ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 100

A 

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKET XAΛKIAΔAKH

ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ 2021 ΤΕYΧΟΣ 100 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Οι πιο όμορφες ευχές!

100

ΤΕYΧΗ YΠΕΡ

Χριστούγεννα στην Κρήτη πριν από 64 χρόνια Σπίτια που μοσκοβολούν νοσταλγία...

>

ΥΠΕΡ

Από τον ορεινό όγκο του νομού Χανίων, στο ιστορικό χωριό Θέρισσο, η οικογένεια Μπαλαντίνου ξεκίνησε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και την παραγωγή τυροκομικών προϊόντων. Από το 1928 η οικογένεια έχει καταφέρει να δημιουργήσει ιστορία στον χώρο της τυροκομίας με την κορυφαία ποιότητα των προϊόντων μιας συνεχώς αναπτυσσόμενης επιχείρησης που σέβεται πραγματικά την παράδοση. Με ένα σύγχρονο εργοστάσιο στο Βαρύπετρο Νέας Κυδωνιάς, με σεβασμό στην παράδοση, αδιάκοπες επενδύσεις στη σύγχρονη τεχνολογία της τυροκομίας και ένα ολοκληρωμένο, άριστο δίκτυο

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

από τον γαλακτοπαραγωγό ως και την διανομή των τελικών προϊόντων της, η επιχείρηση έχει κατακτήσει επάξια την τοπική και όχι μόνο αγορά. Έχει επίσης κερδίσει μια από τις κορυφαίες θέσεις στην προτίμηση των καταναλωτών όλης της Κρήτης αλλά και μεγάλων αστικών κέντρων προσφέροντας όλα τα προϊόντα της παραδοσιακής κρητικής τυροκομίας ασύγκριτα τόσο σε γεύση όσο και σε ποιότητα. Σήμερα, η τέταρτη γενιά της επιχείρησης, στόχο έχει να αυξήσει την παραγωγική της δυνατότητα ώστε να συνεχίσει να αντεπεξέρχεται ικανοποιητικά στην ολοένα αυξανόμενη ζήτηση.

Κεντρικό Κατάστημα: Σκαλίδη 25,73100 Χανία Κρήτης Τηλ: +30 28210 95517 - Fax: +30 28210 95517 Εργοστάσιο: Βαρύπετρο Κυδωνίας Χανιά Κρήτης Τηλ: +30 28210 33030, 32222 - Kιν. +30 697 3612 491 e-mail: sales@balantinos.gr - www.balantinos.gr

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

3

A Περιεχόμενα 6

100 ΤΕΥΧΗ ΥΠΕΡ Χ

A

Αν θες να δεις παλιότερα τεύχη του περιοδικού μας, μπορείς να σκανάρεις εδώ:

44 Οι άνθρωποί μας 46

8 Τα Σ/Μ Χαλκιαδάκης δίπλα στα παιδιά και τα άτομα με αναπηρία

A

Το γαλέτο, το κουνέτο, το γιογλί, το κουνενίδι του Ν. Ψιλάκη

12 ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ Φωτογραφίες & κείμενα: Νίκος Ψιλάκης 24 Χριστουγεννιάτικα δώρα στα Σ/Μ Χαλκιαδάκης 30 Ευχαριστούμε που θυμήθηκες να φέρεις την τσάντα σου

&

32 Γιορτινές Gourmet επιλογές στα καταστήματά μας

A

56 Τρέχω για βοήθεια

A

34 Ευχετήριες κάρτες μιας άλλης εποχής του Ν. Ψιλάκη

58 Η Υπερηφάνεια της νοστιμιάς του Γ. Χαραλαμπίδη 60 Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΡΗ ΒΑΪΛΑΚΗ: Σπίτια που μοσκοβολούν νοσταλγία! του Ν. Ψιλάκη 68 Στον Ομαλό των θρύλων του Ν. Ψιλάκη 74 Χριστούγεννα στην Κρήτη πριν από 64 χρόνια

42 Επιβραβεύοντας την αριστεία και στον τουρισμό 12

A 50

34 68

60

32

74

46 Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ A.E., BI.ΠE. Hρακλείου, Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

IS SN : 25 85-36 0 0

Σύμβουλος έκδοσης: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

5

100 ΥΠΕΡ

ΕκΑΤo ΤΕYΧΗ ΠaΝω ΑΠo 8.000 ΣΕλiδΕΣ Είναι ο δικός μας μικρός απολογισμός. Επέτειος σημαντική, μαζί και υπόσχεση. Η δική σας αγάπη το κράτησε! Η θερμή υποδοχή που του επιφυλάξατε, τα λόγια σας, τα μηνύματα. Μα και η προσμονή, τα ερωτήματα στα ταμεία των καταστημάτων. Και η ανυπομονησία, ενίοτε. Μια απόφαση ήταν. Μια αποκοτιά πρωτόγνωρη για τα ελληνική δεδομένα. Και για τα διεθνή, όμως. Μέχρι τότε τα σούπερ μάρκετ τύπωναν μονάχα φυλλάδια προσφορών. Και διαφημιστικά. Εμείς το σκεφτήκαμε αλλιώς. Αντίδωρο στον κόσμο που μας στηρίζει! Ένα πολιτιστικό περιοδικό που θα μοσκοβολά Κρήτη και θα αναδεικνύει τον δικό μας πολιτισμό. Το ονομάσαμε ΥΠΕΡ, η ελληνική ρίζα του ΣΟΥΠΕΡ... Βάλαμε και το Χ δίπλα. Το σήμα της επιχείρησης.

> Το ξεκίνημα... Ήταν μεσημέρι στις παλιές μας αποθήκες. Ο Μηνάς Χαλκιαδάκης είχε καλέσει τον φίλο του Νίκο Ψιλάκη για μια κουβέντα. Επιχειρηματίας ο ένας, δημοσιογράφος με θητεία στον χώρο του περιοδικού τύπου ο άλλος. Είναι φορές που δεν χρειάζονται πολλά λόγια. Κοιτάζεις τον συνομιλητή σου κι εκείνος καταλαβαίνει. Η απόφαση πάρθηκε σε... ένα λεπτό. Και λιγότερο ίσως! Τον επόμενο μήνα το περιοδικό μας κυκλοφορούσε. Δωρεάν στους φίλους μας, δωρεάν πάντα. Ή, μάλλον, αντίδωρο αγάπης! Στόχος μας ο τόπος. Η κρητική μας ταυτότητα. Η παράδοση. Όλα όσα πρέπει να κρατήσομε για τις επόμενες γενιές. Όλα όσα μας ανεβάζουν. Και όπως ξέρομε όλοι, σε τούτον τον τόπο, σε τούτη τη χώρα, ο πολιτισμός είναι ο μεγάλος μας πλούτος. Ο θησαυρός που κληρονομήσαμε και κληροδοτούμε. Η κρητική μας ταυτότητα.

> Τριάντα χρόνια μετά...

Ξεφυλλίζομε τις γεμάτες σελίδες. Πόσα πράγματα χώρεσαν, πόσες πρωτότυπες ιδέες, πόσα άγνωστα θέματα! Ιστορία, 6

Λαογραφία, Τέχνη, Φωτογραφία. Πολιτισμός, γενικότερα. Και Κρήτη πάνω από όλα. Συνήθειες, έθιμα, όνειρα, στόχοι, καθημερινή ζωή, παρελθόν και παρόν. Η αγάπη για τον τόπο και τους ανθρώπους του δίνει φτερά. Γεννά ιδέες! Πόσοι λόγιοι, πόσοι άνθρωποι της τέχνης πέρασαν από αυτές τις σελίδες; Ποιον να

θυμηθούμε και ποιον να ξεχάσομε; Κωστής Φραγκούλης - ο πατριάρχης του κρητικού λόγου. Γιώργος Αικατερινίδηςο πρωτοπόρος της ελληνικής λαογραφικής επιστήμης, Σταμάτης Αποστολάκης - ο ακάματος και σεμνός θεράπων της λαογραφίας, Ανδρέας Μανιός - ο γιατρός με τις σπουδαίες επιδόσεις στη μελέτη της ιστορίας, Ηρακλής Πυργιανάκης - ο αρχιτέκτονας με τις άπειρες ευαισθησίες, Γιώργος Μανιαδάκης - ο πολύπειρος δάσκαλος και γνώστης του λαϊκού μας πολιτισμού... Όσο ξεφυλλίζομε τεύχη τόσο θυμούμαστε. Άρθρα του κορυφαίου μας ιστορικού και μελετητή της Βυζαντινής Φιλολογίας, καθηγητή Θεοχάρη Δετοράκη , του αξέχαστου ευγενούς ιατρού και σπουδαίου ερευνητή Μανώλη Δετοράκη, του ακάματου φιλολόγου και ιστορικού συγγραφέα Μιχάλη Τρούλη, του ευρυμαθέστατου ιστορικού της τέχνης, αρχιτέκτονα και για χρόνια αναστηλωτή της Ακρόπολης των Αθηνών Κωστή Καζαμιάκη, του εκλεκτού φιλολόγου μελετητή της ελληνικής λογοτεχνίας Γιώργου Δρακωνάκη. Και, βέβαια, τους βασικούς συνεργάτες: την καλή δημοσιογράφο Μαριάννα Κορνάρου και την Δρ αρχαι-

ΥΠΕΡ

ολόγο Έφη Ψιλάκη. Είναι μερικά από τα ονόματα ανθρώπων που μας τίμησαν κατά καιρούς με τη συνεργασία τους... Ασφαλώς, όλο και κάποιους ξεχνούμε. Τους ζητάμε συγνώμη, ξέρουν ότι δεν είναι από πρόθεση, αλλά... πώς να καταγράψεις πάνω από 8.000 σελίδες; Ναι, τόσες είναι!

> 100 τεύχη... Θυμούμαστε τα λόγια σας. Τα δικά σας λόγια. Την απαίτηση να βγαίνει πιο συχνά (μακάρι να γινόταν). Θυμούμαστε με συγκίνηση και τις επιστολές ξένων τουριστών. Εγγλέζων στην αρχή. Και κάποιων Γάλλων μετά. Δεν ήξεραν ελληνικά, μα εντυπωσιάστηκαν με την ποιότητα των εικόνων. Μετά κατάφεραν να μεταφράσουν άρθρα. Και μας έγραψαν λόγια θερμά.

Δεν θα τα επαναλάβομε, δεν πρέπει.

> 100 τεύχη... Κοιτάζομε τα εξώφυλλα των περιοδικών. Όλα κάτι μας θυμίζουν. Και όλα μυρίζουν κρητικό πολιτισμό! Ναι, είναι πρωτοπορία για μια επιχείρηση λιανικού εμπορίου να μη φείδεται χρημάτων και κόπου και να εκδίδει ένα πολιτιστικό περιοδικό. Ένα περιοδικό που δίνεται σε όποιον το ζητήσει. Τυπώνεται σε πολλές χιλιάδες αντίτυπα. Πολλές - πολλές χιλιάδες για να καλύψει τη ζήτηση. Είναι μια ακόμη προσφορά. Να μην εκφράσομε τη χαρά μας; Σήμερα βλέπομε το ΥΠΕΡ σε μεγάλες βιβλιοθήκες, σε ξένα πανεπιστήμια, σε ιδρύματα, σε ιδιωτικές βιβλιοθήκες... Και προπάντων στις καρδιές των ανθρώπων.

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

Ξεφυλλίζομε τις γεμάτες σελίδες. Πόσα πράγματα χώρεσαν, πόσες πρωτότυπες ιδέες, πόσα άγνωστα θέματα! Ιστορία, Λαογραφία, Τέχνη, Φωτογραφία.

7

A A

A

> Μια όμορφη χριστουγεννιάτικη γιορτή για τα παιδιά του Ογκολογικού Τμήματος του ΠΑΓΝΗ σε συνεργασία με το Make a Wish 17 Δεκεμβρίου 2021. Μέσα σε κλίμα αισιοδοξίας και χαράς διεξήχθη η χριστουγεννιάτικη γιορτή για τα παιδιά της κλινικής Αιματολογίας-Ογκολογίας του ΠΑΓΝΗ. Με την ενθάρρυνση της Διευθύντριας της κλινικής, Καθηγήτριας Ευτυχίας Στειακάκη, και με την πολύτιμη συνεργασία του ψυχολόγου κ. Τσιούλου Παναγιώτη, πλέον των 45 παιδιών δέχτηκαν δώρα από τις νεράιδες και τα ξωτικά του Make-A-Wish (Κάνε-Μια-Ευχή) Ελλάδος. Το Make-A-Wish Ελλάδος, πιστό στις αξίες του, βρέθηκε κοντά στα παιδιά της κλινικής, ώστε να στηρίξει εκείνα και τις οικογένειές τους αυτές τις όμορφες χριστουγεννιάτικες ημέρες και να πάρουν δύναμη για τον καθημερινό τους αγώνα. Στο πλευρό του, σύμμαχοι, τα super markets Χαλκιαδάκης που προσέφεραν όλα τα δώρα των παιδιών.

Είμαστε δίπλα στους μικρούς μας φίλους και ευχόμαστε να περάσουν γρήγορα οι δύσκολες στιγμές που βιώνουν!

Και φέτος για 2η συνεχόμενη χρονιά, με μια κίνηση ουσίας αλλά και ισχυρού συμβολισμού, τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης πρσφέρουν τα δώρα του Άγιου Βασίλη σε παιδιά και άτομα με αναπηρία που φιλοξενούνται σε δομές της Κρήτης.

Μοιράζουμε

παιχνίδια & χαρά σε όλα τα παιδιά!

Τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης δίπλα στα παιδιά και τα Άτομα με Αναπηρία των δομών φιλοξενίας του νησιού!

Πρόκειται για μια κίνηση που έχει ως στόχο να δωρίσει παιχνίδια και ατομικά είδη και να γεμίσει χαμόγελα τα 220 παιδιά και Άτομα με Αναπηρία που φιλοξενούνται στην Εταιρεία Προστασίας Ανηλίκων / Στέγη Φιλοξενίας, στο Παράρτημα Προστασίας Παιδιού Ηρακλείου, στο Παράρτημα Αποθεραπείας και Αποκατάστασης Παιδιών με Αναπηρία Ηρακλείου Κρήτης (Π.Α.Α.Π.Α.Η.Κ.) Αγία Ειρήνη Χρυσοβαλάντου, στην Ιερά Μονή Καλυβιανής στις Μοίρες, στο Φιλανθρωπικό Ίδρυμα Χανίων Στέγη Κοριτσιού «Άγιος Νεκτάριος», στο Παράρτημα Προστασίας Νέων Χανίων, στο Παράρτημα Παιδιού Νεάπολης, στο Π.Α.Α.Π.Α.Η.Κ. Πόμπιας Δ. Φαιστού και στο ΚΔΑΠΜΕΑ Δ. Μαλεβιζίου. Μάλιστα, τα παιδιά είχαν την ευκαιρία να ζητήσουν το παιχνίδι που επιθυμούν, ώστε ο Άγιος Βασίλης να τους φέρει το δώρο που θέλουν και να ζήσουν τη μαγεία των Χριστουγέννων!

A A A

Ο Άγιος Βασίλης έρχεται για να μοιράσει δώρα και χαρά σε όλα τα παιδιά!

A

Μια παιδική χαρά για το ΠΑ.Γ.Ν.Η.!

Δίπλα στο Παράρτημα Αποθεραπείας παιδιών με αναπηρία στην Πόμπια

 Τα s/m Χαλκιαδάκης, σε συνεργασία με τον Σύλλογο «Η Κρήτη δίνει ζωή», πολλούς φίλους από τον νομό Λασιθίου και το εξωτερικό, δημιούργησαν και εξόπλισαν μια νέα παιδική χαρά στον χώρο του Πανεπιστημιακού Γενικού Νοσοκομείου Ηρακλείου (ΠΑΓΝΗ), ώστε να αποκτήσουν τα παιδιά έναν καινούριο χώρο παιχνιδιού και διασκέδασης. Aγκαλιάσαμε από την πρώτη στιγμή το όραμα του Συλλόγου «Η Κρήτη δίνει ζωή» για μια νέα, σύγχρονη παιδική χαρά στον χώρο του ΠΑΓΝΗ, όπου οι μικροί μας φίλοι θα μπορούν να απολαμβάνουν το παιχνίδι τους και να περνάνε πιο ευχάριστα τις δύσκολες ώρες που θα βρίσκονται εκεί. Η παιδική χαρά είναι έτοιμη για τους μικρούς μας φίλους και ευχόμαστε να μπορέσει να κάνει την παραμονή τους εκεί λίγο πιο εύκολη και ευχάριστη! Είμαστε πάντα δίπλα σε πρωτοβουλίες και δράσεις που κάνουν τη ζωή των μικρών μας φίλων καλύτερη! Δείτε την παιδική χαρά εδώ: Δείτε περισσότερα για το Σύλλογο «Crete for life» εδώ: https://www.creteforlife.org/

Μια συγκινητική επιστολή:

«Η Πρόεδρος του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Κρήτης κ. Μαρία Δαμανάκη και η Προϊσταμένη του ΠΑΑΠΑΗΚ Πόμπιας κ. Ελένη Τσικνάκη ευχαριστούν θερμά τα Super market Χαλκιαδάκης Α.Ε. για την κατ’ επανάληψη δωρεά τους σε είδη καθαριότητας και ατομικής υγιεινής για τις ανάγκες των περιθαλπόμενων μας στο Παράρτημα Αποθεραπείας και Αποκατάστασης Παιδιών με Αναπηρία Πόμπιας. Σας ευχαριστούμε για την πολύτιμη βοήθεια και σας ευχόμαστε κάθε επιτυχία, επαγγελματική και προσωπική».

Super Markets Χαλκιαδάκης και Unilever > δίπλα στο Νοσοκομείο Αγίου Νικολάου Στηρίζουμε, σε συνεργασία με τους προμηθευτές μας, τις δομές υγείας του τόπου μας Σε μια σημαντική χορηγία, σε συνεργασία με την εταιρεία Ελαΐς–Unilever Hellas A.E., προχώρησε η μεγάλη κρητική εταιρεία Χαλκιαδάκης Α.Ε. προς το Γενικό Νοσοκομείο Αγίου Νικολάου. Ειδικότερα, έπειτα από πρωτοβουλία των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης, την Πέμπτη 18/11 παραδόθηκαν στους υπεύθυνους του Νοσοκομείου ένας αυτόματος απινιδωτής Saver One και καθαριστικά (χλωρίνες Klinex και πολυκαθαριστικά σπρέυ και πατώματος), τα οποία θα καλύψουν τις άμεσες ανάγκες της δομής. Ο απινιδωτής, πέραν της βασικής προστασίας που μπορεί να προσφέρει σε οποιοδήποτε έκτακτο περιστατικό, θα χρησιμοποιηθεί σε εσωτερικές διακομιδές ασθενών (από την ανάνηψη στις κλινικές, από τις κλινικές στον αξονικό τομογράφο ή στον ακτινολογικό χώρο κ.ο.κ.). Τα υλικά παρέδωσαν ο Δ/ντής Marketing της Χαλκιαδάκης Α.Ε. Μιχάλης Τζαγκαράκης, ο Δ/ντής του σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης στον Άγιο Νικόλαο Κυριάκος Σιγανός και ο εκπρόσωπος της Ελαΐς- Unilever Κώστας Ρουμπάκης στον

Διοικητή του Νοσοκομείου Εμμανουήλ Ανδρεαδάκη, στον Μανώλη Ζερβάκη από το γραφείο του Διοικητή και στον Μιχάλη Βασιλάκη, τακτικό μέλος ΔΣ του Νοσοκομείου. Η ενέργεια αυτή εντάσσεται στο πρόγραμμα εταιρικής κοινωνικής ευθύνης της εταιρείας και έρχεται ως συνέχεια μιας σειράς δράσεων της Χαλκιαδάκης Α.Ε., συνολικού ύψους 60.000 ευρώ, με στόχο την ουσιαστική βελτίωση της καθημερινότητας για το ιατρικό, νοσηλευτικό και διοικητικό προσωπικό των Δομών της Κρήτης, καθώς και των επισκεπτών - ασθενών τους.

