τίτλο δανεισμένο από την απέραντη παρακαταθήκη της γλώσσας μας: «ΥΠΕΡ». Η ελληνική ρίζα του πασίγνωστου, και παγκόσμιου πλέον, «Σούπερ»! Ήταν μια ιδέα του κ. Μηνά Χαλκιαδάκη, που την εφάρμοσε σε συνεργασία με τον φίλο του συγγραφέα κ. Νίκο Ψιλάκη και μια ομάδα πνευματικών ανθρώπων της Κρήτης, ανάμεσα στους οποίους κατείχε τότε ξεχωριστή θέση ο αξέχαστος Κωστής Φραγκούλης. Δεν ήταν (δεν είναι ούτε και τώρα) συνηθισμένο

ΥΠΕΡ

> μια εταιρεία σούπερ μάρκετ να εκδίδει πολιτιστικά περιοδικά. Το τολμήσαμε, όμως! Όχι επειδή είχαμε εκδοτικές φιλοδοξίες, αλλά επειδή αναζητούσαμε νέους τρόπους επικοινωνίας, επειδή θέλαμε να στηρίξουμε και να προβάλουμε την τοπική μας παράδοση, την ιστορία, τη λαογραφία, τον πολιτισμό της Κρήτης.

Έχουν περάσει 29 χρόνια από τότε. Εκατοντάδες άρθρα, χιλιάδες φωτογραφίες, αμέτρητα αθησαύριστα στοιχεία της λαϊκής μας παράδοσης - στοιχεία ταυτότητας ενός σπουδαίου πολιτισμού που κατάφερε (σε πείσμα των καιρών) να διατηρήσει τις αξίες του. Σαν χρέος προς τον τόπο και τους ανθρώπους του το είδαμε. Και οι συντοπίτες μας, οι Κρητικοί, ανταποκρίθηκαν με τον καλύτερο τρόπο. Μ’ έναν ενθουσιασμό που μας ξάφνιασε. Το ΥΠΕΡ, το δικό μας ΥΠΕΡ με το Χ στην προμετωπίδα (σήμα της εταιρείας που το εκδίδει), συνέχισε να κυκλοφορεί. Στην αρχή κάθε τέσσερις μήνες, αργότερα κάθε τρεις, έτσι ώστε να αντιστοιχεί ένα τεύχος σε κάθε εποχή του χρόνου. Το περιοδικό μας τυπώνεται πλέον σε πολλές χιλιάδες αντίτυπα, μοιράζεται σε όλη την Κρήτη και... ταξιδεύει σε όλον τον κόσμο! Μηνύματα (και επιδοκιμασίες) έρχονται πλέον από παντού. Από τις πιο μακρινές περιοχές, από τις πιο απίθανες χώρες. Και είναι πολύ συγκινητικό για μας να έρχονται άνθρωποι να ζητούν και δεύτερο τεύχος, ή και τρίτο ακόμη, με λόγια σαν και τούτα: «Θέλω να το στείλω στο παιδί μου, στην Αμερική», «Για τον θείο στην Αυστραλία...». Όπως είναι φυσικό, ανταποκρινόμαστε με ευχαρίστηση. Έτσι, γιατί το δικό μας ΥΠΕΡ, το δικό σας ΥΠΕΡ, μετουσιώνεται σε συνδετικό κρίκο και αγωγό διάχυσης του πολιτισμού μας. Σήμερα, βέβαια, οι ξενιτεμένοι μας μπορούν να διαβάζουν το περιοδικό και στην ηλεκτρονική του έκδοση, αλλά, όπως λένε πολλοί, το τυπωμένο χαρτί προσφέρει μιαν άλλη αίσθηση, μιαν άλλη αναγνωστική εμπειρία. Κι εμείς δεν έχουμε λόγους

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

Τώρα πια ξεφυλλίζουμε τους τόμους με τα τεύχη και βλέπομε μιαν όμορφη Κρήτη να προβάλλει μπροστά μας πλουμισμένη με παραδόσεις, με αξίες, τη δική της ταυτότητα. Κι αναλογιζόμαστε όλη αυτή τη μακρά πορεία, όλες τις καλές στιγμές.

να διαφωνήσουμε! Την ίδια ώρα πληθαίνουν οι αποστολές σε βιβλιοθήκες. Με ιδιαίτερη συγκίνηση μαθαίνουμε ότι το ζητούν ακόμη και ξένα ιδρύματα.

Έχουν περάσει 29 χρόνια από τότε. Τώρα πια ξεφυλλίζουμε τους τόμους με τα τεύχη και βλέπομε μιαν όμορφη Κρήτη να προβάλλει μπροστά μας πλουμισμένη με παραδόσεις, με αξίες, τη δική της ταυτότητα. Κι αναλογιζόμαστε όλη αυτή τη μακρά πορεία, όλες τις καλές στιγμές. Ποιος θα ξεχάσει τις επιστολές, ακόμη και από αλλοδαπούς επισκέπτες της Κρήτης; Ποιος μπορεί να αγνοήσει την χωρίς προηγούμενο ανταπόκριση του κοινού; Σαν αντίδωρο το είδαμε τότε, το μακρινό 1991. Σχεδιασμένο κι αυτό από παλιότερα, όλοι οι στόχοι θέλουν τον χρόνο τους για να υλοποιηθούν. Αντίδωρο στους φίλους μας, που δεν είναι μόνο πελάτες. Σαν αντίδωρο το βλέπουμε πάντα. Κι ας κοστίζει! Είναι μια μικρή προσφορά σε έναν μεγάλο πολιτισμό που έχομε χρέος να τον σεβαστούμε, να τον κρατήσουμε βαθιά στις καρδιές μας.

29

χρόνια έχουν περάσει από την κυκλοφορία του α’ τεύχους

40

από το άνοιγμα του πρώτου Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης. Και συνεχίζουμε!

9

Περιβάλλον

ΚΟΜΠΟΣΤΟΠΟΙΗΣΗ

>

Κυκλική οικονομία στην πράξη – Το «απόβλητο» μετατρέπεται σε πρώτη ύλη Μια πρωτοποριακή συνεργασία των Σ/Μ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ με το ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Συνέντευξη με τον καθηγητή κ. Θρασύβουλο Μανιό Αντιπρύτανης Οικονομικών, Προγραμματισμού και Ανάπτυξης Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο

— Ποιος είναι με απλά λόγια ο ορισμός της διαδικασίας της κομποστοποίησης; Κομποστοποίηση είναι μια φυσική διαδικασία βιολογικής αποδόμησης και σταθεροποίησης των οργανικών υπολειμμάτων, τα οποία μετατρέπονται σε ένα οργανικό (οργανοχουμικό) υλικό, ελεύθερο από παθογόνους μικροοργανισμούς και οσμές που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βελτιωτικό εδάφους. Το υλικό αυτό ονομάζεται διεθνώς κόμποστ.

— Ποια υλικά είναι καταλληλότερα για την παραγωγή κόμποστ καλής ποιότητας; Όλα τα οργανικά υπολείμματα, όπως π.χ. τα υπολείμματα τροφίμων, καλλιεργειών, κτηνοτροφικών μονάδων (κοπριές), αγροτοβιομηχανικών μονάδων (π.χ. στέμφυλα), αλλά και η ιλύς των εγκαταστάσεων επεξεργασίας λυμάτων (η γνωστή λυματολάσπη), είναι κατάλληλα για κομποστοποίηση. Όμως, η ποιότητα του παραγόμενου κόμποστ εξαρτάται κυρίως από την ποιότητα των πρώτων υλών και φυσικά από την επιτυχία της διαδικασίας.

Στη φωτ. από αριστερά: Σαμπαθιανάκης, Δασκαλάκη, Μπιτζιλέος, Μανιός, Τζαγκαράκης.

Σε ό,τι αφορά την ποιότητα, είναι προφανές ότι υλικά που έχουν υποστεί τη μικρότερη δυνατή επιβάρυνση σε ρύπους (κυρίως ανόργανους όπως τα βαριά μέταλλα) από ανθρωπογενείς δραστηριότητες θα δώσουν και το καλύτερο κόμποστ. Σε ό,τι αφορά τη διαδικασία αυτή απαιτείται εμπειρία, επιστημονική γνώση, κατάλληλος εξοπλισμός και, φυσικά, υπομονή.

— Τι εννοούμε με τον όρο διαλογή στην πηγή; Αφορά ιδιώτες ή/και εταιρείες; Η «Διαλογή στην Πηγή» είναι ο διαχωρισμός διακριτών κατηγοριών αποβλήτων στο σημείο παραγωγής με σκοπό την ξεχωριστή συλλογή και αξιοποίησή τους, περιλαμβανομένης και της ανακύκλωσης ή της επαναχρησιμοποίησης. Σημείο παραγωγής μπορεί να είναι οι οικίες, τα καταστήματα, εμπορικά κέντρα, βιομηχανικές μονάδες κ.α. Αποτελεί δε ως διαδικασία τη βάση για κάθε ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης, ανεξάρτητα από ποιες διεργασίες επεξεργασίας περιλαμβάνονται.

— Κυκλική οικονομία. Τι σημαίνει και ποιες κατευθύνσεις πρέπει να ακολουθήσουμε για την καλύτερη προώθηση και αξιοποίησή της; Έως τώρα η οικονομία λειτουργούσε κυρίως σύμφωνα µε το μοντέλο «παίρνω-φτιάχνω-απορρίπτω», ένα γραµµικό μοντέλο στο οποίο κάθε προϊόν αναπόφευκτα φτάνει στο «τέλος της ωφέλιμης ζωής» του. Άρα, το να συνεχίζουμε να καταναλώνουμε συνεπάγεται ότι θα συνεχίζουμε και να απορρίπτουμε, κάτι που προφανώς δεν μπορεί να συνεχιστεί για πάντα, καθώς κάποια στιγμή οι διαθέσιμοι πόροι θα εξαντληθούν. Η µετάβαση σε µια κυκλική οικονοµία προϋποθέτει αλλαγή της εστίασης στην επαναχρησιμοποίηση, επισκευή, ανανέωση και ανακύκλωση υφιστάμενων υλικών και προϊόντων. Ό,τι προηγουμένως θεωρούνταν «απόβλητο», µπορεί και πρέπει να μετατραπεί σε πρώτη ύλη.

Η µετάβαση σε µια κυκλική οικονοµία προϋποθέτει αλλαγή της εστίασης στην επαναχρησιμοποίηση, επισκευή, ανανέωση και ανακύκλωση υφιστάμενων υλικών και προϊόντων. Ό,τι προηγουμένως θεωρούνταν «απόβλητο», µπορεί και πρέπει να μετατραπεί σε πρώτες ύλη.

Τίποτα δεν πάει χαμένο! Τα super market Χαλκιαδάκης στο πρόγραμμα LIFE F4F Τη Δευτέρα, 6 Ιουλίου 2020, πραγματοποιήθηκε η έναρξη της δράσης κομποστοποίησης των φυτικών υπολειμμάτων από τα μανάβικα επιλεγμένων καταστημάτων των super market Χαλκιαδάκης με σκοπό την παραγωγή κόμποστ. Οι κομποστοποιητές τοποθετήθηκαν στο κατάστημα Max Χαλκιαδάκης στην Αλικαρνασσό, ενώ ψυγειοθάλαμοι για προσωρινή αποθήκευση και συλλογή των φυτικών υπολειμμάτων έχουν τοποθετηθεί στα καταστήματα Χαλκιαδάκης στη Λ. Κνωσού και στην πλαΑυτό συνεπάγεται αλλαγή των διαδικασιών παραγωγής ώστε από τη μια ό,τι παράγουν να μπορεί να ανακυκλωθεί και από την άλλη όποια πρώτη ύλη χρειάζονται να μπορεί να προέλθει από ανακύκλωση.

— Ποια είναι τα οφέλη της κυκλικής οικονομίας σε περιβάλλον και οικονομία; Η κυκλική οικονομία δεν είναι μια διαδικασία που αυτόματα θα οδηγήσει σε μικρότερα κόστη παραγωγής και άρα σε μικρότερες τιμές προϊόντων ή σε αύξηση των θέσεων εργασίας σε σχέση με το γραμμικό μοντέλο της οικονομίας. Η κυκλική οικονομία βασίζεται στην εγκατάσταση ειδικών οικονομικών μέτρων που καθιστούν το γραμμικό μοντέλο, με τεχνητούς τρόπους, πιο ακριβό εμπεριέχοντας το κόστος της προστασίας του περιβάλλοντος. Για παράδειγμα, η κομποστοποίηση ως διαδικασία είναι πιο ακριβή από την ταφή. Όμως, τα περιβαλλοντικά προβλήματα που προκαλεί η ταφή είναι πολύ μεγαλύτερα. Έτσι, εισάγουμε φορολογία στην ταφή (π.χ. το λεγόμενο τέλος ταφής) ώστε να κάνουμε την κομποστοποίηση πιο οικονομική και άρα πιο ελκυστική σε όλους (εταιρείες, δήμους, πολίτες κ.ο.κ). Στη συνέχεια το παραγόμενο κόμποστ μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη γεωργία ως εδαφοβελτιωτικό, αναπληρώνοντας την οργανική ουσία που χάνεται, καθώς γίνεται συγκομιδή και τα προϊόντα απομακρύνονται από το χωράφι όπου παράχθηκαν, αντί να πέφτουν και να ενσωματώνονται στο έδαφος, όπως είναι η φυσική διαδικασία.

— Ποιος είναι ο στόχος των προγραμμάτων που τρέχουν τώρα σε συνεργασία με τα super markets Χαλκιαδάκης; Να αποδειχθεί ότι, μέσα από την αξιοποίηση των φυτικών υπολειμμάτων των μανάβικων, μπορεί να προκύψουν προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας, όπως κόμποστ και ζωοτροφή.

> Με τον τρόπο αυτό η εταιρεία ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ φροντίζει τίποτα να μην πάει χαμένο, αξιοποιώντας όλα τα υπολείμματα που παράγει, στο πλαίσιο της κυκλικής οικονομίας, με την υποστήριξη και καθοδήγηση του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου. Αποδεικνύεται ότι, μέσα από τη συνεργασία ενός εκπαιδευτικού ιδρύματος και μιας επιχείρησης, μπορούν να προκύψουν αξιόλογα αποτελέσματα.

τεία Σινάνη, με σκοπό την αξιοποίηση αυτών για παραγωγή ζωοτροφών. Σε ένα ακόμα πρόγραμμα κυκλικής οικονομίας, το LIFE F4F – Τροφή από Τρόφιμα, που αποσκοπεί στην μετατροπή των τροφικών υπολειμμάτων σε ζωοτροφές, συμμετέχουν από φέτος τα super market Χαλκιαδάκης. Πρόκειται για ένα πρωτοποριακό, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, πιλοτικό πρόγραμμα που υλοποιείται στο Ηράκλειο από τον Ενιαίο Σύνδεσμο Διαχείρισης Απορριμμάτων Κρήτης (Ε.Σ.Δ.Α.Κ.), με τη συνεργασία του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου (Τμήμα Τεχνολόγων Γεωπόνων), του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου (Τμήμα Γεωγραφίας), του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών (Τμήμα Επιστήμης Ζωικής Παραγωγής και Υδατοκαλλιεργειών), και του Ελεύθερου Πανεπιστημίου Βερολίνου (Freie Universität Berlin – Κτηνιατρική Σχολή).

> Στόχος του προγράμματος είναι η ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης διεργασίας παραγωγής ζωοτροφών από τα υπολείμματα τροφίμων σούπερ μάρκετ και χώρων μαζικής εστίασης που εφαρμόζουν σύστημα διαλογής στην πηγή.

Μια καινοτομία αποκλειστικά για τους πελάτες των Super Market Χαλκιαδάκης Το εργαστήριο Πληροφοριακών Συστημάτων του Ινστιτούτου Πληροφορικής του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (Ι.Τ.Ε.) ανέπτυξε το πρωτότυπο σύστημα συστάσεων κρασιού “Le Sommelier”, με σκοπό να βοηθήσει τους χρήστες στην επιλογή αυτών που συνδυάζονται αρμονικά με το φαγητό τους, αλλά και να πάρουν επιπλέον πληροφορίες για κάθε διαθέσιμο κρασί. Οι πελάτες μπορούν να βρουν την εφαρμογή στην ειδική οθόνη αφής (touch screen) στην κάβα του Χαλκιαδάκης MAX στη Νέα Αλικαρνασσό (Μαυσώλου & Ηροδότου), ενώ σύντομα θα είναι διαθέσιμη και μέσα από το site της εταιρείας www.xalkiadakis.gr. «Το Εργαστήριο Πληροφοριακών Συστημάτων δραστηριοποιείται κυρίως στους τομείς της αναπαράστασης γνώσης και της αυτοματοποιημένης συλλογιστικής, των συστημάτων βάσεων δεδομένων, των δικτυοκεντρικών πληροφοριακών συστημάτων, και της εννοιολογικής

μοντελοποίησης. Συνολικά, το Εργαστήριο Πληροφοριακών Συστημάτων στοχεύει να παράγει τεχνολογίες υποδομής για την ανάπτυξη μιας κοινωνίας της πληροφορίας και μιας οικονομίας της γνώσης. Η συνεργασία με την εταιρία Χαλκιαδάκης ΑΕ παρέχει την ευκαιρία να εφαρμοστούν στην πράξη αποτελέσματα ερευνητικής δουλειάς στο χώρο της Τεχνητής Νοημοσύνης.» δήλωσε o καθηγητής Δημήτρης Πλεξουσάκης, Επικεφαλής

του Εργαστηρίου Πληροφοριακών Συστημάτων και Διευθυντής του Ινστιτούτου Πληροφορικής, ΙΤΕ. «Η Χαλκιαδάκης Α.Ε. στηρίζει διαχρονικά μια σειρά από ερευνητικές δραστηριότητες που στοχεύουν στην προώθηση της καινοτομίας και της επιχειρηματικής πρακτικής στην Κρήτη. Η συνεργασία με το ΙΤΕ μας δίνει τη δυνατότητα να προσφέρουμε κάτι καινοτόμο και πρωτοποριακό στους πελάτες μας, ενώ ταυτόχρονα, είμαστε δίπλα στα οινοποιεία του τόπου μας, προσφέροντας στους πελάτες μας μια μεγάλη ποικιλία από τοπικούς οίνους και αναγνωρισμένα κρασιά,» ανέφερε σε δηλώσεις της η κ. Χριστίνα Χαλκιαδάκη. Πληροφορίες: Facebook: lesommeliergr / Instagram:lesommelier.gr Twitter: lesommeliergr / Website: www.lesommelier.gr Υπεύθυνη δράσης: Τσαμπανάκη Νικολέτα tsaban@ics.forth.gr - 2810 391633

>

Ένα μεγάλο ευχαριστώ στον κ. Μηνά Χαλκιαδάκη Μια φανέλα με τις υπογραφές των ποδοσφαιριστών του Ο.Φ.Η. ήταν το δώρο της Π.Α.Ε. ΟΦΗ προς τον κ. Μηνά Χαλκιαδάκη για τη σημαντική στήριξη που παρείχε για μια ακόμα αγωνιστική σεζόν στην ομάδα και ενόψει της συνέχισης μιας απόλυτα επιτυχημένης συνεργασίας, η οποία θα ανακοινωθεί το αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα. Ο εμπορικός διευθυντής της ΠΑΕ ΟΦΗ 1925 κ. Λεωνίδας Παπαβασιλάκης, μαζί με τον υπεύθυνο marketing κ. Νώντα Καργάκη, βρέθηκαν στις εγκαταστάσεις μας και παρέδωσαν τη φανέλα στον κ. Μηνά Χαλκιαδάκη και στον εμπορικό διευθυντή της εταιρείας κ. Δημήτρη Βατσιθιανό. Ευχαριστούμε θερμά την ΠΑΕ ΟΦΗ για το όμορφο δώρο και ευχόμαστε από καρδιάς πάντα επιτυχίες!

Η Χαλκιαδάκης Α.Ε. στηρίζει διαχρονικά τις ομάδες του τόπου μας, προωθώντας την ευγενή άμιλλα και έναν πιο υγιεινό τρόπο ζωής για όλους.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

13

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

> Κάποιον Αύγουστο περασμένο είδα τούτο το ξωκλήσι στα ορεινά του Μεραμπέλλου, πλάι στον πιο πολυσύχναστο δρόμο του νησιού, κι άρχισα να πλάθω μικρές ιστορίες, όλες βγαλμένες από τη θύμηση.

14

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

Το λευκό του Δεκαπενταύγουστου Αυγουστιάτικο τοπίο στην Κρήτη. Σκληρό και τραχύ, πέτρα πάνω στην πέτρα, φρύγανα που κλείσανε τον ετήσιο κύκλο τους κι ετοιμάζονται να διαγράψουν καινούργιους, ανασταίνοντας συνεχώς τη ζωή. Και κάπου εκεί, στη λιόχαρη πλαγιά του εσπερινού, ένα ξωκλήσι. Κι ένα μονοπάτι σκαμμένο στον βράχο. Όπου κι αν πας, σε βουνό, σε ακρογιάλι, ακόμη και σε μικρονήσια ριζωμένα στο πέλαο, θα βρεις κάποιον άγιο να σε κοιτάζει στα μάτια. Σ' αυτά τα φτωχά μονόχωρα ξωκλήσια έβρισκαν απόσκιο οι οδοιπόροι του παλιού καιρού, εκεί περνούσαν τις νύχτες τους όσοι ξεχνιούνταν ή ξέπεφταν στις ερημιές. Εκεί κι οι περιηγητές, τότε που ο τουρισμός δεν ήταν μόνο ξεφάντωμα. Κάθε τόπος έχει και τον άγιο του. Τον Νικόλα και τον Φωκά, τον Γεώργιο και τον Ιωάννη, τη Φωτεινή, την Πελαγία, την Κυριακή, την Παρασκευή του. Και παντού την Κοιμωμένη Μεγάλη Μητέρα του καλοκαιριού. Έργα ταπεινά, πέτρα και χώμα, χτισμένα χωρίς έπαρση, δεμένα με τα τοπία σαν να πλάστηκαν μαζί. Καθένα κουβαλά την ιστορία του. Κι είναι πρόθυμο να την αφηγηθεί με χρονολογίες - σπαράγματα στις εικόνες, με ξεφτισμένες τοιχογραφίες κι ενθυμίσεις που χάραξαν αιώνες πριν οι προσκυνητές. Κάποιον Αύγουστο περασμένο είδα τούτο το ξωκλήσι στα ορεινά του Μεραμπέλλου, πλάι στον πιο πολυσύχναστο δρόμο του νησιού, κι άρχισα να πλάθω μικρές ιστορίες, όλες βγαλμένες από τη θύμηση. Κι άρχισα να βλέπω με τα μάτια της ψυχής τις γυναίκες με τις μαύρες μαντήλες που κάθε αυγουστιάτικο λιόγερμα έβαζαν λίγο λαδάκι στο μπουκάλι κι ένα κουτάκι με σπίρτα στην τσέπη της ποδιάς, και ξεκινούσαν για τα ξωκλήσια. Συνήθεια παλιά ν' ανάβουν καντήλια τις παραμονές των μεγάλων γιορτών. Και η Κοίμηση της Μεγάλης Μητέρας είναι απ' αυτές που σημάδεψαν και σημαδεύουν τα καλοκαίρια μας. Τοπίο ελληνικό, αυγουστιάτικο. Με το κίτρινο στον απόλυτο κορεσμό του, με το καφετί του φρυγμένου θάμνου σ' όλη την καρτερική ταπεινότητά του, με το γκρίζο της πέτρας σ' όλη την πολυρρήμονα σιωπή του. Και παντού το λευκό του ασβέστη, το λευκό που λες κι έγινε για να χαράξει τα δρομολόγια των ανθρώπων στα μονοπάτια που διαλέγουν οι άγγελοι. Τοπίο αυγουστιάτικο. Ένα ξωκλήσι στο Μεραμπέλλο...

15

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Του περβολάρη τα χέρια Κήποι του καλοκαιριού, να τους ζηλεύεις! Μικρές είναι ακόμα οι ντοματιές, δεν έχουν καρπίσει, μα τα χέρια του παλιού καλού περβολάρη φρόντισαν να σκάψουν και ν' αφρατέψουν το χώμα, έτσι για να απλώνουν ρίζες τα φυτά, να βυζάξουν τη μάνα γης, να θεριέψουν. Να, λοιπόν, τι θα πει μαστοριά. Μια μικρή πυραμίδα για την κάθε μικρούλα ντοματιά, φτιαγμένη με καλάμια κι αγάπη. Και, προπάντων, με σέβας! Γενιές και γενιές δοξολόγησαν ετούτη τη γης και τη χάιδεψαν, ανακάλυψαν στόμα με στόμα τη γεωμετρία του χώρου κι έμαθαν να φτιάχνουν τούτες τις μικρές παράλληλες ευθείες σε πεζούλια σκαμμένα με χέρια και νύχια. Μα πιο πολύ θαρρώ έμαθαν και δίδαξαν τη γεωμετρία της αγάπης! Άραγε, μπορεί να υπάρξει αγάπη χωρίς σεβασμό; Στον άνθρωπο, στη φύση, στη γη που μας τρέφει;

16

Γενιές και γενιές δοξολόγησαν ετούτη τη γης και τη χάιδεψαν, ανακάλυψαν στόμα με στόμα τη γεωμετρία του χώρου κι έμαθαν να φτιάχνουν τούτες τις μικρές παράλληλες ευθείες σε πεζούλια σκαμμένα με χέρια και νύχια. Μα πιο πολύ θαρρώ έμαθαν και δίδαξαν τη γεωμετρία της αγάπης!

>

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

Η μαστοριά! Πάνε δεκαετίες από τότε... Κάθε χωριό είχε τους ράφτες και τους τσαγκάρηδές του, τους μυλωνάδες και τους χαλκιάδες, τους πετράδες, τους γανωματήδες, τους σωμαράδες, τους κουδουνάδες, τους καλαθοπλέκτες του. Κι αναφερόμαστε μόνο στα επαγγέλματα που ασκούνταν με τα χέρια, που χρειάζονταν δεξιότητα και μαεστρία, όχι στα υπόλοιπα, που κι αυτά ήταν συνηθισμένα· κιρατζήδες, καφετζήδες, πανιεράδες (μικροέμποροι), που κι αυτοί δεν απολείπανε. Ήταν τότε που οι πόλεις μας συντηρούνταν από τη βιοτεχνία και το εμπόριο, μια και η βιομηχανική επανάσταση άργησε πολύ, ίσως και να μην έφτασε ποτέ στον τόπο μας, στη μορφή τουλάχιστον που την εννοούν τα βιβλία. Περνούσα πέρσι από το ραφείο του Μιχάλη, σπουδαίου μάστορα της βελόνας, κι είδα την παλιά μηχανή, κι είδα το κουστούμι κρεμασμένο στο ρολόι του ηλεκτρικού, κι είδα την πόρτα κλειστή. Ο κυρ Μιχάλης απέξω, σε μια μεγάλη γιορτή μνήμης, απ' αυτές που συγκροτούνε ταυτότητες. Έστω κι έτσι, η συγκίνηση του φωτογράφου δεν έλειψε. Όπως και του ίδιου του ράφτη. Που σε κοιτάζει, βλέπει το σουλούπι σου, κι η πείρα του υπαγορεύει τι ρούχο χρειάζεσαι. Ξέρω, δεν μπορεί κανείς να μπει εμπόδιο στην εξέλιξη, ούτε ν' αναζητήσει πισωγυρίσματα. Τα ρούχα μας θα συνεχίσουν να φτιάχνονται στις φάμπρικες της Άπω Ανατολής, τα εργαλεία μας στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Σκέφτομαι μόνο ότι κερδίσαμε πολλά στο πέρασμα του χρόνου, μα και χάσαμε πολλά, και πρώτ' απ' όλα τη δύναμη του ανθρώπινου χεριού να δαμάζει το μέταλλο, να σκαλίζει την πέτρα, να καλικώνει, να ντύνει. Τη μαστοριά χάσαμε, τη μαστοριά!