A

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

δρόμος... Μόλις είχε σταματήσει να βρέχει. Λαμπύριζαν ακόμα οι πέτρες του καλντεριμιού, φούσκωνε η θάλασσα, τα σύννεφα δεν έλεγαν να κουνήσουν από τον θόλο τ’ ουρανού. Ο δρόμος παλιός, χιλιοβάδιστος. Ήταν απόγευμα, χειμώνας, παραμονή της μεγάλης γιορτής της βρεφοκρατούσας. Προχωρήσαμε ανάμεσα στους πεζολάτες, άντρες και γυναίκες, λαϊκοί και παπάδες κατηφόριζαν το καλντερίμι για τον θεόκτιστο ναό της Παναγιάς της Αρκουδιώτισσας στο πετρώδες Ακρωτήρι της Κρήτης. Οι πιο πολλοί κρατούσαν ομπρέλες, μερικοί περπατούσαν κουκουλωμένοι με μουσαμάδες κι αδιάβροχα κρατώντας στο ένα τους χέρι τη βούργια με τους άρτους· έτσι γίνεται πάντα στα πανηγύρια μας, περίσσευμα ψυχής είναι το κάθε ταπεινό τάμα και η κάθε αναίμακτη προσφορά, όπως το ευλογημένο γλυκό ψωμί, το πανίερο, το σφραγισμένο με το τυπάρι της Μεγάλης Μητέρας. Περίμενα να αραιώσει κάπως η κίνηση, παράταιρη μου φαινόταν η πολυκοσμία σε τούτη την ερημιά. Τότε πάτησα το κουμπί της φωτογραφικής μηχανής, μα δεν ήταν εύκολο ν’ αποτυπώσω τη μαγεία που απλωνόταν μπροστά μου. Το φως όλο και λιγόστευε, αραίωναν τα χρώματα, μίκραινε διαρκώς και το βάθος πεδίου. Και ξάφνου κάτι σαν ανάριο σύννεφο, ίσως και σαν ομίχλη απ’ αυτές που δεν απολείπουν τους χειμωνιάτικους μήνες, έκανε τον κόσμο να μοιάζει απόκοσμος. Εστίασα στο δεύτερο πλάνο, στον ιερωμένο με τ’ ανασκουμπωμένα ράσα και τη βούργια με τους πέντε άρτους στο ζερβό του το χέρι. Οι πεζολάτες εκεί. Προχωρούσαν με σίγουρο βήμα κι ας τους βάραιναν δεκαετίες πολλές. Μια Παναγιά καρτερούσε, μια Παναγιά χτισμένη μέσα στο σπήλαιο, εκεί που κάποτε μαζεύονταν όσοι ευλαβούνταν την πάναγνη θεότητα της φύσης, την Άρτεμη. Λέγεται ότι ο σπηλαιώδης ναός είχε χτιστεί εκεί όπου βρισκόταν το ιερό της Αρτέμιδας. Έτσι γίνεται πάντα. Μπορεί να χάνονται τα ίχνη των ανθρώπων, αλλά η ιερότητα των τόπων δεν χάνεται. Τυχερός όποιος μπόρεσε ν’ ακουμπήσει την ψυχή του προσκυνητή. Εκείνου που αψηφά το κρύο και τη ζέστη και ανηφορίζει στα ψηλώματα του κάθε Αφέντη, και κατηφορίζει στις σπηλιές της κάθε Παναγιάς, και βαδίζει στους τόπους της απέριττης λατρείας. Και προχωρήσαμε. Δρόμος, κι άλλος δρόμος, μονοπάτια σβησμένα από τη βροχή και τον άνεμο, πορείες μοναχικές, συνάξεις αρχαίων σκιών, χρώματα σμιλεμένα από άυλα χέρια. Από ένα τίποτα γεννιέται η μνήμη. Μόνο που συχνά το «τίποτα» μπορεί να ταυτίζεται με το «παν». Κι αυτό το παν είναι δρόμος! Ο δικός μου, ο δικός σας, οι δρόμοι που ανοίχτηκαν από άλλους για μας, οι δρόμοι που ανοίγονται από μας για να βαδίσουν οι άλλοι. Και προχωρήσαμε. Η Παναγιά η Αρκουδιώτισσα μας περίμενε...

12

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

Οι πεζολάτες εκεί.

>

Προχωρούσαν με σίγουρο βήμα κι ας τους βάραιναν δεκαετίες πολλές. Μια Παναγιά καρτερούσε, μια Παναγιά χτισμένη μέσα στο σπήλαιο, εκεί που κάποτε μαζεύονταν όσοι ευλαβούνταν την πάναγνη θεότητα της φύσης, την Άρτεμη.

>

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Το της νεραντζιάς και τα πορτοκάλια του κάμπου

>

Οι εικόνες που μένουν για πάντα είναι εκείνες που αντίκρισαν τα παιδικά μάτια μας. Όπως τούτη. Της Άννας. Της αγαπημένης Άννας, της μυθικής Άννας, της μεγαλομάτας Άννας με τα κουρλάκια και το καρεδάτο φουστανάκι. Τη βλέπαμε να μπαίνει στο περβόλι του κυρ-Λάμπρου και να σταματά κάτω από τα παραφορτωμένα εσπεριδοειδή του χειμώνα, τις νεραντζιές και τις λεμονιές, μπαίναμε μαζί της κι εμείς, μυριζόμασταν τα φρούτα της εποχής, συλλαβίζαμε και τις λέξεις. Νεραντζούλα... Τα τρία μεσιακά γράμματα, εκείνο το ντζ, που έπρεπε να το προφέρει η γλώσσα μας. Η Άννα, η μυθική Άννα, η άυλη μα τόσο οικεία φίλη μας, άρχιζε το τραγούδι: Νεραντζούλα φουντωμένη με νεράντζια φορτωμένη. Την Άννα την ήξερα καλά, τα νεράντζια όχι. Για πορτοκάλια τα περνούσα, μοιάζανε κιόλας. Άραγε, υπάρχει πιο εμβληματική εικόνα; Μεγεθυμένα τα φρούτα, μεγεθυμένη και η φαντασία μας, όλα σε μιαν υπέροχη αρμονία που εξακολουθεί να μαγεύει τα μάτια μας, τα μάτια που κρατάνε ακόμη τις όμορφες εικόνες, τις παιδικές. Και η Άννα εκεί. Μαζί με τα τρία κολλημένα σύμφωνα, το ντζ της νεραντζιάς, το πορτοκαλί των φρούτων, τον περίβολο του περιβολιού. Ευλογημένος ο εικονογράφος του πρώτου μας Αλφαβηταρίου. Τον μακαρίζουν γενιές και γενιές μαθητών, εσαεί μαθητών. Κώστας Γραμματόπουλος το όνομά του. Τότε δεν τον ήξερα. Χρειάστηκε να μεγαλώσω για να μάθω ποιος ήταν ο ζωγράφος που χάρισε στα μάτια μου τη μαγεία της εικόνας. Και τούτης της κατάφορτης νεραντζιάς

14

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

Την Άννα την ήξερα καλά, τα νεράντζια όχι. Για πορτοκάλια τα περνούσα, μοιάζανε κιόλας. Άραγε, υπάρχει πιο εμβληματική εικόνα; Μεγεθυμένα τα φρούτα, μεγεθυμένη και η φαντασία μας, όλα σε μιαν υπέροχη αρμονία που εξακολουθεί να μαγεύει τα μάτια μας, τα μάτια που κρατάνε ακόμη τις όμορφες εικόνες, τις παιδικές.

που κουβαλά μαζί με τα νεράντζια της το απόσταγμα της αποκαθαρμένης εμμένουσας μνήμης. Τον γνώρισα τον Γραμματόπουλο όταν μου αποκάλυπτε τον κόσμο κι έβλεπα την Άννα, τον Μίμη, τη Λόλα. Κι αργότερα, όταν έβλεπα τα χαρακτικά και τις ζωγραφιές του, τις εικόνες που συνόδεψαν το περήφανο «όχι» του αλβανικού μετώπου. Ο πορτοκαλεώνας της φωτογραφίας βρίσκεται στο γόνιμο και πλούσιο «φάλι» της Μεσαράς, περίπου στη μέση ενός κάμπου που κάποτε τάιζε χιλιάδες στόματα με τα στάρια του. Με μάγεψαν πάλι τα χρώματα, οι εικόνες που επανέρχονται, οι εικόνες που ξεπατικώνονται από το πρώτο μας αναγνωστικό,

οι εικόνες που ξαναφτιάχνονται με άλλα υλικά, όχι άυλα πλέον. Έτσι πεταγόμαστε από τον κόσμο της φαντασίας και της μνήμης στον κόσμο τον πραγματικό. Μπορεί να μην αντιγράφει η τέχνη τη φύση, σίγουρα όμως την εμπνέει. Τυχαία είναι η λήψη, όχι στημένη. Από μια περιδιάβαση σ’ έναν κήπο των Εσπερίδων. Με μεγάλη συντροφιά, με καλάθια και τσάντες. Δεν ξέρω γιατί συνέλαβα τον εαυτό μου να ψελλίζει το ντζ της νεραντζιάς και το νοσταλγικό παιδικό τραγουδάκι. Ξαναγυρίζω στην πρώτη του Δημοτικού. Ξεφυλλίζω το πρώτο μου αναγνωστικό. Άννα, που είσαι; Λόλα, Μίμη; Ακούει κανείς;

15

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Όταν ακούω να μιλούν για αρχαίες πόλεις... Περιδιαβαίνω τη ρωμαϊκή μεγαλούπολη της Κρήτης και κάνω στάσεις μικρές στα σημάδια των τόπων. Είναι τα χωριά που χτίστηκαν πάνω στα ερείπια μιας πρωτεύουσας. Άγιοι Δέκα, Μητρόπολη, Αμπελούζος... Και άλλα, βεβαίως, τεράστια η έκταση της άλλοτε μεγαλούπολης. Είναι σαν να περιδιαβαίνει τον χρόνο όποιος περπατά σε τέτοιους τόπους και σε δρόμους που διαπερνούν το εφήμερο. Καμιά εποχή δεν φεύγει χωρίς ν’ αφήσει τα ίχνη της στο τοπίο. Μια πέτρα, μια επιγραφή, ένα θραύσμα, σπίτια χτισμένα με αγκωνάρια πελεκημένα από άλλες γενιές. Και η πρωτεύουσα εκεί, πάντα εκεί. Κάτω από τα θεμέλια των σπιτιών, κάτω από τις ρίζες των δέντρων. Πέτρες και βωμοί και ναοί και άνθρωποι.

Όταν ακούω να μιλούν για αρχαίες πόλεις το μυαλό μου πηγαίνει στις ελληνικές. Οι πιο πολλές είναι χτισμένες σε τόπους που διάλεξαν άλλοι, πολύ πριν από μας, σε άλλες εποχές, σε άλλους καιρούς. Γερνούσαν τα σπίτια, λύγιζαν. Και στη θέση τους χτίζονταν άλλα. Έτσι απλά κύλησαν οι εποχές, το παλιό παντρευόταν με το καινούργιο κι αν έψαχνες κάτω από τη γη θα έβλεπες τα αρχαία θεμέλια να στηρίζουν καινούργιες κατασκευές. Τίποτα δεν περίσσευε και τίποτα δεν πετιόταν. Ένα πιθάρι θα μπορούσε να μείνει για πολλές γενιές, να γεμίζει με λάδια και ν’ αδειάζει. Και όταν αχρηστευόταν άλλαζε χρήση. Προσάρμοζαν τα κομμάτια του σε καπνοδόχους ή τα κάνανε γλάστρες και στόλιζαν τις αυλές. Για τους περασμένους χρόνους μιλώ. Τότε που δεν υπήρχαν νόμοι περί αρχαιοτήτων και οι μεταγενέστεροι αγνοούσαν τα βήματα των παλαιότερων. Τότε, όμως, δεν υπήρχαν τα «μαζικά όπλα» καταστροφής των αρχαίων καταλοίπων, οι μπουλντόζες και τα θηριώδη τρακτέρ. Και περνούσαν οι καιροί, και καλλιεργούσαν οι άνθρωποι τη γη τους και θέριζαν στάρια και κριθάρια και μάζευαν χαμάδες ελιές. Κάποιο τυχαίο εύρημα οδηγούσε συχνά στις μεγάλες αποκαλύψεις. Όπως εδώ, σε τούτα τα μέρη. Τυχαία βρέθηκε το κομμάτι της μεγάλης επιγραφής όταν είχε αρχίσει πια το ξύπνημα των συνειδήσεων. Κάθε καινούργια γενιά εγγράφει το παρελθόν στο παρόν της. Άλλοτε το έλκει και άλλοτε το απωθεί, άλλοτε το σέβεται, άλλοτε το αφανίζει και άλλοτε το βλέπει μονάχα σαν πηγή πλούτου ή τρόπο προσέλκυσης τουριστών. Δείγμα πολιτισμού, θα μου πείτε. Και παιδείας. Είναι το πώς καταφέρνει ο καθένας να κουβεντιάσει με τις ρίζες του, είναι ο τρόπος να συμφιλιωθεί όχι με τους πρωτινούς, αλλά και με τον ίδιο τον εαυτό του. Και περιδιαβαίνομε χωριά, και σταματάμε στις όμορφες γωνιές, στα σημάδια που αφήνει κάθε εποχή στον χάρτη του

16

χρόνου. Απέριττη αρχιτεκτονική. Σπίτια που χώρεσαν όνειρα. Το ένα πλάι στο άλλο. Και όλα μαζί πάνω σε παλαιότερα σπίτια. Είναι ωραίο να περιδιαβαίνεις πολιτείες και χωριά και να συλλαβίζεις τις ανεξίτηλες εγγραφές της ιστορίας, και να ανιχνεύεις τα μικρά μυστικά της ζωής. Να βλέπεις το μεράκι του μάστορα, την αρμονία που κατάφερε να πετύχει ο παραδοσιακός πολιτισμός, να φαντάζεσαι τη ζωή που δεν πρόλαβες. Κεντρίζουν τη φαντασία οι οικισμοί που σεβάστηκαν το παρελθόν τους κι ας μοιάζουν σήμερα σαν σκηνικά θεάτρου ή σαν παγωμένα θραύσματα του ασύμμετρου χρόνου.

Και περιδιαβαίνομε χωριά, και σταματάμε στις όμορφες γωνιές, στα σημάδια που αφήνει κάθε εποχή στον χάρτη του χρόνου. Απέριττη αρχιτεκτονική. Σπίτια που χώρεσαν όνειρα. Το ένα πλάι στο άλλο. Και όλα μαζί πάνω σε παλαιότερα σπίτια.

>

Κάθε που περιδιαβαίνω τις μυριόχρονες πόλεις μας προσπαθώ ν’ ανακαλύψω τι μένει ακόμη. Και πάντα βλέπω τον Άνθρωπο! Με τις ανάγκες, με το συναίσθημα, με τον τρόπο που έβλεπε τη ζωή. Και δανείζομαι τη φράση ενός μυθιστορηματικού ήρωα. Φίλιππο τον λένε. Και είναι δικός μου. Όπως ακριβώς και τα λόγια του: «... Το χωριό ήταν χτισμένο πάνω σε αδιάγνωστες μνήμες. Πάντα όταν σκάβανε οι συγχωριανοί μου για ν’ ανοίξουν τα θεμέλια των σπιτιών πέφτανε πάνω σ’ άλλα θεμέλια, και δυο πέτρες με αρχαία γράμματα στέκανε ακόμη στον τοίχο της εκκλησίας».

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

17

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΜΙΑ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Σαν χριστουγεννιάτικο παραμύθι... Από μια παράδοση που είχα ακούσει πριν από χρόνια δανείζομαι τη μικρή χριστουγεννιάτικη ιστορία. Για τον Χριστό μιλά. Και για τη σφαγή των νηπίων. Είναι από αυτές που προσπαθούν να εξηγήσουν τον κόσμο και να εξάψουν τη φαντασία: Τρεις μέρες έμεινε ο Χριστός στο σπήλαιο. Κουρασμένη η Μαρία από τους πόνους της γέννας, κουρασμένος και ο Ιωσήφ από το ταξίδι, στρώσανε χόρτα στο χώμα και μείνανε. Στη μια μεριά εκείνοι, στην άλλοι τα ζα, κάμποσες αίγες, πρόβατα κι ένα ζευγάρι βόδια. Αυτά τα βόδια ζέσταναν με την

18

αναπνιά τους τον μικρό Χριστό. Για να μην μπαίνει κρυγιότη, μάζεψε ο Ιωσήφ κλαδιά, βρήκε και κάτι παλιά σανίδια κι έκλεισε το έμπα του σπήλιου. Απάνω στην τρίτη μέρα, λοιπόν, προβαίνουν δυο φρουροί, δυο μαντατοφόροι απ’ αυτούς που γύριζαν τότε τα χωριά κοντά στη Βηθλεέμ και γύρευαν τον Χριστό. Ήταν ακόμη πρωί, μόλις είχε αρχίσει να ξημερώνει, και η Παναγιά είχε ανάψει τον λύχνο για να ταΐσει το νεογέννητο. Λέει ο ένας μαντατοφόρος: - Μωρέ, κοπέλι θωρώ.

Λεπτομέρεια από τοιχογραφία στον Άγιο Ανδρέα Οδηγήτριας.

Λέει ο δεύτερος: - Μια γυναίκα το κρατά στην αγκάλη της. Πάμε να το πούμε στον Ηρώδη. Πάνε, λοιπόν, στον Ηρώδη.

- Το και το, βασιλέα μου. Ένα νεογέννητο είναι μέσα στο σπήλιο. Λες να είναι αυτός ο Χριστός; Στέλνει ο Ηρώδης στρατό, κυκλώνουν το σπήλιο. Ξετρεμούλιασε η Μαρία μόλις τους είδε.

- Ω, Θεέ μου, λυπήσου μας! Ακόμη δεν εκάτεχε ότι τον Θεό τον κρατούσε στην αγκαλιά της. Πετάχτηκε, που λες, το βρέφος και της είπε: - Μη στεναχωριέσαι, μάνα. Τα ζωντανά θα με κρύψουν. Τον παίρνει η Μαρία όπως ήταν, έτσι με τις φασκιές, και τον βάνει ανάμεσα στις αίγες. Μα οι αίγες σκορπίσανε. Τρέχανε πάνω κάτω κι αφήσανε τον Χριστό μοναχό στη μέση του σπήλιου. Τον ξαναπαίρνει και τον πάει στα πρόβατα. Δεν ήταν πολλά, πεντέξι όλα κι όλα. Κι εκείνα τα ευλοημένα σμίξανε, κολλήσανε το ένα πλάι στο άλλο, κατεβάσανε τις ουρές και γίνανε τόπι. Χώνεται ο Χριστός ανάμεσά τους, πιάνεται από το μαλλί κάτω από τις κοιλιές των προβάτων. Εκείνη την ώρα μπαίνει μέσα ο στρατός. Βλέπουν τη Μαρία δίπλα στη φωτιά και τον Ιωσήφ να την παραστέκει.

- Ποιοι είστε εσείς και τι γυρεύετε σε τούτα τα μέρη; - Ξένοι είμαστε, περαστικοί, απάντησε ο Ιωσήφ. Δεν θα σταματούσαμε, αλλά αρρώστησε η γυναίκα μου και ξωμείναμε. Δεν τη θωρείτε που τρέμει; Μόνο αν κατέχετε κανέναν

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

γιατρό να μας τον στείλετε να τη γιατρέψει. Δεν τον πιστέψανε στην αρχή. Ψάξανε παντού. Ακόμη και τα άχερα των βοδιών ανακατώσανε. Πουθενά ο Χριστός. Πήγανε κοντά στις αίγες κι εκείνες άρχισαν πάλι να τρέχουν. Πήγανε στα πρόβατα. Κι εκείνα τα ευλοημένα μείνανε όπως ήταν, το ένα κολλημένο με το άλλο, με τον Χριστό κάτω από τις κοιλιές τους. Φωνάζουνε τότε τους βλεπάτορες. Μα κι αυτοί δεν βρήκανε τίποτα. Φοβήθηκαν μην τους περάσουνε για ψεύτες και άρχισαν να τα κλώθουν: - Νύχτα ήτανε ακόμη. Μπορεί και να μας φάνηκε πως είδαμε ένα μωρό στην αγκαλιά τούτης της γυναίκας. Έτσι γλίτωσε ο Χριστός. Σηκώθηκε η Μαρία, κοίταξε με παράπονο τις αίγες. Κατάρα δεν μπορούσε να κάμει, Παναγία ήταν και οι άγιοι δεν κάνουν κατάρες. Δεν τις άφησε, όμως, ατιμώρητες.

- Το κακό σας δεν το θέλω. Βγάζετε γάλα κι εσείς και πίνουν τα παιδιά των φτωχών. Βγάζετε και μαλλί για να κάνουν οι βοσκοί τα ρασίδια τους και δεν τα περνά το νερό της βροχής. Μα από τώρα και μπρος θα έχετε πάντα τις ουρές σηκωμένες και θα δείχνετε τ’ απόκρυφά σας. Έτσι, γιατί δεν ντραπήκατε να σκορπίσετε και να μην κρύψετε τον Χριστό. Γι’ αυτό, παιδί μου, οι ουρές των αιγών είναι πάντοτε σηκωμένες. Των προβάτων δεν είναι... Το ίδιο βράδυ πήρε η Μαρία τον Χριστό, καβαλίκεψε το γαϊδουράκι και φύγανε από το σπήλιο.

> Κι εκείνα τα ευλοημένα σμίξανε, κολλήσανε το ένα πλάι στο άλλο, κατεβάσανε τις ουρές και γίνανε τόπι. Χώνεται ο Χριστός ανάμεσα τους, πιάνεται από το μαλλί κάτω από τις κοιλιές των προβάτων.

19

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Τετάρτη, κυριακή θα περιμένω γράμμα... Κάθε που βλέπω ταχυδρόμο θυμάμαι την πρώτη εμπειρία μου με αλληλογραφία και γράμματα. Ήμουν παιδί, μαθητής στη Δευτέρα Δημοτικού κι εκείνα τα χρόνια οι μαθητές, ακόμη κι αυτοί που μόλις είχαν μάθει να συλλαβίζουν τις λέξεις, θεωρούνταν εγγράμματοι. Επέστρεφα από το σχολείο με την τσάντα στο χέρι κι έκανα βόλτες στα σοκάκια όταν είδα μια πόρτα ν’ ανοίγει δίπλα μου και μια γριούλα με μαύρο μαντήλι να προβαίνει.

- Ε, δασκαλάκι... Εμένα φώναζε· δασκαλάκια λέγανε τότε τα μικρά μαθητούδια. Πλησίασα. Η γριούλα με κάλεσε κοντά της.

- Κατέχεις γράμματα; - Και τα εικοσιτέσσερα.

- Να μου διαβάσεις αυτό; Στο χέρι της κρατούσε ένα φάκελο με πολλά χρωματιστά γραμματόσημα. Μου το έδωσε. Ήταν κακογραμμένο, με δυσκολία μπορούσα ν’ αναγνωρίσω τις λέξεις. Τα γράμματα που ήξερα μέχρι τότε ήταν αλλιώτικα. Στρογγυλά, όμορφα, το ένα δίπλα στο άλλο, όχι κολλημένα. Έτσι μας τα μάθαινε η κυρία Λιλίκα, η δασκάλα της Πρώτης. Δεν θυμάμαι να βρέθηκα ποτέ, στα παιδικά μου χρόνια τουλάχιστον, σε τόσο δύσκολη θέση. Ντρεπόμουν να της πω ότι δυσκολευόμουν. Ακόμη θυμάμαι τον ιδρώτα να τρέχει στο μέτωπό μου και τα χείλη να ψελλίζουν τις λέξεις που είχα καταφέρει να συλλαβίσω. «Υγιαί-νο-μεν. Το αυτό ε-πιθυ-μούμε και δι’ υμάς». Όταν ανασήκωσα το βλέμμα μου είδα δυο βουρκωμένα μάτια να με κοιτάζουν και δυο χείλη που τρέμανε.

- Δηλαδή, πες μου, είναι καλά; - Ναι, είναι καλά. Δεν ξέρω πόση ώρα χρειάστηκα μέχρι να φτάσω στο τέλος παραλείποντας τις κακοτοπιές των δύσκολων και δυσανάγνωστων λέξεων. Το διάβασα δυο και τρεις φορές μεγαλόφωνα κι έφυγα με χίλιες ευχές, άλλα τόσα «ευχαριστώ» και τις τσέπες γεμάτες καρύδια. Η αγράμματη γριούλα περίμενε νέα από τον γιο της και κάθε πρωί καρτερούσε τον ταχυδρόμο καθισμένη στο πεζούλι της Αγίας Κυριακής. Με βροχή και με ήλιο εκεί, δίπλα στην πόρτα της εκκλησίας, μαζί με κάμποσες άλλες γυναίκες της ηλικίας της. Μα εκείνο το πρωινό ο ταχυδρόμος είχε αργήσει. Κάποια άλλη γριούλα, αναλφάβητη κι αυτή, είχε παραλάβει το γράμμα.

20

Κάθε που βλέπω επιστολές παλιές και γραμματόσημα, θυμάμαι τον παλιό ταχυδρόμο. Και μαζί με τον δικό μας, όλους τους ταχυδρόμους της παλιάς εποχής, εκείνους είχε τύχει να γνωρίσω, μα και όσους ήξερα από τις αφηγήσεις των άλλων. Οι πιο παλιοί αφηγούνταν τις ιστορίες ενός προπολεμικού ταχυδρόμου που ερχόταν πάντα καβάλα σε μια κόκκινη φοράδα και μόλις πρόβαινε στο αντικρινό διάσελο είχε τη συνήθεια να παίζει την καραμούζα. Την άκουγαν οι χωρικοί, παρατούσαν τις δουλειές τους και συνάζονταν στην πλατεία· εκεί τον περίμεναν. Ανέβαινε ο ταχυδρόμος στο πεζούλι μπροστά στην εκκλησία, έβαζε τη μεγάλη δερμάτινη τσάντα σε μια καρέκλα και άρχιζε η ιεροτελεστία της διανομής. Ήταν η εποχή των ατέλειωτων πολέμων, Βαλκανικοί, Πρώτος Παγκόσμιος, Μικρασιατική Εκστρατεία - δεν υπήρχε φαμίλια χωρίς ένα ή περισσότερα παιδιά της στα μέτωπα. Ήταν, όμως, και η εποχή των μακρινών ταξιδιών και των μεταναστεύσεων, άλλος στις Ηνωμένες Πολιτείες, άλλος στην Αργεντινή, ακόμη και στη Βραζιλία είχαν καταφύγει μερικοί τολμηροί Κρητικοί. Πριν αρχίσει να ξεδιαλέγει επιστολές ο μεγαλόσωμος ταχυδρόμος έπαιζε πάλι την καραμούζα - κάποιοι τη λέγανε και μούζικα - μην τυχόν και δεν την είχε κάποιος ακούσει. Κύκλωναν οι χωρικοί την καρέκλα κι ο ιερουργός - ταχυδρόμος διάβαζε μεγαλόφωνα τα ονόματα όσων είχανε γράμματα. Μα δεν τα εκφωνούσε μονάχα, συνήθως τα συνόδευε και με σχόλια. «Μπάρμπα Νικολάκη, παραγεμισμένος είναι ο φάκελος. Σάικα παράδες θα σου πέμπει ο γιος σου». «Θεια Καλλιόπη, ψυχανεμίζομαι πως σου πέμπουν καλά μαντάτα». Όταν τέλειωνε η διανομή, άραζε στον καφενέ, κατέβαζε δυο ρακές κερασμένες από τους παραλήπτες, καβάλαγε πάλι το άλογο και κινούσε για τα διπλανά χωριά. Την ίδια ώρα οι γριές κατέφευγαν στους γραμματιζούμενους, ελάχιστες ήταν αυτές που γνώριζαν ανάγνωση και γραφή. Άλλες στον παπά, άλλες στον δάσκαλο, άλλες σε κάποιο μαθητή που θα τύχαινε στη στράτα τους.

ΥΠΕΡ

Το ίδιο σκηνικό συνεχίστηκε και στα μεταγενέστερα χρόνια, μα τώρα πια τα πράματα είχαν αλλάξει. Ο καινούργιος ταχυδρόμος, ο κυρ Γιώργης, ερχόταν μέχρι τις αρχές τις δεκαετίας του ’70 με μοτοσακό, αλλά οι συνάξεις και οι ιεροτελεστίες αποτελούσαν πια παρελθόν. Εκείνος άφηνε τα γράμματα στα καφενεία και μόνο κάποιες ανυπόμονες γριούλες τον περίμεναν στο έμπα του χωριού ή καθισμένες στο πεζούλι της εκκλησιάς. Έτσι έκανε και η γριούλα της δικής μου μικρής ιστορίας, μια καλοσυνάτη μορφή που δεν θα την ξεχάσω ποτέ γιατί από τότε με καλούσε συχνά και της διάβαζα γράμματα. Είχε γιο στην πρωτεύουσα και κόρη κάπου πιο μακριά. Δεν ήταν πολλά τα γράμματα που της είχα διαβάσει και καμάρωνα κάθε φορά που την άκουγα να λέει πως τα κατάφερνα καλά στην ανάγνωση. Δεν ξέρω αν ήταν αλήθεια γιατί συνέχιζα να

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

μην καταλαβαίνω τις κακογραμμένες λέξεις και τις συμπλήρωνα με άλλες, αυτές που νόμιζα πως ταιριάζανε. Αυτό φαίνεται πως ήταν το λάθος μου γιατί το μαρτύρησα κάποτε στην παρέα και τότες άρχισαν τα πειραχτήρια να μου βάζουν ιδέες. «Να της λες ό,τι σου κατεβεί στην κεφαλή. Να της πεις... ότι θέλει ο γιος της να την παντρέψει - χήρα δεν είναι»; Πες ο ένας πες ο άλλος, το αποφάσισα - ε δεν ήθελα και πολύ, πειραχτήρι καλό ήταν και η αφεντιά μου. Αμαρτία ξεμολοημένη, το επιχείρησα. «Καιρός είναι, μάνα, να παντρέψομε...» είπα. Από την αγωνία μου είχα ξεχάσει το «σε» πριν από το ρήμα. Έβαλα τα γέλια, μα όταν είδα το αυστηρό βλέμμα της μετάνιωσα. «Όι, όι, δεν λέει παντρέψομε, άλλο θέλει να πει». Έτσι γλιτώσαμε κι οι δυο. Εγώ από τη ντροπή κι εκείνη από... την παντρειά. Συνέχεια στην επόμενη σελίδα.

...μόνο κάποιες ανυπόμονες γριούλες τον περίμεναν στο έμπα του χωριού ή καθισμένες στο πεζούλι της εκκλησιάς. Έτσι έκανε και η γριούλα της δικής μου μικρής ιστορίας, μια καλοσυνάτη μορφή που δεν θα την ξεχάσω ποτέ.

>

21

ΤΕΤΑΡΤΗ, ΚΥΡΙΑΚΗ ΘΑ ΠΕΡΙΜΕΝΩ ΓΡΑΜΜΑ...

Πώς να ξεχάσει κανείς τους παλιούς ταχυδρόμους... Τον κυρ Γιώργη, τον Λεωνίδα στο Κάστρο, τον πάντα χαμογελαστό Θεμιστοκλή που τον βλέπω ακόμη στον δρόμο και χαίρομαι. Φορτωμένοι με τις τεράστιες τσάντες κυκλοφορούσαν στους δρόμους. Θυμάμαι και τον μπάρμπα Αντρουλή από τα Σφακιά. Γέρο τον είχα συναντήσει και μου μίλησε για ώρες. Εκείνος δεν είχε άλογο. Μα κι αν είχε, δεν θα μπορούσε να το πάρει μαζί του. Ξεκινούσε από τη Χώρα κι ανηφόριζε κατάφορτος στα βουνά, ακόμη και δέματα μικρά κουβαλούσε. Περνούσε από λαγκαδιές και φαράγγια, δρασκελούσε παλιά μονοπάτια και ήταν φορές που οδοιπορούσε δέκα και δώδεκα ώρες για να μοιράσει τα γράμματα. Με κάψες, με βροχές και με χιόνια, ο μπάρμπα Αντρουλής, ο Ψυλλαντρουλής όπως τον έλεγαν, εκεί, στο καθήκον. Οι ιστορίες του θα μπορούσαν να γίνουν ολόκληρο βιβλίο - συναξάρι της άγνωστης ταχυδρομικής ιστορίας, ιδιαίτερα περιοχών όπως αυτές που εξυπηρετούσε ο ταχυδρόμος των σφακιανών βουνών. Την τελευταία φορά που τον είδα, στις αρχές του καινούργιου αιώνα, νομίζω Φλεβάρη του 2000, μου μίλησε για τα γράμματα που μοίραζε. Ήξερε τα πάντα για τους παραλήπτες και ψυχανεμιζόταν τι γράφανε τα γράμματα που τους έδινε. Είπε για πολέμους και σκοτωμούς, για ξεφαντώματα και για γάμους- όλα τα καλά μα και όλα τα κακά μαντάτα ο ταχυδρόμος τα έφερνε. ...Και τώρα που κοιτάζω τη φωτογραφία μιας γριούλας σε κάποιο έρημο χωριό της κεντρικής Κρήτης συλλογούμαι πόσο σπουδαία ήταν η προσφορά των παλιών ταχυδρόμων. Πόσες χαρές μα και πόσες πίκρες μετέφεραν, πόσα μιλιούνια βήματα έκαναν, πόσα συναισθήματα μοιράστηκαν με γνωστούς και αγνώστους. Δεν ξέρω αν η γριούλα είχε μάθει να διαβάζει και να γράφει. Δεν άντεξε, όμως. Και μόλις πήρε το γράμμα της από τον ταχυδρόμο του χωριού κάθισε στο πρώτο πεζούλι με τη λαχτάρα ζωγραφισμένη στο πρόσωπό της. Και θυμάμαι εκείνον τον απίθανο Ηπειρώτη ποιητή, τον Γιώργο Κοτζιούλα, που ζωγράφισε με τη γραφίδα του την αγωνία της μάνας. Αποχαιρετούσε τον δωδεκάχρονο γιο της, τον Κολιό, που έπαιρνε τον δρόμο της ξενιτιάς...

Καρδιά πονετική τον ξέβγαλε με κλάμα: «Τετράδη Κυριακή, θα καρτερώ για γράμμα». ...Και θυμάμαι τους ποιητές. Την αξέχαστη μεγάλη κυρία

22

των γραμμάτων μας, την Κική Δημουλά: Ο ταχυδρόμος,

σέρνοντας στα βήματά του την ελπίδα μου μου ’φερε και σήμερα ένα φάκελο με τη σιωπή σου. Το όνομά μου γραμμένο απ᾿ έξω με λήθη. Η διεύθυνσή μου ένας ανύπαρκτος δρόμος. Όμως ο ταχυδρόμος τον βρήκε αποσυρμένο στη μορφή μου, κοιτώντας τα παράθυρα που έσκυβαν μαζί μου, διαβάζοντας τα χέρια μου που έπλαθαν κιόλας μια απάντηση. Θα τον ανοίξω με την καρτερία μου και θα ξεσηκώσω με τη μελαγχολία μου τ᾿ άγραφά σου. Και αλλού:

Πέρασα από ταχυδρομεία και ξαναπέρασα. Έγραψα γράμματα και ξαναέγραψα και στο θεό της απαντήσεως προσευχήθηκα άκοπα. Έλαβα κάρτες σύντομες: εγκάρδιο αποχαιρετιστήριο από την Πάτρα και κάτι χαιρετίσματα από τον Πύργο της Πίζας που γέρνει. Όχι, δεν είμαι λυπημένη που γέρνει η μέρα. Θυμάμαι και τον ηλιοπότη Ελύτη:

Ταχυδρόμε ανάθεμά σε μόνο εμένα δε θυμάσαι πιάνει ο κόσμος περιστέρια κι εγώ μένω μ’ άδεια χέρια Ίσως να ’ναι και σταλμένο

σ’ άνθρωπο του φεγγαριού ή και παραπεταμένο σε μιαν άκρη τ’ ουρανού Γράμμα τέτοιο δεν λαβαίνεις άδικα μην περιμένεις δεν σου το ’χουνε γραμμένο κι αν σου το ’χουν πάει αλλού. Άλλος μένει εκεί που μένεις και το δίνουν αυτουνού. Πολύτιμα όσα κράτησε η μνήμη, πολύτιμες οι εικόνες που σημάδεψαν την καθημερινότητα των ανθρώπων. Το βλέπομε σήμερα σε μιαν εποχή ραγδαίων αλλαγών, τώρα που δεν υπάρχουν Μπαρμπαντρουλήδες και Μπαρμπαγιώργηδες, τώρα που τα γράμματα έγιναν άυλα και οι ταχυδρόμοι ονομάστηκαν... κούριερ! X

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

23

A

A χριστουγεννιάτικα Πατήστε γκάζι με τα

A

A

A δώρα στα S/M 

>

A

Χαλκιαδάκης

Με φόρα έρχονται τα Χριστούγεννα στα Super Market Χαλκιαδάκης και φέρνουν πολλά και πλούσια Xtra δώρα και super χριστουγεννιάτικες προσφορές!

A

Ηλεκτρικό scooter, κονσόλες Pac-Man, δωρεάν καύσιμα, τηλεοράσεις, δώρα για όλες και όλους με τις αγορές στα S/M Χαλκιαδάκης. Φύγαμε όλοι για χριστουγεννιάτικα ψώνια, που μας χαρίζουν: ● ένα ολοκαίνουργιο ηλεκτρικό scooter Edison LX για τη δουλειά και τις βόλτες, χωρίς έξοδα καυσίμου και κυρίως για πιο καθαρό περιβάλλον! ● έξι μοναδικές ELD κονσόλες Arcade Pac-Man για vintage ατελείωτο, τρελό

● εκατόν πενήντα κουπόνια 100€ δωρεάν καυσίμων* (βενζίνη ή πετρέλαιο κίνησης), μια προσφορά συνολικής αξίας 15.000€! * Ήδη οι πρώτοι 50 νικητές των voucher καυσίμων έχουν παραλάβει τα κουπόνια τους και με χαρά «φουλάρουν» για τις γιορτές! Ελάτε για γιορτές στα SM Χαλκιαδάκης, οι προσφορές και τα δώρα δεν έχουν τέλος!

Καλά Χριστούγεννα!

A gaming για παιδιά… κάθε ηλικίας! ● έξι LED TV 40’’ για να χαρείτε τις πιο χαλαρές και ζεστές οικογενειακές στιγμές!

Δείτε εδώ περισσότερα νέα μας:

>

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟ ΝΕΟ ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

Η κραυγή των απόντων Με ιδιαίτερη χαρά και ικανοποίηση κρατάμε στα χέρια μας το νέο βιβλίο του βασικού μας συνεργάτη σε αυτό το περιοδικό, κ. Νίκου Ψιλάκη, ένα συναρπαστικό ιστορικό μυθιστόρημα με τίτλο Η ΚΡΑΥΓΗ ΤΩΝ ΑΠΟΝΤΩΝ. Από τις πρώτες κιόλας σελίδες μας συνεπαίρνει και μας οδηγεί σε ένα απίστευτο ταξίδι που καλύπτει σχεδόν ολόκληρο τον 20ό αιώνα. Είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα από αυτά που μένουν ως αποθετήρια της συλλογικής μνήμης γιατί ανασύρει από το παρελθόν ιστορίες τις οποίες εντάσσει μέσα στην πλοκή. Το ταξίδι αυτό τα έχει όλα: έρωτα, πάθος, αγάπη για τη ζωή, ήθη, έθιμα, περιπέτεια, αγωνία, πόλεμο, ειρήνη, συναντήσεις πολιτισμών. Ο έρωτας είναι το στοιχείο που διατρέχει τις περισσότερες από τις 40 ενότητες του βιβλίου, ένας έρωτας νοσταλγικός, συνεχής, που βασίζεται στην ευγένεια των ανθρώπινων συναισθημάτων και αντέχει στις περιπέτειες που προκαλούν οι αποφάσεις των άλλων.