17

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Πώς να ταιριάξει η αγάπη με τη διχόνοια; Ποιαν απ' όλες τις λαϊκές ονομασίες να διαλέξω; Περιμποκλάδι, μπερμπινοκλάδι ή μήπως το πασίγνωστο χωνάκι; (χωνάκια - ακούγεται συχνότερα στον πληθυντικό). Ίσως αγάπη, γιατί ακούγεται κι έτσι. Με τις ονομασίες των φυτών δεν βρίσκεις άκρη. Αλλιώς τα λένε στη μια περιοχή, αλλιώς στην άλλη.

Αγάπη, λοιπόν. Καλοκαιρινή κι αναρριχώμενη. Ένα χαμόγελο στα κίτρινα καλοκαίρια μας. Ας το λένε ζιζάνιο οι επαΐοντες, δεν πειράζει. Εμείς γνωρίζομε απλώς ότι μια αγάπη δεν μπορεί να γίνει ζιζάνιο. Θαύμα να βλέπεις τα μικρά πλουμίδια της φύσης, θαύμα ν' ακούς και το παλιό κρητικό τραγούδι:

Σε ποταμόν ανάσερνα κι ήμουνε διψασμένος κι εξέτρεχα τον ποταμό να βρω την ώρια βρύση. Βρίσκω τη βρύση κι έστεκε κι ήτονε κι αβρυασμένη, αβρυά 'χε κι αβρυοκάλαμα κι ώριο περιμποκλάδι. Σκύφτω και τση 'βγανα τ' αβρυά να πιω νερό δροσάτο κι άγγελος μου 'συρε φωνή 'που τσ' ουρανούς απάνω: «Αν είσαι Οβριός, μαγάρισε, κι αν είσαι Τούρκος, πιε το, μ' αν είσαι Χρισιανόπουλο, βλέπου μη μαγαρίσεις. Φραγκόπουλα περάσανε κι έπλυναν τα σπαθιά των, που 'κοψαν Τούρκω κεφαλές και γιανιτσαραγάδω, κόβγουν και μιας εμίρισσας που 'τονε γαστρωμένη... Μιαν ιστορία διηγείται το τραγούδι. Για κάποιους Φράγκους που κόψανε τις κεφαλές των γενίτσαρων, μαζί και μιας εμίρισσας, και μετά πλύνανε τα σπαθιά τους στη βρύση. Αυτήν την «ώρια βρύση» που η περικοκλάδα (αυτό είναι το κοινό όνομά της - κομβόβουλος το επιστημονικό) έρχεται να την κοσμήσει και, παράλληλα, να πλουμίσει τον στίχο. Εικόνα όχι και τόσο ασυνήθιστη για όσους περπάτησαν καλοκαίρι στη φύση. Κοιτάζω το «ζιζάνιο» μέσα από τον φακό, το ανασηκώνω λιγάκι από τον φράκτη και μου 'ρχεται στο μυαλό η παλιά μαντινάδα: Ήρθες ψιλολεπτόφρυδο λιγνό μπερμπινοκλάδι κι ήστραψε η έρμη μου καρδιά απού ’χενε σκοτάδι. Περικοκλάδα η κοπελιά με το λεπτό φρύδι (ψιλολεπτόφρυδο - τι ωραία σύνθετη λέξη!), περικοκλάδα λιγνή και όμορφη. Κι ο Καζαντζάκης για γυναίκα θα μιλήσει στο πρω-

18

τόλειό του Όφις και Κρίνο. Σε κυττάζω. Και μου φαίνεται, μου φαίνεται, ω Ακόρεστη και ω Γυναίκα, πως αν σκορπίσω την αγάπη μου απάνω στην γη, θα γονιμοποιηθή το στείρο χώμα και θα συλλάβει και θα γεννοβολήσει ρόδα κόκκινα και παπαρούνες και περιπλοκάδες και κισσούς. Αργότερα, στις Τερτσίνες, το πολύανθο φυτό θα διαφεντέψει στον στίχο: Στ’ ολάνθιστο της γης περιπλοκάδι πιάστης, ψυχή, και κελαηδάς αηδόνα και πνίγει σε θελιά η Παράδεισο όλη. Και στον Γκρέκο του, η περικοκλάδα θα στολίσει την αυλή του τούρκικου τεκέ, κάπου εδώ, στην Κρήτη: Πήραμε το δρόμο του γυρισμού· κάψα πολλή, σκόνη πολλή, κι ο αβάς κουράστηκε· σταθήκαμε σ’ ένα μικρό μοναστηράκι όπου ζούσαν και χόρευαν κάθε Παρασκευή δερβισάδες· πράσινη ήταν η δοξαρωτή πόρτα μ’ ένα ανοιχτό προύντζινο χέρι στο ανώφλι - το άγιο σημάδι του Μουχαμέτη. Μπήκαμε στην αυλή· στρωμένη με άσπρα χοντρά χοχλάδια, πεντακάθαρη· τριγύρα γλάστρες και περιπλοκάδες και στη μέση πελώρια δάφνη καρπισμένη. Κοιτάζω στους φράκτες και στους κήπους, τα χωνάκια στη σειρά, ύμνοι στο φως, γλυκασμοί στη ζωή, αναγάλλια στα μάτια που ξέρουν να βλέπουν την ομορφιά του κόσμου ακόμη και σ' ένα ταπεινό «ζιζάνιο των αγρών και των κήπων». Δεκάδες είναι τα συγγενικά φυτά που πλουτίζουν τη γης, από τη μιαν άκρη της ώς την άλλη. Κι εμείς εδώ, σ' ένα νησί ανάμεσα σε τρεις ηπείρους, διαλέξαμε την πιο όμορφη λαϊκή ονομασία: Αγάπη. Σύμβολο της αγάπης; Ίσως. Αλλά κι εύκολο να καταλάβεις γιατί. Είναι το φυτό που σφιχταγκαλιάζει! Κι ας λένε μερικοί (το είδα γραμμένο και σε βιβλία) πως οι χωρικοί μας το ξεριζώνουν γιατί φέρνει διχόνοια στα ζευγάρια. Μα πώς να το πιστέψεις; Πώς να ταιριάξει με τη διχόνοια η αγάπη;

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

Αγάπη, λοιπόν. Καλοκαιρινή κι αναρριχώμενη. Ένα χαμόγελο στα κίτρινα καλοκαίρια μας. Ας το λένε ζιζάνιο οι επαΐοντες, δεν πειράζει. Εμείς γνωρίζομε απλώς ότι μια αγάπη δεν μπορεί να γίνει ζιζάνιο.

>

19

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

> Υπόκλιση στο φως Μου αρέσουν τ' απογεύματα του καλοκαιριού, τότε που μεγαλώνουν οι σκιές και χρυσίζουν οι τόποι. Ο κύκλος της ζωής στην προαιώνια ροή του, οι γραμμές στην αφαιρετική τους ασάφεια, τα χρώματα στον πιο γλυκό κορεσμό τους. Ελιές στη Γόρτυνα. Οι παλιές χοντρολιές της Κρήτης, αυτές με τους μεγάλους καρπούς που άλλοτε σταφιδιάζουν πάνω στα δέντρα και άλλοτε γίνονται ξηράλατες. Τα κλαδιά τραβάνε τ' αψήλου, οι κορμοί μετρούν την ηλικία τους σε κύκλους ετήσιους, ο ήλιος του Ιουλίου συνεχίζει το παιχνίδι του. Πώς να τολμήσεις ν' αντισταθείς χωρίς μια μικρούλα υπόκλιση στο φως; Λένε πως η φωτογραφία διασώζει τη ματιά του φωτογράφου. Δεν ξέρω αν έχουν δίκιο, ξέρω μόνο πως διασώζει το συναίσθημα και το ξάφνιασμα, τον θαυμασμό στο μέγα θαύμα της πλάσης.

20

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

21

>

Be Safer & Χαλκιαδάκης Α.Ε.

Εξασφαλίζοντας ένα ασφαλές περιβάλλον στην εποχή της πανδημίας

— Ποια η συνεργασία της Be Safer με την Χαλκιαδάκης Α.Ε.; Τα τελευταία πέντε χρόνια, η Be Safer, όντας μόνιμος συνεργάτης της Χαλκιαδάκης Α.Ε., στηρίζει το έργο της διασφάλισης ποιοτικών και ασφαλών προϊόντων και την αναβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών προς τους πελάτες. Σε στενή συνεργασία με το τμήμα Ποιότητας της Χαλκιαδάκης Α.Ε. έχουμε αναπτύξει ένα ολοκληρωμένο σύνολο αυστηρών διαδικασιών που περιλαμβάνουν: την αξιολόγηση των προμηθευτών σε ετήσια βάση μέσα

μόσιας Υγείας αλλά και την ενίσχυση του αισθήματος της ασφάλειας.

— Τι μέτρα ελήφθησαν για την αντιμετώπιση της πανδημίας; Με την εμφάνιση της πανδημίας του SARS-CoV2 (Covid-19) πήραμε άμεσα μέτρα διαχείρισης και προφύλαξης τόσο του προσωπικού όσο και των πελατών. Άμεσα συστάθηκε ομάδα εργασίας αποτελούμενη από άτομα της Χαλκιαδάκης Α.Ε., της Be Safer και των συνεργατών ιατρών, με σκοπό την αποτύπωση της κατάστασης και την εκπόνηση ενός οδηγού λειτουργίας με όλες τις οδηγίες και τα μέτρα που έπρεπε να εφαρμοστούν εν μέσω της κρίσης Covid-19. Το προσωπικό των καταστημάτων εκπαιδεύτηκε με εκτεταμένες επιτόπιες επιμορφώσεις και ακολούθησε τις οδηγίες που του δόθηκαν. Στις κεντρικές εγκαταστάσεις εφαρμόστηκαν άμεσα μέτρα περιορισμού και οι επισκέψεις μειώθηκαν στο ελάχιστο δυνατό, δόθηκαν γραπτές οδηγίες σε όλους και ετοιμάστηκαν πρωτόκολλα αντίδρασης σε πιθανά σενάρια εμφάνισης κρούσματος. Επίσης, τοποθετήθηκαν σημάνσεις με τις

από ένα πολύ απαιτητικό και αντικειμενικό σύστημα αξιολόγησης που αναθεωρείται κάθε χρόνο, τον έλεγχο και την αξιολόγηση της εφαρμογής του συστήματος HACCP τόσο στις κεντρικές αποθήκες όσο και στα καταστήματα, την παρακολούθηση και ανανέωση όλων των κανονιστικών και ρυθμιστικών απαιτήσεων που απορρέουν από την ευρωπαϊκή και εθνική νομοθεσία, καθώς επίσης και τη συνεχή εκπαίδευση του προσωπικού.

— Τι άλλαξε με την πανδημία του SARS-CoV2 (Covid-19); Η πανδημία άλλαξε την καθημερινότητά μας και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούμε και συναλλασσόμαστε. Άλλαξαν οι προτεραιότητες, καθώς μπήκε η υγεία μπροστά και όλα τα άλλα σε δεύτερο πλάνο. Σε αυτές τις νέες συνθήκες η Χαλκιαδάκης Α.Ε. έδειξε γρήγορα αντανακλαστικά και πήρε αυστηρά μέτρα προστασίας πριν ακόμα επιβληθούν από τους κρατικούς φορείς. Τα μέτρα έχουν εφαρμοστεί στα καταστήματα και στις κεντρικές αποθήκες με αυστηρότητα, με γνώμονα τη διασφάλιση της Δη-

οδηγίες σε όλα τα τμήματα προς διευκόλυνση των εργαζομένων αλλά και των επισκεπτών. Στα καταστήματα δόθηκε πολύ μεγάλη έμφαση στην τοποθέτηση επαρκών σημάνσεων με σκοπό να δίδονται σαφείς οδηγίες τόσο στο προσωπικό όσο και στους πελάτες. Επίσης, τοποθετήθηκε καινοτόμο ηλεκτρονικό σύστημα καταμέτρησης των πελατών στις εισόδους των καταστημάτων προκειμένου να παρακολουθείται ο μέγιστος επιτρεπτός αριθμός τους εντός του καταστήματος. Τοποθετήθηκαν απολυμαντικά στις εισόδους και δόθηκαν σε όλους τους εργαζόμενους μέσα ατομικής προστασίας. Αναθεωρήθηκαν τα πλάνα καθαρισμού και απολύμανσης των καταστημάτων με τη συνεργασία της Ecolab και τοποθετήθηκαν ατμοκαθαριστές στα καταστήματα προκειμένου να ενισχυθεί η απολύμανση. Επίσης, έχει αυξηθεί το προσωπικό καθαριότητας που πλέον δίνει έμφαση στον συνεχή καθαρισμό και απολύμανση των πιο «επικίνδυνων» σημείων, όπως είναι οι

Συνέντευξη με τον κ. Ιωάννη Τσιριγωτάκη Ειδικός σε θέματα ΔημόσιαςΥγείας (ΜΡΗ) Ιδρυτής και Διευθύνων Σύμβουλος της Be Safer P.C.

λαβές των καροτσιών και των καλαθιών, τα ταμεία, τα κουμπιά των ανελκυστήρων και οι κοινόχρηστες τουαλέτες. Σε τακτά χρονικά διαστήματα πραγματοποιείται απολύμανση των καταστημάτων με τη μέθοδο της εκνέφωσης από πιστοποιημένο εξωτερικό συνεργάτη.

— Επιτηρείται η σωστή εφαρμογή των μέτρων που έχουν ληφθεί; Οι διευθυντές των καταστημάτων έχουν επιφορτιστεί με την ευθύνη του καθημερινού ελέγχου ώστε τα μέτρα να εφαρμόζονται αποτελεσματικά. Το Τμήμα Ποιότητας, σε συνεργασία με το τμήμα εσωτερικού ελέγχου της Χαλκιαδάκης Α.Ε., διενεργεί συνεχείς ελέγχους στα καταστήματα προκειμένου να αξιολογεί την επαρκή εφαρμογή των προληπτικών μέτρων. Γίνεται αυστηρή αξιολόγηση και εφαρμόζονται άμεσα διορθωτικά μέτρα οποτεδήποτε προκύψει ανάγκη.

> Επιπρόσθετα, με τη συμβολή της Be Safer, αυξάνεται η αξιοπιστία και η αντικειμενικότητα των επιθεωρήσεων συμμόρφωσης, αφού πραγματοποιούνται απροειδοποίητες επιθεωρήσεις τόσο στα καταστήματα όσο και στα κεντρικά της εταιρείας σε τακτική βάση από ανεξάρτητους επιθεωρητές.

> Με βάση τα ευρήματα που προκύπτουν γίνονται συστάσεις και στοχευμένες εκπαιδεύσεις στο προσωπικό.

> Επιπλέον, λόγω των πολλών αλλαγών στη νομοθεσία, παρακολουθούνται στενά όλες οι τροποποιήσεις που εκδίδονται και γίνονται οι απαραίτητες προσαρμογές τόσο στον οδηγό λειτουργίας των καταστημάτων όσο και στις οδηγίες που έχουν δοθεί στο προσωπικό.

Ποια είναι τα ειδικότερα μέτρα που πρέπει να τηρούμε μπαίνοντας σε ένα κατάστημα λιανικής για να ψωνίσουμε; Είναι σημαντικό οι πελάτες να εφαρμόζουν τα απαιτούμενα μέτρα διότι συμβάλλουν τα μέγιστα στην πρόληψη. Οι βασικότερες υποχρεώσεις που έχουν οι πελάτες είναι: 

Να ακολουθούν τις οδηγίες που είναι αναρτημένες στο κατάστημα και τις οδηγίες που δίδονται από το προσωπικό του καταστήματος.  Να φοράνε τα απαιτούμενα μέσα ατομικής προστασίας. Η χρήση της μη ιατρικής μάσκας προσώπου είναι υποχρεωτική για όλους τους πελάτες εκτός από παιδιά κάτω των τριών ετών.  Τήρηση των αποστάσεων τόσο από άλλους πελάτες όσο και από το προσωπικό. Η τήρηση των 2 μέτρων είναι σημαντική και θα πρέπει να γίνεται σεβαστή από όλους για την αποφυγή συνωστισμού. Επίσης, δεν επιτρέπεται να σχηματίζεται ουρά άνω των 5 ατόμων στα ταμεία ή στους χώρους εξυπηρέτησης. Οι πελάτες θα πρέπει να τηρούν τη σειρά προτεραιότητας που τους αποδίδεται σε διάφορα σημεία του καταστήματος (π.χ. αλλαντικά-τυριά, κρεοπωλείο) για να διευκολύνουν τη διαδικασία.  Οι πελάτες συνιστάται, να κάνουν τις αγορές τους μόνοι, χωρίς τη συνοδεία των παιδιών, εφόσον αυτό είναι εφικτό, να μην αγγίζουν άσκοπα προϊόντα εντός του καταστήματος και να φοράνε γάντια μιας χρήσεως για τον χειρισμό ασυσκεύαστων τροφίμων όπως είναι τα φρούτα και τα λαχανικά. Επίσης, θα πρέπει να αποφεύγουν να αφήνουν προσωπικά τους αντικείμενα (λίστα με ψώνια, χαρτομάντιλα κτλ) μέσα στα καρότσια και στα καλάθια αγορών.

Πόσο ασφαλής μπορεί να νιώθει ο καταναλωτής που βρίσκεται μέσα σε ένα κατάστημα Χαλκιαδάκης; Ο καταναλωτής, εφόσον εφαρμόζει τις οδηγίες που του δίδονται πριν την είσοδό του στο κατάστημα, πρέπει να αισθάνεται ασφαλής, γιατί η Χαλκιαδάκης Α.Ε. έχει εφαρμόσει πλήρως τις νομοθετικές απαιτήσεις που περιλαμβάνονται στα ΦΕΚ και τις εγκυκλίους που έχουν εκδώσει οι κρατικοί φορείς. Επιπλέον, παρακολουθεί τις εξελίξεις και εφαρμόζει άμεσα όλα τα νέα προληπτικά μέτρα που προκύπτουν και ανακοινώνονται από τους επιστημονικούς φορείς. Το προσωπικό της Χαλκιαδάκης Α.Ε. έχει εκπαιδευτεί και εφαρμόζει το πρωτόκολλο λειτουργίας με συνέπεια, χωρίς να χάνει τη χαρά και τη διάθεση να εξυπηρετεί όλους τους πελάτες με τον καλύτερο τρόπο.

> Εμείς, ως συνεργάτες της Χαλκιαδάκης Α.Ε., δηλώνουμε με βεβαιότητα

ότι είμαστε κοντά στις εξελίξεις, παρακολουθούμε όλες τις αλλαγές που προκύπτουν, κάνουμε εβδομαδιαίες συναντήσεις ανασκόπησης των δεδομένων και αξιολογούμε το επίπεδο συμμόρφωσης των καταστημάτων και, με τη συμβολή της διοίκησης και του προσωπικού της Χαλκιαδάκης Α.Ε., εξασφαλίζεται ένα ασφαλέστερο περιβάλλον για τις αγορές των καταναλωτών.

> TUV Hellas & Χαλκιαδάκης Α.Ε.

Ψώνια με μεγαλύτερη ασφάλεια! Συνέντευξη με την κ. Uxue Azpiroz Vice President Food Διευθύντρια Γραφείου Κρήτης TÜV HELLAS (TÜV NORD)

— Ποιο είναι το αντικείμενο της συνεργασίας της TÜV HELLAS (TÜV NORD) και της ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ ΑΕ σχετικά με την αντιμετώπιση της νέας πανδημίας; Η πανδημία του κορονοϊού έφερε ριζικές αλλαγές στον τρόπο που ζούμε και λειτουργούμε ως επιχειρήσεις, δημιουργώντας νέες προκλήσεις και νέα δεδομένα. Έτσι, η νέα συνεργασία με τον

μεγαλύτερο Φορέα Επιθεώρησης και Πιστοποίησης προέκυψε λόγω της ανάγκης επιβεβαίωσης και επαλήθευσης, από ανεξάρτητο φορέα ελέγχου, της ετοιμότητας των Super Markets Χαλκιαδάκης απέναντι στην πρωτόγνωρη κατάσταση που έφερε η νέα πανδημία στην ελληνική πραγματικότητα.

— Τι ακριβώς είναι το «Safe Shopping»; Το «Safe Shopping» είναι μια καινοτόμα υπηρεσία που αποτελεί από κοινού πρωτοβουλία της TÜV HELLAS (TÜV NORD) και των Super Markets Χαλκιαδάκης. Σκοπός του συγκεκριμένου ελέγχου τον οποίο πραγματοποιεί ο φορέας πιστοποίησης είναι να επιβεβαιώσει τις διαδικασίες αντιμετώπισης του COVID-19 που εφαρμόζονται στο σύνολο των καταστημάτων από τους εργαζομένους για τη συμμόρφωση με τις νέες απαιτήσεις της νομοθεσίας. Επίσης, στα πλαίσια της υπηρεσίας αυτής ελέγχονται και τα επιπλέον μέτρα που έχει θεσπίσει η εταιρεία Χαλκιαδάκης Α.Ε. για την προστασία των εργαζομένων, των συνεργατών, αλλά και των πελατών της απέναντι στην πανδημία.

— Ποια είναι τα βασικά σημεία ελέγχου κατά τη διαδικασία επιβεβαίωσης τήρησης των μέτρων; Η νέα υπηρεσία περιλαμβάνει μια σειρά από σημεία ελέγχου που ξεκινούν από την είσοδο του πελάτη στο κατάστημα και φτάνουν

μέχρι την αποφυγή συνωστισμού στα ταμεία. Συγκεκριμένα, στα πλαίσια της υπηρεσίας “Safe Shopping”, o έλεγχος στην είσοδο αφορά τις πληροφορίες που παρέχονται στους καταναλωτές, τον τρόπο ελέγχου προσέλευσης, καθώς και τη διάθεση προστατευτικών μέσων όπως αντισηπτικά και γάντια. Επιπλέον, ελέγχεται η τήρηση των κανόνων από το προσωπικό, η τήρηση των αποστάσεων, τα ηχητικά ενημερωτικά μηνύματα, η ελεγχόμενη χρήση του ανελκυστήρα, η συχνότητα καθαρισμού του καταστήματος, αλλά και η αποφυγή συνωστισμού στα ταμεία. Με άλλα λόγια, ο φορέας πιστοποίησης δίνει το «καλώς έχειν» σε όλα αυτά που έχει σχεδιάσει η εταιρεία ώστε να διαφυλάξει την υγεία και την ασφάλεια των εργαζομένων και των καταναλωτών.

— Πώς γίνεται η διαδικασία ελέγχου; Σε αντίθεση με όσα γνωρίζαμε μέχρι σήμερα σε αντίστοιχες πε-

ριπτώσεις, στην περίπτωση του “Safe Shopping” o έλεγχος γίνεται από τους επιθεωρητές της TÜV HELLAS (TÜV NORD), με μια πρωτότυπη για τα δεδομένα της λιανικής αγοράς μέθοδο: ΑΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΤΑ. Η διαδικασία “Mystery shopping” αποτελεί τώρα και χρόνια μια αποτελεσματική πρακτική ελέγχου στις ξενοδοχειακές υπηρεσίες. Ο σκοπός είναι να ελεγχθεί η εφαρμογή των διαδικασιών που έχουν καθοριστεί για τα καταστήματα και να αποδεικνύεται η συμμόρφωση ανά πάσα στιγμή. Οι επιθεωρητές θα αποκαλύψουν την ιδιότητά τους μετά την ολοκλήρωση του ελέγχου στο σύνολο των σημείων του καταστήματος.

>

— Τι προσφέρει το Safe Shopping στον καταναλωτή; Το «Safe Shopping» και η επιτυχημένη αξιολόγηση της εταιρείας από τον φορέα πιστοποίησης θα δώσει στο κοινό ένα αίσθημα ασφάλειας ως προς τον τρόπο που τα Super markets Χαλκιαδάκης και οι εργαζόμενοι αντιμετωπίζουν την πρόκληση της πανδημίας που απειλεί την υγεία του συνόλου των καταναλωτών και της κοινωνίας. Έτσι, θα επιβεβαιωθούν και από έναν τρίτο ανεξάρτητο φορέα τα αυξημένα επίπεδα πρόνοιας για τους καταναλωτές αλλά και για τους συνεργάτες και εργαζόμενους της εταιρείας.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

25

ΔΙΑΤΡΟΦΗ

Το ψωμί, το ψωμί μας! Βασικός ο ρόλος του στο κρητικό τραπέζι

>

Του Νίκου Ψιλάκη

Άρτος ζωής Στημόνι της ζωής, αλλά και ορόσημο του πολιτισμού, δώρημα θείον αλλά και απόλυτο σύμβολο της επάρκειας διατροφικών αγαθών, ακόμη και σύμβολο πλούτου. Είναι το ψωμί... Το ψωμί μας! Ποτέ δεν είναι πλήρες ένα τραπέζι όταν λείπει το ψωμί. Σίτινο, κρίθινο, μιγαδερό, φρεσκοψημένο, παξιμάδι, άζυμο, ανεβατό, φτάζυμο... Ατέλειωτος ο κατάλογος, αναρίθμητες οι κατηγορίες των άρτων που γίνανε στηρίγματα ζωής για τους ανθρώπους από την απώτερη αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ατέλειωτες, όμως, και οι εθιμικές χρήσεις σε όλα τα στάδια των ανθρώπινου βίου, από τη γέννηση μέχρι την τελευτή, κι ακόμη πιο πέρα, στις τελετές μνήμης των ανθρώπων που διάβηκαν το τελευταίο σκαλοπάτι του βίου τους. Άρτος ο επιούσιος, άρτος ο ιερός... Σώμα του Χριστού στη Θεία Κοινωνία, πρόσφορο, άρτος ευχαριστιακός, αντίδωρο.