Οι ήρωές του είναι πρόσωπα της διπλανής πόρτας. Απλοί άνθρωποι που ζουν μια συνηθισμένη ζωή αλλά οι περιστάσεις τους φέρνουν μπροστά σε προκλήσεις. Ως αφηγητής της ιστορίας εμφανίζεται ένας Κρητικός που όταν γίνεται 16 χρονών μεταναστεύει στην Αμερική. Μένει εκεί τρία χρόνια και επιστρέφει για να πολεμήσει στους Βαλκανικούς Πολέμους ως εθελοντής. Όμως, η ζωή του είναι γεμάτη ανατροπές. Συναντά ανθρώπους από άλλες χώρες και αναπτύσσει σχέσεις μαζί τους. Είναι ένας ήπιος άνθρωπος με καλοσύνη και κατανόηση για τους άλλους, ένας θετικός ήρωας σαν αυτούς που δημιουργούν με τη συμπεριφορά τους πρότυπα στην κοινωνία. Ο Νίκος καταγράφει τα γεγονότα ενός ολόκληρου αιώνα διηγούμενος την ανθρώπινη περιπέτεια. Η πλοκή κορυφώνεται όταν καταπιάνεται με τα συναισθήματα του ανθρώπου που βρίσκεται αντιμέτωπος με τον γιο του στον πόλεμο και έχει να διαλέξει ανά26

μεσα στο χρέος προς την πατρίδα και την αγάπη προς το παιδί του. Ένα κορυφαίο δίλημμα μας φέρνει μπροστά σε δικές μας σκέψεις, δηλαδή στα διλήμματα της δικής μας καθημερινότητας και στα προαιώνια διλήμματα μπροστά στα οποία μπορεί να βρεθεί

κάθε άνθρωπος στη ζωή του. Το σύντομο αυτό σημείωμα γράφεται λίγες στιγμές μετά την πρώτη ανάγνωση του βιβλίου, κάτω από μια πλημμυρίδα συναισθημάτων. Είναι σαν να παρακολουθεί κανείς κινηματογραφική ταινία με τις σκηνές να διαδέχονται η μια την άλλη και να σε κρατάνε καθηλωμένο στις σελίδες του βιβλίου. Η λογοτεχνία είναι ένα από τα καλύτερα ταξίδια που μπορούμε να κάνουμε γιατί είναι όμορφο. Ο Ψιλάκης πλάθει εικόνες με λέξεις και δημιουργεί ονειρικούς κόσμους. Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου αναφέρει: «Έλληνας φαντάρος βρίσκεται σε στρατόπεδο της γερμανικής Σιλεσίας, στο Γκαίρλιτς, και απασχολείται περιστασιακά στο φωτογραφείο του Γκύντερ Ζόμμερ προσπαθώντας να μάθει την τέχνη. Ένα χειμωνιάτικο απόγευμα οδηγεί μια νέα κοπέλα στο στούντιο. Είναι το πρώτο πορτρέτο που τολμά να βγάλει χωρίς τη βοήθεια του δασκάλου του. Όταν παρατηρεί τη φωτογρα-

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

φία προσέχει το θλιμμένο βλέμμα της κοπέλας. Μια απρόσμενη σχέση αρχίζει. Και μαζί της μια περιπέτεια που σημαδεύει τη ζωή τους για πάντα. Η εικόνα πυροδοτεί συναισθήματα, ο μύθος του Πυγμαλίωνα που ερωτεύτηκε το άγαλμα της θεάς επανέρχεται. Μέσα από την αφήγηση του βασικού πρωταγωνιστή ξεδιπλώνεται η αγωνία του καλλιτέχνη και προσεγγίζεται η τέχνη της φωτογραφίας. Ο φωτογράφος κρατά για πάντα το πρώτο του πορτρέτο, εκείνο που περιέχει όχι μόνο το βλέμμα της κοπέλας αλλά και ένα κομμάτι του εαυτού του. Η υπόθεση εκτυλίσσεται στα χρόνια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, τότε που ένα γεγονός πρωτόγνωρο για τα παγκόσμια στρατιωτικά χρονικά σημαδεύει την ελληνική ιστορία: Τη στιγμή που τα βουλγάρικα στρατεύματα καταλαμβάνουν αμαχητί τη Μα-

Ο Νίκος καταγράφει τα γεγονότα ενός ολόκληρου αιώνα διηγούμενος την ανθρώπινη περιπέτεια. Η πλοκή κορυφώνεται όταν καταπιάνεται με τα συναισθήματα του ανθρώπου που βρίσκεται αντιμέτωπος με τον γιο του στον πόλεμο και έχει να διαλέξει ανάμεσα στο χρέος προς την πατρίδα και την αγάπη προς το παιδί του.

κεδονία, το Τέταρτο Σώμα Στρατού παραδίδεται από τη φιλοβασιλική διοίκησή του σε ξένη δύναμη και εκπατρίζεται. Σχεδόν εφτά χιλιάδες μάχιμοι φορτώνονται σε τρένα και μεταφέρονται στη Γερμανία. Τυπικά είναι φιλοξενούμενοι του Κάιζερ. Στην πράξη, όμως, τα όρια ανάμεσα στη φιλοξενία και την αιχμαλωσία ή την ομηρία είναι παντελώς ασαφή. Η πόλη που τους υποδέχεται είναι όμορφη αλλά πληρώνει κι αυτή τις συνέπειες του πολέμου. Τα τρόφιμα δυσεύρετα, οι άντρες στα χαρακώματα. Οι Έλληνες στρατιώτες ξαναδίνουν ζωή στον τόπο και ο έρωτας βρίσκει χαραμάδες ανοιχτές να τρυπώσει. Ο συγγραφέας παρακολουθεί τις αντιφάσεις της ιστορίας, ανατέμνει τα συναισθήματα των ανθρώπων, δοξολογεί την αγάπη, την ελευθερία, τον έρωτα και προσπαθεί να κατανοήσει τον ψυχισμό του γονιού που βρίσκεται αντιμέτωπος με το παιδί του στον πόλεμο. Είναι μια από τις κορυφώσεις της

αφήγησης. Ο πατέρας επιστρατεύει την διαίσθηση και παραδίδεται στα μεγάλα ανθρώπινα διλήμματα. Όλες οι κάννες θαρρεί πως σημαδεύουν τον γιο του. Και του δικού του όπλου η κάννη! Αλήθεια, πόσες μικρές ή μεγάλες ανθρώπινες ιστορίες χωρούν σ’ ένα μυθιστόρημα;» Το ερώτημα για τις μικρές ή μεγάλες ανθρώπινες ιστορίες που μπορούν να χωρέσουν σε ένα μυθιστόρημα το επαναφέρει και στις σελίδες του βιβλίου. Και εμείς, από τους πρώτους αναγνώστες πριν ακόμη κυκλοφορήσει, απαντούμε: Πολλές, πάρα πολλές, όσες είναι και οι αλήθειες που συναντούμε σε αυτό το βιβλίο. Καλοτάξιδο! Κ.Μ.

27

ΘΕΜΑ

28

Μόλις 4 στους 10 εξακολουθούν να αγοράζουν πλαστική σακούλα! Γιατί μια τσάντα, μπορεί να κάνει τη διαφορά! Ενθαρρυντικά και αισιόδοξα για το περιβάλλον μας είναι τα στοιχεία από τα καταστήματά μας, τα οποία δείχνουν ότι συνεχίζεται σταθερά η μείωση της χρήσης πλαστικής σακούλας από τους πελάτες των καταστημάτων μας και η αντικατάστασή της από επαναχρησιμοποιούμενες τσάντες, φιλικές προς το περιβάλλον. Τα παρακάτω στοιχεία δείχνουν ότι οι πολίτες είναι ευαισθητοποιημένοι και έτοιμοι να ενισχύσουν την κοινή προσπάθεια. Είναι κάτι που στέλνει ένα ιδιαίτερα αισιόδοξο μήνυμα για το περιβάλλον μας, γι’ αυτό και θέλουμε να τους ευχαριστήσουμε ειλικρινά για την ανταπόκρισή τους. Τη φετινή χρονιά προχωρήσαμε σε δράσεις ευαισθητοποίησης αλλά και ουσίας για την προστασία του περιβάλλοντος. Συγκεκριμένα, χορηγήσαμε κάδους ανακύκλωσης και πραγματοποιήσαμε δράση φύτευσης στην πόλη της Σητείας σε συνεργασία με την Αντιδημαρχία Κα-

>

θαριότητας και Πρασίνου. Επίσης, στο πλαίσιο του προγράμματος αυτοπαραγωγής Net Μetering, στο κατάστημά μας στην Ούλαφ Πάλμε εγκαταστάθηκε νέο φωτοβολταϊκό σύστημα συνολικής ισχύος 100kWh, με τη βοήθεια του οποίου παράγεται πράσινη ενέργεια από την ηλιακή ακτινοβολία. Στο πρόγραμμα αυτό λειτουργούν ήδη αντίστοιχα πάρκα στα καταστήματά μας στις Μοίρες, στα Χανιά, στη Σητεία, στα Μάλια και στις κεντρικές μας εγκαταστάσεις. Επίσης, συνεχίζεται η κομποστοποίηση μέσω του προγράμματος Beatle, με τη συνεργασία του ΕΛΜΕΠΑ. με σκοπό τίποτα να μην πηγαίνει χαμένο (οι φθορές του μανάβικου καταλήγουν σε ειδικούς κομποστοποιητές για την παραγωγή κομπόστ εξαιρετικής ποιότητας). Επιπλέον, συνεχίσαμε και φέτος, με τη συνδρομή και τη συνεργασία και των πελατών μας, την ανακύκλωση υλικών, με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Συγκεκριμένα, ως και τον Νοέμβριο του 2021 ανακυκλώσαμε μαζί:

• •

885 τόνους χαρτιού και πλαστικού!

28.587 λίτρα τηγανέλαιου!

• • • • •

7.745 κιλά ηλεκτρικών συσκευών!

615 κιλά λαμπτήρων!

1.530 κιλά μπαταριών!

9.220 κιλά καπακιών!

206 τόνους ζωικών υποκατάστατων! Τέλος, προχωράμε σε επικοινωνιακή καμπάνια για μείωση του περιβαλλοντικού μας αποτυπώματος μέσω εξοικονόμησης ενέργειας, ενημερώνοντας τους εργαζομένους αλλά και τους πελάτες μας για απλές και εύκολες συνήθειες που οδηγούν σε εξοικονόμηση ενέργειας. Επιπλέον, προχωράμε και σε νέες διαδικασίες και ελέγχους για την ακόμα μεγαλύτερη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας εντός των καταστημάτων μας. Εξοικονομώ ενέργεια, Σέβομαι το Περιβάλλον! Απόδοση και εξοικονόμηση ενέργειας: ο δρόμος προς μια βιώσιμη ανάκαμψη.

>

Tip: Μπορείτε να δείτε όλα τα «πράσινα» νέα των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης, εδώ:

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

31

AA A

Νέες

Vegan επιλογές

στα καταστήματά μας Στα καταστήματά μας θα βρείτε πολλές vegan επιλογές, όπως πεντανόστιμα επιδόρπια, ροφήματα, σνακ και πρωτότυπες γευστικές προτάσεις. Προμηθευτείτε τώρα όλα όσα χρειάζεστε από τους ειδικά διαμορφωμένους και με σήμανση χώρους των καταστημάτων μας και ετοιμάσετε εύκολα τα αγαπημένα σας χορτοφαγικά πιάτα!

A Γιορτινές Gourmet & A> A επιλογές για όλους

32

A

ΚΑΡΤΕΣ ΜΙΑΣ ΑΛΛΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Οι πιο όμορφες

ευχές!

TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

34

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

Παιδάκια, χριστουγεννιάτικα δέντρα, κοπέλες, νέοι άντρες, ευτυχισμένα ζευγάρια, παππούδες, γιαγιάδες... Τίποτα δεν ξέχασαν εκείνοι που σχεδίαζαν τις ευχετήριες κάρτες, από τότε που εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στον δυτικό κόσμο. Και τούτες εδώ στάλθηκαν πριν από 100, πριν από 110 και 120 χρόνια. Μα μοιάζουν καινούργιες. Παλιώνουν άραγε οι ευχές; Ή μήπως διατηρούν τη φρεσκάδα και τη ζωντάνια τους όπως κάθε απόσταγμα ψυχής σε τούτη την πλάση; Είναι τόσο γλυκές όσο γλυκιά είναι και η αγάπη, όσο και η επικοινωνία ανάμεσα στους ανθρώπους. Τον πρώτο καιρό, τότε που δεν υπήρχαν έγχρωμες φωτογραφίες, οι άνθρωποι ανακάλυψαν τη μέθοδο του επιχρωματισμού. Τις τύπωναν είτε σε φωτογραφικό χαρτί είτε σε λιθογραφικές αναπαραγωγές και μετά κάθονταν κι έβαζαν χρώμα. Με το χέρι! Έμπειροι τεχνίτες, ίσως ζωγράφοι, ίσως δεξιοτέχνες, δούλευαν για ώρες με λεπτότατα πινέλα κι έδιναν χρώμα στις ευχές. Γι’ αυτό και καμιά επιχρωματισμένη κάρτα δεν είναι ίδια με την άλλη. Χειροτέχνημα ήταν. Και, όπως όλα τα χειροτεχνήματα, και η κάθε κάρτα ήταν ξεχωριστή. Στη μια έβαζαν κόκκινο το φουστάνι, στην άλλη μπλε, ανάλογα με την έμπνευση της στιγμής.

Δεξιά: Ευχετήρια κάρτα σταλμένη από τη Γαλλία στις αρχές του 20ου αιώνα.

Ευχές για «εκπλήρωσιν γλυκών ονείρων». Γύρω στο 1920.

35

ΟΙ ΠΙΟ ΟΜΟΡΦΕΣ ΕYΧΕΣ

Η μαγεία της εικόνας συναντά τη μαγεία της επικοινωνίας. Εκατομμύρια κάρτες ταξίδευαν κάποτε τέτοιες μέρες σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, εκατομμύρια ευχές διασταυρώνονταν στα ταχυδρομεία του κόσμου. Έτσι όπως ταξιδεύουν σήμερα στον άυλο κυβερνοχώρο τα email, τα sms, τα mms, τα μηνύματα των κοινωνικών δικτύων. Πόση μελωδία αναδύεται μέσα

36

από μιαν ευχή που γράφτηκε κάποτε για άλλους ανθρώπους, γνωστούς ή αγνώστους! Πόση νοσταλγία και πόσες μνήμες! Ακόμη και εκείνοι που δεν πρόλαβαν τη μεγάλη έξαρση του φαινομένου, ακόμη κι εκείνοι γνωρίζουν. Η συλλογική μνήμη διασώζει την ομορφιά της γιορτής, την ομορφιά της ζωής, την κάρτα που στολίζετται στο σερβάν, στον μπουφέ, κάτω από ένα χριστουγεννιάτικο δέντρο, στο γιορτινό τραπέζι... Τις κρατάμε στα χέρια μας με συγκίνηση. Και διαβάζομε τις πίσω τους όψεις. Και σταματούμε σε λόγια τρυφερά. Είναι σαν να ηχούν στα δικά μας αυτιά οι ευχές. Ακούμε

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

τη φωνή του στρατιώτη που βρίσκεται στο μέτωπο και γράφει στην αγαπημένη του, βλέπομε το δάκρυ της μάνας, το χαμόγελο του αδερφού, της αδερφής, τη χαρά στο πρόσωπο του φίλου. «Αγαπημένη... Τον νέον έτος ας μας φέρει επιτέλους κοντά» (ο φαντάρος που περιμένει να τελειώσει ο πόλεμος ονειρεύεται την αγκαλιά της αγαπημένης). «Δεχθείτε τας εγκαρδίους ευχάς μου» (ο θείος από την Αμερική. Το ίδιο ακριβώς και ο γιος που βρίσκεται στη Γαλλία). «Υγείαν και ευτυχίαν δια το νέον έτος» (ευχές που μοιάζουν τυπικές, αλλά μπορεί και να μην είναι. Κάθε άνθρωπος έχει τον τρόπο του να εκφράζεται). Ευχετήριες κάρτες άλλων εποχών. Παλιές, δηλαδή. Αλλά με ευχές που μοιάζουν καινούργιες. Και θα είναι πάντα καινούργιες. Θα μένουν όσο δεν αλλάζουν τα όνειρα των ανθρώπων. Υγεία, ευτυχία, χαρά, ευλογία. Όμορφες λέξεις. Ταιριαστές με τις όμορφες εικόνες. Ας γράφτηκαν πριν από έναν αιώνα και πλέον. Τα όμορφα πράματα μπορεί να παλιώνουν αλλά δεν χάνουν την ομορφιά τους. Και δεν είναι όμορφες οι εικόνες μονάχα. Είναι η καλή ενέργεια που εκπέμπουν, το απόσταγμα ψυχής που λέγαμε, το συναίσθημα που δεν θα πάψει ποτέ να πυροδοτείται. Τεκμήρια πολιτισμού λογίζονται. Και τεκμήρια που μαρτυρούν σχέσεις, εξαρτήσεις, ανάγκες. Άλλες βρέθηκαν σε παλαιοπωλεία, άλλες αποτελούνε κειμήλια μνήμης. Τις κοιτάζομε ξανά και ξανά. Αληθινοί καλλιτέχνες όσοι τις σκηνοθέτησαν, τις σχεδίασαν και τις τύπωσαν. Πάνω: Μπροστά στο χριστουγεννιάτικο δέντρο. Αριστερά: Ηράκλειον 1931.

Αριστερή σελίδα: Αριστερά: Μ’ ένα καλάθι και μιαν αγκαλιά λουλούδια. Δεξιά: Κάρτα τυπωμένη στη Γαλλία.

37

ΟΙ ΠΙΟ ΟΜΟΡΦΕΣ ΕYΧΕΣ

Πάνω δεξιά: Άγγελοι, οικογενειακές στιγμές, δώρα... Πάνω αριστερά: Δεκαετία 1920. Κάτω: Οι μεταγενέστερες ευχετήριες κάρτες (δεκαετίες 1930-1960).

Μας θέλγουν ακόμη! Ε, λοιπόν, είναι όμορφο να δέχεσαι ευχές από γνωστούς κι από φίλους. Μα πιο όμορφο είναι να στέλνεις. Ας μην ξεχάσομε φέτος κανέναν. Φίλους, συγγενείς, γνωστούς και αγνώστους. Όλοι έχουν μερτικό στη χαρά της μεγάλης γιορτής.

Χρόνια πολλά!

38

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

39

TEXNH

40

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

41

Επιβραβεύοντας την αριστεία & στον τουρισμό Στα Super Markets Χαλκιαδάκης στηρίζουμε πρωτοβουλίες ανάδειξης και επιβράβευσης της αριστείας στον επαγγελματικό και ακαδημαϊκό στίβο. Ταυτόχρονα, είμαστε δίπλα στους ανθρώπους του Τουρισμού, δίπλα σε όλους τους επαγγελματίες που πρεσβεύουν με τον καλύτερο τρόπο την κρητική φιλοξενία και τις αξίες του τόπου μας σε όλο τον κόσμο. Την Κυριακή 05.12.2021 συμμετείχαμε στην εκδήλωση του Συνδέσμου Τουριστικών και Ταξιδιωτικών Γραφείων Κρήτης, στην οποία πραγματοποιήθηκαν οι ετήσιες Βραβεύσεις των Καλύτερων Υπαλλήλων Τουριστικών Γραφείων για το 2021. Έκαστος παρέλαβε από τον Σύνδεσμο ACTTA τα βραβεία Αριστείας, έναν ‘’Πάπυρο’’ και έναν ‘’Κότινο’’ από

Στην εκδήλωση παρευρέθη η Διευθύνουσα Σύμβουλος της Χαλκιαδάκης Α.Ε., κυρία Χριστίνα Χαλκιαδάκη, η οποία συνεχάρη τους βραβευθέντες εργαζόμενους και επιβεβαίωσε τη δέσμευση των Super Markets Χαλκιαδάκης για συνεχή υποστήριξη στους εργαζόμενους και την αριστεία στις δύσκολες εποχές που διανύουμε. Είμαστε δίπλα στους ανθρώπους του τουρισμού, επιβραβεύουμε την αριστεία και ευχόμαστε όλοι μαζί να κατασταλεί η πανδημία και ο ελληνικός τουρισμός να συνεχίσει την ανοδική του πορεία, όπως του αξίζει. αληθινό κλαδάκι ελιάς επιχρυσωμένο με 24Κ. Επιπλέον τα Super Market Χαλκιαδάκης προσέφεραν από μία δωροεπιταγή 120 ευρώ σε καθέναν από τους 35 βραβευθέντες.

Δείτε εδώ περισσότερα νέα μας:

>

> Στηρίζουμε την ηλεκτροκίνηση για ένα καλύτερο περιβάλλον! Τοποθετούμε σταθμούς φόρτισης ηλεκτρικών αυτοκινήτων, εξυπηρετώντας τους πελάτες μας σε όλη την Κρήτη και με στόχο πάντα τη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος! Μετά τους δύο σταθμούς φόρτισης σε Χανιά και Ηράκλειο, προχωρήσαμε, σε συνεργασία με τη ΔΕΗ, στην εγκατάσταση συνολικά 9 επιπλέον σταθμών φόρτισης εντός των parking των καταστημάτων μας. Συγκεκριμένα, οι πελάτες μας μπορούν από τώρα και στο εξής να φορτίσουν τα ηλεκτρικά τους οχήματα σε ένα δίκτυο 11 καταστημάτων μας. Μπορείτε να τα δείτε αναλυτικά παρακάτω:

42

Ηράκλειο: •Max Αλικαρνασσού •Ιερολοχιτών και Παυλάκη, Πλατεία Σινάνη •Ελ. Βενιζέλου 176, Γάζι •Ηρακλή & Εμμ. Παππά •Κρασαδάκη •Κασομούλη •Δελαπόρτα, Άγ. Ιωάννης. Μεσαρά: •1ο χλμ Μοιρών-Ηρακλείου, Μοίρες •Καπαριανά Μοιρών •Λεωφ. Κόκκινου Πύργου, Τυμπάκι Χανιά: •Λ. Καραμανλή, Κουμπέ •Κουνουπιδιανά Ιεράπετρα: •Παπαγεωργίου-Κωστούλα Ανδριανού

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

43

Οι άνθρωποί μας... Ευθύμης Τσακούμης – 33 χρόνια μαζί μας Με συγκίνηση αποχαιρετήσαμε από τα Κεντρικά μας Γραφεία τον συνάδελφο Ευθύμη, το πιο εγκάρδιο «καλό απόγευμα – καλή ξεκούραση» που θα μπορούσαμε να είχαμε όλοι εμείς στα Κεντρικά. Ο άνθρωπος - φύλακας των κεντρικών μας εγκαταστάσεων, αλλά και προστάτης του... ΜΑΧ του σκύλου μας, δεν θα είναι πια καθημερινά μαζί μας. Ο Ευθύμης ξεκίνησε να εργάζεται μαζί μας στην αποθήκη των κεντρικών εγκαταστάσεων, ενώ τα τελευταία χρόνια ήταν υπεύθυνος στην πύλη. Του ευχόμαστε ολόψυχα καλή συνέχεια στη ζωή του, με υγεία και όμορφες στιγμές.