Το ψωμί των Μινωιτών Στην προϊστορική γραφή της Κρήτης έχομε ξεχωριστά σύμβολα για τους δημητριακούς καρπούς, όπως έχομε και για το αλεύρι. Αρκεί να θυμηθούμε το αγγείο των θεριστών που βρέθηκε στην Αγία Τριάδα της Μεσαράς για να νιώσομε τη χαρά της γιορτής. Οι θεριστές επιστρέφουν από τα χωράφια με τα σύνεργα της δουλειάς και τα στάχυα τραγουδώντας. Ποτέ δεν θα μάθομε τι τραγουδούσαν, ποτέ δεν θα μάθομε τον σκοπό και τους στίχους του τραγουδιού. Την τελετή, όμως, την πληρότητα των συναισθημάτων τη βλέπομε. Στον ίδιο αρχαιολογικό χώρο, στην περίφημη ιστορημένη σαρκοφάγο, βλέπομε τη θυσία ενός ταύρου, μια επίσημη τελετουργία, με τον αυλητή και τις ιέρειες. Μια απ' αυτές κρατά ένα καλάθι γεμάτο με στρογγυλά αφιερώματα. Πολλοί από τους μελετητές του προϊστορικού μας πολιτισμού λένε πως είναι ψωμιά...

26

«Σίτον έδοντες» Μια φράση - κλειδί που απαντάται σε κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας έρχεται από τα βάθη των αιώνων να οριοθετήσει τον πολιτισμένο κόσμο από τον άγριο: «Σίτον έδοντες». Αυτοί του τρέφονται με δημητριακά είναι μόνιμα εγκατεστημένοι στον χώρο (όχι νομάδες), γνωρίζουν να καλλιεργούνε τη γης, όπως γνωρίζουν και να φτιάχνουν ψωμί! Ο μεγάλος παππούς της ελληνικής αγροτιάς, ο Ησίοδος, περιγράφει το πολεμοχαρές «χάλκινο γένος» και για να δώσει άμεσα την εικόνα του πολιτισμού τους, συμπληρώνει: «ουδέ τι σίτον ήσθιον». Δεν έτρωγαν ψωμί! Ένας σπουδαίος σχολιαστής του Ομήρου, ο Ευστάθιος, θα γίνει ακόμη πιο σαφής, αντιδιαστέλλοντας τους «σίτον έδοντας» προς αυτούς που τρέφονταν με ακρίδες και ψάρια! Κι ο Οδυσσέας, που χρησιμοποίησε το ίδιο μέτρο για να μαθαίνει τι λογής άνθρωποι κατοικούσαν στις άγνωστες χώρες όπου τον έριχνε κάθε φορά η οργή του Ποσειδώνα, έστελνε τους συντρόφους του να ερευνήσουν αν οι κάτοικοι γνώριζαν το στάρι και το ψωμί! Είπα να πέψω απ' τους συντρόφους μου να παν μπροστά να μάθουν / σαν ποιοι θνητοί ψωμί που γεύονται στα μέρη τούτα ζούνε (Ι 89-90, μετάφρ. Καζαντζάκη - Κακριδή). Βλέπομε εδώ το άλλο μεγάλο όριο ανάμεσα στους θνητούς (ανθρώπους) και τους αθανάτους (θεούς). Το ψωμί είναι η βασική τροφή των ανθρώπων της εποχής του Ομήρου. Η αμβροσία είναι των θεών.

Ξεφούρνισμα σε χωριάτικο φούρνο.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

Στην Κρήτη το καθημερινό ψωμί ήταν σχεδόν πάντα κρίθινο ή μιγαδερό (ανάμικτο αλεύρι σταριού, κριθαριού ή ακόμη και βρώμης). Τα εδάφη του νησιού ευνοούσαν περισσότερο την καλλιέργεια του κριθαριού, που οι άνθρωποι της προνεωτερικής εποχής το θεωρούσαν θείο δώρο.

27

ΔΙΑΤΡΟΦΗ

Εθιμικά και λατρευτικά ψωμιά της Κρήτης Τα λατρευτικά και τα τελετουργικά ψωμιά της Κρήτης αποτελούν σπουδαίο κεφάλαιο για τη λαογραφία και την παράδοση του νησιού· παράλληλα με τις ψυχικές ανάγκες, εκφράζουν αξίες, στάσεις ζωής, καθώς και αισθητικές αντιλήψεις που επικράτησαν κάτω από ορισμένες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες και καθιερώθηκαν στο πέρασμα των αιώνων. Είναι η κοινή συμβολική γλώσσα που κατανοούν όλα τα μέλη της κοινότητας. Ψωμιά της γέννησης και της βάπτισης, ψωμιά που ζυμώνονται για τα πρώτα βήματα των παιδιών, ψωμιά του αρραβώνα, του γάμου... Καθένα απ’ αυτά έχει τη δική του τυπολογία και κοσμείται με ιδιαίτερα σύμβολα.

Ζύμωμα σε παλιά ξύλινη σκάφη.

Το καθημερινό ψωμί Στην Κρήτη το καθημερινό ψωμί ήταν σχεδόν πάντα κρίθινο ή μιγαδερό (ανάμικτο αλεύρι σταριού, κριθαριού ή ακόμη και βρώμης). Τα εδάφη του νησιού ευνοούσαν περισσότερο την καλλιέργεια του κριθαριού, που οι άνθρωποι της προνεωτερικής εποχής το θεωρούσαν θείο δώρο («το κρίθινο ψωμί είναι η πρώτη πλάση του Θεού» λέγανε). Μόνο τα λατρευτικά και τα τελετουργικά ψωμιά ζυμώνονταν με σίτινο αλεύρι και, μάλιστα, ψιλοκοσκινισμένο, σε αντίθεση με εκείνα που συνόδευαν το καθημερινό φαγητό, που σπάνια το κοσκίνιζαν. Στις πόλεις λειτουργούσαν πάντα επαγγελματικοί φούρνοι και είναι ιδιαίτερα σημαντικές οι πληροφορίες που διασώζουν οι βενετικές πηγές για τη λειτουργία τους, καθώς και για τα είδη του ψωμιού που παρασκεύαζαν. Στα χωριά, όμως, το ζύμωμα και το φούρνισμα του ψωμιού ήταν γυναικεία υπόθεση. Η πολυάσχολη αγρότισσα ήταν, εκτός των άλλων, επιφορτισμένη και μ’ αυτή τη φροντίδα. Γι’ αυτό και το ψωμί τρωγόταν σπάνια φρέσκο. Σχεδόν πάντα φουρνιζόταν για δεύτερη φορά και γινόταν παξιμάδι. Κάτω απ’ αυτές τις κοινωνικές συνθήκες και τις οικονομικές αναγκαιότητες δημιουργήθηκε η μεγάλη παράδοση του κρητικού παξιμαδιού, που σήμερα η φήμη του έχει ξεπεράσει τα όρια της χώρας και διατίθεται ακόμη και σε ξένες αγορές.

Είπα να πέψω απ' τους συντρόφους μου να παν μπροστά να μάθουν σαν ποιοι θνητοί ψωμί που γεύονται στα μέρη τούτα ζούνε 28

>

ΥΠΕΡ

Έτοιμο για τον φούρνο.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

Πώς να φτιάξομε το δικό μας προζύμι (παρασκευή, διατήρηση, ανάπιασμα) Για να φτιάξομε φυσικό προζύμι χρειαζόμαστε περίπου ½ κιλό αλεύρι και ½ λίτρο εμφιαλωμένο νερό. Αρχικά ανακατεύομε 1 κούπα αλεύρι με 150 ml νερό σε ένα δοχείο και φτιάχνομε πηχτό χυλό. Σκεπάζομε και τον αφήνομε για 4-5 μέρες να φουσκώσει, να κάνει φουσκάλες και να ξινίσει. Ο χώρος που έχομε τοποθετήσει το δοχείο πρέπει να έχει μια μέτρια θερμοκρασία, 20-22ο C. Καθημερινά «ταΐζομε» το προζύμι, δηλ. προσθέτομε μισή κούπα αλεύρι και μισή κούπα νερό και ανακατεύομε. Όταν έχει φουσκώσει καλά και έχει πολλές φουσκάλες και ξινή μυρωδιά, είναι έτοιμο. Χρησιμοποιούμε όσο προζύμι χρειαζόμαστε και το υπόλοιπο το «ταΐζομε» ξανά με ½ κούπα αλεύρι και ½ κούπα νερό, το τοποθετούμε σε ένα βάζο, το ραντίζομε με λίγο ελαιόλαδο, κλείνομε το βάζο και το διατηρούμε στο ψυγείο για να το χρησιμοποιήσομε όταν ζυμώσομε ξανά, οπότε θα το αναπιάσομε πάλι και θα κρατήσομε ένα κομμάτι για την επόμενη φορά. Έτσι, διατηρούμε προζύμι στο ψυγείο για όσο καιρό θέλομε. Για να ζυμώσομε ψωμί με προζύμι, πρέπει να αναπιάσομε το προζύμι, δηλ. να το ξυπνήσομε, να το ενεργοποιήσομε. Το βγάζομε, λοιπόν, από το ψυγείο, το αφήνομε 2-3 ώρες να έρθει σε θερμοκρασία δωματίου, προσθέτομε μισή κούπα χλιαρό νερό και 1 κούπα αλεύρι και ανακατεύομε καλά να διαλυθεί το προζύμι και να γίνει πηχτός χυλός. Σκεπάζομε και αφήνομε 10-

Το προζύμι στο προζυμερό της γιαγιάς.

12 ώρες να φουσκώσει. (Γι’ αυτό αναπιάνομε το προζύμι αποβραδίς και ζυμώνομε το επόμενο πρωί). Κρατάμε έναν βώλο και τον φυλάμε πάλι σε κλειστό βάζο στο ψυγείο με λίγο ελαιόλαδο στην επιφάνεια. Προζύμι μπορούμε να κρατήσουμε και από το ψωμί που ζυμώνομε. .

... Και πώς να φτιάξομε το δικό μας ψωμί. Ψωμί σταρένιο ολικής άλεσης με προζύμι 2 κιλά σταρένιο αλεύρι ολικής άλεσης 100 γραμ. προζύμι* 1 κουταλιά αλάτι 2 κουταλιές μέλι ή ζάχαρη 1200 ml χλιαρό νερό (περίπου)* 2 κουταλιές ελαιόλαδο Αποβραδίς αναπιάνομε το προζύμι όπως περιγράφεται παραπάνω. Την επομένη σε μια μεγάλη λεκάνη βάζομε το αλεύρι ανακατεμένο με το αλάτι και τη ζάχαρη ή το μέλι. Σχηματίζομε λακκούβα στο κέντρο και ρίχνομε το αναπιασμένο προζύμι. Ανακατεύομε λίγο και αρχίζομε να προσθέτομε το νερό ζυμώνοντας συνεχώς μέχρι να ενσωματωθεί το αλεύρι. Μεταφέρομε τη ζύμη σε ελαφρά αλευρωμένη επιφάνεια, λαδώνομε τα δάκτυλά μας με το ελαιόλαδο και ζυμώνομε καλά μέχρι να γίνει η ζύμη λεία και ελαστική και να μην κολλά στα χέρια. (Στην αρχή 29

ΔΙΑΤΡΟΦΗ

Άρτος ο επιούσιος, άρτος ο ιερός... Σώμα του Χριστού στη Θεία Κοινωνία, πρόσφορο, άρτος ευχαριστιακός, αντίδωρο.

κολλά, αλλά με καλό ζύμωμα για 6-8 λεπτά γίνεται ελαστική και δεν κολλά). Τη σκεπάζομε και την αφήνομε να ανεβεί, 2-3 ώρες, ανάλογα με τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Πατάμε τη ζύμη να ξεφουσκώσει και πλάθομε 3-4 φρατζόλες. Τις τοποθετούμε σε λαδωμένα ταψιά ή λαμαρίνες, σκεπάζομε, και αφήνομε να ωριμάσουν, 1-2 ώρες. (Μπορούμε να αφήσομε τα ψωμιά στο ψυγείο όλη τη νύχτα). Λαδώνομε την επιφάνεια (αν θέλομε), ραντίζομε με νερό, τρυπάμε λίγο με ένα ξυλάκι και ψήνομε σε προθερμασμένο φούρνο (200ο C) για 50 λεπτά περίπου. Για να βεβαιωθούμε ότι είναι ψημένα, βγάζομε ένα, το χτυπάμε απαλά στην κάτω πλευρά και αν κάνει κούφιο ήχο, είναι έτοιμα. Τα βγάζομε από τα ταψιά και τα αφήνομε να κρυώσουν πάνω σε σχάρα. * Αντί προζύμι, μπορούμε να χρησιμοποιήσομε μαγιά, φρέσκια ή ξερή. * Μπορούμε να χρησιμοποιήσομε νερό στο οποίο έχομε βράσει 56 δαφνόφυλλα ή 2-3 ξυλάκια κανέλα. Το ρίχνομε αφού γίνει χλιαρό. Εναλλακτικά, μπορούμε να αρωματίσομε με λίγο κόλιαντρο σκόνη ή ρίγανη. Χ

30

Ψωμί με αλεύρι ολικής αλέσεως.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

31

Εν μέσω πανδημίας, στηρίζουμε περισσότερο αυτούς που μας έχουν ανάγκη Κατά τη διάρκεια της καραντίνας, αλλά και στην περίοδο που ακολούθησε μετά τα περιοριστικά μέτρα που επιβλήθηκαν λόγω του κορωνοϊού, οι ανάγκες των συνανθρώπων μας ήταν ακόμη μεγαλύτερες. Η εταιρεία μας, με έντονη συνείδηση του κοινωνικού της ρόλου, ανταποκρίθηκε άμεσα, προσφέροντας βοήθεια και αλληλεγγύη σε όσους μας χρειάζονταν.

>

Συγκεκριμένα, χορηγήσαμε τρόφιμα μακράς διαρκείας, είδη πρώτης ανάγκης, είδη προσωπικής υγιεινής και ηλεκτρονικό εξοπλισμό για να βοηθήσουμε άμεσα όλους όσοι χρειάζονταν στήριξη αυτή την εξαιρετικά δύσκολη περίοδο. Αναλυτικότερα, την περίοδο του lockdown, προσφέραμε τη στήριξη μας στον Ερυθρό Σταυρό Περιφερειακού Τμήματος Μοιρών, στην Πυροσβεστική Υπηρεσία, στο Σύλλογο Φίλων Νοσοκομείου Ιεράπετρας, στο πρόγραμμα ‘’Βοήθεια στο σπίτι’’ Πόρου και Φορτέτσας, στη ΔΗ.Κ.Ε.Η. (Δημοτική Κοινωφελής Επιχείρηση Ηρακλείου), στους Φίλους Παιδόπολης Νεάπολης, στο Κατάστημα Κράτησης Νεάπολης, στο Σωματείο Εργαζομένων ΕΚΑΒ, στην Ιερά Αρχιεπισκοπή Κρήτης, στην Ένωση Αλληλεγγύης Εργαζομένων Βενιζελείου και στην Ομάδα Γυναικών Μοιρών. Για τους μικρούς μας φίλους, προσφέραμε πάνες σε κοινωνικά παντοπωλεία σε όλη την Κρήτη, στο Παιδικό Χωριό SOS και το Χαμόγελο του Παιδιού, ώστε να καλύψουν τις άμεσες ανάγκες τους. Παράλληλα, συνεχίσαμε τη στήριξη μας σε δομές αλληλεγγύης του τόπου μας, στέλνοντας τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης, συμβάλλοντας στην κάλυψη των αυξημένων αναγκών τους. Ανάμεσα σε άλλες δομές, στηρίξαμε τα Κοινωνικά Παντοπωλεία Μαλεβιζίου, Ρεθύμνου, Ιδρυμάτων Καλοκαιρινού, Δ. Φαιστού, Δ. Πλατανιά, Δ. Χερσονήσου, τον Σύλλογο Πολυτέκνων Ηρακλείου, το Χαμόγελο του παιδιού, το Παιδικό Χωριό SOS Κρήτης, την Ομοσπονδία Γυναικών Ελλάδας, τον Σύλλογο Γυναικών Ν. Χανίων, τα Σωματεία Κατασκευών και Εργαζομένων Εστιατορίων & Μαγειρείων Ν. Χανίων. Οι ανάγκες των δομών είναι εξαιρετικά αυξημένες αυτή την περίοδο. Από πλευράς μας, βρισκόμαστε πάντα δίπλα σε όλους όσοι μας χρειάζονται, προσφέροντάς τους τη στήριξή μας και έμπρακτα την αγάπη μας! Επίσης, συνεχίζουμε να προσφέρουμε στις εκπαιδευτικές δομές του τόπου μας. Συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια των Πανελληνίων Εξετάσεων προσφέραμε μικρά μπουκαλάκια νερού

Χαλκιαδάκης στους μαθητές του 11ου ΓΕΛ Ηρακλείου και του 55ου Βαθμολογικού Κέντρου Ηρακλείου, το οποίο λειτούργησε ως ειδικό εξεταστικό κέντρο για παιδιά με αναπηρίες και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Επιπλέον, προσφέραμε έναν προτζέκτορα στο Δημοτικό Σχολείο Γαλιάς για να βοηθήσουμε στον εκσυγχρονισμό των τεχνολογικών τους μέσων.Όλες οι ενέργειες και οι δράσεις μας έχουν έναν κοινό στόχο, τα ζεστά χαμόγελα των παιδιών μας!

>Και φυσικά, συνεχίσαμε και φέτος την ουσιαστική οικονομική στήριξή μας σε όλους τους πελάτες μας που είναι πολύτεκνοι, τρίτεκνοι και ΑΜΕΑ. Η εταιρεία μας προχώρησε και φέτος σε ανανέωση του προγράμματος παροχής επιπλέον έκπτωσης 3% στο σύνολο των αγορών των καρτούχων που είναι πολύτεκνοι, τρίτεκνοι και ΑμΕΑ, μέσω της xtra card Χαλκιαδάκης. Συνολικά, επιστρέψαμε μέσω της έκπτωσης που απολαμβάνουν οι παραπάνω δικαιούχοι για το 2019 περισσότερα από 300.000€, με απευθείας έκπτωση στο λογαριασμό τους. Είναι η δική μας ξεχωριστή στήριξη στις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν.

Αισθανόμαστε μεγάλη ικανοποίηση για τα χαμόγελα που χαρίσαμε στους συνανθρώπους μας!

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

33

Οι άνθρωποί μας Ευχές που γίνονται πραγματικότητα!

40 χρόνια Χαλκιαδάκης – 40 χρόνια μεγαλώνουμε μαζί με τους ανθρώπους μας, στη μεγαλύτερη οικογένεια της Κρήτης Είμαστε περήφανοι για τους εργαζομένους μας, μαζί τους μεγαλώνουμε και εμείς. 30 χρόνια μαζί μας η συνάδελφος από το κατάστημα του Γαζίου Μαρία Πατελλάρου και γιορτάσαμε μαζί της με συγκίνηση και πολλές αναμνήσεις Χαρακτηριστικό απόσπασμα από ανάρτησή της στα social media:

30 χρόνια ΣΟYΠΕΡ ΜAΡΚΕΤ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ!!!!!

>

Απίστευτο μου φαίνεται, σαν χθες... Μόλις τελείωσα το Λύκειο έπιασα αμέσως εργασία. Για προσωρινά, γιατί το όνειρό μου ήταν να γίνω διάσημη ηθοποιός!!! Τελικά δεν έγινα ποτέ!!! Δεν μετανιώνω όμως για την «προσωρινή» δουλειά που βρήκα. Ίσα ίσα, κάνω το σταυρό μου γι’ αυτό. Έζησα (και ζω ακόμα) τρομερές εμπειρίες και περιπέτειες. Έζησα σεισμούς, πυρκαγιές, ληστείες, κλοπές πελατών, ανοίγματα μαγαζιών, εγκαίνια, εκδηλώσεις, εκδρομές, beach party, απογραφές, κορονοϊούς!!! Εκεί μέσα μεγάλωσα, αρραβωνιάστηκα, παντρεύτηκα, έκανα παιδιά... Χώρισα!!! Γνώρισα εκατομμύρια πελάτες χαρούμενους, παράξενους, γελαστούς, σκυθρωΤον περασμένο Δεκέμβριο, μέσα από τα καταστήματά μας στηρίξαμε όλοι μαζί τη δράση με τα Χάρτινα Αστεράκια Ευχής του Make a Wish, με στόχο την υλοποίηση ευχών των παιδιών που έχουν σοβαρές ασθένειες. Τώρα, με τα χρήματα αυτά και με τη στήριξη της εταιρείας μας, το Make a wish κατάφερε να εκπληρώσει την ευχή του μικρού Γιώργου να γίνει καντινιέρης! Ο σεφ Βασίλης Καλλίδης βρέθηκε με την καντίνα του στο λιμάνι του Τσούτσουρου για τον μικρό Γιώργο, ο οποίος ευχήθηκε να έχει κοντά του τους αγαπημένους του φίλους, να φάνε hot dog και πολλά ποπ κορν! Στην προετοιμασία βοήθησε και ο Δημήτρης Ουγγαρέζος μαζί με τους εθελοντές του Οργανισμού.

Δίνουμε όλοι μαζί τη δύναμη στην Ευχή των παιδιών με σοβαρές ασθένειες!

ΠΡΩΤΟ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ ΠΑΤΕΛΕΣ 2-8-1990

ΚΑΘΑΡΑ ΔΕYΤΕΡΑ

30 ΧΡΟΝΙΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ

πούς. Πελάτες που ερχόντουσαν πιτσιρίκια τους έβλεπα να μεγαλώνουν, να κάνουν παιδιά. Συνεργάστηκα με πολλούς καλούς συναδέλφους και άλλαξα 5 καταστήματα. Ξεκίνησα από Πατέλλες που ήταν το πέμπτο μαγαζί στη σειρά που μόλις είχε ανοίξει. Στη συνέχεια πήγα Αντιστάσεως, μετά Γιόφυρο, μετά Θέρισο και την τελευταία 20ετια είμαι στο Γάζι!!! Ευχαριστώ όλους εσάς που συνεργαστήκαμε, γελάσαμε και κλάψαμε μαζί!!! Η Ζωή τελικά είναι ωραία όταν ο Άνθρωπος έχει την υγεία του αλλά και τη Δουλειά του!!! Και μάλιστα μια τέτοια Δουλειά με τις καλύτερες συνθήκες εργασίας, μουσική, air-condition, σταθερό ωράριο, επικοινωνία μεταξύ μας, με διάλειμμα, καλή Διεύθυνση, με τα δώρα μας, τις άδειες μας, με ένα αξιόλογο μισθό που είναι Πάντα στην ώρα του και Τέλος με τον καλυτερότερο Εργοδότη του Κόσμου!!! Τον Κύριο Μηνά Χαλκιαδάκη!!! Δεν έχω λόγια γι’ αυτόν τον Άνθρωπο. Είναι ο Πατέρας μου!!! Και αδελφή μου η Χριστίνα Χαλκιαδάκη!!! Μου έχουν σταθεί σε όλες τις δύσκολες στιγμές πιο καλά και από τους δικούς μου. Τους αγαπώ, θα έκανα τα πάντα γι’ αυτούς. Θα τους είμαι για πάντα ευγνώμων!!! ΧIΛΙΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ!!!!!!

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

35

Ποιότητα ζωής και υγιεινές προτάσεις κάθε μέρα στο

ΜΑΧ

Dry Aging

Νέες προτάσεις για προϊόντα υγιεινά, υψηλής διατροφικής αξίας, ποιοτικά, αλλά και οικονομικά. Στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης, στα καταστήματα που έχουν κάνει την ποιότητα ζωής καθημερινότητα για όλους μας, μπορείτε να επιλέξετε μέσα από μια μεγάλη ποικιλία γκουρμέ και ξεχωριστών γεύσεων και να απογειώσετε τη μαγειρική σας φαντασία, στην δική σας κουζίνα. Και, βέβαια, πάντα με την ασφάλεια και την εμπιστοσύνη του ονόματος Χαλκιαδάκης.

>Εδώ μπορείτε να βρείτε ένα πλήθος υγιεινών επιλογών που θα σας βοηθήσουν να δημιουργήσετε τα δικά σας πεντανόστιμα γεύματα στο σπίτι, με τη μέγιστη ασφάλεια. Για παράδειγμα, θα μπορέσετε:

Ιχθυοπωλεία



απώλειας υγρασίας σε ελεγχόμενο περιβάλλον επί 45 ημέρες κατά μέσο όρο. Να πάρετε φρεσκοκομμένο κιμά από τις ειδικές μηχανές κοπής κιμά κοτόπουλου που έχουν τοποθετηθεί στα περισσότερα καταστήματα Χαλκιαδάκης στην Κρήτη.

Ποτέ άλλοτε δεν συνδυάστηκαν με τόσο αρμονικό τρόπο η ποιότητα ζωής με την άνεση και την ευκολία, αλλά και η υγιεινή διατροφή με τις πολλές αλλά και πολύ νόστιμες γευστικές επιλογές. Όπως καταλαβαίνετε, τα παραπάνω θα μπορούσαν να γίνουν πραγματικότητα μόνο από τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης. Τα σούπερ μάρκετ που εδώ και 40 χρόνια φροντίζουν όχι μόνο να μην λείπει τίποτα από το τραπέζι μας αλλά και να έχουμε τα καλύτερα, τα πιο υγιεινά και τα πιο γευστικά προϊόντα στο τραπέζι μας. Με ασφάλεια και άνεση!

>



Να επιλέξετε καθημερινά, φρέσκα ψάρια και θαλασσινά από τα ιχθυοπωλεία των σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης MΑΧ της Ν. Αλικαρνασσού και της Θερίσου στο Ηράκλειο, αλλά και της Λ. Καραμανλή, στα Χανιά.



Να επισκεφτείτε τα Vitamin Bars στα Χαλκιαδάκης ΜΑΧ της Ν. Αλικαρνασσού και του Άι Γιάννη στο Ηράκλειο, στα οποία μπορείτε να φτιάξετε επιτόπου τον δικό σας υπερ-χυμό με φρέσκα φρούτα και λαχανικά, που θα σας δώσει ενέργεια, θα ενισχύσει το ανοσοποιητικό σας σύστημα, αλλά και τον υγιεινό τρόπο ζωής που επιλέξατε να ακολουθείτε. Να δοκιμάσετε το μοναδικό βόειο κρέας ξηρής ωρίμανσης από το Dry Aging του Χαλκιαδάκης ΜΑΧ της Ν. Αλικαρνασσού και του Άι Γιάννη στο Ηράκλειο, καθώς και του Χαλκιαδάκης ΜΑΧ της Λ. Καραμανλή στα Χανιά. Μια ακόμα καινοτομία που πρώτα τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης εφάρμοσαν στην Κρήτη, προσφέροντας βόειο κρέας εξαιρετικής ποιότητας, με τη διαδικασία της ήπιας και φυσικής



Vitamin Bars

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

37

>

Τα νέα μας

Βραβεύσεις προμηθευτών μας Είμαστε περήφανοι για τους τοπικούς προμηθευτές μας και την ποιότητα των προϊόντων τους. Η επιλογή τους γίνεται με αυστηρά κριτήρια και ποιοτικούς ελέγχους, ώστε να διασφαλίζουμε την ποιότητα και ασφάλεια των προϊόντων που σας διαθέτουμε. Και, φυσικά, είμαστε χαρούμενοι για τις βραβεύσεις τους.

Η Σφακιανή Πίτα της σειράς προϊόντων “Τα μερακλίδικα” της οικογένειας Κυριακάκη έλαβε το Βραβείο Ανώτερης Γεύσης με 1 χρυσό αστέρι στον διεθνή διαγωνισμό iTQi Superior Taste Awards 2020! Επίσης, είμαστε υπερήφανοι για το μέλι Κρήτης της Οικογένειας Βαράκλα, το οποίο διακρίθηκε παγκοσμίως και έλαβε το Βραβείο Ανώτερης Γεύσης με 1 χρυσό αστέρι στον ίδιο διαγωνισμό! Αισθανόμαστε μεγάλη χαρά όταν τα προϊόντα που έχουμε στα ράφια μας ξεχωρίζουν και επιβραβεύονται, όπως το

έξτρα παρθένο ελαιόλαδο Chrisopigi ΠΟΠ από τη Σητεία Λασιθίου Κρήτης. Χάρη στα εξαιρετικά οργανοληπτικά και γευστικά του χαρακτηριστικά, διακρίθηκε με Χρυσό Βραβείο στον Διεθνή Διαγωνισμό Ελαιολάδου ATHENA, ο οποίος πραγματοποιήθηκε από τις 11 έως τις 13 Ιουνίου. Το ελαιόλαδο Chrisopigi έχει, ακόμη, πιστοποιηθεί ως υγειοπροστατευτικό προϊόν και φέρει την ένδειξη “Ισχυρισμός Υγείας”, καθώς έχει προστατευτικές ιδιότητες για την ανθρώπινη υγεία. Πολλά συγχαρητήρια!

Επισκέψεις σε προμηθευτές μας Είναι πάντα τιμή και χαρά μας να επισκεπτόμαστε τους χώρους παραγωγής των προμηθευτών μας και να μοιραζόμαστε τις χαρές αλλά και τις ανησυχίες τους.

Σε κλίμα συγκίνησης και χαράς επισκέφτηκε ο κ. Μηνάς Χαλκιαδάκης με τον κ. Δημήτρη Βατσιθιανό τη νέα παραγωγική δραστηριότητα του κ. Βασίλη Ζηδιανάκη. Η νέα κρητική ζυθοποιία με το brand Candia Beer έχει ήδη κάνει εξαιρετικά βήματα στην ελληνική αγορά και η δροσερή γεύση της έχει αποκτήσει λάτρεις. Η ομάδα της Candia Beer ξενάγησε τους παλιούς συνεργάτες και φίλους της στις νέες εγκαταστάσεις της, δέχτηκε τις ευχές για το νέο ξεκίνημα και στη συνέχεια απόλαυσαν φρέσκια Candia Beer στην υγεία όλων μας! Επίσης σε ένα πρωτόγνωρα για την εποχή ήσυχο Οροπέδιο καλωσόρισαν οι φιλόξενοι Λασιθιώτες τον κ. Προμπονά Σταύρο – Υπεύθυνο αγορών Τυροκομικών και τον κ. Βατσιθιανό Δημήτρη – Εμπορικό Διευθυντή της Χαλκιαδάκης ΑΕ. Ο κ. Μουδάτσος Θεόδωρος, Γ. Διευθυντής της Ένωσης Οροπεδίου Λασιθίου, ξεναγησε τους ανθρώπους μας στο εκσυγχρονισμένο τυροκομείο της Ένωσης.

38

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

39

Θαλασσόζωστη Κρήτη Ακτές σπάνιας ομορφιάς, παραλίες κρυμμένες ανάμεσα στα βράχια, μύθοι που μένουν ολοζώντανοι για εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια. Ένα ταξίδι στην άλλη Κρήτη, τη θαλασσινή, στις ακτές του μύθου, στον αντίλαλο της ιστορίας. ...Έτσι, γιατί θα υπάρχει πάντα ένα δρομάκι, ένα μικρό μονοπάτι να οδηγεί εκεί που ονειρεύεσαι! Του Νίκου Ψιλάκη

40

Με φόντο την ιστορία... Το βενετσιάνικο κάστρο της Σπιναλόγκας.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

Πόσο δίκιο είχε εκείνος ο τυφλός οδηγός της ιστορίας και του μύθου, ο Όμηρος, όταν περιέγραφε την Κρήτη με τούτες τις λέξεις:

Κρήτη τις γαι' έστι μέσω ενί οίνοπι πόντω καλή και πίειρα, περίρρυτος...» Μια χώρα, η Κρήτη, μέσα βρίσκεται στο πέλαο το κρασάτο, περίσσια πλούσια, θαλασσόζωστη, πανώρια... (μετάφραση Καζαντζάκη - Κακριδή).

Πώς αλλιώς να καταλάβεις τον πρώτο πολιτισμό που άνθησε στα χώματά της, τον πρώτο πολιτισμό της Ευρώπης, αν δεν φανταστείς καράβια να πλέουν στα πέλαγα, ναύτες Μινωίτες να κουβαλούνε πραμάτειες στην Ανατολή, βοτάνια κι αρώματα κι ό,τι παράγει ο τόπος, πώς αλλιώς να κρατιόταν το κράτος του μυθικού βασιλιά αν δεν είχε τη θάλασσα σύμμαχο;

Ιστορία και τέχνη Πλάι στη θάλασσα χτυπούσε η καρδιά του προϊστορικού πολιτισμού μας, στις πόλεις που χτίστηκαν κοντά στις ακτές, ή λίγο πιο πέρα, σε ορίζοντες ανοικτούς. Κνωσός, Φαιστός, Κυδωνία, Μάλια, Ζάκρος. Κι αν ανακατέψεις την τράπουλα του χρόνου, θα δεις να προβάλλουν μικρά και μεγάλα λιμάνια, πόλεις που άνθησαν στα μινωικά και στα μεταγενέστερα χρόνια, στον Κομό, στα Γουρνιά, στη Φαλάσαρνα, ο κατάλογος δεν έχει τέλος. Δεν είναι μόνο που φόρτωναν και ξεφόρτωναν τα καράβια τους οι πολύπειροι καπεταναίοι του χτες, είναι που οι άνθρωποι αντλούσαν ένα μεγάλο κομμάτι του πλούτου από τη θάλασσα. Πεταλίδες και ψάρια πλούτιζαν τα τραπέζια τους, η θάλασσά μας ήταν και είναι απλόχερη. Τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να γίνεται πιο κατανοητό το αρχαίο τοπίο. Ευρήματα από ναυάγια, μα και κατάλοιπα διατροφικά, οστά μικρών και μεγάλων ψαριών που θρέψανε κάποτε τους μακρινούς κατοίκους ετούτου του τόπου. Θαλασσόζωστη Κρήτη, μια λέξη περιγράφει με τον καλύτερο τρόπο ένα νησί που δεν είναι μονάχα νησί. Ολόκληρη ήπειρο την είπαν πολλοί κι είχαν δίκιο. Θαλασσόζωστη, με τρεις ηπείρους ολόγυρα και τον απόηχο της ιστορίας να φτάνει στ' αυτιά μας, άλλοτε σαν κραυγή κι άλλοτε σαν ψίθυρος, που πρέπει να στήσεις αυτί για να τον ακούσεις. Θυμηθείτε τα περίφημα συμποσιακά σκεύη που βρέθηκαν στη Φαιστό. Θαλάσσιος ο διάκοσμός τους, χταπόδια, κοχύλια, δελφίνια, ναυτίλοι, αστερίες, φύκια, κοράλλια κι άλλες οντότητες του πελάγους, φιλοτεχνημένες από μαστόρους που μπορούσαν να μεταφέρουν το μεγαλείο της φύσης στα έργα τους. Θυμηθείτε και τα καράβια και τα μεγάλα ταξίδια, και τις προετοιμασίες των ταξιδιών, ζωγραφισμένα με προσοχή και πιστότητα. Θαλασσόζωστη Κρήτη! Όπου βρεθείς, σ' όποιο ακρογιάλι σταθείς, θ' ακούσεις τον παφλασμό της μνήμης και τον αντίλαλο της μακράς ιστορίας. Αντίκρυ στη Ζάκρο οι ακτές της Ασίας, ένας ολόκληρος κόσμος αχανής κι ένα πεδίο δράσης για τους ανθρώπους που γνώριζαν την τέχνη να φτιάχνουν καράβια, να ξανοίγονται στα πέλαγα και να δαμάζουν το κύμα. Αντίκρυ στον 41

ΘΑΛΑΣΣΟΖΩΣΤΗ ΚΡΗΤΗ

42

Οι φοινικιές του Βάι. Κάτω: Κάβο Σίδερο Σητείας.

ΥΠΕΡ

Κομό και στα Μάταλα η Αφρική, ο περίφημος πολιτισμός της Αιγύπτου με τον οποίο διατηρούσαν σχέσεις οι Μινωίτες. Αν προσθέσομε τις βόρειες ακτές με τις μεγάλες πόλεις και τους θαλάσσιους δρόμους προς τα νησιά του Αιγαίου, ή και τους δρόμους που οδηγούσαν στη Δύση, θα έχουμε μπροστά μας έναν ολόκληρο κόσμο με επίκεντρο το νησί της προϊστορικής ακμής, την Κρήτη, που απλώθηκε σ' όλα τα σημεία του ορίζοντα, κράτος θαλασσινό, στηριγμένο στη θάλασσα.

Ταξίδια στη σαγήνη Ιδανική εποχή το καλοκαίρι για να περπατήσει κανείς στα μονοπάτια της ιστορίας, ν' ανακαλύψει τα μυστικά του τοπίου και συγχρόνως ν' απολαύσει την Κρήτη του ονείρου. Κι αν πολλοί προσπαθούν να βρουν λίγο τόπο ανάμεσα σε αναρίθμητες ξαπλώστρες, στις πολυσύχναστες παραλίες του βορρά, υπάρχουν κι οι άλλοι, εκείνοι που καταφεύγουν σε μοναχικές ακτές, ανάμεσα στις πτυχώσεις των βουνών, ακτές ερη-

Θαλασσόζωστη Κρήτη, μια λέξη περιγράφει με τον καλύτερο τρόπο ένα νησί που δεν είναι μονάχα νησί. Ολόκληρη ήπειρο την είπαν πολλοί κι είχαν δίκιο.

>

μικές, σαγηνευτικές, πεντακάθαρες. Πολλές απ' αυτές έχουν κάτι το εξωτικό, άλλες την κιτρινίλα της άμμου, άλλες τη βλάστηση πλάι στο κύμα. Εκπληκτικό να περπατάς στ' ανατολικά της Σητείας, πέρα από το μοναδικό φοινικοδάσος, εκεί που μπορεί να μην υπάρχουν υποδομές, υπάρχει, όμως, χώρος περισυλλογής, τόπος διαλόγου με τη φύση, μα και με τους εαυτούς μας, νομίζω. Έτσι είναι ολόκληρο το νησί, αν εξαιρέσει κανείς κάποιες πολυσύχναστες περιοχές του. Στην άλλη άκρη, στα δυτικά, εκεί που κάποτε ανυψώθηκε η γης κι έγιναν στεριά τα λιμάνια, η αύρα του πελάγου

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

κάνει τα πράγματα να φαίνονται διάφανα. Ποιος απ' όσους περπάτησαν ή κολύμπησαν στ' αβαθή για να φτάσουν στο Ελαφονήσι μετάνιωσε για την αποκοτιά του; Ποιος απ' όσους κατηφόρισαν στις ερημιές των δυτικών Σφακιών δεν ένιωσε να βρίσκεται χιλιόμετρα μακριά από την τύρβη του κόσμου, χρόνια μακριά από αυτό που ονομάζουμε σύγχρονο πολιτισμό. Στα νότια του Ρεθύμνου η μαγεία των αναζητήσεων θα μας φέρει σε τοπία πιο γνωστά, Τριόπετρα κι Αμμούδι, κι Άγιος Σάββας του Πρέβελη, τόσες και τόσες αμμουδιές που ξαφνιάζεσαι. Ο νότος έχει να προσφέρει πάντα κάτι πρωτόγνωρο· ακόμη κι αν βρίσκεσαι για πολλοστή φορά σ' έναν τόπο, πάντα θα έχεις κάτι καινούργιο να δεις, κάτι που δεν το είχες ώς τώρα προσέξει. Βρεθήκαμε πριν από χρόνια σ' ένα σπήλαιο θαλασσινό στα δυτικά Αστερούσια, εκεί που φαίνονται ακόμη τα ίχνη των αρχαίων θαλαμωτών τάφων, μερικοί από τους οποίους έχουν γίνει ναοί. Το θαύμα το βλέπεις, αλλά δύ-

Αν είναι γαλήνη, μπορείς να δεις κάτω από τα νερά τη βυθισμένη πολιτεία. Κάθε γωνιά του νησιού και μια έκπληξη! Ολούς...

43

ΘΑΛΑΣΣΟΖΩΣΤΗ ΚΡΗΤΗ

Πάνω: Στη σαγήνη της Φαλάσαρνας. Κάτω: Τοπία μοναξιάς και γαλήνης. Μάρμαρα Σφακίων.

σκολα το περιγράφεις. Και τι να πεις όταν μια μικρή βάρκα σε φέρει στο άνοιγμα μιας θαλασσινής σπηλιάς κι από κει στα σωθικά της γης; Η θαλασσινή σπηλιά είναι τόσο μεγάλη που μπορεί και πλεούμενο να περάσει, κι όταν προχωρήσεις λιγάκι βλέπεις τις βραχώδεις σκεπές να παραδίδουν τη θέση τους στη μεγάλη μας κοινή στέγη, τον ουρανό· η σπηλιά είναι ανοιχτή στο βάθος της, με μια μικρή αμμουδιά να σε ξεστρατίζει από τον χώρο κι από τον χρόνο. Ταξίδια στο μυθικό παρελθόν Τούτες οι μικρές διαδρομές μοιάζουν με ταξίδια στον μύθο. Κάποιοι στην Κρήτη

44

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

Δείτε τον Κομό στη Μεσαρά. Πολιτεία θαλασσινή, με τα ερείπια ν' αναδύονται από την άμμο. Ακόμη κι αν δεν ξέρεις την ιστορία, μπορείς να τη φανταστείς με τα σπαράγματα που άφησε πίσω τουο χρόνος.

> και τη Γαύδο μιλούν ακόμη για το νησί της Καλυψώς, κάποιοι για την ακρογιαλιά των Σειρήνων ή ακόμη και για το σπήλαιο του Πολύφημου, που μια τοπική παράδοση το θέλει κοντά στις ακτές του Σελίνου· παλιά η συνήθεια του ανθρώπου να ταυτίζει τόπους και μύθους, να μεταφέρει τους χώρους δράσης κοντά του, έτσι τους καταλαβαίνει καλύτερα. Κι αν ξεφύγεις από τους μύθους τους παλιούς, θα βρεθείς μπροστά σε νεότερους. Κάθε τόπος έχει ν' αφηγηθεί κι από έναν, ίσως και πολλούς. Ίσως να μην υπάρχουν πιο συναρπαστικά ταξίδια από αυτά που περιέχουν αφήγηση...

Δείτε τον Κομό στη Μεσαρά. Πολιτεία θαλασσινή, με τα ερείπια ν' αναδύονται από την άμμο. Ακόμη κι αν δεν ξέρεις την ιστορία, μπορείς να τη φανταστείς με τα σπαράγματα που άφησε πίσω του ο χρόνος. Μέχρι και ο τρόπος αναζήτησης των αρχαιολογικών καταλοίπων αποτελεί ιστορία κι αφήγηση. Δείτε και τα Σφακιά, κάποτε διέσχιζαν τις θάλασσές τους πλοία εμπορικά, η Χώρα και το Λουτρό έσφυζαν από ζωή και χόρταιναν πλούτο. Σ' όλη τη Μεσόγειο ταξίδευαν τα καράβια των Σφακιανών καραβοκύρηδων. Λίγο πιο κει, προς τα δυτικά, ακούς να σου μιλούν για κάποιον ερημίτη που

περπατούσε στο κύμα. Λένε πως άπλωνε το ράσο στη θάλασσα, το ράσο γινόταν καράβι και πήγαινε. Χωρίς τιμόνι, δεν χρειάζονται τιμόνια οι ιερές παραδόσεις. Αν κλείσεις τα μάτια, μπορείς να τον δεις. Άη Γιάννη Ερημίτη τον λένε. Περιηγητικές εξερευνήσεις Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί πολύ ο τουρισμός της εξερεύνησης. Δεν είναι λίγοι αυτοί που προσπαθούν να φτάσουν στις απόμακρες γωνιές του νησιού, ή και άλλων νησιών. Είναι ένας παλιός τρόπος ν' ανακαλύψει κανείς αυτό που φαντάζεται ή που έχει διαβάσει στα βιβλία. Είναι, όμως, και ν' αναρωτιέται για

45

ΘΑΛΑΣΣΟΖΩΣΤΗ ΚΡΗΤΗ

Απόσκιο στις μικρές θαλασσινές σπηλιές.

τα κίνητρα αυτών των ανθρώπων. Αγάπη στη φύση; Αγάπη στη μοναξιά; Ή μήπως υποφώσκουσα εκκεντρικότητα που γυρεύει διέξοδο; Όπως και να έχει το πράγμα, όλα είναι σεβαστά, όλες οι απόψεις και όλες οι νοοτροπίες, καθένας από μας έχει δικαίωμα στο μεγαλείο του κόσμου. Το μόνο που μας στεναχωρεί όταν βρισκόμαστε στις αμάλαγες παραλίες είναι τα ίχνη των ανθρώπων. Οι συσκευασίες, τα κουτάκια, τα κάρβουνα από τη φωτιά που άναψαν κάποιοι στην άμμο για ν' απολαύσουν το βραδινό φαγητό τους και τ' άφησαν εκεί. Κοινότοπο, αλλά θα το πούμε: αυτές οι συμπεριφορές δεν φανερώνουν αγάπη στη φύση, μάλλον το αντίθετο δείχνουν. Πάντα υπάρχει τρόπος να φτάσεις εκεί που ονειρεύεσαι.. Αυτό το καλοκαίρι, που οι παγκόσμιες συνθήκες επιβάλλουν τις αποστάσεις, ας έρθουμε πιο κοντά στον φυσικό μας χώρο και σύμμαχο: στη φύση. Πάντα υπάρχει κάποιο δρομάκι, πάντα υπάρχει τρόπος να φτάσει κανείς εκεί που ονειρεύεται. Χ

Αναχώρηση. Λίγο πριν το ηλιοβασίλεμα στον νότο της Κρήτης.

46

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

47

ΜΙΑ ΠΑΡΑΤΟΛΜΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ

Ο άνθρωπος που έκαμε... σώβρακο τη γερμανική σβάστικα! Ένας ψυχωμένος νέος άντρας και δυο συνεργοί που παραφύλαγαν οπλισμένοι κατάφεραν να εξευτελίσουν τους Γερμανούς κατακτητές, έναν χρόνο μετά την κατάληψη της Κρήτης, και να κλέψουν το απόλυτο σύμβολο του ναζισμού: τη σημαία με τον αγκυλωτό σταυρό! Εκείνη που ύψωναν κάθε πρωί στο φρουραρχείο της Λαγκάδας και τις δυο εφεδρικές τους... Του Νίκου Ψιλάκη Όχι μόνο έκλεψαν τις σημαίες των Γερμανών, αλλά έραψαν και σώβρακα με τα υφάσματά τους! Ίσως ήταν οι μόνοι που κυκλοφορούσαν με σώβρακα... μεταξωτά την εποχή των μεγάλων στερήσεων και της ακόμη μεγαλύτερης ναζιστικής βαρβαρότητας. Είναι ένα από τα πολλά άγνωστα περιστατικά που συνέβησαν στην Κρήτη εκείνης της εποχής, ευτυχώς χωρίς άλλες συνέπειες. Ίσως ακόμη και οι ίδιοι οι Γερμανοί να προτίμησαν τη σιωπή από τον εξευτελισμό. Με διπλοσκοπιά προστάτευαν το φρουραρχείο τους τη νύχτα που ένας δαιμόνιος Κρητικός κατάφερε να τρυπώσει από το κλειστό παράθυρο του ναζιστικού φρουραρχείου! Ας πάρομε, όμως, τα πράματα από την αρχή: Ξημερώματα της 7ης Ιουλίου 1942. Οι Γερμανοί στρατιώτες παρατάσσονται μπροστά στο διοικητήριο για την καθιερωμένη έπαρση της σημαίας. Περιμένουν, περιμένουν, αλλά έπαρση δεν γίνεται. Δεν υπάρχει σημαία, η μεγάλη σβάστικά τους έχει κάμει φτερά. Ψάχνουν για την εφεδρική. Ούτε αυτή τη βρίσκουν. Η ώρα περνά, ο αξιωματικός αφρίζει. Υποψιάζεται τι θα είχε συμβεί τη νύχτα, μα δεν τολμά να το πιστέψει. Λίγο αργότερα ξεχύνεται στους δρόμους του χωριού και απειλεί θεούς και δαίμονες. Όχι μία, όχι δύο, αλλά και οι τρεις σημαίες που φυλάσσονταν στις αποθήκες τους είχαν εξαφανιστεί. Σ' ένα Αβδού. Το Δημοτικό Σχολείο πίσω από την εκκλησία. Ο ένας Γερμανός σκοπός βρισκόταν μπροστά στον βυζαντινό ναό και ο άλλος πιο πίσω, στην αυλή της εκκλησίας. Και οι δυο περιφέρονταν κυκλικά γύρω από την έδρα της μονάδας τους.

48

Κάτω: Τα πίσω παράθυρα του σχολείου. Ο Οικονομάκης τρύπωσε από το μεσαίο.

από τα παράθυρα της αποθήκης φαίνονταν έντονα τα σημάδια της νυχτερινής επιχείρησης, κάτι ξεκαρφωμένα ταβλιά που μαρτυρούσαν ότι κάποιος είχε μπουκάρει χωρίς να τον δουν. Έτσι αρχίζει μια μικρή ιστορία, απ' αυτές που φανερώνουν ανάγλυφα τι γινόταν στην Κρήτη κατά την περίοδο της ναζιστικής κατοχής. Ο τόπος: Αβδού Πεδιάδος, ένα κεφαλοχώρι στην ανατολική πλευρά της Λαγκάδας, στα περάσματα προς το Οροπέδιο Λασιθίου. Ο χρόνος: Νύχτα της 6ης προς την 7η Ιουλίου 1942, παραμονή της Αγίας Κυριακής, πολιούχου σ' ένα άλλο χωριό, σχετικά κοντινό, την Κασταμονίτσα. Οι κάτοικοι της Κασταμονίτσας και κάμποσοι αντάρτες που είχαν τα λημέρια τους στα βουνά του χωριού είχαν στήσει γλέντι για τη μεγάλη γιορτή. Το σχέδιο δράσης: Ανύπαρκτο! ή, μάλλον, αυτοσχεδιασμός. Βλέποντας και κάνοντας. Όλα ξεκίνησαν από μια πληροφορία που, σύμφωνα με τον «αρχηγό» της επιχείρησης, είχε δοθεί από τον Πάτρικ Λη Φέρμορ: Στις αποθήκες στο Αβδού υπήρχαν ασύρματοι και ραδιόφωνα! Αυτά έψαχναν. Οι δράστες: 1. Μανώλης Οικονομάκης ή Νιόνης, ένας σβέλτος και ψυχω-

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

μένος Κρητικός, ο φόβος και ο τρόμος των γερμανικών αποθηκών και των... ελαστικών των γερμανικών αυτοκινήτων. Ήταν ο εμπνευστής και αρχηγός της επιχείρησης.

2. Αντώνης Σαριδάκης ή Κασαντώνης, ένας χεροδύναμος αγρότης, κουνιάδος του πρώτου. Βασικός συνεργάτης σε πολλές αποκοτιές κατά τα χρόνια της Κατοχής.

3. Μανώλης Κοντάκης, ένας θαρραλέος βοσκός, κουνιάδος του Σαριδάκη. Και οι τρεις κάτοικοι Κασταμονίτσας. Ανασκαλεύοντας μνήμες σαράντα χρόνια μετά Σαράντα χρόνια μετά, την άνοιξη του 1982, ο γράφων, νεαρός δημοσιογράφος και εκδότης περιοδικού τότε, συναντούσε τους πρωταγωνιστές αυτής της παράτολμης ιστορίας. Μίλησε με τους δυο, ο τρίτος, ο Αντώνης Σαριδάκης, είχε πεθάνει. Συζήτησε με τον Νιόνη και τον Κοντάκη, μίλησε με τη γυναίκα του Κοντάκη, αλλά και τη χήρα Σαριδάκη, εκείνην που είχε ράψει το πιο παράδοξο σώβρακο της εποχής, ίσως και όλων των εποχών. Συζήτησε, όμως, και με τους ανθρώπους που κόντεψε να πληρώσουν ακριβά την αποκοτιά των τριών, τους ηλικιωμένους κατοίκους του Αβδού. Κανένας δεν μπο-

>

Φορτωμένοι με τη λεία τους παίρνουν τον δρόμο και στην περιοχή της Λυγιάς, κοντά στον ναό του Άη Γιώργη Μεσάδας και στις πηγές του Αποσελέμη, σταματούν και μοιράζονται τα «λάφυρα». Τρεις σημαίες ήταν, μια για τον καθένα. Το πανί από το περιτύλιγμα, ίδιο μ' αυτό που φτιάχνουν τα αντίσκηνα, το πήρε ο αρχηγός της αποστολής, ο Νιόνης.

49

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΟΥ ΕΚΑΜΕ... ΣΩΒΡΑΚΟ ΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΒΑΣΤΙΚΑ

από μια ώρα ποδαρόδρομο. Μπαίνει στο κασάπικο του Νίκου Γραμματικάκη, φίλου του από παλιά και συνεργού σε μικροζωοκλοπές (ο Νιόνης προμήθευε τα ζώα, ο Γραμματικάκης τα έσφαζε). «Έμαθα», του λέει, «πως οι Γερμανοί έχουν ράδιο στο σχολειό, μόνο έλα να μου δείξεις τα κατατόπια». Ο Γραμματικάκης δέχεται, κάνουν τον γύρο του χωριού, μπαίνουν στα λιόφυτα. Ο δαιμόνιος Οικονομάκης ή Νιόνης καταστρώνει αμέσως το σχέδιο δράσης. Δυο σκοπούς είχαν εγκαταστήσει οι Γερμανοί, τον ένα πιο κάτω, στον δρόμο, τον άλλο μπροστά στο σχολείο. Και οι δυο έκαναν βόλτες με τα όπλα στα χέρια περιφρουρώντας τον χώρο. Ειδικά ο δεύτερος, αυτός που φύλαγε σκοπιά στο σχολείο, δεν απομακρυνόταν από την είσοδο. Μόνος τρόπος να εφορμήσουν ήταν να μπουκάρουν από το πλάι. Ο Νιόνης χαιρετά τον φίλο του και φεύγει. Επιστρέφει το ίδιο βράδυ, λίγο μετά τη δύση του ήλιου, παρέα με τους δυο συνεργούς του. Κρύβονται στις ελιές, καραδοκούν, και όταν βλέπουν τον σκοπό με γυρισμένη την πλάτη, τινάσσεται ο Νιόνης σαν αίλουρος, φτάνει στο παράθυρο. Μένει κολλημένος Αριστερά: Αντώνιος Σαριδάκης. Ο άνθρωπος που φόρεσε μεταξωτό σώβρακο... από πανί σβάστικας! Κάτω: Μανώλης Οικονομάκης ή Νιόνης. Ο άνθρωπος φόβητρο σε φωτογραφία της δεκαετίας του '60.