40 χρόνια κοκαράκης – 40 χρόνια μαζί! Ο κ. Μανώλης Κοκαράκης είναι μαζί μας από τον Νοέμβριο του 1981, προσφέροντάς μας όλα αυτά τα χρόνια, με αμείωτο ζήλο, την ανεκτίμητη βοήθειά του.

Συνδυάζουμε την εκπαίδευση με την ψυχαγωγία Συνεργασία Henkel & Χαλκιαδάκης

Εδώ και 40 χρόνια αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι των s/m Χαλκιαδάκης, όντας μάλιστα ο παλαιότερος εργαζόμενός μας. Συγκεκριμένα, ο Μανώλης ξεκίνησε να εργάζεται στην αποθήκη στο κατάστημα της Λ. 62 Μαρτύρων, όπου και έγινε υπεύθυνος 2 χρόνια μετά. Στη συνέχεια εργάστηκε στο Τμήμα Αγορών ως αγοραστής τη διετία 2008-2009. Από τότε μέχρι σήμερα είναι υπεύθυνος του Τεχνικού Τμήματος. Αγαπητέ μας Μανώλη, σε ευχαριστούμε πολύ για τα 40 χρόνια πολύτιμης προσφοράς και ευχόμαστε ολόψυχα να συνεχίσεις για άλλα τόσα μαζί μας!!

Η μεγάλη οικογένεια είναι μεγάλη χαρά. Όμως, εκτός απ’ τις χαρές, μέρος της ζωής μας είναι και οι λύπες.

Ένα υπέροχο 3ήμερο διακοπών στο Kalypso Cretan Village Resort & Spa είχαν την ευκαιρία να απολαύσουν 15 τυχεροί πελάτες μας με τις οικογένειές τους, καθώς και 15 εργαζόμενές μας από το Τμήμα Καλλυντικών, ένα δώρο που προσφέραμε σε συνεργασία με την εταιρεία HENKEL! Εκεί, οι 15 εργαζόμενες κοπέλες είχαν την ευκαιρία να γνωριστούν καλύτερα και να κάνουν πολλές δημιουργικές συζητήσεις τόσο μεταξύ τους όσο και με εκπροσώπους και επαγγελματίες κομμωτές της SYOSS. Στόχος των s/m Χαλκιαδάκης, άλλωστε, αποτελεί η συνεχής εκπαίδευση και εξέλιξη των συναδέλφων μας, ώστε να καταρτιστούν καλύτερα στον τομέα δραστηριότητάς τους και να σας προσφέρουν τη βέλτιστη δυνατή εξυπηρέτηση!

Φέτος αποχαιρετήσαμε δύο μέλη της οικογένειάς μας για τελευταία φορά, την Άννα και το Νίκο. Ο Νίκος ξεκίνησε να δουλεύει μαζί μας το 2009 -τα τελευταία χρόνια στο κατάστημα της οδού Ηρακλή. Ήταν ήσυχος χαρακτήρας και παιδί ευγενικό, τόσο με τους πελάτες του όσο και με τους συναδέλφους. Η Άννα ήταν μαζί μας 27 χρόνια -μια ζωή ολόκληρη. Δούλευε στο τμήμα Αλλαντικών – Τυριών στο κατάστημα του Πόρου και όλοι την φώναζαν Αννούλα. «Η Αννούλα μας» για το μαγαζί, τόσο για τους συναδέλφους όσο και για τους πελάτες που την ήξεραν όλοι όπως τους ήξερε κι αυτή έναν-έναν. Κανένας απ’ τους δύο δεν έπρεπε να «φύγει» ακόμα, είχαν χρόνια μπροστά τους και ζωντάνια μέσα τους. Και είναι μικρή παρηγοριά αλλά μεγάλη τύχη για μας, που τουλάχιστον μοιραστήκαμε μαζί τους όλα αυτά τα χρόνια που έμειναν κοντά μας. Άννα και Νίκο, θα μας λείψετε. Αντίο

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

45

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΣΤΙΓΜΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ ΜΙΑΣ ΑΛΛΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Το γαλέτο, το κουνέτο το γιογλί, το κουνενίδι ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙκΟΣ ΨΙλΑκΗΣ

Το γαλέτο, το κουνέτο, το γιογλί, το κουνενίδι... Άγνωστες λέξεις σήμερα! Αμφιβάλλω αν τις έχουν ακούσει όσοι γεννήθηκαν μετά το 1990 στις πόλεις ή στα χωριά της Κρήτης. Κι όμως, πριν από λίγες δεκαετίες ήταν τόσο κοινές και τόσο συνηθισμένες που δεν περνούσε μέρα χωρίς να ακουστούν. Έτσι λέγανε κάποτε τα πασίγνωστα σκεύη με τα οποία μετέφεραν φαγητό στους χώρους δουλειάς. Κάτι σαν τα σημερινά ταπεράκια, δηλαδή.

>

Κουνέτο με χειρολαβή (συλλογή Ψ.)

ΥΠΕΡ

Τέτοια σκεύη, βέβαια, με διαφορετικά μεγέθη και σχήματα, υπήρχαν παντού στον κόσμο. Αυτοσχέδια ή τυποποιημένα, πήλινα ή μεταλλικά, συνόδεψαν την καθημερινότητα των ανθρώπων για πολλούς αιώνες. Στηρίζονται παντού στην ίδια ακριβώς λογική και εξυπηρετούν τις ίδιες ανάγκες: Είναι ελαφριά, ανθεκτικά, στεγανά και εύχρηστα. Το πιο εντυπωσιακό με τα κρητικά σκεύη μεταφοράς μαγειρεμένου φαγητού, όμως, είναι το πλήθος των ονομασιών που χρησιμοποιήθηκαν γι' αυτά κατά τόπους: Γαλέτο, κουνέτο, κουνενίδι, κουνενίδα, κουνητό, κουνενάρι, γιογλί, γιογλιδάκι, γαλάθι, γαλάφτι, γαλαθιά, γαλαφτίδι, γαβανόζι, καστάνια, καστανιέρα, συφερτό, συφερτάκι... Μερικές φορές και αρμεγάρι, και συγλέτο, και κουβερτούρι, και τσούπι... Κάθε μια από αυτές τις λέξεις έχει την ιστορία της! Άλλες με αρχαία, άλλες με βυζαντινή καταγωγή, άλλες δανεισμένες από

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

τοπικές διαφοροποιήσεις ή και παραλλαγές των τύπων που είναι γνωστοί σήμερα. Άλλωστε, κανένα από αυτά δεν προοριζόταν αποκλειστικά για μια και μόνο χρήση. Τα κρητικά νοικοκυριά δεν γνώριζαν τέτοιες πολυτέλειες. Το ίδιο σκεύος θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για το άρμεγμα τον οικόσιτων ζώων, για τη μεταφορά τροφής και για πολλές άλλες καθημερινές εργασίες.

Οι λέξεις... Ο μελετητής του παραδοσιακού πολιτισμού και πρωτίστως του υλικού, βρίσκεται συχνά μπροστά σε πολλά προβλήματα ταυτοποίησης των χρηστικών ειδών. Το ίδιο σκεύος μπορεί να ακούγεται με πολλές διαφορετικές ονομασίες, αλλά και το αντίθετο: μια ονομασία να αντιστοιχεί σε διαφορετικά σκεύη! Μερικές από τις ονομασίες απηχούν και τις παλαιότερες

Μαθήτριες σε εκδρομή με τα αλουμινένια σκεύη μεταφοράς φαγητού. Συλλογή Γιάννη Τζανή.

Λιτή ήταν πάντα η τροφή των Κρητικών, ιδιαίτερα των πληθυσμών της υπαίθρου. Παξιμάδι, ρεπάνια, κρεμμύδια, λάχανα, φρούτα της εποχής, τυρί, ελιές...

λαούς με τους οποίους ήρθαν οι Κρήτες σε επαφή, όπως το κουνέτο που φαίνεται να προέρχεται από την ιταλική (cunetto) και το γιογλί ή γιογλιδάκι από την τουρκική. Μετά το 1924 και τη μαζική άφιξη προσφύγων από την Ιωνία άρχισε να ακούγεται και το σεφέρ τασί. Όπως φαίνεται, σεφέρ τασί υπήρχαν όμως και πιο πριν στο νησί, μάλλον εισηγμένα από άλλες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στις συλλογές του ιστορικού Μουσείου Κρήτης υπάρχει ένα εντυπωσιακό τέτοιο σκεύος της οθωμανικής περιόδου με τέσσερα δοχεία με τα οποία μπορούσαν να μεταφερθούν τέσσερα διαφορικά είδη ή τέσσερεις μερίδες φαγητού. Τα δοχεία βρίσκονται σε σειρά, το ένα πάνω ακριβώς από το άλλο. Το σχήμα, το μέγεθος και η χωρητικότητα των σκευών μεταφοράς φαγητού δεν ήταν σταθερή. Παρατηρούνται πολλές

χρήσεις τους. Το γαλέτο και η γαλαθιά φαίνεται να προέρχονται από το ουσιαστικό γάλα. Στα βυζαντινά χρόνια ακουγόταν το ρήμα γαλεύω: «Ο Άγιος Μάμας [...] έπιανεν τους λέοντες και εγάλευέν τους» (άρμεγε τα λιοντάρια). Στο Περί Αιρέσεων του Ιωάννη Δαμασκηνού διαβάζομε: «Ο ουν προφήτης υμών, ω, καθώς λέγεται, ελάλησεν ο Θεός, διά τι περί της καμήλου ουκ έμαθε, πού βόσκεται και τίνες γαλεύονται ταύτην αμέλγοντες;» (100, 124). Αναφέρεται ακόμη το γαλευτήρι, «δοχείο πήλινο όπου αμέλγουν το γάλα» (Εμμ. Κριαράς, Λεξικό της Δημώδους Μεσαιωνικής Γραμματείας). Αξιοσημείωτο το γεγονός ότι και στα νεότερα χρόνια οι χωρικοί άρμεγαν τα οικόσιτα ζώα τους σε πήλινα ή μεταλλικά γαλέτα. Το κουνέτο φαίνεται να αποτελεί κατάλοιπο της Βενετοκρατίας (cunetto), υποκοριστικό του cuna που σημαίνει λίκνο

47

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

για βρέφη, κούνια. Κατ’ επέκταση και φωλιά. Cuna ονομαζόταν, επίσης το ξύλινο δοχείο μέσα στο οποίο πατούσαν τα σταφύλια. Η κουνενίδα προέρχεται από τον κουνενό, το πήλινο δοχείο υγρών σε σχήμα κυλινδρικό ή κανάτας. Ο Ξανθινάκης (Λεξικό του Δυτικοκρητικού Γλωσσικού Ιδιώματος) σημειώνει: «... από το κουνενός ( = αυτός που κουνιέται)». Υποθέτω ότι η ονομασία συσχετίστηκε με τις μετακινήσεις του αγγείου από τα νοικοκυριά προς τα χωράφια.

ΣΤΙΣ ΠΟλΕΙΣ Τα κουνέτα των μαστόρων Τα γαλέτα και τα κουνέτα χρησιμοποιήθηκαν και στην ύπαιθρο και στις πόλεις. Τόσο στα χωράφια όσο και στα εργαστήρια των πόλεων οι άνθρωποι δούλευαν από τα ξημερώματα μέχρι λίγο πριν δύσει ο ήλιος. Σταματούσαν για λίγο το μεσημέρι, γευμάτιζαν, αναπαύονταν και ξανάρχιζαν τη δουλειά. Το φαγητό το κουβαλούσαν μαζί τους ή τους το μετέφερε κάποιος από το σπίτι. Στα εργαστήρια και τις βιοτεχνίες των πόλεων, μαστόροι και τσιράκια πήγαιναν κάθε πρωί στη δουλειά με τα κουνέτα στα χέρια. Μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα όλα τα ομοειδή εργαστήρια, όπως και τα ομοειδή εμπορικά καταστήματα, βρίσκονταν στην ίδια γειτονιά ή και στον ίδιο δρόμο. Γι’ αυτό και πολλές περιοχές είχαν πάρει τις ονομασίες τους από τις δραστηριότητες που ασκούνταν εκεί (Δερμιτζίδικα, Στιβανάδικα, Μουτάφικα, Γιατράδικα, Αχτάρικα κλπ). Κάθε μεσημέρι σταματούσαν τη δουλειά τους, άνοιγαν τα κουνέτα και έτρωγαν όλοι μαζί. Ο Κωστής Γονιαλάκης, παλαίμαχος μπακιρτζής, θυμόταν πάντα με συγκίνηση την ώρα του μεσημεριανού φαγητού στα χρόνια της μαθητείας του, γύρω στα 1933-1935:

48

Ήμασταν τρία τσιράκια στο εργαστήρι, ο μάστορας, ο κάλφας και μερικοί άλλοι. Όταν ερχόταν η ώρα του φαγητού κατεβάζαμε την καπάντζα μέχρι τη μέση - καπάντζα λέγαμε το μεταλλικό ρολό που έμπαινε μπροστά από την πόρτα - και καθόμασταν όλοι μαζί στη μέση του αργαστηριού. Έβγαζε ο καθένας το κουνέτο με το φαγητό του, οι μεγαλύτεροι έβγαζαν και τα φλασκιά με το κρασί και άρχιζε το φαγοπότι. Ήταν οι πιο ωραίες στιγμές μας. Τρώγαμε, μιλούσαμε, γελούσαμε, οι μεγάλοι έλεγαν ιστορίες και ανέκδοτα. Κάποτε είχα πιάσει έναν λαγό και μου τον μαγείρεψε η μάνα μου. Ήμουν δεκαπέντε - δεκάξι χρονών και είχα ένα λαγωνικό που δεν υπήρχε καλύτερο, Κανέλω το έλεγα. Να μη σου τα πολυλογώ, γέμισε η μάνα το κουνέτο, πήγα στο αργαστήρι. Ήμουν ο μόνος που δεν δοκίμασε τον λαγό. Έδωσα έναν μεζέ στον διπλανό μου, ντράπηκα μετά και το κουνέτο πέρασε από όλα τα χέρια. Δεν πειράζει, δεν μετανιώνω. Με ένα μεζεδάκι λαγό ήπιαν όλο το κρασί, μου δώσανε και μένα, στείλανε κι ένα τσιράκι στην αγορά να φέρει κι άλλο. Ε, όπως καταλαβαίνεις, εκείνη τη μέρα σκολάσαμε μεθυσμένοι... Δούλεψα και σε άλλους μαστόρους, δούλεψα και στου Παπαδογιάννη που είχε ένα από τα πιο καλά εργαστήρια, αλλά μετά το ’60 είχε αλλάξει η ζωή. Σταματούσαμε το μεσημέρι τη δουλειά, πηγαίναμε στα σπίτια ή τρώγαμε στα μαγέρικα.

Αλουμινένια γαλέτα διαφορετικών μεγεθών (Συλλογή Ψ.).

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

ΓΑλΕΤΑ κΑΙ κΟυΝΕΤΑ ΣΤΗΝ υΠΑΙθΡΟ ΣΤΑ ΧΩΡΑΦΙΑ: Η πρώτη μας δουλειά μόλις εφτά-

ναμε στα χωράφια και στα λιόφυτα ήταν να κρεμάσομε το γιομοσάκουλο και το γαλέτο με το φαΐ σ’ ένα δέντρο. Φοβούμαστε να το αφήσομε χάμαι γιατί το ανεργιάζονταν (οσμίζονταν, ανακάλυπταν) ντελόγο τα μιαρά και όταν πηγαίναμε να φάμε βρίσκαμε μέσα μιλιούνια τσι μελιτάκους. Ετότες το πετούσαμε όπως ήτανε ή το δίναμε στους σκύλους. Αλλοίμονό σου και φας μελιτάκους, ούτε δυο μέρες δεν φτάνουν να συνέλθεις από το κόψιμο. Αλλά να κατέχεις, δεν εκουβαλούσαμε κάθε μέρα μεγερεμένο φαΐ στα χωράφια... (Ελένη Π., 86 ετών 1994). Αξέχαστη μένει η εικόνα του αλουμινένιου γαλέτου και στα μάτια του γράφοντος! Το κρεμούσαν σε κάποιο ακρινό κλωνάρι δίπλα στο σακούλι με το ψωμί και τις ελιές. Άλλοτε το βάζανε μέσα στον τρίχινο ντρουβά τυλιγμένο με πετσέτες για να παραμένει ζεστό το φαγητό. Όταν έμενε στο σπίτι η οικοδέσποινα για άλλες δουλειές φρόντιζε να στείλει το φαγητό σ’ εκείνους που δούλευαν λίγο πριν το μεσημέρι. Το έβαζε στο γαλέτο και κάποιο παιδί αναλάμβανε να το μεταφέρει στο χωράφι. ΣΤΑ ΒΟΥΝΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΜΗΤΑΤΑ: Οι βοσκοί έμεναν για πολλούς μήνες μακριά από τις οικογένειές τους, στα μητάτα, τα μητατοκαθίσματα και τα χειμαδιά. Συνήθως μαγείρευαν μόνοι τους, ιδιαίτερα τον χειμώνα· τα χειμαδιά βρίσκονταν σε απόσταση πολλών ωρών από τα χωριά τους. Τα καλοκαίρια τρώγανε τακτικά σπιτικό φαγητό. Παραθέτω τη μαρτυρία του πατέρα της κρητικής αρχαιολογίας και βαθύ γνώστη της κρητικής καθημερινότητας, Στέφανου Ξανθουδίδη, όπως δημοσιεύτηκε το 1920 σε μια σπουδαία εργα-

σία του με τίτλο «Ποιμενικά Κρήτης» (Λεξικογραφικόν Αρχείον, τ. Ε', σελ. 267-323): Εις τους στειρονόμους, οι οποίοι δεν έρχονται εις το μιτάτον, φέρει ο μαντρατζής την τροφήν των από το χωρίον, και από το μιτάτον φέρει τες ρετάγιες (τεμάχια μαλάκας) της πρωινής αμέλξεως. Ο αυτός μαντρατζής ή άλλοι παίδες φέρουν το μαγέρεμα (μαγειρευμένην τροφήν) από το χωρίον εις τους βοσκούς μέσα εις το κουνέτο (δίωτον πήλινον αγγείον κρεμάμενον από σχοινίου). Στειρονόμος ονομαζόταν ο βοσκός που έβοσκε τα στείρα αιγοπρόβατα.

Νεότερο γαλέτο εμαγιέ. Δεκαετία 1960 (Συλλογή Ψ.)

> Το πιο εντυπωσιακό με τα κρητικά σκεύη μεταφοράς μαγειρεμένου φαγητού, όμως, είναι το πλήθος των ονομασιών που χρησιμοποιήθηκαν γι' αυτά κατά τόπους: Γαλέτο, κουνέτο, κουνενίδι, κουνενίδα, κουνητό, κουνενάρι, γιογλί, γιογλιδάκι, γαλάθι, γαλάφτι, γαλαθιά, γαλαφτίδι, γαβανόζι, καστάνια, καστανιέρα, συφερτό, συφερτάκι... Μερικές φορές και αρμεγάρι, και συγλέτο, και κουβερτούρι, και τσούπι...

Το λιτό φαγητό των κρητικών Λιτή ήταν πάντα η τροφή των Κρητικών, ιδιαίτερα των πληθυσμών της υπαίθρου. Σε περιόδους επείγουσας εργασίας, όπως ήταν η σπορά και το λιομάζωμα, σπάνια χρησιμοποιούσαν τέτοια σκεύη και σπάνια κουβαλούσαν μαγειρεμένη τροφή στα χωράφια ή στα λιόφυτα. Αρκούσε τότε το γιομοσάκουλο, ένα υφαντό σακούλι μέσα στο οποίο έβαζαν ό,τι είχαν. Παξιμάδι, ρεπάνια, κρεμμύδια, λάχανα, φρούτα της εποχής, τυρί, ελιές. Ειδικά για τις ελιές, που αποτελούσαν ένα από τα βασικότερα είδη διατροφής των Κρητικών, είχαν τα λιοσάκουλα, για τα οποία μιλήσαμε σε προηγούμενο τεύχος. Σε τέτοιες περιόδους η μαγειρική αποτελούσε συχνά πολυτέλεια. Επέστρεφαν το βράδυ και βολεύονταν με τα απλά και πιο εύκολα φαγητά της κρητικής κουζίνας. Χυλό, χυλόφτα, τριφτούδι, μαγγίρι, ξινόχοντρο... Είναι απίστευτος ο πλούτος αυτών των απλών παρασκευασμάτων που, αν και το μαγείρεμά τους δεν απαιτεί ιδιαίτερη προσπάθεια και χρόνο, είναι εντυπωσιακά, νόστιμα, με μεγάλη διατροφική αξία.