ρούσε να ξεχάσει τις γερμανικές απειλές για αντίποινα. Παραλίγο να τουφέκιζαν τους άντρες του χωριού! Ανασκαλεύομε ξανά τη μνήμη επειδή καθρεφτίζουν όχι μόνο το κλίμα μιας εποχής αλλά και τη νοοτροπία και την ψυχοσύνθεση των ανθρώπων που είχαν μεγαλώσει ακούγοντας ιστορίες για ανδραγαθήματα και δολιοφθορές, ακόμη και πλιατσικολογήματα εις βάρος των Τούρκων κατακτητών. Μόλις τέσσερις δεκαετίες ελεύθερου βίου μετρούσε η Κρήτη το 1941, μόλις τρεις ως τμήμα της ελληνικής επικράτειας. Οι μνήμες ήταν ακόμη νωπές και οι ορεσίβιοι Κρήτες έκαναν ό,τι ακριβώς είχαν κάμει και οι πατεράδες και οι παππούδες τους σε άλλες εποχές. Η επιχείρηση Στο δημοτικό σχολείο του Αβδού είχαν την έδρα τους οι Γερμανοί της Λαγκάδας, 40 - 50 στρατιώτες με διοικητή έναν αξιωματικό (άλλοι λένε λοχαγό, άλλοι λοχία), τον Βίλλυ. Κύρια αποστολή της μονάδας ήταν ο έλεγχος της περιοχής και, κυρίως, ο έλεγχος των περασμάτων προς το Οροπέδιο Λασιθίου. Καθημερινά έκαναν εφόδους στην περιοχή του Μοχού και των άλλων χωριών της βόρειας Πεδιάδας. Στο σχολείο, στο ανατολικό άκρο του χωριού, είχαν την αποθήκη υλικού και τη λέσχη τους. Φρουραρχείο το έλεγαν οι ντόπιοι στις συζητήσεις του 1982. Πρωί της 6ης Ιουλίου 1942 ξεκινά ο Νιόνης από το χωριό του, την Κασταμονίτσα. Δεν είναι μακριά το Αβδού, λιγότερο 50

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

Σαράντα χρόνια μετά, την άνοιξη του 1982, ο γράφων, νεαρός δημοσιογράφος και εκδότης περιοδικού τότε, συναντούσε τους πρωταγωνιστές αυτής της παράτολμης ιστορίας. Μίλησε με τους δυο, ο τρίτος, ο Αντώνης Σαριδάκης, είχε πεθάνει. Συζήτησε με τον Νιόνη και τον Κοντάκη, μίλησε με τη γυναίκα του Κοντάκη, αλλά και τη χήρα Σαριδάκη...

> Ξεκινώντας για τη διαδρομή προς το Δημοτικό Σχολείο. Άνοιξη του 1982.

51

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΟΥ ΕΚΑΜΕ... ΣΩΒΡΑΚΟ ΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΒΑΣΤΙΚΑ

στον τοίχο και σκαρφαλώνει στο παράθυρο μόλις ξαναγυρίζει την πλάτη ο σκοπός. Το παράθυρο δεν έχει τζάμια, είναι καρφωμένο με ταβλιά και στη θέση των υαλοπινάκων οι Γερμανοί έχουν τοποθετήσει κόντρα πλακέ ή πεπιεσμένο χαρτί. Καταφέρνει να βγάλει τις πρόκες και ν' ανοίξει. Δύσκολα μπορεί να πιστέψει ένας άνθρωπος του σήμερα την αποκοτιά αυτού του ανθρώπου. Όμως, όσοι τον είχαν γνωρίσει δεν ένιωθαν έκπληξη. Ήταν ο φόβος και ο τρόμος των γερμανικών αυτοκινήτων, μικρών και μεγάλων. Λένε ότι κάποτε κατάφερε να ξεβιδώσει και να πάρει τέσσερα λάστιχα από ένα μικρό φορτηγό την ώρα που βρίσκονταν μέσα ο οδηγός και ο συνοδηγός, μάλλον είχαν αποκοιμηθεί κάπου κοντά στο Καστέλλι κι όταν ξύπνησαν βρήκαν το αυτοκίνητό τους πάνω σε... τέσσερα κούτσουρα! Έτσι έκανε κι εκείνο το καλοκαιρινό βράδυ. Μπαίνει στο σχολείο, το κάνει άνω κάτω, αλλά ούτε ασυρμάτους βρίσκει ούτε ραδιόφωνα. Το μόνο που μπορούσε να μεταφερθεί ήταν ένα πανί, κάτι σαν μπόγος όπως ισχυριζόταν ο ίδιος. Το φορτώθηκε και πήγε κοντά στο παράθυρο. Ο Γερμανός σκοπός συνέχιζε να κόβει βόλτες, πίσω-μπροστά, πίσω-μπροστά. Βόρεια του σχολείου, μέσα στα λιόφυτα, παραμόνευε ο Οικονομάκης με τον Κοντάκη. Κρατούσαν μαχαίρια, ίσως και όπλα. Το «σχέδιο» προέβλεπε να περιμένουν, να παρακολουθούν τις κινήσεις του σκοπού, και όταν τον έβλεπαν με γυρισμένη την πλάτη, να πετούσαν ένα χαλικάκι στα κεραμίδια. Αυτό ακριβώς έκαμαν. Σαν δαίμονας πήδηξε ο Νιόνης από το παράθυρο και πήγε κοντά τους χωρίς ν' ακουστεί ο παραμικρός θόρυβος. Η αποστολή είχε λάβει τέλος. Και, μάλιστα, έχοντας φροντίσει να καλύψει τα ίχνη του τοποθετώντας πρόχειρα τα ταβλιά για να φαίνεται κλειστό το παράθυρο. Φορτωμένοι με τη λεία τους παίρνουν τον δρόμο και στην περιοχή της Λυγιάς, κοντά στον ναό του Άη Γιώργη Μεσάδας και στις πηγές του Αποσελέμη, σταματούν και μοιράζονται τα «λάφυρα». Τρεις σημαίες ήταν, μια για τον καθένα. Το πανί από το περιτύλιγμα, ίδιο μ' αυτό που φτιάχνουν τα αντίσκηνα, το πήρε ο αρχηγός της αποστολής, ο Νιόνης. Συλλήψεις... Η ιστορία θα μπορούσε να τελειώσει εδώ, αλλά δεν τελειώνει. Σκύλιασαν οι Γερμανοί την επόμενη μέρα κι άρχισαν τις έρευνες στο χωριό. Αλλά πού να ψάξουν; Απειλούν με αντίποινα κι εκτελέσεις, κάνουν συλλήψεις. Λίγο μετά βλέπουν ένα νεαρό με πουκάμισο από αντίσκηνο, τον Γιώργη Κωστάκη, κάτοικο Αβδού. Τον συλλαμβάνουν ως ύποπτο, τον πάνε στο σπίτι του παπά, τον γδύνουν, τον τραβολογούν, τον ανακρίνουν. Ο Κωστάκης δεν γνωρίζει το παραμικρό, ένας Ιταλός στρατιώτης του είχε δώσει το ύφασμα του πουκαμίσου, αντάλλαγμα για τα παπούτσια που του είχε φτιάξει· τσαγκάρης ήταν ο Κωστάκης. Οι έρευνες συνεχίζονται, μερικούς τους έχουν κιόλας κλείσει σ' ένα δωμάτιο που χρησιμοποιούσαν για φυλακή. Περνούν λίγες μέρες ακόμα, η αναταραχή δεν έχει κοπάσει. Από τη μια οι Γερμανοί φοβούνται τους ανωτέρους τους και δεν τολμούν να ομολογήσουν τον εξευτελισμό τους, από την 52

άλλη οι ντόπιοι φαίνονται παντελώς άσχετοι με την υπόθεση. Ρίχνουν την ευθύνη στους αντάρτες. Έντρομος ο κρεοπώλης που είχε δείξει στον Νιόνη τα κατατόπια, ο Γραμματικάκης, παίρνει δυο συγχωριανούς του και πηγαίνουν στο σπίτι του δράστη. Θέλουν να του εξηγήσουν τι συμβαίνει, να τον παρακαλέσουν να βρει κάποιον τρόπο να επιστραφούν οι σημαίες για να μην καταστραφεί το χωριό, αλλά μόλις ανοίγουν την πόρτα βλέπουν τα δυο κοριτσάκια του, νήπια ακόμη, με φουστανάκια. Παγώνει, λέξη δεν βγαίνει από το στόμα του. Οι σημαίες είχαν γίνει κομματάκια.

1982: Επιτόπια έρευνα Το 1982, τότε που ο συντάκτης τούτου του κειμένου κουβέντιαζε με τους πρωταγωνιστές της ιστορίας, οι μνήμες ήταν τόσο έντονες που νόμιζε ότι όλα είχαν γίνει μόλις λίγες ημέρες πριν. Στα μάτια του τσαγκάρη φαινόταν ακόμη ο τρόμος, στα μάτια του κρεοπώλη Γραμματικάκη η αγωνία για τους συγχωριανούς του. Και τους δυο τους είχαν κλειστεί στις φυλακές, εφτά μερόνυχτα είχαν ζήσει περιμένοντας την εκτέλεση. Αργότερα έμαθαν ότι οι Γερμανοί είχαν ετοιμάσει έναν κατάλογο με 42 ονόματα και είχαν βρει τον τόπο της εκτέλεσης, κάπου κοντά στο σχολείο. Κι αν γλίτωσαν τελικά ήταν γιατί ο τότε πρόεδρος της Κοινότητας κατάφερε να πείσει τον Βίλλυ ότι η κλοπή των σημαιών ήταν έργο των αντάρτικων ομάδων που δρούσαν στα βουνά της Δίκτης. Και, όπως είπαμε ήδη, οι ίδιοι οι Γερμανοί δεν θέλησαν να μαθευτεί παραπέρα το σκάνδαλο. Ανασκαλεύοντας τις μνήμες, επιχειρήσαμε τότε μια μικρή «αναπαράσταση». Συγκεντρώθηκαν μια δεκαριά νοματαίοι στην πλατεία του Αβδού και πήγαμε στα λιόφυτα με μπροστάρη τον Γραμματικάκη. Ο εγκέφαλος της επιχείρησης, ο Νιόνης, δεν ήταν παρών σ' αυτήν τη διαδρομή, είχε μεταναστεύσει στην Αθήνα μετά την απελευθέρωση και αδυνατούσε να επιστρέψει. «Αργότερα», μας είχε πει, κι αυτό το αργότερα δεν ήρθε ποτέ. Πρόθυμα, όμως, εξιστόρησε όλες τις πτυχές της υπόθεσης, από τη σύλληψη της ιδέας μέχρι το τέλος. Ήταν μεγάλος πια, αλλά ο τόνος της φωνής του έδειχνε την αποφασιστικότητα και το θάρρος του, σπάνια συναντά κανείς ανθρώπους τόσο παράτολμους. Συμβαίνει συχνά μετά από τη δημοσίευση μια παλιάς ιστορίας να καταφτάνουν καινούργιες πληροφορίες στον συντάκτη της. Το ίδιο έγινε και τότε, την άνοιξη του 1982. Ολόκληρο τόμο θα μπορούσε να γράψει κανείς για τα κατορθώματα του περίφημου Νιόνη. Ο άνθρωπος αυτός, μακαρίτης πια όπως όλοι τους, δεν έβαζε τίποτα στο μυαλό του χωρίς να το κάμει. Γλιστρούσε στα στρατόπεδα, έμπαινε σε αντίσκηνα, ξεγελούσε τους Γερμανούς, άδειαζε ρεζερβουάρ, κουβαλούσε τρόφιμα σε λιμοκτονούντες. Η ακτίνα δράσης του δεν περιοριζόταν στην περιοχή κοντά στο Καστέλλι. Εκτεινόταν στο Λασίθι, στη Χερσόνησο, σε περιοχές κοντά στο Ηράκλειο. Κάποτε τον είχαν δει φορτωμένο με όπλα. Τα ανέβασε νύχτα στο βουνό και τα παρέδωσε στον καπετάν Σηφογιάννη, μια από τις αγνότερες φυσιογνωμίες της Κρητικής Αντίστασης.

ΥΠΕΡ

«Εγώ την έκαμα σώβρακο του Αντώνη μου»

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

Αμαλία Σαριδάκη.

είχε πει επικαλούμενη στέρεα επιχειρήματα: «Εκεί δεν θα μπορούσανε να τη βρούνε. Δεν θα του κατεβάζανε δα και το πανταλόνι...». «Ήταν μεγάλη η σημαία, ένα κομμάτι περίσσεψε. Το φύλαξα καλά και μετά την Κατοχή έραψα φουστάνι στην κόρη μου».

> Μανώλης Κοντάκης. Ο τρίτος της ομάδας. Η γυναίκα του έραψε... κόκκινο φουστάνι με τη γερμανική σημαία.

53

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΟΥ ΕΚΑΜΕ... ΣΩΒΡΑΚΟ ΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΒΑΣΤΙΚΑ

Σώβρακο και φουστάνια! Ας επιστρέψομε, όμως, στην ιστορία μας. Μετά το Αβδού η έρευνά μας είχε επεκταθεί στο χωριό των δραστών, την Κασταμονίτσα. Πρώτα στο σπίτι του Σαριδάκη (Κασαντώνη), στο κέντρο του χωριού. Η χήρα του, Αμαλία, ήταν 78 χρονών τότε. Χαμογέλασε όταν της μίλησα για τη σημαία. «Εγώ την έκαμα σώβρακο του Αντώνη μου» είχε πει επικαλούμενη στέρεα επιχειρήματα: «Εκεί δεν θα μπορούσανε να τη βρούνε. Δεν θα του κατεβάζανε δα και το πανταλόνι...». Την περιέγραψε. «Ήταν μεγάλη η σημαία, ένα κομμάτι περίσσεψε. Το φύλαξα καλά για να μην το δούνε και μετά την Κατοχή έραψα φουστάνι στην κόρη μου». Νίκος Γραμματικάκης.

Μόλις τέσσερις δεκαετίες ελεύθερου βίου μετρούσε η Κρήτη το 1941, μόλις τρεις ως τμήμα της ελληνικής επικράτειας. Οι μνήμες ήταν ακόμη νωπές και οι ορεσίβιοι Κρήτες έκαναν ό,τι ακριβώς είχαν κάμει και οιπατεράδες και οι παππούδες τους σε άλλες εποχές.

>

Κίμων Ζωγραφάκης.

Γιώργης Κωστάκης.

Δεν είχε σκεφτεί, όμως, με τον ίδιο τρόπο και η γυναίκα του τρίτου δράστη, του Κοντάκη, η Μαρία. Είδε τη σημαία, της άρεσε και αποφάσισε να την κάμει... φουστάνι. Δικό της! «Έκαμα φουντουλούκια μ' αυτό το φιστάνι», μας είχε πει. Για να μην το καταλάβουν οι Γερμανοί, φρόντισε - τάχατες - να το βάψει. Να το πασαλείψει με μπογιές, δηλαδή, και να του δώσει μια κάπως διαφορετική απόχρωση του κόκκινου. Το φόρεσε κι εκείνη στα χρόνια της Κατοχής. Μόνον όταν πήγαν οι Γερμανοί στο σπίτι της είχε φροντίσει να το φορέσει από μέσα, σαν... μεσοφόρι!

Ο ΕΠΙΛΟΓΟΣ

54

Επίλογος της ιστορίας δεν θα μπορούσε να είναι άλλος από την τύχη των τριών αγκυλωτών σταυρών. Τους ξήλωσαν και τους παρέδωσαν στον τότε πρόεδρο της Κοινότητας Καστελλίου, τον Ξηρούχη (Ζωγραφάκης το επώνυμό του), με την παράκληση να δοθούν στην εγγλέζικη αντικατασκοπεία. Παρών σ' αυτό το περιστατικό ήταν ο γνωστός αντιστασιακός Κίμων Ζωγραφάκης, γιος του προέδρου· «ναι, θυμάμαι τους σταυρούς» είχε πει τότε, την άνοιξη του 1982, «τους είχανε παραδώσει στον πατέρα μου για να τους δείξει στους Εγγλέζους». Νομίζω πως αυτή η χειρονομία δίνει ξεκάθαρα το στίγμα της παράτολμης πράξης και επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό του δράστη, ότι η επιχείρηση είχε την αποδοχή του Πάτρικ Λη Φέρμορ και των αντάρτικων ομάδων της Δίκτης. Άλλο τώρα αν εκείνοι περίμεναν ασυρμάτους και ραδιόφωνα... Χ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

55

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

ΚΑΠΠΑΡΗ

Η νύφη του καλοκαιριού! Μ' ένα λευκό νυφικό πέπλο στολίζει μιαν άγνωστη τοπική παράδοση το βοτάνι που λες κι αντιστρατεύεται τους νόμους της φύσης κι ανθίζει την εποχή που όλα τ' άλλα ξεραίνονται! Κείμενο-φωτογραφίες: Νίκος Ψιλάκης

Κάππαρη: το ρόδο του καλοκαιριού...

56

ΥΠΕΡ

Από τα χρόνια των κουρσάρων λένε πως αρχίζει τούτο το παλιό παραμύθι. Αλλά ποιων κουρσάρων; Ποιανής εποχής; Η ιστορία των νησιών μας είναι γεμάτη με πειρατικές επιδρομές, λεηλασίες, ακόμη και σκλαβοπάζαρα σε κάποιες εποχές. Μα τι σημασία έχει, αλήθεια; Το παραμύθι έχει δικαίωμα ν’ αντιστρατεύεται τους κανόνες της Φυσικής και της Βιολογίας, να ξεπερνά τους περιορισμούς της Ιστορίας, ν’ αγνοεί τους νόμους της φύσης, όπως έχει δικαίωμα να ερμηνεύει τον κόσμο με τον δικό του μοναδικό τρόπο. Το παραμύθι που ακολουθεί (παράδοση για την ακρίβεια) συνδέει τους πειρατές της Μεσογείου μ’ ένα σπουδαίο βοτάνι που το βλέπομε να φυτρώνει παντού ολόγυρα στη μεγάλη μας θάλασσα: την κάππαρη (Capparis spinosa). Ήρθαν, λέει, κάποτε κουρσάροι σε τούτα τα μέρη. Δέσανε τα πλοία τους στην ακτή κι ανηφορίσανε στα κοντινά χωριά. Κούρσεψαν ό,τι βρήκαν, οι χωρικοί είχαν προλάβει κι είχαν φύγει, έτσι κάνανε πάντα όταν έβλεπαν οι βιγλάτορες κι οι βαρδιάνοι τους καράβια πειρατικά να σιμώνουν. Μόνο σ’ ένα μικρό χωριό, στα πίσω πλάγια του βουνού, δεν πήρε κανένας χαμπάρι. Γάμο είχαν εκείνη τη μέρα, βράζανε τα καζάνια στις παραστιές, έπαιζαν οι λύρες, κι οι κοπελιές στόλιζαν τη νύφη περιμένοντας τ’ άλογα που θα φέρνανε τον γαμπρό με το ψίκι του. Αυτήν τη νύφη άρπαξαν πρώτη. Λένε πως ήταν όμορφη, έλαμπε μέσα στο λευκό νυφικό με το μακρύ πέπλο και τα πολύτιμα πλουμίδια του, λένε ακόμη πως οι κουρσάροι μπούκαραν στο πατρικό της την ώρα που τραγουδούσαν οι κοπελιές τα τραγούδια του παστού. Πρώτη την έσυραν στα βουνίσια μονοπάτια, με το νυφικό της και τα στολίδια της. Η θλιβερή πομπή των σκλαβωμένων ακολουθούσε, ξωπίσω στρατός ολόκληρος οι πειρατές με τις χαντζάρες τους. Είχαν φτάσει στο φρύδι του γκρεμού κι είχε φανεί στο βάθος η θάλασσα, δεν ήθελαν πολύ για να φτάσουν στα μικρολίμανα όπου είχαν αγκυροβολήσει τα κουρσάρικα καράβια. Εκεί κοντοστάθηκε η νύφη, ζύγισε το κορμί της και μ’ ένα σάλτο ρίχτηκε στο κενό. Όπου έπεσε το αίμα της φύτρωσε κι ένα καινούργιο φυτό, ένα φυτό που δεν το είχε δει ανθρώπου μάτι ώς τότε. Με ολόδροσα πράσινα φύλλα, μακριούς βλαστούς και αγκάθια. Κι όταν ανθίζει, φορά το νυφικό πέπλο της κοπέλας που δεν πρόφτασε να γίνει νύφη, κάτασπρο πάντα, με τα στολίδια και τα πλουμιά του. Κάππαρη το λένε το φυτό κι ανθίζει πάντα στις αρχές του καλοκαιριού, τέτοιαν εποχή άρπαξαν οι κουρσάροι τη νύφη. Δεν λέει άλλα η παλιά αιτιολογική παράδοση. Ούτε στην Κρήτη (απ’ όπου προέρχεται) ούτε στην Κύπρο όπου ακούγεται κάποια παρόμοια διήγηση (την αναφέρει η βιολόγος Θ. Κυπριανού στο βιβλίο της «Από τη χλωρίδα της Κύπρου»). Μόνο που η κυπριακή εκδοχή δεν μιλά για κουρσάρους. Η Κυπριώτισσα νύφη πήγαινε να συναντήσει τον αγαπημένο της κι έπεσε

>

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

στον γκρεμό. Πιθανόν να υπάρχουν κι άλλες εκδοχές, ίσως στα νησιά του Αιγαίου, εκεί όπου βρίσκεται το βασίλειο της κάππαρης. Μόνον όποιος έχει δει ξημερώματα Ιουνίου ανθισμένο το βοτάνι μπορεί να καταλάβει τον μύθο. Λευκά και πανέμορφα τα λουλούδια της με απαλές αποχρώσεις του κόκκινου και με μεγάλους στήμονες, ελαφρώς βιολετί. Θυμίζουν πέπλο νυφικό απλωμένο πάνω στο κίτρινο και παντού μικρές κίτρινες αγκάθες που ορθώνουν τείχη προστασίας αν όχι απέναντι στους κουρσάρους του μύθου, απέναντι στα είδη του ζωικού βασιλείου που λιγουρεύονται τη δροσιά του βοτάνου. Ένα πανηγύρι ζωής στα ξηρά μεσογειακά τοπία! Πανάρχαιο το μοτίβο του μύθου, γνωστό από τόσα και τόσα λουλούδια, δέντρα, φυτά: Εκεί που έπεσε το αίμα του σκοτωμένου Υάκινθου φύτρωσε λουλούδι, εκεί που έπεσε το αίμα του Κυπάρισσου φύτρωσε δέντρο. Ποιος να ξεχάσει την όμορφη Δάφνη και τον Άδωνι; Η πρώτη έγινε δέντρο, ο Άδωνις ρόδο ή παπαρούνα κόκκινη σαν το αίμα. Στους μύθους της αρχαιότητας οι όμορφοι νέοι κι οι όμορφες κοπελιές δεν πεθαίνουν· συνεχίζουν να ζουν ως μέλη του διαρκώς ανακυκλούμενου και αενάως διαιωνιζόμενου φυτικού βασιλείου. Ακόμη κι από το δάκρυ της Παναγιάς φυτρώνουν λουλούδια και δέντρα. Ολόκληρο κεφάλαιο είχε αφιερώσει στις φυτομεταμορφώσεις η αείμνηστη φίλη, καθηγήτρια λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Μαρία Μηλίγγου - Μαρκαντώνη (Δέντρα, Άνθη, Φυτά στον λαϊκό πολιτισμό των νεωτέρων Ελλήνων, Αθήνα 2006). Από αυτές της αιτιολογικές παραδόσεις κρατά και τούτη η νεότερη που ακούσαμε πριν από χρόνια στη Μεσαρά για τη νύφη που προτίμησε τον γκρεμό από την ατίμωση. Παράδοξο; Καθόλου! Το έχει ο άνθρωπος να εξηγεί τ’ ανεξήγητα πλέκοντας ιστορίες και θρύλους. Παράδοξο είναι ίσως το ίδιο το φυτό που ομορφαίνει κάθε καλοκαίρι τους τόπους μας. Φυτρώνει μέσα στην απόλυτη ξεραΐλα, τότε που όλα γύρω του είναι ξερά κι η γης έχει πάρει το κίτρινο χρώμα της παρελθούσας ζωής, έτσι όπως το γνωρίζομε στον φυτικό κόσμο. Κι είναι ν’ αναρωτιέται κανείς πού βρίσκει τη ζωηράδα του. Ψήνει ο ήλιος τη γης κι η κάππαρη παραμένει ολόδροση λες και κάποιο μαγικό χέρι την ποτίζει τις νύχτες. Η βιολογία, βέβαια, έχει δώσει τις απαντήσεις της. Η κάππαρη κατέχει το μυστικό να μαζεύει ακόμη και το τελευταίο ίχνος νερού, να το αποθηκεύει σ’ ένα ισχυρό ριζικό σύστημα, να το ανεβάζει στα κλαδιά και στα φύλλα της, και, τελικά, να το κλείνει μέσα σ’ ένα στεγανό περίβλημα δημιουργώντας υποπιέσεις που δεν επιτρέπουν τη διαφυγή. Ακολουθεί, δηλαδή, τη δική της πορεία στον κόσμο των μικρών θαυμάτων του φυσικού κόσμου. Όταν αυξάνονται τα υπόλοιπα φυτά, η κάππαρη βρίσκεται σε νάρκη. Ξεραίνεται το υπέργειο μέρος της και χάνεται, αλλά οι ρίζες της παραμένουν

Με ολόδροσα πράσινα φύλλα, μακριούς βλαστούς και αγκάθια. Κι όταν ανθίζει, φορά το νυφικό πέπλο της κοπέλας που δεν πρόφτασε να γίνει νύφη, κάτασπρο πάντα, με τα στολίδια και τα πλουμιά του. Κάππαρη το λένε το φυτό κι ανθίζει πάντα στις αρχές του καλοκαιριού, τέτοιαν εποχή άρπαξαν οι κουρσάροι τη νύφη.

57

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

ζωντανές, έτοιμες να πυροδοτήσουν καινούργιες εκρήξεις ζωής την εποχή που οι γείτονές της, τα φρύγανα, αρχίζουν ν’ αποχαιρετούνε την πλάση. Και φυτρώνει παντού. Σε βράχια, στην άγονη γης, σε γκρεμούς (εμ, δεν πλάστηκε τυχαία ο μύθος), ακόμη και σε τοίχους· ριζώνει ανάμεσα στις πέτρες και κρεμιέται σαν ακροβάτης που άλλο τίποτα δεν θέλει να δείξει παρά μόνο τη δύναμη της ζωής.

Τροφή του λαϊκού διαιτολογίου αλλά και σπουδαίο ορεκτικό Αναμφίβολα μεγάλο μέρος της φήμης της κάππαρης ως λαϊκού τροφίμου οφείλεται στην εποχή κατά την οποία βλαστάνει κι ανθίζει. Όταν λιγοστεύουν οι δυνατότητες άντλησης τροφής από τη φύση, επειδή ξεραίνεται ολοσχερώς η ετήσια βλάστηση, το ταπεινό παχύφυλλο φυτό που συναντάται παντού σε τούτα τα μέρη αποτελούσε λύση ανάγκης για τους τροφοσυλλέκτες των παλαιότερων εποχών, πολύ πιθανόν και των προϊστορικών χρόνων. Γι’ αυτό και είχε πάντα ιδιαίτερη πέραση στα μοναστήρια, εκεί όπου οι διατροφικοί κανόνες αποτελούν μέρος της άσκησης· μαζί με το κρίταμο, ήταν τα βασικά είδη που μπορούσαν να συλλέξουν οι μοναχοί κατά την περίοδο του καλοκαιριού. Επειδή, όμως, στη λαϊκή γαστρονομία οι λύσεις ανάγκης αποτελούν πηγές πολλαπλών εμπνεύσεων, οι γυναίκες, εκείνες που δημιούργησαν το θαύμα της κρητικής γαστρονομικής παράδοσης, αναζήτησαν τρόπους ώστε αυτά τα ταπεινά και κοινότατα χορταρικά να πλουτίζουν τη γεύση και να κοσμούν το τραπέζι. Σπάνια μαγείρευαν την κάππαρη. Αλλά και σπάνια θα συναντούσες σπίτι χωρίς συντηρημένη κάπαρη (τουρσί). Η Αναστασία Καζαντζάκη, αδελφή του σπουδαίου συγγραφέα, το προσωπικό τετράδιο της οποίας είχαμε τη χαρά να μελετήσομε, καταγράφει μιαν ενδιαφέρουσα συνταγή καππαροσαλάτας, ενώ υπάρχουν πλείστες όσες αναφορές σε παρόμοια τετράδια για κάππαρη τουρσί. Τελικά, η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα γεύση και η οξύτητά της συνετέλεσαν ώστε να αποκτήσει φήμη ως σπουδαίο ορεκτικό. Οι αναφορές της κάππαρης ως είδους αλλά και ως τροφίμου ξεκινούν από πολύ παλαιότερες εποχές (κλασικά, ελληνιστικά, ρωμαϊκά χρόνια). Είναι ένα από τα αρτύματα του Αντιφάνη και του Άλεξη (σχετικούς καταλόγους παραθέτει ο Αθήναιος). Ακόμη παλαιότερη είναι μια πιθανή αναφορά της στην Παλαιά Διαθήκη («θ’ ανθήσει η αμυγδαλιά, η ακρίδα θα αυξηθεί και η κάπαρη θα διασκορπιστεί» - Εκκλησιαστής 125), ενώ οι σύγχρονες αρχαιοβοτανικές έρευνες την εντοπίζουν σε πολλές περιοχές της Μεσογείου. Και ο αξέχαστος λάτρης της Κρήτης, ο Γάλλος καθηγητής Paul Faure, την αναφέρει ανάμεσα στα τρόφιμα που άρχιζε να συνάζει ο αγρότης της μινωικής εποχής μετά το αλώνισμα. Στο Βυζάντιο εξακολούθησε να είναι τροφή των φτωχών, αλλά και γιατρικό για πολλές παθήσεις. «Πάτερ, εφλεβοτόμησα, ας διάβω από τον φόρον, μήνα αγοράσω κάπαριν...». Ο Διοσκουρίδης, ο Γαληνός και άλλοι μεταγενέστεροι καταγράφουν τη συνήθεια να καταναλώνεται «ταριχευμένη» (παστωμένη). Θα άξιζε, όμως, να μεταφερθούν εδώ όσα ενδιαφέροντα σημειώνει ο Διοσκουρίδης (1ος αι. μ. Χ.), ιδιαίτερα οι λαϊκές ονομασίες που 58

διασώζει: «Κάππαρη: Άλλοι τη λένε κυνόβατο, άλλοι καπρία, άλλοι μήλο του κόρακα, άλλοι φιδόσκορδο, άλλοι φιδοστάφυλο, άλλοι θαλλία, άλλοι πετραία, άλλοι ολόφυτο, άλλοι ιωνίτη, άλλοι κίχλωρο, άλλοι ιππομανές και άλλοι τριχομανές. Είναι θάμνος ακανθώδης στρωμένος κυκλοτερώς στη γη με αγκάθια αγκιστροειδή σαν της βάτου, φύλλα στρογγυλά όμοια με τα φύλλα της κυδωνιάς και καρπό σαν της ελιάς, που όταν ανοίγει βγάζει ένα λευκό άνθος (μιλώντας για καρπό εννοεί, ασφαλώς, το μπουμπούκι). [...] Φυτρώνει κυρίως σε πετρώδη και άγονα μέρη, νησιά και οικόπεδα. Ο καρπός και ο καυλός (μπουμπούκια και τρυφεροί βλαστοί) τρώγονται παστωμένοι...» (Περί ύλης ιατρικής, 173). Ο βαθύς μελετητής του βυζαντινού κόσμου Φαίδων Κουκουλές υποθέτει ότι και τότε μαγείρευαν τα τρυφερά άκρα των βλαστών «ως και οι νησιώται σήμερον, οίτινες, βράζοντες αυτά, ίνα την πικρίαν αποβάλωσι, τα κάμνουν σκορδαλιάν». Παρόμοιες είναι οι αναφορές στα μεταγενέστερα χρόνια. Ο Olivier (1801) αναφέρει ότι τα μπουμπούκια και τα φύλλα της συντηρούνταν στο ξίδι, ενώ ο Olfert Dapper (1688) σημειώνει ότι οι Κρήτες μάζευαν την κάππαρη τον Μάη και την πουλούσαν στην αγορά. Ισχυρίζεται, όμως, ότι δεν τη συντηρούσαν σε ξίδι, αλλά σε άλμη.

«Τρώγε την με ξυδόλαδον και σταφίδες...» Τον 17ο αιώνα ο Κρητικός καλόγερος Aγάπιος Λάνδος, που έζησε πολλά χρόνια στο νησί πριν εγκατασταθεί στο Άγιον Όρος, συνιστά να καταναλώνεται η κάππαρη με λαδόξιδο και σταφίδες: «...Tρώγε την με ξυδόλαδον και σταφίδες. Εάν είναι αλατισμένη βάλε την να γλυκύνει εις το νερόν, έπειτα την τρώγε πριν φάγης άλλο τίποτε με ξύδι και μέλι ή με περισσόν λάδι και τα λοιπά καθώς είπομεν...». Από τις νεότερες αναφορές στο φυτό, ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι περιγραφές της Magda Ohnefalsch Richter (Ελληνικά Έθιμα στην Κύπρο): «Στην Κύπρο μεγαλώνει επίσης η άγρια κάπαρη που προτιμά τις σπασμένες πέτρες και τα ερείπια. Τα υπέροχα μωβ άνθη της μπορεί κανείς να τα θαυμάσει παραλληλίζοντάς τα με ορχιδέες. Τα νεαρά βλαστάρια της καπαριάς τοποθετούνται σε ξύδι και καταναλώνονται στη σαλάτα, αφού βέβαια απομακρυνθούν τα αγκάθια. Τα πολύτιμα μπουμπούκια, που σήμερα συχνά νοθεύονται, δε χρειάζονται συστάσεις». Παλαιότερα στην Κρήτη οι νοικοκυρές έφτιαχναν καππαροσαλάτα, όπως γινόταν και σε άλλα νησιά του Αιγαίου. Μια τέτοια συνταγή συναντάμε, όπως είπαμε, στο τετράδιο της Αναστασίας Καζαντζάκη - Τζανάκη, αδελφής του Νίκου Καζαντζάκη. Η κάππαρη της Φρύνης Στην αρχαιότητα η κάππαρη ήταν μια από τις πιο συνηθισμένες και τις πιο φτηνές τροφές. Επειδή φυτρώνει παντού, ήταν ιδιαίτερα εύκολη η συλλογή των μπουμπουκιών και των τρυφερών φύλλων (αυτά είναι τα μοναδικά μέρη του φυτού που τρώγονται). Φαίνεται πως στα κλασικά χρόνια φτωχές γυναίκες γύριζαν τα χωράφια της Αττικής και μάζευαν κάππαρη για να ζήσουν, όπως ακριβώς γινόταν με τις μεταγενέστερες «χορταρούδες».

Κάτω: Η καππαροσυλλέκτρια Φρύνη «δάνεισε» το σώμα της για να φιλοτεχνήσει ο Πραξιτέλης ένα από τα πιο φημισμένα αγάλματα της Αφροδίτης (της Κνίδου). Παριστάνει τη θεά μετά το λουτρό της. (πηγή εικόνας: Βικιπαίδεια)

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

Μόνον όποιος έχει δει ξημερώματα Ιουνίου ανθισμένο το βοτάνι μπορεί να καταλάβει τον μύθο. Λευκά και πανέμορφα τα λουλούδια της με απαλές αποχρώσεις του κόκκινου και με μεγάλους στήμονες, ελαφρώς βιολετί.

>

Αυτή τη δουλειά έκανε και μια από τις πιο διάσημες εταίρες του αρχαίου κόσμου, ίσως και όλων των εποχών, η Φρύνη. Ο Αθήναιος μεταφέρει ένα απόσπασμα του κωμωδιογράφου Τιμοκλή σύμφωνα με το οποίο παραπονιέται κάποιος εραστής που την είχε γνωρίσει ως καπαροσυλλέκτρια και την είχε ερωτευτεί. Αργότερα, όμως, όταν απέκτησε φήμη για την ομορφιά της και πλούτο, τον ξέχασε: «Εγώ ο δυστυχής αγάπησα τη Φρύνη από τότε που μάζευε κάπαρη και δεν είχε τόσα που έχει τώρα (ενν. πλούτη). Κι ενώ την καλοπλήρωνα για κάθε επίσκεψή μου, τώρα πια μου κλείνει την πόρτα». Το απόσπασμα είναι αρκετά κατατοπιστικό για την πορεία που ακολούθησε μια κοπέλα με περιορισμένους πόρους ζωής, αλλά προικισμένη με παροιμιώδη ομορφιά. Όπως παραδίδεται από αρχαίες πηγές, η πρώην καππαρομαζώχτρα «δάνεισε» την τελειότητα του κορμιού της για να φιλοτεχνηθεί - με βάση τις δικές της αναλογίες - το άγαλμα της Αφροδίτης!

Οι καππαρομαζώχτρες με τα καλαθάκια Η εικόνα των νεαρών κοριτσιών που έβγαιναν με τα καλαθάκια τους στις εξοχές από τις αρχές του Ιούνη μέχρι το μέσον το καλοκαιριού παραμένει ακόμη στη μνήμη όσων έζησαν στα χωριά μας κατά τη δεκαετία του 1960, ίσως και του 1970 σε μερικές περιοχές του νησιού. Δεν ήταν μια απλή εργασία, ήταν η βόλτα, η συζήτηση, η διασκέδαση, το τραγούδι, που συνδυάζονταν με την ελαφριά και μάλλον ξεκούραστη εργασία. Ήταν οι σύγχρονες καππαρομαζώχτρες, που άλλοτε μάζευαν τα μικρά μπουμπούκια της κάππαρης για οικιακή χρήση και άλλοτε για να εξασφαλίσουν ένα επιπρόσθετο εισόδημα, όπως ακριβώς έκαναν οι καππαροσυλλέκτριες της αρχαιότητας και του Βυζαντίου. Εκείνα τα χρόνια οι πάρεργες ασχολίες αποτελούσαν πηγή πλούτου. Ποιος μπορεί να ξεχάσει τις ατέλειωτες ποσότητες αμπελόφυλλων που μαζεύονταν την ίδια εποχή και τροφοδοτού-

σαν εργοστάσια κονσερβών, ή την κάππαρη που συγκεντρωνόταν σε μικρές τοπικές βιοτεχνίες; Μπορεί να ήταν εύκολη η εργασία, τουλάχιστον όχι πολύ κουραστική, αλλά δεν υπήρξε ποτέ ιδιαιτέρως αποδοτική. Χρειάζεται χρόνος για να γεμίσει ένα καλάθι με μπουμπούκια της κάππαρης.

«Κάππαρις εις άλμην - ποιότης εκλεκτή» Κι άλλες φορές έχομε αναφερθεί μέσα από τούτες τις σελίδες στις μικρές βιοτεχνίες που απορροφούσαν φρούτα, λαχανικά και ό,τι άλλο μπορούσε να συντηρηθεί και να καταναλωθεί αργότερα. Ήταν οι πρόγονοι των σύγχρονων επιχειρήσεων που παράγουν προϊόντα εξαιρετικής ποιότητας, κυρίως παραδοσιακά, ή αντλώντας εμπνεύσεις από τον διατροφικό μας πολιτισμό. Μέχρι τη δεκαετία του 1960 τουλάχιστον υπήρχαν διάσπαρτα μικρά εργαστήρια ζαχαροπλαστικής που ασχολούνταν σχεδόν αποκλειστικά με την επεξεργασία φρούτων· παρασκεύαζαν μαρμελάδες και γλυκά κουταλιού με τα οποία τροφοδοτούσαν καταστήματα πωλήσεως ζαχαρωδών προϊόντων και μεγάλα μπακάλικα (τα σούπερ μάρκετ της εποχής). Δεν γνωρίζω πόσα τοπικά εργαστήρια ασχολούνταν κάθε καλοκαίρι με την κάππαρη, πόσες οικογένειες βιοτεχνών εξασφάλιζαν πρόσθετο εισόδημα απ’ αυτήν και πόσοι εργαζόμενοι απασχολούνταν σε συναφείς δραστηριότητες. Το τελικό προϊόν, κάππαρη σε οξάλμη, διακινούνταν στην αγορά σε μεταλλικούς τενεκέδες χωρητικότητας δέκα λίτρων περίπου, ίσως και λιγότερο, αλλά και σε μικρά γυάλινα βάζα, πανομοιότυπα με τα σημερινά, αν και τότε οι επιχειρήσεις έδιναν πολύ λιγότερη σημασία στις ετικέτες και τις συσκευασίες. Μόλις πρόσφατα είδα ένα τέτοιο βάζο σε συλλογή παλαιών τεκμηρίων. Πάνω στο βάζο ήταν κολλημένη μια μικρή επιγραφή «Κάππαρις εις άλμην - ποιότης εκλεκτή». Το εργαστήριο που την επεξεργαζόταν βρισκόταν στο Ηράκλειο, κάπου προς την περιοχή της Περβόλας (κοντά στη σημερινή οδό Μονής Καρδιωτίσσης).

59

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

>

Στην αρχαία ιατρική

Κάππαρη τουρσί

Βοτάνι με πολλές χρήσεις η κάππαρη, προσήλκυσε από την αρχαιότητα το ενδιαφέρον των γιατρών και των θεραπευτών, που κι εκείνοι φαίνεται πως εντυπωσιάζονταν βλέποντάς την να θάλλει στο κατακαλόκαιρο. Θεράπευαν ισχιαλγίες, νοσήματα του νευρικού συστήματος, τη χρησιμοποιούσαν ακόμη και για καθαρισμό της στοματικής κοιλότητας, αλλά και για ανακούφιση από τον πονόδοντο. Ο Ιπποκράτης τη θεωρούσε αποχρεμπτική και τη συνιστούσε για θεραπεία της πλευρίτιδας και ο Διοσκουρίδης τη συνιστούσε για πλήθος νοσημάτων: «Όταν πίνεται ο καρπός της μαζί με κρασί για τριάντα μέρες λιώνει τις σκληρύνσεις της σπλήνας... βοηθά την ισχιαλγία, την παράλυση, τα ρήγματα και τα σπάσματα των μυών και των νεύρων, είναι εμμηναγωγό και αποχρεμπτικό. Ο φλοιός της ρίζας αποξηραμένος καθαρίζει κάθε χρόνιο ακάθαρτο έλκος και γίνεται κατάπλασμα σε περιπτώσεις παθήσεων της σπλήνας... Τα φύλλα και η ρίζα λυμένα διαλύουν τα οιδήματα των αδένων του λαιμού και ο χυμός της σκοτώνει τα σκουλίκια των αυτιών...» (Περί ύλης ιατρικής, 173).

½ κιλό καππαρόφυλλα και καππαρόκουμπα 1,5 κούπα νερό, 1 κουταλιά αλάτι, ½ κούπα ξίδι Μαζεύομε την κάππαρη Μάιο – Ιούνιο για να μπορούμε να χρησιμοποιήσομε και τις τρυφερές κορφές. Μαζεύομε βέβαια και καππαρόκουμπα (μπουμπούκια που δεν έχουν ανοίξει). Τα πλένομε και τα ξεπικρίζομε για 1 εβδομάδα σε νερό που το αλλάζομε 2 φορές την ημέρα. Στο τέλος θα αλλάξουν χρώμα, θα γίνουν λαδοπράσινα. Στραγγίζομε και ετοιμάζομε οξάλμη: Διαλύομε το αλάτι στο νερό και προσθέτομε το ξίδι. Βάζομε την κάππαρη σε καθαρά βάζα και προσθέτουμε το διάλυμα μέχρι 2 δάκτυλα κάτω από το στόμιο. Συμπληρώνομε με ελαιόλαδο και κλείνομε τα βάζα. Αφήνομε την κάππαρη σε δροσερό μέρος για 1 εβδομάδα πριν την χρησιμοποιήσομε. Χρησιμοποιείται σε σαλάτες, ορεκτικά, σάλτσες, αλλά δίνει ιδιαίτερη γεύση και σε λαχανικά, κρέας, ψάρι κλπ.

Φάρμακο κατά της ανορεξίας κατά τον Πλούταρχο! Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι η κάππαρη είναι φάρμακο κατά της ανορεξίας: «Πολλοί ανόρεκτοι ξαναβρίσκουν την όρεξή τους μόλις γευτούν ελιές αλμάδες ή κάππαρη, λέει («ήδη δε πολλοί των αποσίτων, ελαίαν αλμάδα λαμβάνοντες ή κάππαριν, γευσάμενοι τελείως ανέλαβον και παρέστησαν την όρεξιν» - Συμποσιακά 687 D). Πυκνές είναι οι αναφορές της ως ιάματος σε ιατρικά κείμενα της όψιμης αρχαιότητας, πολλά από τα οποία αντλούν πληροφορίες από τον Διοσκουρίδη. Ίσως από εκείνη την εποχή να δανείστηκε χρήσεις και εμπνεύσεις η λαϊκή θεραπευτική της προεπιστημονικής περιόδου, αν και οι αναφορές της δεν είναι τόσο πυκνές όσο θα περίμενε κανείς. Θεωρείται εμμηναγωγό φάρμακο, τονωτικό και αντιαναιμικό. Γενικά πιστεύεται ότι διάφορα μέρη του φυτού καθαρίζουν το αίμα.

60

Kαππαροσαλάτα 1 κούπα κάππαρη 4 φέτες ψωμί* 4 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα 1 κούπα ελαιόλαδο 4 κουταλιές ξίδι ή χυμό λεμονιού 1 κουταλάκι ρίγανη τριμμένη πιπέρι Ζεματάμε την κάππαρη σε νερό που βράζει για 2 λεπτά. Τη στραγγίζομε και επαναλαμβάνομε τη διαδικασία άλλη μία φορά, για να ξαλμυρίσει. Μουσκεύομε το ψωμί σε λίγο νερό και το στραγγίζομε καλά. Το ανακατεύομε (μπορούμε και στο multi) με την κάππαρη, τα κρεμμυδάκια, τη ρίγανη και το πιπέρι και πολτοποιούμε. Στη συνέχεια ρίχνομε το ελαιόλαδο και το ξίδι ή το λεμόνι, όπως στην ταραμοσαλάτα, και ανακατεύομε να γίνει ομοιογενές το μείγμα. * Μπορούμε να αντικαταστήσομε το ψωμί με πατάτα. Χ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

61

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Μια παλιά καστρινή παροιμία και η ιστορία της

«Τα παράπονά σου στο Λιοπυράκη» Ένα χούι μοναχά είχε ο μακαρίτης, που δεν αγαπούσε να ελεημονά... Αν όμως είχε τη συνήθεια τούτη, να μην κάνει μιστά, ευχαρίστως έδινε τη σοφή γνώμη του και τη συμβουλή του σε καθέναν που θα πήγαινε να του παραπονιούντανε...

Η σημερινή οδός Μαρτύρων 25ης Αυγούστου, άλλοτε καρδιά του καστρινού επιχειρηματικού κόσμου. Στην επιχρωματισμένη καρτ ποστάλ των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, βλέπομε αριστερά τη Λότζια (μαύρο και σκιασμένο κτήριο) τότε που ήταν ακόμη ερειπωμένη και σωζόταν μόνο το ισόγειό της (φωτ. αρχείο Ν. Ψιλάκη).

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

Του Νίκου Ψιλάκη «Τα παράπονά σου στο Λιοπυράκη…». Είναι μια τοπική παροιμία που διατηρήθηκε πάνω από έναν αιώνα και μόνο τελευταία έχει αρχίσει να ξεχνιέται. Δύσκολο να την καταλάβει κανείς αν δεν έχει ζήσει στο Μεγάλο Κάστρο και, ιδιαιτέρως, αν δεν έχει συναναστραφεί παλιούς Καστρινούς. Ποιος είναι, άραγε, αυτός ο Λιοπυράκης και πώς κατάφερε να γίνει αποδέκτης όλων των παραπόνων, τουλάχιστον από τις αρχές του 20ού αιώνα; Αυτό αναρωτήθηκε κάποτε και ο συντάκτης τούτου του κειμένου και, ευτυχώς, βρήκε τόσες απαντήσεις που θα μπορούσε να γεμίσει ολόκληρο τετράδιο! Σπουδαίο κεφάλαιο της Λαογραφίας η μελέτη των τοπικών ιδιαιτεροτήτων. Λέξεις, φράσεις, συνήθειες, έθιμα, παραδόσεις, μικρές ιστορίες. Όλα τούτα συνθέτουν τις ιδιομορφίες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των τοπικών κοινωνιών και συχνά διαμορφώνουν ταυτότητες. Κάθε πόλη και κάθε χωριό έχει τις δικές του, πασίγνωστες στους κατοίκους, εντελώς άγνωστες στους έξω. Ωστόσο, η παροιμία για τον Λιοπυράκη ξεπέρασε τα όρια της πόλης κι έφτασε χιλιόμετρα μακριά, στα χωριά που εξαρτούνταν διοικητικά από το Μεγαλόκαστρο ή συναλλάσσονταν με τους εμπόρους του. Μια σύντομη αναφορά στην πασίγνωστη καστρινή παροιμία διαβάζομε σε κείμενο του δασκάλου Κ. Τριανταφυλλίδη από τις Ποταμιές (Μεσόγειος, 24 Ιανουαρίου 1953). Ο δάσκαλος διεκτραγωδούσε την κατάσταση υπεραστικών συγκοινωνιών με λεωφορεία των 18 θέσεων (που χωρούσαν... 38 στριμωγμένους επιβάτες) και σημείωνε:

Αποφεύγω να αναφέρω [...] τα προκλητικά λόγια των σωφέρηδων που μας φωνάζουν: «Τα παράπονά σας στου Λιοπυράκη...». Και σ' ένα χρονογράφημα του αξέχαστου Κωστή Φραγκούλη (Πατρίς, 25 Σεπτεμβρίου 1958), με τον τίτλο “ΚΑΝΤΑΔΟΡΟΙ”, διαβάζομε:

Ήρθε να μου κάνει τα παράπονά του, ύστερα από απουσία πολλών ημερών.

> Το κατάστημα Λιοπυράκη βρισκόταν στη δεξιά πλευρά της φωτογραφίας, στον δρόμο του λιμανιού (Μαρτύρων 25ης Αυγούστου),περίπου εκεί όπου στέκεται ο άνθρωπος με το ψάθινο καπέλο (φωτογραφικό αρχείο Γιάννη Τζανή).

- Μα δεν είμαι γραφείο παραπόνων του παρετήρησα.

- Σε ποιον θα τα πω αν δεν μ' ακούσεις εσύ που είσαι φίλος; - Στο Δήμαρχο, τον παρέπεμψα. Συνήθως εκεί στέλνουμε όσους έχουν να κάμουν παράπονα. Παλαιότερα ήταν ο Λιοπυράκης.

- Τα παράπονά σου στο Λιοπυράκη, λέγαμε, και ξεφορτωνόμασταν τον παραπονούμενο.

Τώρα γιατί στο Λιοπυράκη, είναι ένα μυστήριο πού μένει για μένα άλυτο...

Υπαρκτό πρόσωπο... Έμπορος ήταν ο Λιοπυράκης. Και, μάλιστα, πολύ πετυχημένος. Με μαγαζί στον δρόμο του λιμανιού που μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα διατηρούσε την τούρκικη ονομασία του και ακουγόταν ακόμη Βεζίρ τσαρσί. Εκεί, στον πιο κοσμοπολίτικο δρόμο της πόλης, βρίσκονταν τα καλύτερα εμπο63

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ρικά καταστήματα, μα και οι καλύτερες οικοδομές. Οι περιγραφές που σώζονται για τονμεγαλέμπορο Λιοπυράκη ποικίλλουν. Άλλοι τον θέλουν καλόγνωμο κι ελεήμονα, άλλοι αυταρχικό και σφιχτοχέρη, αλλά χωρίς εμπάθειες και κακίες. Όλοι, πάντως, συμφωνούν σε δυο χαρακτηριστικά του: Πρώτον, δεν χώνευε τους παραπονιάρηδες και τους μεμψίμοιρους. Και δεύτερον, έδινε τις πιο πρωτότυπες συμβουλές σ’ όποιον ζητούσε τη γνώμη του· τόσο πρωτότυπες που έμειναν κι εκείνες παροιμιώδεις.

Ο καύκος Άγνωστο πόσες και ποιες από τις ατέλειωτες ιστορίες για τον Λιοπυράκη ήταν αληθινές και ποιες πλάστηκαν σε μορφή ανεκδότων. Η πρώτη που άκουσα στις αρχές της δεκαετίας του 1980 ήταν κάπως πικάντικη. Τη μεταφέρω ακριβώς όπως την έχω καταγράψει:

Στου Λιοπυράκη πήγε μια μέρα κάποιος παλιός φίλος του.

- Σώσε με, του λέει, έπιασα τη γυναίκα μου στο κρεβάτι με τον καύκο1.

- Ω, καημέχαρε,2 ειντά κακό σε βρήκε. Μα είντα μπορώ να σου κάμω εγώ; - Δικηγόρο θέλω. Κατέχεις δα, μπάρεμ, ότι τουτεσάς οι δουλειές θέλουν δικηγόρο κι εγώ δεν έχω φράγκο στην

64

τσέπη. Δώσε μου εκατό δραχμές δανεικά κι εγώ θα σου τα φέρω μόλις πουλήσω τη σταφίδα.