49

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Όταν, όμως, απασχολούνταν στις αγροτικές εργασίες πρόσωπα που δεν ανήκαν στον στενό οικογενειακό κύκλο, το μεσημεριανό φαγητό ήταν απαραίτητο. Οι κανόνες συμπεριφοράς και οι απαράβατοι νόμοι της φιλοξενίας δεν επέτρεπαν στους ξωμάχους να αφήνουν νηστικούς τους ανθρώπους που συνεργάζονταν μαζί τους. Τότε γέμιζαν τα πήλινα ή μεταλλικά σκεύη μεταφοράς, έστρωναν ένα πρόχειρο χαλί στο χωράφι, κάθονταν ολόγυρα και γευμάτιζαν. Το πιο συνηθισμένο χειμερινό φαγητό ήταν όσπρια μαγειρεμένα με τους ευρηματικούς τρόπους της παραδοσιακής κουζίνας του νησιού, αλλά και χόρτα, και πίτες, ακόμη και κρέας (συνήθως κουνελιών ή ορνίθων). Τις δεκαετίες του 1980 και 1990, όταν

μελετούσαμε διεξοδικά τη διατροφή των αγροτικών πληθυσμών, ακούγαμε τις γερόντισσες να αφηγούνται τους τρόπους με τους οποίους διαχειρίζονταν την τροφή στα προπολεμικά και στα μεταπολεμικά χρόνια, μέχρι και τη δεκαετία του 1970. Επειδή οι γυναίκες αυτές συμμετείχαν ισότιμα στις αγροτικές εργασίες και παράλληλα ήταν επιφορτισμένες με τις δουλειές του σπιτιού, προσπαθούσαν να καταμερίζουν με ακρίβεια τον χρόνο τους προκειμένου να αντεπεξέλθουν στις καθημερινές τους υποχρεώσεις. Δεν ήταν λίγες οι φορές που κουβαλούσαν

50

μαζί τους στα χωράφια πήλινα ή αλουμινένια τσικάλια. Έστηναν πρόχειρες παραστιές, άναβαν φωτιά και άφηναν το φαγητό να σιγοψήνεται χωρίς να εγκαταλείπουν εντελώς την κύρια δουλειά τους, το λιομάζωμα ή τη σπορά - στο όργωμα ο άντρας κρατούσε την έχερη του αλετριού και η γυναίκα σκόρπιζε τον καρπό από το σποροσάκι ή σπούσε με τη σκαλίδα τους χωμάτινους βόλους (βολοκοπούσε). Αλλά και στις περιπτώσεις που μαγείρευαν στα χωράφια, τα σκεύη μεταφοράς φαγητών ήταν απαραίτητα. Έβαζαν κυρίως σαλάτες και φαγητά που είχαν μείνει από την προηγούμενη μέρα. Αξίζει να αναφερθεί ιδιαίτερα το φαγητό του τρύγου, επειδή έμοιαζε περισσότερο με πανηγύρι ή συνεστίαση συγ-

Δυο εμαγιέ σκεύη μεταφοράς φαγητού διαφορετικών μεγεθών. Δεκαετία 1950 και 1960. (Συλλογή Ψ.)

Κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου άρχισαννα διαδίδονται στην Κρήτη τα αλουμινένια σκεύη και λίγο αργότερα τα εμαγιέ. Το ταπεινό κουνέτο (ή όπως αλλιώς ονομαζόταν κατά τόπους) απέκτησε τυποποιημένη μορφή και πουλιόταν παντού.

γενών και φίλων. Συνήθως το μαγείρευαν στα αμπέλια, σε παραστιά που φτιάχνανε ή που διατηρούσαν για χρόνια. Τόση σημασία απέδιδαν στις μέρες αυτές που φρόντιζαν να παραθέτουν πλούσιο τραπέζι με κρέας κατσίκας ή πετεινού. Αξέχαστο το κοκκινιστό του τρύγου στα μέρη του γράφοντος! Βέβαια, στα μεγάλα αμπελοχώρια της Κρήτης, στο Μελεβίζι και στο Τέμενος, οι καλλιεργητές είχαν στην κατοχή τους μετόχια ή και καλύβια φτιαγμένα πρόχειρα και διέμεναν σ’ αυτά όσο διαρκούσε ο τρύγος ή και το μάζεμα της σταφίδας.

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

ΤΑ ΠΑλΑΙΟΤΕΡΑ ΠΗλΙΝΑ ΣκEYH Δεν ήταν πολύ συνηθισμένα τα μεταλλικά σκεύη μεταφοράς φαγητού στην Κρήτη του 19ου αιώνα, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο. Χρήματα δεν υπήρχαν και οι φαμίλιες προμηθεύονταν όσα αγαθά δεν παρήγαν οι ίδιες με τη μέθοδο της ανταλλαγής. Το ανταλλακτικό εμπόριο (αντιπραγματισμός) ήταν αυτό που κυριαρχούσε στην οικιακή οικονομία της εποχής. Τα σκεύη μεταφοράς ήταν συνήθως πήλινα, είχαν σχήμα καλάθου και κατασκευάζονταν στα μεγάλα αγγειοπλαστικά κέντρα του νησιού, στο Θραψανό, στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου, στο Κεντρί της Ιεράπετρας, στα Νοχιά Κισάμου και αλλού. Τέτοια σκεύη κατασκευάζονταν, όμως, και στις λεγόμενες βεντέμες των Θραψανιωτών πιθαράδων, δηλαδή στις μικρές συνεργατικές ομάδες αγγειοπλαστών που μετανάστευαν για τους μήνες του καλοκαιριού. Αν και το κυρίως έργο τους ήταν το πλάσιμο και το ψήσιμο πιθαριών, πάντα έφτιαχναν και άλλα χρηστικά είδη προκειμένου να αυξήσουν το εισόδημά τους. Τα πήλινα σκεύη που μπορέσαμε να μελετήσομε είναι καλοφτιαγμένα, με σχετικά παχιά τοιχώματα, προφανώς για να είναι ανθεκτικά στην ταλαιπωρία. Ως «χρειασίδια» της ταλαιπωρίας δεν ήταν συνήθως εφυαλωμένα. Τα εφυαλωμένα πουλιούνταν πιο πολύ στις πόλεις. Υπήρχαν δυο τουλάχιστον κυρίαρχοι τύποι, χωρίς να αποκλείονται και άλλες παραλλαγές: Ο πρώτος: Καλαθόσχημα ή βαρελόσχημα διαφόρων μεγεθών με μεγάλο άνοιγμα και δυο αυτιά (δίωτα). Συχνά κατασκευάζονταν με καπάκι το οποίο εφαρμοζόταν σταθερά στο

Κάτω αριστερά: Μικρό κουρούπι που χρησιμοποιήθηκε ως κουνέτο χωρητικότητας πέντε μερίδων. (Συλλογή Ψ.). Κάτω δεξιά: Στον Κρουσώνα και σε άλλα χωριά του Μαλεβιζίου είχε επικρατήσει η ονομασία κουνενός. Κουνενός με συρμάτινη χειρολαβή. (Συλλογή Γιώργη Κριτσωτάκη).

άνοιγμά τους. Υπήρχαν, όμως, και άλλα χωρίς καπάκι και οι χωρικοί τα σκέπαζαν με πετσέτες τις οποίες έδεναν περιμετρικά στο χείλος. Η βάση τους είναι αρκετά μεγαλύτερη από τη βάση άλλων πήλινων οικιακών σκευών για να στηρίζονται σταθερά στο έδαφος. Από τα δυο αυτιά περνούσαν σκοινένια ή δερμάτνη λαβή, ακόμη και συρμάτινη σε πιο πρόσφατες εποχές. Μεταφέρονταν συνήθως με το χέρι, υπάρχουν όμως και μαρτυρίες από την πεδιάδα της Μεσαράς που αναφέρουν ότι συχνά έκλειναν με ζυμάρι την περίμετρο του σκεπασμένου στομίου για να μη χύνεται το φαΐ και τα μετέφεραν μέσα σε κοφίνια, τυλιγμένα με τσουβάλια ή ρούχα για να διατηρείται ζεστό το φαγητό. Ο δεύτερος: Επίσης καλαθόσχημα ή βαρελόσχημα διαφόρων μεγεθών με πήλινη ημικυκλική λαβή όπως ακριβώς τα καλάθια. Ήταν πιο σταθερά στη μεταφορά τους και πιο στιβαρά από τα προηγούμενα. Τα δοχεία αυτά είναι γνωστά στις περισσότερες περιοχές της Κρήτης με την ονομασία κουνενίδια. Η χωρητικότητά τους κυμαίνεται ανάμεσα στα δυο και τα τρία λίτρα. Οι γαλαθιές του Θραψανού. Στο σπουδαιότερο κέντρο αγγειοπλαστικής της Κρήτης. το Θραψανό της πρώην επαρχίας Πεδιάδας, τα σκεύη μεταφοράς φαγητού ονομάζονταν γαλαθιές και ήταν από τα πιο συνηθισμένα που κατασκευάζονταν μέχρι τη δεκαετία του 1950. Μαζί με άλλα αντικείμενα οικιακής χρήσης (σταμνιά, τσικάλια κλπ), τα φόρτωναν στα γαϊδούρια και ξεκινούσαν τις πολυήμερες στραθιές τους στα χωριά. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του παλαιού έμπειρου αγ-

>

51

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Αλουμινένιο γαλέτο και καστάνια. Δεκαετία 1940. (Συλλογή Ψ.).

Αξέχαστη μένει η εικόνα του αλουμινένιου γαλέτου και στα μάτια του γράφοντος! Το κρεμούσαν σε κάποιο ακρινό κλωνάρι, δίπλα στο σακούλι με το ψωμί και τις ελιές. Άλλοτε το βάζανε μέσα στον τρίχινο ντρουβά τυλιγμένο με πετσέτες για να παραμένει ζεστό το φαγητό. γειοπλάστη Γιάννη Λαμπάκη, η χωρητικότητα τους μετριόταν με τις μερίδες του φαγητού που χωρούσαν: Γαλαθιά τριών εργατών, γαλαθιά πέντε εργατών... Είχαν πάντα χειρολαβή και τις περισσότερες φορές τα εφυάλωναν.

Τα μεταλλικά γαλέτα (καστάνιες) Κατά τον 19ο αιώνα όλα τα μεταλλικά σκεύη μεταφοράς φαγητού κατασκευάζονταν από χαλκό ή μπρούντζο, όπως και όλα τα μεταλλικά «χρειασίδια» της κουζίνας. Κατασκευάζονταν από τους Καζαντζήδες. Γράφει ο Μανώλης Δερμιτζάκης (Απ’ όσα θυμούμαι. Το παλιό Μεγάλο Κάστρο, νέα έκδοση 2008, σελ. 62): [Στην οδό 1821 του Ηρακλείου] ήταν τα ντουκιάνια που οι Χριστιανοί μαστόροι έφθιαχναν τα κουδούνια που εψωνίζανε οι βοσκοί και οι καζαντζήδες μαστόροι, κοντά με τούτα έφθιαχναν κι αυτοί στα δικά τους ντουκιάνια τις προυκάρικες παραγγελιές για τις θυγατέρες που θα πάντρευαν οι Καστρινοί, και εξετέλευαν τα μπακιρένια τσικαλοκάζανα με τα μεγάλα λουσάτα στρογγυλά μαγκάλια, τους τεντζερέδες, τα λιγένια και τα

52

καλομαστορεμένα μπρίκια. Στο μέρος ετούτο του τσαρσού δεν εμπορούσε να στέκουνταν κανείς για πολλή ώρα από τα κατακτύπια που έκαναν τα σφυριά των μαστόρων... Αν και οι παλιοί τεχνίτες περιγράφουν με ακρίβεια τα κουνέτα που κατασκεύαζαν οι καζαντζήδες της Κρήτης, ο γράφων δεν έτυχε να δει κάποιο δείγμα της δουλειάς τους. Ίσως να μην έχουν σωθεί ή να χρησιμοποιήθηκε το μέταλλό τους για άλλους σκοπούς. Σύμφωνα με τις περιγραφές αυτές, είχαν σχήμα κυλινδρικό και κατασκευάζονταν με χειρολαβή για να μεταφέρονται εύκολα. Σκεπάζονταν με καπάκι το οποίο συχνά κοσμούνταν με χαράγματα. Τα μεταλλικά ήταν πιο εύχρηστα από τα πήλινα και πολύ πιο ελαφριά. Από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα άρχισαν να παράγονται μαζικά από μεγάλες βιοτεχνίες και αργότερα από βιομηχανίες. Κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου άρχισαν να διαδίδονται στην Κρήτη τα αλουμινένια σκεύη και λίγο αργότερα τα εμαγιέ. Το ταπεινό κουνέτο (ή όπως αλλιώς ονομαζόταν κατά τόπους) απέκτησε τυποποιημένη μορφή και πουλιόταν παντού. Στα μπα-

κάλικα, στα καταστήματα οικιακών σκευών, στα υαλοπωλεία, στα λευκοσιδηρουργεία. Ήταν τα τελευταία πριν από την κυριαρχία του πλαστικού. Τα μεταλλικά δοχεία αντικατέστησαν σχεδόν ολοκληρωτικά τα πήλινα. Διατήρησαν, όμως, τις παλαιότερες ονομασίες. Λέγονται γαλέτα, κουνέτα, κουνενίδες, κουβερτζούρια... Στον Κρουσώνα, για παράδειγμα, όπου είχε επικρατήσει από παλιά η ονομασία κουνενός για όλα τα σκεύη μεταφοράς φαγητών, ακόμη και σήμερα λένε κουνενούς τα αλουμινένια σκεύη που προμηθεύονταν από την αγορά. Ας σημειωθεί εδώ, όμως, ότι ο κουνενός της κρητικής παραδοσιακής αγγειοπλαστικής είναι σκεύος κυλινδρικό με λαβή στο πλάι όπως των φλιτζανιών, χρησιμοποιούνταν σαν ποτήρι νερού και χωρούσε γύρω στο μισό λίτρο. Μέσα στους κουνενούς ανέπιαναν το ροβιθένιο προζύμι για το φτάζυμο ψωμί... Ο κουνενός, όμως, αποτελεί ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο της κρητικής λαογραφίας και του υλικού μας πολιτισμού και γι’ αυτόν θα μιλήσομε μιαν άλλη φορά... X

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

53

ΣΤΟΝ ΟΜΑΛΟ ΤΩΝ ΘΡΥΛΩΝ

54

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

55

Τρέχω για Βοήθεια Αγώνας Δρόμου στο Ρέθυμνο για καλό σκοπό Την Κυριακή 21/11 τρέξαμε όλοι μαζί τον γύρο της πόλης του Ρεθύμνου για να βοηθήσουμε τους σεισμόπληκτους της Κρήτης. Στηρίξαμε ως χορηγοί αυτό τον σημαντικό αγώνα αλληλεγγύης, ενώ εργαζόμενοί μας από το κατάστημα του Ρεθύμνου συμμετείχαν στον αγώνα, δίνοντας ενεργά το παρόν!

>

Είμαστε πάντα δίπλα σε όσους μας χρειάζονται και ταυτόχρονα ενισχύουμε τις αθλητικές δράσεις που προάγουν μια καλύτερη ποιότητα ζωής!

Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Handball 2023

56

Τα Super Market Χαλκιαδάκης δίπλα στην Εθνική Ομάδα Handball στην προσπάθειά της για πρόκριση στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Handball 2023.

ΑΣΚΑ δίπλα στο Αθλητικό Σωματείο κινητικά Αναπήρων Ηρακλείου

A

>

Η Yπερηφάνεια της Νοστιμιάς ἀλλὰ καὶ ὣς ἐθέλω καὶ ἐέλδομαι ἤματα πάντα οἴκαδέ τ᾽ ἐλθέμεναι καὶ νόστιμον ἦμαρ ἰδέσθαι* (Ομήρου Οδύσσεια, ε 219-220).

Νόστιμο θα πει κάθε τι ιδιαίτερα ευχάριστο στη γεύση. Γιατί όμως συνδέσαμε όσα μας αρέσει να γευόμαστε με την επιστροφή στην πατρίδα; Γιατί αυτό σημαίνει «νόστος», κι από εκεί προκύπτει το νόστιμο. Είναι εκείνο που μας μιλά για την επιστροφή στην αγαπημένη μας γη και στους δικούς μας ανθρώπους. Η σύνδεση ανάμεσα στην ευχάριστη γεύση και την αγαπημένη πατρίδα έγινε, γιατί η μνήμη είναι δεμένη με τη γεύση και την όσφρηση όσο με καμιά άλλη αίσθηση. Και καμιά γεύση, καμιά μυρωδιά δεν είναι τόσο οικεία κι ευχάριστη όσο εκείνες της γης που μας μεγάλωσε. Γι’ αυτό, κάθε νέα γεύση που μας αρέσει έρχεται να ονομαστεί έτσι, γίνεται αποδεκτή στην απαιτητική παρέα των αναμνήσεων της παιδικής μας ηλικίας. Τόπος ξεχωριστός στη διαδρομή του ανθρώπου η Κρήτη, οι ομορφιές και οι γεύσεις της έχουν τραγουδηθεί από τα πιο αρχαία χρόνια κι ως σήμερα μαγεύουν όχι μόνο όσους την ξέρουν καλά μα κι όσους τη γνωρίζουν για πρώτη φορά. Αυτές οι οικείες και χαρισματικές γεύσεις φτιάχνονται από ανθρώπους που δουλεύουν τη γη, δουλεύουν με τα ζώα, από ανθρώπους που συλλέγουν τις καλύτερες πρώτες ύλες και τους δίνουν μορφή, τις μεταποιούν σε προϊόντα για να φτάσουν στο τραπέζι της οικογένειάς μας, μέσα από τα κρητικά Super Market Χαλκιαδάκης, όπου ένα από τα πράγματα για τα οποία πασχίζουμε συνεχώς είναι να δώσουμε χώρο στον Κρητικό παραγωγό, να αναδείξουμε τα προϊόντα της Κρήτης. Γιατί νιώθουμε υπερηφάνεια για την καταγωγή μας, για τους συνεργάτες μας και για τα προϊόντα της δουλειάς τους. Με την «Υπερηφάνεια», το πλαίσιο προβολής και προσφορών για τα κρητικά προϊόντα, τα SM Χαλκιαδάκης βάζουν στο κέντρο της προσοχής του καταναλωτή όσα οι Κρητικοί παρα-

Από τον Γιάννη Χαραλαμπίδη

γωγοί μαστορεύουν. Κάθε λογής προϊόντα διατροφής της Κρήτης έρχονται διαδοχικά στο προσκήνιο, με σκοπό να τα γνωρίσουμε καλύτερα και να τα γευτούμε, να τα εντάξουμε στην καθημερινότητά μας και μέσα από αυτά να γνωρίσουμε και τους ανθρώπους που τα εμπνέονται και τα δημιουργούν. Μέσα από τα προϊόντα μαθαίνουμε και τους ανθρώπους αυτούς, μαθαίνουμε τη δουλειά τους, στην πραγματικότητα μαθαίνουμε την ίδια την Κρήτη. Τι άλλο είναι η Κρήτη πέρα από τη γη και τους ανθρώπους, από τις γεύσεις και τις εμπειρίες, από τις μνήμες και τις αισθήσεις μας; Όλα αυτά φτιάχνουν μαζί τη μεγάλη εικόνα της, την εικόνα που θέλουμε να προβάλουμε πάντα στα SM Χαλκιαδάκης. Η σημασία που αποδίδουμε στα κρητικά προϊόντα, η θέση που επιφυλάσσουμε στους Κρητικούς παραγωγούς δεν είναι στενά εμπορική, είναι πολλά περισσότερα, είναι κομμάτι από όσα είμαστε όλοι μας. Βλέπουμε, λοιπόν, με υπερηφάνεια στη σκηνή τους Κρητικούς παραγωγούς, μικρούς και μεγάλους, με τοπική ή παγκρήτια παρουσία, αλλά πάντοτε με το ίδιο μεράκι και την ίδια φροντίδα για τα προϊόντα τους. Είναι οι άνθρωποι που επενδύουν στην παράδοση, με τη γνώση, τη φαντασία, τον κόπο τους για όσα μας αρέσει να γευόμαστε, και τους δίνεται η σημασία που τους αξίζει. Η νοστιμιά της Κρήτης, η ποιότητα της γεύσης και η ζεστασιά της μνήμης είναι δίπλα μας, σε κάθε κατάστημα Super Market Χαλκιαδάκης και μας περιμένει. Παραδοσιακή ταυτότητα, διατροφική απόλαυση, περιβαλλοντική συνείδηση μας οδηγούν στα προϊόντα της κρητικής παραγωγής.