- Καταλαβαίνω σε, καψερέ, αλλά τούτη η δουλειά μπορεί να φτιάξει κι αλλιώς. Δεν χρειάζεσαι δικηγόρο.

- Και είντα χρειάζομαι; - Ντενεκετζή. Να πας επαέ πιο πάνω από τα Δερμιτζίδικα, απού ’ναι ο Μανωλάκης ο ντενεκετζής, να σου κάμει ένα καλό φανάρι να τους το κρατείς να μη σου χαλάσουνε το κρεβάτι. Υπάρχει, όμως, κι άλλη εκδοχή στην ίδια ιστορία. Ο Λιοπυράκης έξυσε την κεφαλή κι αποφάνθηκε πως αντί για δικηγόρο χρειαζόταν... μαραγκό. Να φτιάξει ένα κρεβάτι για ...τρεις. Να χωρεί, δηλαδή, και ο... νόμιμος σύζυγος!

Το πρώτο παράπονο Έχει ενδιαφέρον, όμως, το πώς ξεκίνησε ο ευκατάστατος Καστρινός έμπορος να γίνεται αποδέκτης των κάθε λογής παραπόνων. Την ιστορία διηγείται ο Γιάννης Μουρέλος σε κείμενο του 1935:

Μια μέρα μετά την επανάσταση του 1897 κάποιος ανεψιός του πήγε και του ζήτησε ένα βαρέλι δανεικό για να βάλει το κρασί του γιατί οι Τούρκοι του 'χαν κάψει την αποθήκη του και

δεν του 'χε απομείνει ούτε κουβάς.

- Κάθισε, ανίψιο, να σου πω κι εγώ είντα κάνω άμα δεν έχω βαρέλι. Ο ανεψιός κάθισε με χαρά περιμένοντας ν' ακούσει τη σοφή συμβουλή του θείου του.

-Λοιπόν, άμα δεν έχω βαρέλι, ανιψιέ, πηγαίνω εκειέ παρακάτω που ’ναι τα βαρελτζίδικα και βρίσκω το Μαστρογιώργη τον βαρελά και του λέω: Κάμε μου ένα βαρέλι και πάρε τον παρά σου. Κάμε, ανιψιέ, και συ το ίδιο πράμα. Ξέρεις τα βαρελτζίδικα; Ο ανεψιός απέμεινε ολοχάσκωτος.

«Δεν αγαπούσε να ελεημονά...» Μια πληρέστερη περιγραφή του μας δίνει ο Μανώλης Δερμιτζάκης (18921965), ο κουρέας που έμεινε στην ιστορία του Ηρακλείου ως ο άνθρωπος που διέσωσε την ιστορική μνήμη περιγράφοντας με καταπληκτικές λεπτομέρειες την πόλη και τους ανθρώπους της:

Για το γερο-Λιοπυράκη, εκείνα που ξέρανε οι συντοπίτες του τον ίδιο καιρό ήταν ότι ο πατέρας του μεγαλοέμπορα στο Βεζίρ Τσαρσί Κωνσταντίνου Λιοπυράκη ήταν {ότι ο μακαρίτης γερογονιός του ήταν} ένας από τους καλούς Χριστιανούς της πολιτείας και φαμελίτης υποδειγματικός στην τάξη καθώς και στην τιμιότητα του με όσους είχε δώσε-πάρε. Ποτές δεν εκαταδέχουνταν να ζύγιαζε ξίγκικα3 στο καντάρι ή στην πλάστιγγά του απ' ό,τι του πηγαίνανε οι χωριάτες από τα μαξούλια τους. Ένα χούι μοναχά είχε ο μακαρίτης, που δεν αγαπούσε να ελεημονά... Αν όμως είχε τη συνήθεια τούτη, να μην κάνει μιστά, ευχαρίστως έδινε τη σοφή γνώμη του και τη συμβουλή του σε καθένα που θα πήγαινε να του παραπονιούντανε εκμυστηρευόμενος τον πόνο του για την αδικία που γίνουνταν εις βάρος του, ή και για οποιαδήποτε άλλη αιτία τον έκανε να ανησυχεί δίχως να μπορεί να βρει διέξοδο.

«Λοιπόν, άμα δεν έχω βαρέλι, ανιψιέ, πηγαίνω εκειέ παρακάτω που ’ναι τα βαρελτζίδικα και βρίσκω το Μαστρογιώργη τον βαρελά... Ξέρεις τα βαρελτζίδικα;» Βαρέλια στο Ηράκλειο των αρχών του 20ού αιώνα (φωτογραφία Gerola, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη).

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

- Καημέχαρε! έλεγε σε καθένα που θα πήγαινε. Δίκιο έχεις εφτά βολές! Δεν είναι όμως ανάγκη να χολιαντίζεσαι4 και ώς τοσονά. Το πράμα που σε στενοχωρά σάζει.

- Πώς; τον ερωτούσε ο παραπονούμενος ανυπόμονα να μάθει. Ο Λιοπυράκης τού αποκρίνουνταν μονομιάς με όλη του τη σοβαρότητα: - Κατέχεις τον Κασώτικο μαχαλά;5 - Κατέχω τονε.

— Εκειά καρσί είναι του Σουλτάν Μπραΐμη το μπεντένι. Από κάτω του μπεντενιού είναι το φαρδύ πλακάδο. Δεν έχεις παρά να κάμεις δυο ασκελιές. Με το σάλτο που θα παίξεις να βγεις στο μαζγάλι του μπεντενιού, μεμιάς που θα δώσεις με την κεφαλή κάτω, ντελόγο τελειώνουνε τα βάσανα σου!!!... Την ίδια ιστορία διηγείται και ο Μουρέλος.

>

Ο γάιδαρος του Μονοφατσιώτη Από τις πολλές μικρές ιστορίες που άκουσα θα μεταφέρω ακόμη μια:

Στα χρόνια της Αυτονομίας πηγαίνανε οι χωριάτες με τα γαϊδουρομούλαρα και πουλούσανε το μαξούλι τους στον Λιοπυράκη. Επήγε κι ένας από το Μονοφάτσι, μα δεν κατέχω είντα ξεφόρτωσε. Σταφίδα; Λάδι; Άλλο πράμα; Δεν έμαθα. Έδεσε τον γάιδαρο απ' όξω, μπήκε να λογαριαστούνε γιατί ο Λιοπυράκης επλέρωνε αμέσως. Έπιασε, όμως, την κουβέντα με άλλους αγωγιάτες κι έμεινε για κάμποση ώρα μέσα στο μαγαζί. Ο Λιοπυράκης έμπαινε κι έβγαινε, παραλάμβανε κι άλλα μαξούλια κι είχε φόρτο μεγάλο. Βγαίνει, που λες, κι ο Μονοφατσώτης να καβαλικέψει τον γάιδαρό του να φύγει, μα γάιδαρο δεν βρήκε. Του τον είχανε κλέψει, τοτεσάς ήταν μια συμμορία που έκλεβε γαϊδάρους και μουλάρια. Ρωτά τον Λιοπυράκη αν ξέρει κάτι για το ζο 1. Εραστής.

2. Καημέχαρος. Ο καημένος, ο κακομοίρης, ο άξιος οίκτου.

3. Λειψά.

του, πράμα, του λέει αυτός, κι ο χωριάτης αρχίζει τα παράπονα. Ο μεγαλέμπορας, όμως, την κάτεχε καλά την τέχνη του.

- Κάτσε, του λέει, να σου πω είντα δα κάμεις αν θες να ’χεις γάιδαρο, Κατέχεις την Καινούργια Πόρτα; - Κατέχω τη.

- Από κεια δα βγεις, να μπεις στον δρόμο για τον Άη Κωνσταντίνο, απού ναι το νεκροταφείο. Κατέχεις να πας; - Κατέχω.

- Δεν θα φτάξεις μέχρι απάνω. Θα στρίψεις αριστερά στα χωράφια και δίπλα στο ρέμα θα δεις ένα φραχτό. Είναι του τζαμπάζη του Γιαμαλή. Εκεί να δεις γαϊδάρους, ασερνικούς θηλυκούς, μικιούς και μεγάλους. Διάλεξε έναν που σου αρέσει και πάρε τον...».

Ν. Ψ.

4. Στεναχωριέσαι.

5. Ο Κασώτικος μαχαλάς ήταν ένα μεγάλο κτήρι κοντά στο λιμάνι (ανατολικά του Αγίου Πέτρου) όπου στεγάζονταν οι Κασώτες του Μεγάλου Κάστρου.

65

Τα χαμόγελα της άνοιξης στους χειμώνες μας Του Γ. Μανιαδάκη

…Πόσα τα λούλουδα τση γης, πόσα τ’ αρώματά ν-τως, πόσα του κόσμου τα πουλιά, απού κι αυτά νιμέναν να σιγανέψουν οι καιροί και να ζεστάνει ο τόπος, να ζευγαρώσουνε κι αυτά και να σφυρολοήσουν… (Γιάννης Βάρδας, Όμορφα που ’σαν τα χωριά)

Μια φτερωτή μικρούλα υφάντρα, ένα όμορφο τρυποπούλι, ύφανε την περίτεχνη φωλιά της ανάμεσα σ’ ένα πυκνόκλαδο αρισμαρί (δεντρολίβανο), στην αυλή ενός φιλόξενου σπιτιού, και άπλωσε τα αβγουλάκια της στον 66

μαγιάτικο ήλιο. Κι ύστερα η μικρή φωλιά γέμισε ζωή με τα νιόβγαλτα τρυποπουλάκια να περιμένουν υπομονετικά τα ζωογόνα φυσικά δώρα. Η ερήμωση του παραδοσιακού

αγροτικού τοπίου έφερε την ανήμερη ζωή, όση κατάφερε να επιβιώσει, γύρω και μέσα στα χωριά μας, που με ψιθύρους και κραυγές ζητούν τη βοήθειά μας.

>

Η διατροφή των Κρητικών στον Καπετάν Μιχάλη Καταγραφή και σχολιασμός των φαγητών, γλυκών, ποτών που αναφέρει ο Νίκος Καζαντζάκης στο κορυφαίο του μυθιστόρημα Ο Καπετάν Μιχάλης

«Το μπόλικο καλό φαΐ είναι, μαθές, σαν τον άντρα κι αυτό, σαν τα παιδιά, μια μεγάλη παρηγοριά του ανθρώπου» (Νίκος Καζαντζάκης, Ο Καπετάν Μιχάλης, σ. 89).

Του Κ.Ν.Μ. Καζαμιάκη*

Πηγή σπουδαίων λαογραφικών, ανθρωπολογικών και κοινωνικών πληροφοριών αποτελεί το μυθιστορηματικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη, και ιδιαίτερα τα έργα που αναφέρονται στην Κρήτη, όπως ο Καπετάν Μιχάλης, ο Ζορμπάς και η Αναφορά στον Γκρέκο. Αντλώντας το βασικό υλικό του από την αστείρευτη παρακαταθήκη της μνήμης ο Κρητικός συγγραφέας καταφέρνει ν’ αναπλάσσει τον κόσμο των παιδικών του χρόνων, την κοινωνία του Μεγάλου Κάστρου, αλλά και της υπαίθρου, στην οποία είχε ζήσει περιστασιακά (κυρίως τα καλοκαίρια στα χωριά των γονέων του), τις καθημερινές συνήθειες, τη θρησκευτική συμπεριφορά, τα γεγονότα που συνθέτουν την ιδιαιτερότητα του τόπου και των ανθρώπων. Όλο αυτό το υλικό, μέχρι και τους τύπους της καστρινής καθημερινότητας, το ενέταξε στο έργο του, έπλασε μυθιστορηματικούς ήρωες και ενσω-

του κρητικού τραπεζιού και, μάλιστα, σε μιαν εποχή κατά την οποία η μελέτη του υλικού πολιτισμού, και ιδιαίτερα της τροφής, βρισκόταν στα σπάργανα.

72 αναφορές σε τροφές εντοπίσαμε στον Καπετάν Μιχάλη! Σ’ αυτές δεν περιλαμβάνονται γλυκά, ποτά, βραστάρια, άγρια χόρτα, τα οποία θα δημοσιευθούν στο επόμενο τεύχος. Ο Καζαντζάκης καταφέρνει να διασώσει όχι μόνον την πληροφορία, αλλά και το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιό της. μάτωσε στην πλοκή του τοπία, μικροτοπωνύμια, λέξεις, παροιμίες και τοπικές παραδόσεις. Είναι ιδιαίτερα χρήσιμες οι πληροφορίες που διασώζει για τον τρόπο που τρέφονταν οι άνθρωποι των παιδικών και των εφηβικών του χρόνων. Πρόκειται για πολύτιμο υλικό το οποίο μπορεί να αποτελέσει την πρώτη ύλη για την αναπαράσταση

* Αφιερωμένο στους αγαπημένους φίλους Μαρία και Νίκο Ψιλάκη, που μεθοδικά κατέγραψαν και διέσωσαν την κρητική διατροφή στα πολύτιμα βιβλία τους: -Κρητική παραδοσιακή κουζίνα, Το θαύμα της κρητικής διατροφής και -Το Ψωμί των Ελλήνων και τα γλυκίσματα της λαϊκής μας παράδοσης.

68

>

Η διατροφή των Κρητικών την εποχή του Καπετάν Μιχάλη περιλάμβανε: κρέας (κατσίκια, αρνιά, μοσχάρια, χοιρινά, όρνιθες, πέρδικες, κουνέλια, κυνήγι, λουκάνικα), αυγά, ψάρι, τυριά, όσπρια, λαχανικά, χόρτα, πατάτες, σαλάτες, ψωμί, παξιμάδια, φρούτα, μπαχαρικά, γλυκά, βραστάρια, κρασί, ρακή, διάφορα ποτά... Όλα αυτά θα τα βρούμε στις παρακάτω αναφορές του Νίκου Καζαντζάκη για τις διατροφικές συνήθειες της εποχής.

Κουκιά με αγκινάρες και μπακαλιάρος με μαϊντανό.

Τα χόρτα, για παράδειγμα, ήταν η βασική τροφή των φτωχών, το κρέας αποτελούσε φαγητό της φιλοξενίας και της γιορτής, ενώ οι ήρωες, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι, τηρούν μάλλον χαλαρά τους διατροφικούς περιορισμούς που επιβάλλουν οι θρησκείες τους. ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ (κυρίως φαγητά). Από τις αναφορές σε τροφές που εντοπίσαμε στο μυθιστόρημα Ο Καπετάν Μιχάλης, επιλέγουμε στη συνέχεια τις πιο χαρακτηριστικές. Κάθε απόσπασμα περιέχει ένα ή περισσότερα τρόφιμα και τελειώνει με την αναγραφή της σελίδας. Μερικές φορές ακολουθούν σχόλια του γράφοντος. ΠΕΡΔΙΚΑ. Έκοψε το μερί της πέρδικας, το απλοχέρισε στον καπετάν Μιχάλη.

-Δεν τρώγω, έχουμε Σαρακοστή, αποκρίθηκε αυτός. Ο Νουρήμπεης κτύπησε τα χέρια, στενοχωρήθηκε.

-Να το κάτεχα, είπε, θα σου ’παιρνα, μα το Μουχαμέτη, μαύρο χαβιάρι. Γέμισε τα ποτήρια.

-Στην υγειά σου καπετάν Μιχάλη, είπε, σηκώνοντας το ποτήρι, χαίρουμαι που καταδέχτηκες να πατήσεις στο σπίτι μου και να πιεις μαζί μου μια ρακή. Να, έτσι, να χυθεί το αίμα μου, καπετάν Μιχάλη, αν θέλω το κακό σου. Είπε κι έχυσε δυο στάλες κιτρόρακη στη γης», (σ. 31). Ο Νουρήμπεης, προς επιβεβαίωση όσων είπε στον καπετάν Μιχάλη, προβαίνει σε τελετουργική χοή. Να θυμηθούμε τις Χοηφόρες του Αισχύλου. Οι χοές επιβίωσαν μέχρι πρόσφατα στην Κρήτη, αλλά γίνονταν πάντα, ή σχεδόν

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

πάντα, με κρασί. Κιτρόρακη είναι ρακή στην απόσταξη της οποίας χρησιμοποιούνται κιτρόφυλλα. ΟΡΝΙΘΑ ΜΕ ΚΟΥΚΟΥΝΑΡΙ: Συγύριζε τις όρνιθες, τη μια βραστή, την άλλη παραγεμιστή με κουκουνάρι, τη σκουφιδάτη ψητή για μεζέ (σ. 64). Σκουφιδάτη όρνιθα: κότα με λοφίο (σκουφί). ΦΑΓΗΤΟ ΤΥΛΙΓΜΕΝΟ ΣΕ ΚΛΗΜΑΤΟΦΥΛΛΑ: Είδε κι απόειδε, πήρε απόφαση η κυρά-Πηνελόπη, σκαρφάλωσε στη γούρνα, έκοψε ένα μάτσο φύλλα από την κληματαριά, μπήκε στην κουζίνα, τύλιξε στα κληματόφυλλα το φαΐ, έβαλε σ’ ένα καλαθάκι ψωμί, ελιές, μερικά πορτοκάλια, ένα φλασκάκι κρασί, ένα καμινέτο, καφέ και ζάχαρη, πιρουνομάχαιρα και μιαν πετσέτα και βγήκε στην αυλή (σ. 66). Η κυρα-Πηνελόπη ετοιμάζει φαγητό για εκδρομή στις εξοχές του Ηρακλείου. Τα κληματόφυλλα, τα φύλλα λεμονιάς, και άλλα φύλλα ήταν τα … χαρτιά περιτυλίγματος τροφίμων εκείνης της εποχής. ΤΟ ΕΔΕΣΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΠΙΤΣΟΚΟΛΟΥ: Οι Χανιώτες για τ’ άρματα, οι Ρεθεμνιώτες για τα γράμματα κι οι Καστρινοί για το ποτήρι. Κάθε βράδυ σα σκολνούσαν από τις δουλειές τους, στρώνουνταν όλοι στις ταβέρνες και δως του κι έπιναν, έτρωγαν τσίρους και σουβλάκια, βρωμούσαν κρασιά, ρακές, κρέατα. Ο κυρ Δημητρός ξεφύλλιζε ένα μεγάλο τεφτέρι, όπου έγραφε με δυο λογιών μελάνι - με κόκκινο τα κρέατα, με μελιτζανί όλα τ’ αποδέλοιπα - τι και τι φαγιά έτρωγε κάθε

69

Η ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΣΤΟΝ ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗ

μέρα. “Έτος 1889, Μαρτίου 20: Κουκιά φρέσκα με αγκινάρες και με χλωρά κρεμμυδάκια. Μπόλικο λάδι. Πετυχεμένο. – Μαρτίου 21: Κολοκυθάκια στο φούρνο με σκορδάκι. - Μαρτίου 25, ημέρα του Ευαγγελισμού, κατάλυσις οίνου και ιχθύος. Μπακαλιάρο βραστό με λεμονάκι, μπακαλιάρο με μαϊντανό, γιαχνί, μπακαλιάρο τηγανητό με σκορδαλιά, αγγουροσαλάτα. Πολύ νόστιμο” (σ. 67). Από το τεφτέρι-ημερολόγιο του κυρ Δημητρού του Πιτσόκολου, που είχε το εμπορικό του κατάστημα στο λιμάνι απέναντι από το κατάστημα του καπετάν Μιχάλη. Έγραφε σχολαστικά τα μαγερέματα της κάθε μέρας με μελάνι κόκκινο για τα κρεατικά και με μελιτζανί για όλα τα υπόλοιπα. ΜΕΛΙΤΖΑΝΟΝΤΟΛΜΑΔΕΣ: Μελιτζανένιους ντολμάδες με μπόλικο πιπεράκι… Να δεις καλό που θα σου κάμουν (σ. 68). Οι μελιτζανένιοι ντολμάδες μαγειρεύονταν με δυο τρόπους: στο τσικάλι (όπως οι ανθουλένοι κι αυτοί που γίνονταν με ανθούς κολοκυθιάς) και στον φούρνο (όπως στα γνωστά γεμιστά).

ΛΑΓΟΣ ΣΤΙΦΑΔΟ: Καλώς τον καπετάν Μιχάλη, σαν τα χιόνια! Έκαμε η χήρα κι έπαιξε μαριόλικα το μάτι. Αν δεν νηστεύεις, έχω λαγό στιφάδο, με φρέσκο κρεμμυδάκι και κύμινο… Φάε κρέας, καπετάν Μιχάλη, είπε και του ’παιξε πάλι το μάτι, οδοιπόρος είσαι, αμαρτία δε λογάται. Μα ο καπετάν Μιχάλης αγρίεψε. Σιχάθηκε τη γυναίκα και το φαΐ και τον άντρα που πεινάει (σ. 75). Σιχάθηκε τη γυναίκα και το φαΐ και τον άντρα που πεινάει: Διακρίνουμε την άποψη του Καζαντζάκη για τη συνεχή πάλη της αθάνατης άυλης ψυχής και των πιεστικών αναγκών του φθαρτού σώματος. Γυναίκα και φαγητό είναι αδυναμίες για τον καπετάν Μιχάλη που, όπως λέει, παλεύει για ένα όραμα υπέρτατο, την απελευθέρωση της Κρήτης. ΤΟ ΚΑΘΑΡΙΣΜΑ ΤΩΝ ΧΟΡΤΩΝ: Οι γειτόνισσες, ως έμαθαν πως θα έλειπε σήμερα όλη μέρα ο καπετάν Μιχάλης, μαζώχτηκαν στην αυλή του με τα ραψίδια τους, με τα αδράχτια τους, με τις βρούβες τους να τις καθαρίσουν (σ. 83). Στην εποχή που δεν υπήρχαν ραδιόφωνα, οι γυναίκες της γειτονιάς μαζεύονταν σε μιαν αυλή, ή στα πεζούλια του δρόμου, και έκαναν τις δουλειές τους με ασταμάτητο κουβεντολόι. Έτσι καθάριζαν πάντα τις βρούβες στα χωριά και στην πόλη, σε μικρές παρέες στις αυλές. Βρούβες εδώ εννοεί το σύνολο των χόρτων.

ΚΟΤΟΠΟΥΛΟ ΜΕ ΜΠΑΜΙΕΣ: - Και τι φαΐ μαγέρεψες το μεσημέρι, Αλήαγά μου; ρώτησε πρώτη το πειραχτήριο η Κα70

τινίτσα κι έπαιξε το μάτι στις γειτόνισσες. Είσαι μερακλής, ο Θεός ξέρει πάλι, θα ’χες και του πουλιού το γάλα. Ο Αλήαγας χαμογέλασε ευχαριστημένος. Κατάπιε το σάλιο του, πέρασε το καλτσόξυλο στη μέση του κι άρχισε το λιμασμένο γεροντάκι να στοράει με βουλιμία τι τρυφερό που ήταν σήμερα το κοτόπουλο, πώς βρήκε μπάμιες και το γαρνίρισε και τι σάλτσα σοφίστηκε και πώς το ρόδισε ο φούρνος… Μιλούσε, μιλούσε, κατάπινε τα σάλια του κι αναστέναζε. Κι οι γειτόνισσες, κρατώντας τα γέλια, τον αναρωτούσαν και τον μάλωναν.

- Όλο κρέατα και σάλτσες θα τρως, Αλήαγά μου; θα χαλάσεις την υγεία σου, να τρως που και που και λίγα χορταράκια, το πολύ κρέας μαθές βλάφτει.

- Να σου δώσω εγώ απόψε, γείτονα, ένα πιάτο βρούβες, είπε η Μαστραπάδαινα, να δεις πώς θα δροσερέψει το άντερό σου, που το παραγέμισες κρέας και μπαχαρικά και το ’καμες λουκάνικο.

- Κι εγώ, είπε η κυρα-Κατερίνα, να σου δώσω λίγο ψωμί σταρένιο, φουρνίσαμε σήμερα, η άσπρη φραντζόλα, μαθές, που τρως θα σε βαρυστομαχιάσει.

-Και το πολύ χαβιάρι, γείτονα, το βαριέται ο άνθρωπος, πετάχτηκε τότε κι η κυρα-Πηνελόπη, να σου δώσω εγώ ένα πιατάκι με τσακιστές ελιές, να δεις, πικρές είναι κι ανοίγουν την όρεξη. Έτσι ζούσε, με τέτοιες πιτήδειες, καλόκαρδες ελεημοσύνες το περήφανο το γεροντάκι, σφηνωμένο όπως ήταν στη ρωμέικη γειτονιά (σ. 85).

ΤΟ ΚΕΛΑΡΙ ΤΟΥ ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗ: Ωστόσο, κάτω στο υπόγειο, από τα ξημερώματα, είχε κατέβει ο καπετάν Μιχάλης και κάθουνταν. Δεξά του, απάνω σε δυο χοντρά μαδέρια, τρία βαρέλια κρασί, ζερβά του, δύο πιθάρια, το ένα λάδι το άλλο καρπό. Απάνω απ’ το κεφάλι του, στα δοκάρια, κρεμασμένα αρμαθιές, σύκα, ρόδια, κυδώνια και χειμωνιάτικα πεπόνια κίτρινα, καναρινιά, με πράσινες φλέβες. Στον τοίχο δεματάκια ρίγανη, φασκομηλιά και μαντζουράνα για βραστάρια. Μύριζε το υπόγειο κρασί και κυδώνι, σε λίγο θα πλάκωναν οι βραστές όρνιθες, τ’ αχταπόδια και τα λουκάνικα, και θ’ άλλαζαν οι μυρωδιές (σ. 99-100). Σε πιθάρια φύλαγαν και οι Μινωίτες, τη 2η χιλιετία π.Χ., τα προϊόντα τους.

Η ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΧΟΙΡΙΝΟΥ: Ολοχρονίς λαχτάριζε το χοιρινό κρέας, το άσπρο ψωμί, τα λουκάνικα, το κρασί. Μα κρασί ο προφήτης δεν τον άφηνε να πιει, κρέας χοιρινό δεν τον άφηνε να φάει (σ. 107).

Καθάρισμα χόρτων σε χωριό του Ψηλορείτη (Βορίζια, δεκαετία 1980, φωτ. Ν. Ψιλάκης). Δεξιά: Κοτόπουλο με μπάμιες.

Έπαιξαν λαχταριστά τα ρουθούνια της Εφεντίνας, άκουσε κάτω στη γης τα ποτήρια να σκουντρούν, μύριζε ο αέρας λουκάνικο (σ. 110). ΑΥΓΑ ΣΥΦΛΟΥΔΑ: Τα αυγά είχαν φαγωθεί σύφλουδα, κι ο καπετάν Μιχάλης έσπασε με μια γροθιά το τσουκάλι και το μοίρασε στους συντρόφους να το φάνε. Ο Μπερτόδουλος τρόμαξε, πήρε το κομμάτι που του ’δωκαν και σκαρφάλωσε σ’ ένα βαρέλι ξεπνεμένος, σκυμμένος, με γουρλωμένα μάτια, κοίταζε κάτω τους Κρητικούς να δαγκάνουν το τσουκάλι, να κόβουν από ένα κομμάτι, να το μασούν, να γίνεται στο στόμα τους χαλίκι και χώμα και να το καταπίνουν χαχαρίζοντας. Τριών λογιών είναι οι ανθρώποι, σιγά-σιγά άρχιζε ο Μπερτόδουλος μας να το καταλαβαίνει: Αυτοί που τρων τ’ αυγά χωρίς το τσόφλι, αυτοί που τα τρων σύφλουδα, κι αυτοί που, αφού τα φαν σύφλουδα, τρώνε και το τσουκάλι όπου τα είχανε μέσα. Τους στερνούς αυτούς ανθρώπους τους λένε Κρητικούς (σ. 138). Ο Καζαντζάκης μεταφέρει ένα πραγματικό περιστατικό που το είχε ζήσει σε καλοκαιρινό πανηγύρι στο χωριό του πατέρα του, τους Βαρβάρους (σήμερα Μυρτιά). Μετά την οινοποσία οι μεθυσμένοι άρχισαν να τρώνε τα αυγά με τα φλούδια τους. ΤΑ ΝΗΣΤΗΣΙΜΑ: Ευτύς ως βασίλευε ο ήλιος, σφαλνούσαν οι χριστιανοί τα μαγαζιά τους, γύριζαν στο σπίτι τους, έτρωγαν βιαστικά τα ταπεινά νηστίσιμα -βρεχτοκούκια, μαρούλια, ωμές αγκινάρες, ταραμά, ελιές, ταχινόσουπα (σ. 186). Πρόκειται για τα σαρακοστιανά φαγητά των Κρητικών.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

ΛΑΜΠΡΙΑΤΙΚΑ ΦΑΓΗΤΑ: ...ήταν να κρεπάρει από τη μυρωδιά της όρνιθας που ’βραζε κι από το μπουρέκι που τώρα, να, το ’φερε ο γιος της ο Αντρίκος από του Τουλουπανά το φούρνο. Κι η κυρά Πηνελόπη είχε βάψει τ’ αυγά από τη μεγάλη Πέμπτη, είχε πετύχει η μπογιά, βασίλευε παντοδύναμη στην κουζίνα κι ετοίμαζε τη βραδινή μαγειρίτσα, κι ο κυρ Δημητρός στις προσταγές της, πηγαινόρχουνταν στο φούρνο με ταψιά και λαμαρίνες. – Άιντε Δημητρό μου, του ’λεγε, κουράγιο, λεβέντη μου, ανασταίνεται ο Χριστός απόψε, πάει να πει: απόψε σε θέλω, ντεληκανή μου! Ακούς; Μην πάει τόσο κρέας και τόσο γαλατομπούρεκο χαμένο (σ. 194). ΓΑΜΗΛΙΩΤΙΚΑ ΠΕΣΚΕΣΙΑ: Άλλοι κατάφτασαν σε μουλάρια, άλλοι σε αλόγατα, στρωμένα με κόκκινες ξομπλιαστές πατανίες, φορτωμένα με τα γαμηλιώτικα πεσκέσια αρνιά και γουρουνόπουλα ψητά, τυριά, αθότυρους, ασκιά κρασί και λάδι, σταμνιά μέλι, σακούλια σταφίδες και τσαπέλες σύκα και μυγδαλόψυχα (σ. 207). ΚΟΥΝΕΛΙ: Έπεσε η νύχτα, έσφαξε ένα κουνέλι, του το μαγέρεψαν όπως το ’θελε, έφαε καλά, έκοψε μια φούχτα γιασεμί, το σκόρπισε στο μαξιλάρι του, κοιμήθηκε (σ. 217). ΛΟΥΚΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΣΤΑΡΕΝΙΟ ΨΩΜΙ: Ο Φανούριος πεινούσε κι είχε δει στο κελάρι του αδερφού του, κρεμασμένα στο ταβάνι, λουκάνικα χοιρινά και στη γωνία μια νταμιτζάνα ρακή, κι είχε ξεφουρνίσει χτες η Χριστινιά, και το σιταρένιο ψωμί ήταν ακόμα στην πινακωτή και μοσκομύριζε… (σ. 234).

71

Η ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΣΤΟΝ ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗ

>

Κριθαροκουλούρα και κρητικό λουκάνικο

τουρκάκια, ..και μπουρέκια, οι Τούρκοι αγαπούν τα μπουρέκια (σ. 420). ΨΩΜΙ, ΕΛΙΕΣ, ΚΡΕΜΜΥΔΙΑ: ...άνοιξαν τις βούριες τους τα παλικάρια του καπετάν Πολυξίγκη κι έβγαλαν από κει μέσα τα μεγάλα ελέη του Θεού - ψωμί, ελιές, κρεμμύδια, κρασί (σ. 429). ΛΑΓΟΣ: Όταν ανέβαινε στο μαντρί, έκανε δυο μπουκιές ένα τουπί μυζήθρα, απολυτάριχνε τη βέργα του, σκότωνε ένα λαγό και μου ’λεγε: “Ψήσε μου τον, Κωσταντή!” Του τον έψηνα και τον έκανε πάστρα! (σ. 472). ΟΡΝΙΘΑ ΣΤΟ ΦΟΥΡΝΟ: ...σφάξε δυο όρνιθες, βάλε τις δούλες να τις μαγερέψουν, τη μια βραστή, την άλλη στο φούρνο με πατάτες (σ. 478). ΤΥΡΙΑ ΚΙ ΑΘΟΤΥΡΟΙ: «...μετρούσαν τα πιθάρια, έχουν καρπό, πόσα λάδι, ποια βαρέλια έχουν ακόμα κρασί, πόσες αρνοπροβιές κρέμουνται στα δοκάρια, πόσα τυριά κι αθότυροι στα τυροσάνιδα (σ. 482). ΚΡΙΘΑΡΟΚΟΥΛΟΥΡΑ: Την άλλη μέρα το πρωί του ’φερε ο Γιώργαρος έναν κεσέ γάλα, μιαν κριθαροκουλούρα παξιμαδιασμένη και μια μεγάλη φέτα τυρί (σ. 364). Οι γυναίκες, τώρα να, είχαν ξεφουρνίσει, μύριζε η αυλή ζεστό ψωμί κι η καρδιά του Ρουμελιώτη λιγοθύμησε, από το πρωί ήταν θεονήστικος. Έριξε αρπαχτικιά ματιά στα ζεστά κριθαροκούλουρα. Πήρε τη ματιά του ο γέρος [ο καπετάν Σήφακας πατέρας του καπετάν Μιχάλη], γέλασε. – Γρήγορα, γυναίκες, μη λιγοθυμήσουμε, φώναξε, φέρτε μας ζεστό ψωμί και τυρί κι ένα σταμνί κρασί, να στερεώσουμε τα κόκαλα μας (σ. 400). ΜΠΟΥΡΕΚΙΑ: -Μπορεί να κρατούν νερό και ψωμί τα

72

ΨΗΤΑ ΚΑΙ ΜΕΖΕΔΕΣ: ...έστρωναν οι γυναίκες τις τάβλες στην αυλή, έφερναν τα ψητά και τους μεζέδες, τα σταμνιά το κρασί και τα μπακιρένια τάσια (σ. 485). ΜΕΛΕΒΙΖΙΩΤΙΚΟ ΚΡΑΣΙ: Ο πασάς ωστόσο είχε φάει καλά, είχε ξεκοκαλίσει μιαν όρνιθα, κι είχε πιει κι ένα κανάτι μαλεβιζιώτικο κρασί (σ. 514). Μαλεβιζιώτικο κρασί είναι η περίφημη (και πασίγνωστη από τα χρόνια της ενετοκρατίας) μαλβαζία, που σχεδόν ξεχάστηκε κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας. Στα τέλη του 19ου αιώνα έγιναν προσπάθειες να παρασκευαστεί ξανά αυτός ο τύπος κρασιού. Χ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

73

Οι ξεχασμένες μηχανές άντλησης νερού από τα πηγάδια Του Γ. Μανιαδάκη

1.

Πανάρχαια η ιστορία των πηγαδιών, με ιδιαίτερες αναφορές σε κοινωνίες που ζούσαν σε ξηρικά κλίματα και αναγκάζονταν να σκάβουν στη γη, να συναντήσουν το πολύτιμο ζωογόνο αγαθό, το νερό. Εξίσου μακραίωνος και διαρκής ιστορείται ο αγώνας του αγρότη, που κράτησε μέχρι τα νεότερα χρόνια, να σχεδιάζει, να μηχανεύεται τρόπους άντλησης του πηγαδίσιου νερού, να ξεδιψάσει τη φαμίλια του, τα ζώα του, να καμαρώνει το μποστανάκι του καταπράσινο δίπλα στο πηγάδι. Η ανόρυξη των πηγαδιών και η διαχρονική πρακτική των αντλητικών μηχανών δημιούργησαν, στα πλαίσια του αγροτικού εθιμικού δικαίου, ιδιαίτερες μορφές κοινωνικών και πολιτιστικών στοιχείων, αντανάκλαση των λαϊκών ηθών του αγροτικού πληθυσμού μας. Η διαχρονικότητα των αντλητικών μηχανών ως μέσων ύδρευσης και άρδευσης στην Κρήτη, με το πλήθος των πηγαδιών1, παρουσιάζει μεγάλο πολυεπίπεδο ενδιαφέρον, που δεν μπορεί να εξαντληθεί στα πλαίσια ενός μικρού άρθρου. Ειδικότερες μελέτες θα καταδείξουν την πανάρχαια χρήση των αντλητικών μέσων, καθώς και την επίδρασή τους στην κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική ζωή της αγροτικής κοινότητας.

ΧΕΙΡΟΚΙΝΗΤΕΣ ΑΝΤΛΗΤΙΚΕΣ ΜΗΧΑΝΕΣ 1. Το παμπάλαιο γεράνι Το γεράνι για αιώνες ανέσυρνε νερό από τα πηγάδια, δρόσιζε ανθρώπους, ζώα και πότιζε μικρά κηποπέρβολα. Η κατασκευαστική και χρηστική απλότητα της πανάρχαιας αυτής αντλητικής εφεύρεσης εξηγεί τη μακραίωνη χρήση της από τους παραδοσιακούς αγρότες. Ένας δίχαλος κορμός δέντρου σχήματος ύψιλον (Υ) και μια ξύλινη κυλινδρική αντένα (δοκός) τριών περίπου μέτρων αρκούσαν για να στηθεί ένα γεράνι. Το δίχαλο εξάρτημά του στερε-

1. Εντυπωσιάζει το πλήθος των πηγαδιών, η υδροδοτική εικόνα του Μεγάλου Κάστρου (Ηράκλειο) στα χρόνια της Βενετοκρατίας, την οποία μας μεταφέρει ο Τούρκος ιστορικός περιηγητής Εβλιά Τσελεμπί από τα κατάστιχα της παράδοσης των κινητών και ακινήτων της πόλης από τους Ενετούς στους Τούρκους κατακτητές (1699). Το πλήθος των πηγαδιών της πόλης εντυπωσιάζει, μια εξήγηση από τον Τούρκο ιστορικό, γιατί η πόλη δεν δίψασε παρά την εικοσάχρονη πολιορκία της από τους Οθωμανούς, σημειώνοντας: «…στα κατάστιχα υπάρχουν καταγεγραμμένα εννιά χιλιάδες πηγάδια. Υπάρχουν ακόμη εφτά χιλιάδες δεξαμενές νερού. Το νερό της βροχής συγκεντρώνεται από τις στέγες στις δεξαμενές, που βρίσκονται στις αυλές των σπιτιών». Στο ίδιο κεφάλαιο σημειώνει: «… υπάρχουν διακόσια περιβόλια και μποστάνια, που το καθένα τους έχει ένα ή και δύο πηγάδια…» (Εβλιά Τσελεμπί, Οδοιπορικό στην Ελλάδα, (1668-1671), σ. 254).

74

Αριστερά: Το αντλητικό μαγγάνι στη φυσική του θέση. Δεξιά: Το γεράνι σε πίνακα του σπουδαίου ζωγράφου Δημήτρη Σαριδάκη.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

ωνόταν σταθερά στο έδαφος, σε κατάλληλη απόσταση από το στόμιο του ανοιχτού πηγαδιού, ενώ πάνω του, ενδιάμεσα στο δίχαλο, προσαρμοζόταν η αντένα, την οποία διαπερνούσε η σιδερόβεργα πάνω στην οποία περιστρεφόταν. Το γεράνι συμπλήρωνε μια ογκώδης πέτρα, που προσδενόταν στη μιαν άκρη της αντένας προς το δίχαλο, ώστε με τη δυναμική της βαρύτητας να κρατά όρθια την αντένα και να βοηθά τον ποτιστή στη διαδικασία της ανάσυρσης. Στο άλλο άκρο της αντένας προσδενόταν το σκοινί και ο κουβάς ανάσυρσης. Το γεράνι λειτουργούσε με κατάλληλες χειροκινήσεις στο σκοινί ανάσυρσης προς τα κάτω για να γεμίσει ο κουβάς και στη συνέχεια προς τα πάνω για να αδειάσει στο αυλάκι ποτίσματος. Συγχρόνως, η αντένα ανεβοκατέβαινε περιστρεφόμενη στη σιδερόβεργα ανάμεσα στο δίχαλο. Οι περιορισμένες αντλητικές δυνατότητες των γερανιών δεν αναίρεσαν τη χρηστική τους λειτουργία, που κράτησε μέχρι τα νεότερα χρόνια και η παρουσία τους αποτυπώθηκε και στα ονόματα τόπων. Μέχρι σήμερα επιβιώνουν τοπωνύμια, όπως «Στα γεράνια».

>

2. Το μαγγάνι (σβίγα ή σβίγγα) Το μαγγάνι, από τις παλιές χειροκίνητες αντλητικές μηχανές, χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την ανόρυξη των πηγαδιών. Το κύριο εξάρτημά του ήταν ο οριζόντιος ξύλινος κύλινδρος, τον οποίο διαπερνούσε μια σιδερόβεργα, που στα δύο διαμπερή άκρα της είχε καμφθεί σε σχήμα μανιβέλας. Ο κύλινδρος, τοποθετημένος οριζόντια πάνω από το πηγάδι, σε δυο ζεύγη χιαστών σανίδων που συνδέονταν μεταξύ τους, περιστρεφόταν από τις μανιβέλες με τη χειροκίνηση ενός ή δυο ατόμων όντας περιτυλιγμένος με το σκοινί και τον κουβά ανάσυρσης. Με κατάλληλες περιστροφικές χειροκινήσεις ο κουβάς ανεβοκατέβαινε στο πηγάδι. Το γεράνι και το μαγγάνι αναφέρονται από τον Φ. Κακουλέ ως τα κύρια αντλητικά μέσα στα βυζαντινά χρόνια, ο οποίος σημειώνει ότι:

… ήτο ανάγκη να γίνεται τακτικός ποτισμός (του κήπου). Προς τούτο ελάμβανον πρόνοιαν οι γεωργοί να ανοίγουν φρέατα, πηγάδια, εξ ων ήντλουν το αναγκαίον ύδωρ. Εγίνετο δ’ η άντλησης ή δια του γερανίου, ούτινος η χρήση και το σχήμα διετηρήθη μέχρι σήμερον, ή δια μηχανήματος, το οποίον είναι ακριβώς όμοιον προς το σημερινόν μάγγανον και όπερ εν τοις παπύροις καλείται μηχανή… (Φ. Κακουλές, Β.Β.Κ.Π., τόμ. Ε΄, σ. 271). Το γεράνι αναφέρει επίσης και ο Γάσπαρης στην Κρήτη στο Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αιώνας, σσ. 167-168.

3. Η χειροκίνητη αντλία (τρόμπα) Πριν την ηλεκτροδότηση των οικισμών, για την άντληση νερού από τα αστικά πηγάδια χρησιμοποιήθηκε η σιδερένια χειροκίνητη τρόμπα. Στερεωνόταν πάνω στο τσιμεντοσκέπαστο πηγάδι και με

75

Αριστερά: Οικιακή χειροκίνητη αντλία (τρόμπα) σε αχρηστία. Δαξιά: Τα σιδερένια κουβαδάκια στοιχισμένα μέχρι το βάθος του πηγαδιού.

τον μοχλό χειροκίνησης αντλούσε περιορισμένες ποσότητες νερού, αποκλειστικά για οικογενειακή χρήση. Οι τρόμπες τοποθετήθηκαν και σε κοινοτικά και σχολικά πηγάδια για την εξυπηρέτηση μικρο-υδροδοτικών αναγκών. Μετά την ηλεκτροδότηση των οικισμών, τις τρόμπες αντικατέστησαν τα εύχρηστα και πρακτικά ηλεκτρικά υποβρύχια αντλητικά, τα βατραχάκια, που χωρίς κόπο και σε ελάχιστο χρόνο αντλούν αρκετά κυβικά νερού. ΙΠΠΗΛΑΤΕΣ ΑΝΤΛΗΤΙΚΕΣ ΜΗΧΑΝΕΣ (ΣΑΚΙΕΔΕΣ) Ή ΑΠΟ ΤΗ ΧΕΙΡΟΚΙΝΗΤΗ ΑΝΤΛΗΣΗ ΣΤΗΝ ΙΠΠΗΛΑΤΗ Με τη λέξη ιππήλατες μηχανές εννοούμε τις αντλητικές μηχανές που τις κινούσε η ελκτική δύναμη των τετράποδων μεταφορικών ζώων, αλόγων, μουλαριών και γαϊδουριών. Μετακατοχικά τη θέση των χειροκίνητων αντλητικών μηχανών στα πηγάδια της Κρήτης άρχισαν να παίρνουν οι ιππήλατες (ζωοκίνητες) αντλητικές μηχανές. Λένε πως ήταν ανατολίτικης πατέντας και τις ακούγαμε με το όνομα «σακιέδες» (προφορά χωρίς συνίζηση, σακι- ές). Έτσι εξηγείται και η ξενική καταγωγή της λέξης από το τούρκικο saca ή το αραβικό sacia = υδροφόρος (βλ. Μ. Πιτυκάκης, Το γλωσσικό ιδίωμα της ανατολικής Κρήτης, τόμ. β΄, σ. 942).

1. Ο ιππήλατος σακιές κομπομήχανο Η ενέργεια που παραγόταν από την ελκτική δύναμη της κυκλικής κίνησης του ζευγμένου με κατάλληλα λουριά τετράποδου, συνήθως γαϊδουριού, κινούσε διαδοχικά τα εξαρτήματα της αντλητικής μηχανής του κομπομήχανου. Ένα οριζόντιο οδοντωτό γρανάζι κινούσε διαδοχικά τον κύλινδρο περιστροφής πάνω στον οποίο κυλιόταν η αλυσίδα με τους λαστιχένιους κόμπους, οι οποίοι, μέσα από τη σιδερένια σωλήνα του πηγαδιού, ανέβαζαν ρυθμικά το νερό στην επιφάνεια, στο αυλάκι ποτίσματος. Η λαϊκή ονομασία του αντλητικού προέρχεται από τους κατά διαστήματα κόμπους της αντλητικής σιδερένιας αλυσίδας. Η αρδευτική χρήση τους εντοπίζεται σε μικρής έκτασης κηποπερίβολα και σε μικρού βάθους πηγάδια, 8-10 μέτρων.

Σακιές κομπομήχανο. Διακρίνεται πάνω η διαμπερής υποδοχή, την οποία διαπερνούσε η ξύλινη δοκός ζεύξης.

2. Ο ιππήλατος σακιές με κουβαδάκια Μια πιο εξελιγμένη και με μεγαλύτερη αντλητική απόδοση μηχανή ήταν ο σακιές με κουβαδάκια. Η κύρια διαφορά του από το κομπομήχανο ήταν ο μηχανικός τρόπος άντλησης. Στον κύλινδρο περιστροφής, αντί της αλυσίδας των κόμπων, περιστρεφόταν μια σειρά από σιδερένια ορθογώνια κουβαδάκια συνδεμένα μεταξύ τους, τα οποία, περιστρεφόμενα, βυθίζονταν στο νερό του πηγαδιού και, αφού γέμιζαν, πάλι περιστρεφόμενα, άδειαζαν στο ύψος του κυλίνδρου περιστροφής. Στη συνέχεια το νερό έρρεε σε μια σιδερένια σκάφη κάτω από τον κύλινδρο και από εκεί στη στέρνα ή στο αυλάκι ποτίσματος. Ο τύπος του σακιέ, λόγω της μηχανικής σύνθεσής του και του βάρους του αντλούμενου νερού, κατά την άντληση απαιτούσε μεγάλη ελκτική δύναμη, γι’ αυτό οι αγρότες έζευαν μουλάρια ή άλογα στο συγκεκριμένο αντλητικό. Οι βυζαντινοί αγρότες χρησιμοποιούσαν παρόμοια αντλητική μηχανή, την οποία ονόμαζαν «κυκλευτήριο», όπως αναφέρει ο Φ. Κουκουλές στο Β.Β.Κ.Π., τόμ. Ε΄, σ. 271: … κυκλευτήριον άτε των εν αυτή τροχών περιστρεφομένων ή περί οριζοντίου άξονα, ως ο μεγάλος, μετ’ ου ανήρχοντο τα πλήρη ύδατος αγγεία, άτινα μετά την έκχυση του ύδατος κατά το ανώτατον σημείον του τροχού κατήρχοντο πάλιν ή περί κάθετον ως ο μικρότερος κύκλος, νυν φανάρι λεγόμενος… Συνέχεια στη σελ. 78

76

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

77

­ Αριστερά: Αντλητικός ανεμόμυλος με πανιά στο Οροπέδιο Λασιθίου. Δεξιά: Ήρθε από το Σικάγο των Η.Π.Α. πριν εβδομήντα περίπου χρόνια, που, αν και σε αχρηστία, αντέχει ακόμη στη φθορά του χρόνου.

ΑΝΤΛΗΤΙΚΕΣ ΜΗΧΑΝΕΣ ΑΙΟΛΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ 1. Ανεμόμυλοι με πανιά Η αιολική ενέργεια, η ενέργεια που πηγάζει από τη δυναμική των ανέμων, χρησιμοποιήθηκε από τα πανάρχαια χρόνια στη ναυσιπλοΐα, στη μηχανική και στην αγροτική ζωή. Τα τελευταία χρόνια αναγνωρίστηκε ως η μέλλουσα φυσική ενέργεια με οικολογική αξία. Η αιολική ενέργεια στον τόπο μας κίνησε τα πρώτα ανεμοκίνητα αντλητικά, τους ανεμόμυλους με τα πανιά, μια σοβαρή εξέλιξη στις μηχανές των αντλητικών, αφού απάλλαξε τον αγρότη από τα παμπάλαια

γνωστό το αιολικό πάρκο του Οροπεδίου Λασιθίου. Λέγεται πως στα μέσα του 20ου αιώνα λειτουργούσαν 10.000 ανεμόμυλοι.

2. Αντλητικοί ανεμόμυλοι «THE AERMOTOR CHICAGO» Στα τέλη της δεκαετίας του ’40 νέες αντλητικές μηχανές αιολικής ενέργειας, αμερικάνικης τεχνολογίας, πήραν τη θέση τους στα πηγάδια του τόπου μας. Τα αντλητικά πλεονεκτήματα των αμερικανικών ανεμόμυλων, η από μεγάλο βάθος, μέχρι και 30 μέτρων, αντλητική δυνατότητα και η κατασκευαστική μηχανική

σε σχέση με τα παλιά αντλητικά, ήταν σύντομη, μόλις 30 περίπου χρόνια. Μέχρι τη δεκαετία του 1980 ελάχιστοι ανεμόμυλοι λειτουργούσαν. Αιτία η επέκταση της ηλεκτροδότησης στον αγροτικό χώρο και η εγκατάσταση στα πηγάδια των σύγχρονων υποβρύχιων ηλεκτρικών αντλητικών (βατραχάκια), τα οποία σε λίγο χρόνο αντλούν από τα πηγάδια μεγάλο αριθμό κυβικών νερού. Τις δεκαετίες ’50 και ’60 στον κάμπο της Ιεράπετρας στήθηκαν εκατοντάδες αμερικανικοί αντλητικοί ανεμόμυλοι, λένε γύρω στους διακόσιους (200). Σήμερα, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των ει-

κοπιώδη χειροκίνητα αντλητικά και τα έμφορτα τετράποδα από την καταναγκαστική ζεύξη τους στα ιππήλατα. Έτσι, πριν από εκατό χρόνια περίπου, οι πρώτοι πυργίσκοι με τα άσπρα πανάκια, στην αρχή ξύλινοι και ύστερα σιδερένιοι, άρχισαν να φιγουράρουν στα κρητικά κηποπέρβολα. Ο αιολικός πλούτος της Κρήτης, ιδιαίτερα τους θερινούς μήνες με τα μελτέμια, οπότε και η αυξημένη ζήτηση πηγαδίσιου νερού, ανέδειξε τα αντλητικά τους πλεονεκτήματα σε σχέση με τις παλιές μηχανές άντλησης. Σε αρκετούς τόπους, κυρίως ορεινούς, με καλοκαιρινές κηπικές καλλιέργειες, οι ανεμόμυλοι κρίθηκαν τα πλέον κατάλληλα χρηστικά αντλητικά. Είναι

τους, εναρμονισμένη με τον αιολικό πλούτο της Κρήτης, τους έκαναν φιλικούς στην αγροτική κρητική κοινότητα. Οι πρώτες εισαγωγές από τις Η.Π.Α., με οικονομικό διαμεσολαβητή την Αγροτική Τράπεζα, άρχισαν μετά την Κατοχή και κορυφώθηκαν τη δεκαετία του 1950. Έτσι άρχισαν να υψώνονται πάνω από τα πηγάδια οι τετράποδοι σιδερένιοι φτερωτοί πύργοι, που έφταναν μέχρι και 12 μέτρα ύψος. Οι αγρότες, μπροστά στα αντλητικά και αρδευτικά πλεονεκτήματα των νέων αντλητικών, παράβλεπαν το τσουχτερό κόστος των 15.000 δρχ., ποσό υπερβολικό για τα μεσαία και χαμηλά αγροτικά βαλάντια της εποχής. Η αντλητική χρήση του αμερικανικού ανεμόμυλου, αν και πλεονεκτούσε

δικών παλαιών μηχανικών συντηρητών τους, στην πλειονότητά τους είναι ανενεργοί, σε αχρηστία, με καταστρεμμένους τους μηχανισμούς άντλησης, βορά των ανέμων που σιγά σιγά τους κατεδαφίζουν. Η δυναμική των σύγχρονων μονοκαλλιεργειών έβαλε στο περιθώριο τον παμπάλαιο αγροτικό πολιτισμό της αγροτικής αυτάρκειας και μαζί μ’ αυτόν ξεχάστηκαν και τα παλιά και τα νεότερα αντλητικά. Στον κατάλογο των αντλητικών μηχανών πρέπει να προσθέσουμε και τις μηχανές εσωτερικής καύσης, τις νεότερες βενζινομηχανές και πετρελαιομηχανές, που και αυτές αποτελούν παρελθόν στην ιστορία των αντλητικών μηχανών. Χ

78

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2020

79

ΘΕΜΑ

80