Δίνουμε δύναμη στους Κρητικούς παραγωγούς, επιλέγουμε τη νοστιμιά της Κρήτης! *Κι όμως εν γνώσει μου το θέλω και το επιθυμώ, απ᾽ το πρωί ως το βράδυ, σπίτι μου να γυρίσω, να δω κι εγώ τη μέρα της επιστροφής. (μτφ. Δ.Ν. Μαρωνίτης)

Τα προϊόντα του τόπου μας πρωταγωνιστούν στα ράφια των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης! Ολοκληρώνεται και φέτος, για 4η συνεχόμενη χρονιά, το μεγαλύτερο αφιέρωμα στα προϊόντα της Κρήτης, μια δράση - γιορτή που έγινε θεσμός από τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης. Στη γιορτή ανάδειξης των γεύσεων - θησαυρών που καλύπτει ολόκληρη την Κρήτη, συμμετείχαν συνολικά 254 παραγωγοί με περισσότερα από 700 προϊόντα υψηλής διατροφικής αξίας. Οι καταναλωτές έδειξαν για ακόμα μια χρονιά τη στήριξή τους στον αγώνα των παραγωγών, επιβραβεύοντας την προσπάθειά τους.

Είναι γνωστό, άλλωστε, πως η Χαλκιαδάκης Α.Ε. παραμένει ενεργός συμπαραστάτης των κρητικών παραγωγών με πάνω από 2.500 κωδικούς κρητικών προϊόντων στα ράφια των καταστημάτωντη μεγαλύτερη ποικιλία στην Κρήτη ενώ σχεδόν το 25% του συνολικού τζίρου της εταιρείας αφορά σε κρητικά προϊόντα και έχει επιστρέψει στην τοπική οικονομία! Παράλληλα, μέσω της Xtra card Χαλκιαδάκης, της κάρτας που επιστρέφει 5€ σε κάθε 100€ αγορών, επεστράφησαν την προηγούμενη χρονιά σχεδόν 1.000.000€ στους καταναλωτές που επέλεξαν κρητικά προϊόντα για το τραπέζι τους!

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

59

TEXNH

Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΡΗ ΒΑΪΛΑΚΗ

Σπίτια που μοσκοβολούν νοσταλγία...

TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

60

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

Σπίτια παλιά ζωγραφίζει συνήθως. Γειτονιές, χωριά, μικρά οικιστικά σύνολα που αποκαλύπτουν συχνά την αρμονία ανάμεσα στον δομημένο χώρο και το φυσικό περιβάλλον. Πολλά απ’ αυτά που ζωγράφισε τη δεκαετία του 1980 δεν υπάρχουν πια. Γι’ αυτό και το έργο του μετουσιώνεται σε μαρτυρία που αντανακλά την αγωνία του καλλιτέχνη, αλλά και τη δική μας. Ζωγραφίζοντας τα κτήρια των προηγούμενων γενεών προχωρεί σε μια βαθύτερη διερεύνηση της σχέσης του ανθρώπου με τον χώρο και με τον χρόνο, της εύθραυστης σχέσης με τα μνημεία. Είναι κατά βάθος μια ποιητική προσέγγιση του χώρου, ένας διάλογος με τα πράγματα, μια ήρεμη κι ευγενική ματιά σε μια εποχή που άφησε τα σημάδια της στο τοπίο. Ο Χάρης Βαϊλάκης μας θυμίζει με απλό και άμεσο τρόπο πόσο όμορφες θα μπορούσαν να ήταν οι πόλεις μας, πόσο σαγηνευτικά υπήρξαν κάποτε τα χωριά μας. Οι πρώτες ακουαρέλες που είδα στα παιδικά μου χρόνια και θαύμασα ήταν αναπαραγωγές σε ένα ημερολόγιο της Εθνικής Τράπεζας. Ήταν η εποχή που η Κρήτη τιμούσε τα εκατόχρονα από τον Μεγάλο Σηκωμό της και οι ιθύνοντες της Τράπεζας διάλεξαν έργα του Έντουαρντ Ληρ, του περιηγητή και τοπιογράφου που είχε έρθει στο νησί το 1864, δυο χρόνια πριν την επανάσταση του 1866. Τα έργα του ασκούσαν μια πρωτόγνωρη έλξη, τα απλωμένα χρώματα, τα αδρά σχήματα, τα τοπία, οι πόλεις αποκάλυπταν έναν κόσμο τόσο μακρινό, αλλά και τόσο οικείο, έναν κόσμο που η τέχνη τον έκανε μαγικό, σχεδόν παραμυθένιο, και ας αναφερόταν σε μιαν εποχή μεγάλων στερήσεων μα και μεγάλων αγώνων. Ομολογώ πως εκείνο το ημερολόγιο κι εκείνος ο Άγγλος ζωγράφος με έκαμαν να αγαπήσω την ακουαρέλα, την υδατογραφία όπως λέγεται στη γλώσσα μας. Είναι ωραίο να βλέπεις τον κόσμο με τα μάτια των άλλων, να βλέπεις τον κόσμο μεταπλασμένο σε τέχνη. Κάθε μορφής τέχνη. Ζωγραφική, γλυπτική, μουσική, λογοτεχνία... Όχι κατ’ ανάγκην τον φυσικό κόσμο, μα και τον εσώτερο, τον κόσμο του κάθε καλλιτέχνη μαζί με την ψυχή των πραγμάτων. Ανακαλύπτεις πτυχές της ζωής, ανακαλύπτεις πιθανώς όσα δεν είχες προσέξει, αλλά και όσα θα μπορούσαν να εμφυσήσουν ιδέες και να ενεργοποιήσουν αισθήματα. Γι’ αυτό και στέκομαι με συγκί-

> Αριστερά: Μια άλλη όψη της Ελούντας. Πάνω: Ηράκλειο, Πλατεία Αγίου Δημητρίου.

νηση στα έργα του Χάρη Βαϊλάκη, ενός προικισμένου αρχιτέκτονα και ζωγράφου, που ζει και δημιουργεί στο νησί του, την Κρήτη. Είναι σαν να περιπλανιέμαι στον χρόνο και να σταματώ σε επιλεγμένες στιγμές του, είναι σαν να ανακαλύπτω ξανά τον τόπο μου, τα χωριά και την πόλη, το Ηράκλειο, μια πόλη που σε κάποιες πρόσφατες αλλά κρίσιμες στιγμές της ιστορίας της απώθησε τη μνήμη και αποστέωσε τον μνημειακό πλούτο της αφανίζοντας ό,τι αντιστεκόταν στον χρόνο. Ο Βαϊλάκης ζωγραφίζει κυρίως κτήρια. Σπίτια που μοσκοβολούν νοσταλγία, κεραμιδένιες σκεπές, βιομηχανικές μονάδες που έγραψαν λαμπρές σελίδες στην οικονομική και την κοινωνική ιστορία του τόπου. Τούτες οι μικρές γωνιές αποτελούν τις πιο λαμπερές ψηφίδες ενός πολύχρωμου και πολυσύνθετου κόσμου κι ενός πολιτισμού που σηματοδότησε το τέλος μιας ολόκληρης εποχής. Μ’ αυτόν τον κόσμο φαίνεται να διαλέγεται από την πρώτη του νεότητα ο ζωγράφος. Με το τοπίο, με τα έργα των ανθρώπων, με τις νοοτροπίες και τις προτεραιότητες, εκείνες που άλλοτε αναδεικνύουν την ομορφιά των πραγμάτων και άλλοτε την υπονομεύουν ή την αντιμετωπίζουν σαν εμπόδιο που αντιστρατεύεται οικονομικές επιδιώξεις και στόχους. Ως αρχιτέκτων με μεγάλη εμπειρία, έχει τη δυνατότητα να παρακολουθεί την εξέλιξη των οικισμών σπουδάζοντας συγ-

61

TEXNH

Ηράκλειο, οδός Χρονάκη. Υπήρξε κάποτε... Ηράκλειο, οδός Μαρτύρων 25ης Αυγούστου.

62

χρόνως τη σχέση του ανθρώπου με τον χώρο, μια σχέση περίπλοκη, εξαρτημένη από ακαθόριστους παράγοντες που κι αυτοί μεταλλάσσονται ανάλογα με τα κελεύσματα της κάθε εποχής και την ψυχοσύνθεση του κάθε πολίτη. Με τρόπο σχεδόν μυσταγωγικό εγκιβωτίζει στην τέχνη του το συναίσθημα, ίσως και να οριοθετεί τον άυλο χώρο, να δείχνει με την ευγένεια της τέχνης εκείνο που δεν κατάφεραν να δουν όσοι σχεδίασαν και όσοι κατασκεύασαν το παρόν των σύγχρονων πόλεων. Μα κι αυτό το συναίσθημα δεν προτάσσεται και δεν προκαλεί. Κι αν μίλησα για ευγένεια, είναι γιατί αυτήν είδα στην τέχνη του Βαϊλάκη. Ευγένεια και σεβασμό στις μορφές και στον χώρο, στη ζωή και στον άνθρωπο. Δεν επιλέγει κάποιον αρχιτεκτονικό ρυθμό, δεν ξεχωρίζει και δεν επιλέγει με τεχνικούς όρους. Αισθητικά είναι τα κριτήρια του. Το νεοκλασικό που αντανακλά τη νοσταλγία του αρχαίου κόσμου, το βυζαντινό που συντηρείται ως δομικό στοιχείο ταυτότητας, το λαϊκό που κυριαρχεί στις νεότερες φόρμες ως δημιούργημα της μαστορικής εμπειρίας και της ανθρώπινης ανάγκης. Όλα αυτά συνυπάρχουν και συνθέτουν σήμερα την εικόνα του δομημένου χώρου, όπως συνθέτουν και την εικόνα του ανθρώπου που διαμορφώνει το παρόν του σε πόλεις σημαδεμένες από την ιστορία κι από τη μνήμη. Είναι φορές που μελαγχολείς παρατηρώντας αυτές τις εικόνες. Τα παλαιότερα έργα χρονολογούνται στις δεκαετίες του 1970 και του 1980, όταν, νέος αρχιτέκτων ακόμη, αποτύπωσε ρεαλιστικά το συγκέρασμα των εποχών δίνοντας έμφαση σε ό,τι προκαλούσε το βλέμμα και σε ό,τι πυροδοτούσε την έμπνευση. Πολλά από τα σπίτια που ζωγράφισε τότε δεν υπάρχουνε πια, τα καλύτερα ίσως, αυτά που θα μπορούσαν να γίνουν τοπόσημα και τεκμήρια. Ένα νεοκλασικό αίφνης, μια φάμπρικα με μεγάλα πλινθόκτιστα φουγάρα, μια μικρή γωνιά, ένα ταπεινό οικοδόμημα, ταπεινό αλλά τόσο σημαντικό για την

ΥΠΕΡ

Πυργόσπιτα στο Πετροκεφάλι.

κοινωνική ιστορία της πόλης. Όπως είπαμε και πριν, η σχέση του ανθρώπου με το παρελθόν είναι περίπλοκη. Και δεν υπήρξε ποτέ σταθερή. Παρακολουθώντας την ιστορία της νεοελληνικής τέχνης διαπιστώνομε ότι το αστικό τοπίο άργησε πολύ να εμφανιστεί στη ζωγραφική. Λίγο οι ηθογραφικές προσεγγίσεις που κυριάρχησαν τον 19ο αιώνα, λίγο ο ακαδημαϊσμός της εποχής, οι Έλληνες ζωγράφοι έστρεψαν αλλού τα βλέμματά τους και αποτύπωσαν με επιτυχία την εικόνα μιας Ελλάδας που αναζητούσε την ταυτότητά της. Από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα παρατηρούμε μιαν αξιοσημείωτη στροφή. Ο αστικός

χώρος εμπνέει όλο και περισσότερους και, στο πέρασμα του χρόνου, η ζωγραφική εμπεριέχει το σχόλιο ή αποτελεί - κατά κάποιο τρόπο - προέκταση κοινωνικής κριτικής. Δεν είναι έξω από τη ζωή οι ζωγράφοι, στο μεδούλι της βρίσκονται. Μαζί με τους άλλους ιερουργούς της τέχνης εκφράζουν τα κελεύσματα των εποχών. Το ίδιο φαίνεται να συμβαίνει και με τη ζωγραφική του Βαϊλάκη. Τόσο το αστικό όσο και το αγροτικό τοπίο εμφανίζονται σαν μικρά αποσπάσματα ενός συνόλου που μπορείς να το φανταστείς αναλογιζόμενος ταυτόχρονα τις μεταβολές και τους μετασχηματισμούς, μα και τις νοοτροπίες των ανθρώπων. Πρόκειται για ένα εικα-

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

στικό αφήγημα που εξελίσσεται μέσα από τη συνεχή επαναδιαπραγμάτευση του καλλιτέχνη με τον δομημένο χώρο, με την αισθητική και την ιστορία. Το ίδιο το έργο προκαλεί τον θεατή όχι μόνο να παρακολουθήσει αλλά και να περπατήσει, να ανοίξει πόρτες κλειστές, να αποκρυπτογραφήσει μηνύματα, να μαντέψει τη λειτουργικότητα και τη δομή των κτηρίων. Πολύπλοκο το τοπίο, πολύπλοκο και το εγχείρημα, οι απανωτές συναντήσεις των διαφορετικών εποχών. Το βλέμμα του Βαϊλάκη δεν είναι μουσειακό - έτσι όπως τουλάχιστον εννοούσαν τη μουσειακή οπτική οι παλαιότερες προσεγγίσεις. Ένα ερειπωμένο σπίτι είναι ολοκληρω-

63

TEXNH

Αριστερά πάνω: Στα χωριά της Σητείας. Αριστερά κάτω: Στο Βάι. Δεξιά πάνω: Ηράκλειο, οδός Θεσσαλονίκης. Δεξιά κάτω: Ηράκλειο, Αλευρόμυλος και σταφιδεργοστάσιο Τζωρτζάκη. Άφαντο πια...

>

τικά ενταγμένο στην καινούργια ζωή. Η απλώστρα με τα ρούχα που στεγνώνουν στον ήλιο μπροστά σε κάποιο μεσαιωνικό πυργόσπιτο της Μεσαράς είναι κομμάτι της σημερινής ζωής και, ως εκ τούτου, μαρτυρία για τον δομημένο χώρο. Το ίδιο και τα αυτοκίνητα που βλέπουμε παρκαρισμένα μπροστά σε παμπάλαιες κατοικίες, τα φανταχτερά χρώματα των επιγραφών, όπως και τα κομμάτια των σοβάδων που

64

έχουν πέσει, όπως και η βουλιαγμένη στέγη κάποιου σπιτιού ή τα σπασμένα παράθυρα κάποιου άλλου. Ο ζωγράφος τα εντάσσει στο έργο του, αλλά δεν αποσκοπεί να οδηγήσει το βλέμμα σ’ αυτά. Με διακριτικότητα και ευαισθησία αφήνει τον θεατή ν’ ανακαλύψει τις μικρές λεπτομέρειες, να εστιάσει στις αντιθέσεις ή ακόμη και να προεκτείνει τη σκέψη του. Έτσι απλά, ανεπαίσθητα μερικές φορές, η αλήθεια της ζωής συ-

ναντά την αλήθεια της τέχνης. Και εδώ ακριβώς έρχεται η επιλεκτική ματιά του καλλιτέχνη, ίσως και μια υποφώσκουσα μορφή κριτικής απέναντι στην πολιτεία και τους πολίτες, απέναντι στην ισοπέδωση και την κατεδάφιση της μνήμης. Ο τρόπος που βλέπομε τα πράγματα διαμορφώνεται πάντα μέσα από συνεχείς αλληλοεπιδράσεις με τον υλικό και τον άυλο χώρο, μέσα από επαναδιαπραγματεύσεις με τον χρόνο. Κοιτάζοντας κάποιος το παρελθόν κοιτάζει μαζί και το παρόν, τίποτα δεν υπάρχει από μόνο του ιδιαίτερα όταν ξέρεις ότι το δικό σου παρόν διαλέγεται διαρκώς με το παρόν των άλλων, εκείνων που έζησαν κάποτε κι έφυγαν, αλλά και (όσο κι αν μοιάζει αντιφατικό) με το παρόν εκείνων που θα ζήσουν στο μέλλον. Γι’ αυτό, νομίζω, η ζωγραφική του Βαϊλάκη μετουσιώνεται σε αγωγό της μνήμης και της συνείδησης, καθώς αισθητικοποιεί τη σχέση του παρελθόντος με το παρόν, ίσως ακόμη τη σχέση και των δυο με το μέλλον. Εκείνο, πάντως, που την καθιστά ιδιαίτερη για μια κοινωνία όπως εκείνη του σημερινού Ηρακλείου είναι η σχέση του ίδιου του καλλιτέχνη με το αντικείμενο της τέχνης του. Ο Βαϊλάκης δεν είναι ο περιηγητής που προσπαθεί να κρατήσει στη μνήμη ψήγματα ενός κόσμου που μόλις έχει γνωρίσει ή, έστω, να μεταπλάσει την εμπειρία σε τέχνη, αλλά ο μέτοχος ενός πολιτισμού που τον βλέπει καθώς υπακούει στη ροή του χρόνου υποτασσόμενος συνήθως στις κοινωνικές συνθήκες της κάθε εποχής, δηλαδή στις συνθήκες που διαμορφώνει η ίδια η ζωή.

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

Σπίτια στριμωγμένα στιγμές ιστορίας Κοίταζα τους πίνακες, τους ξανακοίταζα... Ήταν σαν να με καλούσαν ν’ ανακαλύψω την πόλη μου, τα κοντινά και μακρινά χωριά, ν’ ανακαλύψω και τη ματιά του ζωγράφου. Σπίτια στριμωγμένα ανάμεσα σε τόνους τσιμέντου, μικρές γωνιές που αντιστέκονται πεισματικά στην παντοδυναμία της νέας εποχής, έργα προσαρμοσμένα στην ανθρώπινη κλίμακα. Και αναρωτιόμουν αν η τέχνη μπορεί να γίνει αρωγός της συνείδησης, αν μπορεί επιτέλους να ακουστούν κι άλλες φωνές, πολλές φωνές, αν μπορούν να σμίξουν οι ισχνές αντιστάσεις. Τα κοιτάζω στην απόλυτη ειλικρίνεια της ρεαλιστικής απεικόνισής τους, αφτιασίδωτα, με τις ρυτίδες τους, με τις απανωτές επιστρώσεις χρωμάτων, λίγο το μπλε, λίγο η ώχρα, λίγο το μπάλωμα του ασβέστη. Μαρτυρίες ζωής, πόρτες σφαλιστές, κανάτια ξεδοντιασμένα. Και παρεκεί ένα δέντρο ξεχασμένο στη μοναξιά του, μια επιγραφή, ένα μπουρί μιας σόμπας παλιάς, μια καπνοδόχος χωρίς καπνό. Και λέω ξανά: Όχι, δεν είναι το παρελθόν ενός τόπου, δεν είναι το χτες. Είναι το παρόν μας αυτό που βλέπω. Το παρόν που χτίζομε κάθε μέρα με την ιδεολογία, με την αισθητική μας, με τη στάση μας απέναντι στην ιστορία, με τον σεβασμό μας ή την ασέβεια σε ό,τι υπήρχε πριν από μας, σε ό,τι θ’ αφήσομε...Χ

65

ΘΕΜΑ

66

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

67

ΣΤΟΝ ΟΜΑλΟ ΤωΝ θΡυλωΝ

Να ήταν επαναστάτης ή βοσκόπουλο της Μαδάρας; Μπερδεύονται οι ιστορίες, αλλά όλες τους συμφωνούν για τη λύρα. Την κρατάει ακόμη. Και πάντα θα την έχει μαζί του. Και πάντα θα αναδύεται από το σπήλαιο μια παράξενη μουσική...

Η πιο γλυκιά μουσική του κόσμου!

TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

Ήταν η ευκαιρία που γύρευα εκείνη τη μέρα. Προχωρημένο φθινόπωρο στον Ομαλό πριν από πολλά χρόνια, η μέρα γλυκιά κι ας κατέβαιναν τα σύννεφα μέχρι κάτω. Τρεις βοσκοί μεγάλης ηλικίας κάθονταν και κουβέντιαζαν, Λακκιώτης ο ένας, Σφακιανοί οι άλλοι. Δεν χρειάζονταν καρέκλες και πολυτέλειες, αρκούσαν κάτι πέτρες σε μια γωνιά του Οροπεδίου, πολύ κοντά στα ριζά του βουνού. Κρατούσα τη φωτογραφική μηχανή αλλά... ήταν άσφαιρη, χωρίς φιλμ. Είχα καταναλώσει και την τελευταία στάση φωτογραφίζοντας ό,τι λάχαινε μπροστά μου, πέτρες, θάμνους, ακόμη κι εκείνον τον απόκοσμο ουρανό με τα μπλάβα μπαλώματά του, που ώρες-ώρες μεγάλωναν κι άφηναν τον ήλιο να διαφεντεύει. Κάθισα κι εγώ δίπλα τους, στα βουνά μας και στα χωριά της Κρήτης ο ξένος είναι πάντα καλοδεχούμενος, αλλά σε τούτα τα μέρη σπάνια θα βρεθεί κανείς να ρωτήσει ποιος είσαι και πού πηγαίνεις. Είναι σπουδαίο ν’ ακούς παλιές ιστορίες από ανθρώπους που τις έχουνε ζήσει, να ταξιδεύεις στη μαγεία των λέξεων μ’ εκείνο το υπέροχο ιδίωμα που κάνει τη γλώσσα του κάθε τόπου να ξεχωρίζει. Κι ακόμη πιο σπουδαίο να ζεις το γλυκό ανακάτωμα της ιστορίας με τον θρύλο, της αλήθειας με τα γεννήματα της φαντασίας, της πραγματικής ζωής μ’ εκείνη των ξωτικών. Είχα ακούσει πολλές φορές να μιλούν για τα κυπαρίσσια της Σαμαριάς, είχα διαβάσει κι εκείνο το υπέροχο κείμενο του Μιχαήλ Δέφνερ και τους ρώτησα κάπως αμήχανα για τους παλιούς ξυλοκόπους που κατέβαζαν με τους πιο απίθανους τρόπους

68

τους θηριώδεις κορμούς από το φαράγγι στην Αγιά Ρουμέλη. Άλλο δεν ήθελαν κι ας μην είχαν ζήσει τέτοιες παλιές αποκοτιές, μονάχα ιστορίες είχαν ακούσει. Πλούτος μέγας ήταν κάποτε τα κυπαρίσσια. Μ’ αυτά στέγιαζαν τα σπίτια, μ’ αυτά σκάρωναν τα πλεούμενα. Έτσι άρχισαν οι παλιές ιστορίες: - Παντρολογούσαν κάποτε έναν Σφακιανό με μια Ρεθεμνιώτισσα. Πέμπουν οι γονείς της νύφης ρωτηχτάδες να μάθουν αν είναι καλοστεκούμενος και τους είπαν ότι έχει πάνω από χίλια δεντρά. Άκουσαν οι γονείς της κοπελιάς και αποχάσκωσαν. Τα μόνα δεντρά που κατέχαν στα ρεθεμνιώτικα χωριά ήταν

οι ελιές και χίλιες ελιές δεν είχε τότες ο μεγαλύτερος νοικοκύρης. Ήρθανε, λοιπόν, για τον αρραβώνα και ξανοίγουν ο ένας τον άλλο. Ούτε ρίζα ελιά δεν εβλέπανε. Πάνε στους συμπεθέρους. «Δε θέλομε να σας προσβάλομε, αλλά... εμείς εμάθαμε πως ο γαμπρός μας έχει χίλια δεντρά. Πού τα έχει;». Γέλασαν οι συμπεθέροι και τους έδειξαν το βουνό. Αλήθεια λέγανε γιατί αυτοί εννοούσαν χίλια κυπαρίσσια. Πλούτος ήτανε τότε τα κυπαρίσσια. Είχαν δύναμη δική τους. Έλεγε ο παππούς μου ότι τα κυπαρίσσια κοντά στον Άη Νικόλα της Σαμαριάς είναι ευλοημένα από τον Άγιο. Ακόμη και δαιμόνοι να σε κυνηγούν, αν προ-

ΥΠΕΡ

λάβεις κι ανεβείς στα κυπαρίσσια δεν έχεις πια να φοβάσαι. Δεν σιμώνουν δαιμόνοι στα κυπαρίσσια του Άη Νικόλα. Σκεφτόμουν αν οι παλιές ιστορίες, κυρίως αυτές που μιλούν για ξωτικά και φαντάσματα, ακούγονταν ακόμη. Και κυρίως αν γίνονταν πιστευτές. Εκείνη τη μέρα, τέλη Οκτώβρη του 1985, θαύμασα την ευφυΐα των ορεσίβιων.

- Όποιος θέλει τα πιστεύει. Όποιος δεν θέλει γελά. Ο πατέρας μου ενυχτώθηκε κάποτε στ’ αόρι. Όταν εκοντοσίμωνε στο τρίστρατο άκουσε φωνές και τραγούδια, φασαρία μεγάλη. Κοιτάζει και βλέπει γυναίκες με άσπρα φουστάνια να χορεύουν. Ξεψυχισμένος έφτασε

στο σπίτι κι έλεγε πως ήταν νεράιδες. Άντε δα να πεις σ’ αυτόν τον άνθρωπο πως δεν υπάρχουν νεράιδες. Ορκιζότανε πως τις είδε και μέχρι τα στερνά του έλεγε την ιστορία. Έτσι ήταν ο κόσμος τότε. Να σου πω και μιαν άλλη ιστορία: Κάποιος άλλος κυνηγούσε εδώ, κοντά στο φαράγγι. Νύχτωσε, μα είχε φεγγάρι κι έβλεπε καλά. ξαφνικά, εκεί που πορπατούσε, ακούει χτύπους δυνατούς, σαν να είχε ξεκολλήσει το βουνό και κατρακυλούσε μέσα στο φάραγγα. Γυρίζει, κοιτάζει, και τι να δει; Φωτιές, καπνοί, φασαρία μεγάλη. Λέει: «Τώρα θα πέσει το βουνό να με πλακώσει». Κάνει να τρέξει, μα δεν μπορούσε να πάρει τα πόδια του, σαν να ήτανε

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

κολλημένα στη γη. Απάνω στην απελπισία του ακούει γκαρίσματα και βλέπει ένα γάιδαρο μπροστά του. Με χίλια ζόρια τον καβαλικεύει, αλλά μόλις ανέβηκε στο σωμάρι αρχίζει να ψηλώνει ο γάιδαρος. Έγινε δυο φορές όσος ήταν, τρεις, τέσσερεις, τόσο μεγάλος που ο άνθρωπος δεν μπορούσε να κατεβεί. Τότε κατάλαβε πως είχε πέσει πάνω σε σύναξη δαιμονική κι αρχινά τα πατερημά και τους σταυρούς. Όσο έλεγε προσευχές τόσο μίκραινε ο γάιδαρος μέχρι που έγινε σαν ένα μικρό μιαρό και χάθηκε από μπρος του. Αλλά οι χτύποι δεν σταματούσαν. Πέτρες έπεφταν, βράχια ολόκληρα, και ξερίζωναν δέντρα. Έπεσε αναίσθητος κι έλεγε πως

>

Προχωρημένο φθινόπωρο στον Ομαλό πριν από πολλά χρόνια, η μέρα γλυκιά κι ας κατέβαιναν τα σύννεφα μέχρι κάτω.

69

ΣΤΟΝ ΟΜΑΛΟ ΤΩΝ ΘΡΥΛΩΝ

Αριστερά: Βράδυ στο Φαράγγι της Σαμαριάς. Δεξιά πάνω: Ο Άη Νικόλας με τα κυπαρίσσια του. Δεξιά κάτω: Στη Σαμαριά.

> Έλεγε ο παππούς μου ότι τα κυπαρίσσια κοντά στον Άη Νικόλα της Σαμαριάς είναι ευλοημένα από τον Άγιο. Ακόμη και δαιμόνοι να σε κυνηγούν, αν προλάβεις κι ανεβείς στα κυπαρίσσια δεν έχεις πια να φοβάσαι. Δεν σιμώνουν δαιμόνοι στα κυπαρίσσια του Άη Νικόλα. είχε έρθει το τέλος του. Ξύπνησε το πρωί, κοίταξε κατά τη μεριά του Γκίγκιλου, να, εκείνου κει του βουνού. Ούτε βράχια είχανε πέσει, ούτε δέντρα είχαν ξεριζωθεί. Όλα ήταν όπως τα ήξερε. Την ιστορία την άκουσα πολλές φορές από τον παππού μου, εκείνος πίστευε πως ήταν αληθινή και μου έλεγε τι να κάμω αν βρεθώ καμιά φορά σε τέτοιες συνάξεις. Να σκαλίσω έναν κύκλο στο χώμα με μαχαίρι και να κάμω ένα σταυρό στη μέση του κύκλου. Εκεί να κάθομαι μέχρι το ξημέρωμα και να μη μιλώ. Ό,τι κι αν ακούω να μη μιλώ γιατί οι δαιμόνοι δεν μπορούν να περάσουν μέσα στον κύκλο. Μόλις αρχίσει να χαράζει η μέρα εξαφανίζονται οι διαόλοι της νύχτας και τα φαντάσματα. Κοίταξα τριγύρω. Τα βουνά στη θέση τους, αγέρωχα κι ακατάλυτα. Συλλογίστηκα πόσες ιστορίες έχουν πλαστεί, πόσα ξωτικά έχουν παρελάσει στις παλιές διηγήσεις. Έχει μια μαγεία ξεχωριστή ετούτος ο τόπος. Αγριάδα και κα-

70

λοσύνη μαζί. Νερά που κυλούν, αέρηδες που σφυρίζουν, αγρίμια που τρέχουν κι ανεβοκατεβαίνουν στις λέσκες. Κι αερικά που τα βλέπεις και δεν τα βλέπεις, που τ' ακούς και δεν τ' ακούς. Με τέτοιες μικρές ιστορίες περνούσε η ώρα. Εκείνοι απολάμβαναν να τις λένε κι εγώ να τις ακούω. Συμπέρασμα, όμως, δεν έβγαινε, δεν είχα καταλάβει αν τις πίστευαν ή αν υπήρχε μέσα τους, έστω και ενδόμυχα, ο παμπάλαιος φόβος του ανθρώπου για τον άυλο κόσμο των ξωτικών και των πνευμάτων. Μίλησαν για ένα μικρό δαιμονάκι που έκλεβε το μέλι κάποιου Βαρδή. Έμπαινε τη νύχτα στις κυψέλες και δεν άφηνε δράμι. Μια νύχτα ο Βαρδής του στήνει καρτέρι. Το βλέπει να μπαίνει και βάζει στην τρύπα της κυψέλης ένα ασκί. Πάει το δαιμονάκι να βγει και μπαίνει μέσα στο ασκί. Το δένει, λοιπόν, γράφει ένα σταυρό στο ασκί και το κρεμά σ’ ένα δέντρο. Όποιος πήγαινε νύχτα στο φαράγγι άκουγε τον δαίμονα να παλεύει,

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

να σφυρίζει, να φωνάζει και να καλεί τους άλλους δαιμόνους σε βοήθεια. Αλλά ποιος να σιμώσει; Έβλεπαν τον σταυρό και φεύγανε τρεχάτοι. Τους ρώτησα για το σπήλαιο του Τζανή. Τα ίδια πάλι. Είναι από τους πιο γνωστούς θρύλους της Κρήτης. Μιλά για κάποιον Τζανή, βοσκό. Μα όσοι ψάχνουν την αλήθεια που γέννησε τον θρύλο, λένε πως ο Τζανής αυτός ήταν χαΐνης και τον έλεγαν Μάρκο. Κάποτε τον κυνήγησαν οι Τούρκοι, αλλά εκείνος έτρεχε τόσο γρήγορα που μήτε άλογο δεν τον έφτανε. Κι όταν είδε στην απέναντι πλευρά του Ομαλού το σπήλαιο έτρεξε και μπήκε. Εκείνος ήξερε καλά τα κατατόπια, πίστευε ότι κάπου θα κρυβόταν, δεν θα τον έβρισκαν. Και πράγματι, δεν τον βρήκαν. Ψάχνουν από δω, ψάχνουν από κει, πυροβολούν. Άφαντος ο Μάρκος. Έφυγαν οι Τούρκοι, μα ο χαΐνης δεν ξαναβγήκε από το σπήλιο. Άλλοι λένε πως πνίγηκε στα νερά, γιατί το σπήλαιο γίνεται λίμνη το χειμώνα, και άλλοι πιστεύουν ότι κατρακύλησε σε μια καταβόθρα κι η καταβόθρα τον ρούφηξε. Από τότε βγαίνει στο σπήλιο το φάντασμά του. Τραγουδά και γελά με τους διώκτες του. Τη δική του ζωή δεν την είχε ποτέ λογαριάσει. Χάθηκε ο Τζανής, αλλά η ιστορία δεν τέλειωσε. Κι επειδή ο ένας θρύλος γεννά τον άλλο, ο Τζανής συνεχίζει να ζει στις αφηγήσεις των ανθρώπων, ή τουλάχιστον συνέχιζε να ζει μέχρι τότε, φθινόπωρο του 1985, όταν άκουσα τους τρεις βοσκούς να μιλούν για τα περασμένα. Και είπαν ότι όποιος βρεθεί νύχτα στο σπήλαιο ακούει ένα βουητό να βγαίνει από τα βάθη της καταβόθρας, κάτι σαν φύσημα του ανέμου. Αν έχεις κουράγιο και σταθείς στην μπούκα του σπήλιου, θα διακρίνεις μια γλυκιά μουσική ανακατωμένη με βουητό να βγαίνει από τα σπλάχνα του. Κάθε νύχτα παίζει τη λύρα του ο Τζανής και τα ξωτικά του τόπου χορεύουν ολόγυρά του. Έτσι σμίγουν οι θρύλοι, μα κι έτσι χωρίζουν. Γιατί κάποιοι άλλοι λέγανε

71

ΣΤΟΝ ΟΜΑΛΟ ΤΩΝ ΘΡΥΛΩΝ

πως δεν ήταν επαναστάτης ο Τζανής και δεν τον κυνηγούσαν οι Τούρκοι. Ένα βοσκόπουλο ήταν και περνούσε τα καλοκαίρια του στις πλαγιές της Μαδάρας. Τον γνώριζε τον τόπο καλά, κάθε πατουχιά γης, κάθε πέρασμα. Και δεν φοβόταν. Μια νύχτα, λοιπόν, ο ατρόμητος Τζανής μπήκε στο σπήλιο. Δεν πρόλαβε να κάμει δυο ζάλα και τον κυκλώνουν τ’ αερικά. Λευκοφορεμένες

νεράιδες σέρνουν χορό. Τι κι αν δεν συμφωνούνε οι διηγήσεις; Έτσι γίνεται πάντα, δεν είναι γραμμένα λόγια οι θρύλοι, λέξεις είναι, λέξεις που ταξιδεύουν από στόμα σε στόμα κι από γενιά σε γενιά. Είναι γλώσσα της ψυχής. Γι’ αυτό και κάθε αφηγητής βάζει ένα δικό του κομμάτι στον μύθο. Προσθέτει κι αφαιρεί, μα την ουσία δεν την αλλάζει. Ο βοσκός του Ομαλού θα συ-

σει κι αυτός να παίξει τους σκοπούς του Τζανή. Γιατί, λέγανε, καλύτεροι σκοποί από αυτούς δεν υπάρχουν στον κόσμο.

- Κι εγώ άκουσα όταν ήμουν παιδί πως οι νεράιδες σιμώνουν μόνο στους αλαφρόμυαλους. Και το βουητό του σπηλαίου; Και η μουσική; Ναι, ακούγονται ακόμη.

- Αν θέλεις, θ’ ακούσεις και το παίξιμο της λύρας. Αν δεν θέλεις, θα νομί-

νεράιδες, κοπελιές σαν τα κρύα νερά. Τον έβαλαν στη μέση και του δώσανε μια λύρα. Μέχρι εκείνη την ώρα δεν είχε πιάσει λύρα στα χέρια του. Αλλά τώρα; Σαν κάποιος άλλος να βρισκότανε μέσα του. Κουνά το δοξάρι κι αρχίζει η μουσική. Τέτοιο παίξιμο δεν είχε ξανακουστεί. Σίμωναν κοντά οι νεράιδες, δασκάλευε η μια, δασκάλευε η άλλη, μέσα σε μια και μόνη νύχτα ο Τζανής έγινε ξεφτέρι. Από τότε δεν πέρασε ούτε μια βραδιά χωρίς να στηθεί γλέντι στο σπήλιο. Παίζει το βοσκόπουλο κι οι

νεχίσει να παίζει τη λύρα του, οι νεράιδες θα συνεχίσουν να χορεύουν για όσον καιρό θα υπάρχουν άνθρωποι που θα διηγούνται τις παλιές ιστορίες.

- Εγώ άκουσα να λένε πως ο Τζανής έμεινε στο σπήλαιο γιατί αγάπησε μια νεράιδα. Λέγανε ότι κάποιος ξενομπάτης λυρατζής ήρθε κι έμεινε πολλές ημέρες στον Ομαλό. Κάθε βράδυ σίμωνε κοντά στη μπούκα του σπήλιου, χάραζε τον κύκλο στο χώμα με το μαχαίρι του κι αφουγκραζόταν όλη τη νύχτα. Ήθελε να μάθει λύρα, να μπορέ-

σεις πως είναι ο αέρας που βγαίνει από το σπήλιο. Κράτησα τούτες τις τελευταίες λέξεις του βοσκού. Αν με ρωτούσε κανείς εκείνη την ώρα, θα έλεγα πως άκουγα κι εγώ τη μουσική, ίσως και να έβλεπα σαν σκιές τις λευκοφορεμένες νεράιδες να χορεύουν. Εκεί, όπου καθόμουν παρέα με τους τρεις γεροβοσκούς, όχι στο σπήλαιο του Τζανή. Μέρα, όχι νύχτα... Χ

72

>

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

73

Χριστούγεννα στην Κρήτη πριν από 64 χρόνια ΟΠΩΣ ΤΑ ΕΖΗΣΕ ΕΝΑΣ ΝΕΑΡΟΣ ΕΛΛΗΝΟΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΊΑΣ

δεκέμβριος 1957 Ένας νεαρός φοιτητής της φιλολογίας, γεννημένος και μεγαλωμένος στην Αμερική, φτάνει στην Κρήτη. Θέλει να γνωρίσει τον τόπο και τα έθιμά του. Είναι καλεσμένος ενός φίλου του, επίσης φοιτητή, γιο ιερωμένου που εκείνα τα χρόνια λειτουργούσε στον Κρουσώνα. Σ’ αυτό το κεφαλοχώρι θα γιορτάσουν Χριστούγεννα. Ανδρέας Πουλακίδας ονομάζεται ο Ελληνοαμερικανός φοιτητής και κατοπινός διαπρεπής καθηγητής της Συγκριτικής Λογοτεχνίας σε Πανεπιστήμιο της Αριζόνα, στις Ηνωμένες Πολιτείες. Είναι κι εκείνος γιος ιερέα που μετανάστευσε στην Αμερική και ιερουργούσε για δεκαετίες σε ελληνορθόδοξους ναούς. Βαθύς μελετητής του έπους σε όλες σχεδόν τις γλώσσες, αλλά και της ποίησης και της πεζογραφίας, διακρίνεται γρήγορα. Με τη μελέτη του ανακαλύπτει τον Καζαντζάκη, που το καθηγητικό κατεστημένο της Ελλάδας είχε απαξιώσει. Ανακαλύπτει, πρώτος εκείνος, και το νεανικό μυθιστόρημα Όφις και Κρίνο. Ο Ανδρέας Πουλακίδας είναι ο πρώτος που διδάσκει Καζαντζάκη στα αμερικάνικα πανεπιστήμια. Ο φίλος του ονομαζόταν Παύλος Χιδίρογλου, κατοπινός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Θράκης, γιος του παπά Νικόλα Χιδίρογλου, που είχε έρθει μετανάστης στην Κρήτη και ευδοκίμησε στον Κρουσώνα.

••• Γενάρης του 2021 Ο καθηγητής Πουλακίδας, συνταξιούχος πια, ανασκαλεύει το αρχείο του. Και βρίσκεται μπροστά... στα Χριστούγεννα του 1957, στο γράμμα που είχε στείλει τότε στη μητέρα του περιγράφοντας τις γιορτές στην Κρήτη. Ξαναζεί τις μέρες εκείνες της νιότης του και συγκινημένος αποφασίζει να το στείλει σ’ έναν Κρητικό φίλο του. Είναι η επιστολή που αποσπάσματά της θα διαβάσετε παρακάτω, μαζί με αποσπάσματα του συνοδευτικού σημειώματός του. Τον γράφοντα ευτύχησε να τον συνδέει στενή φιλία και εκτίμηση με τον Ανδρέα Πουλακίδα τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια. Ευτύχησε, ακόμη, να διαφυλάττει στη βιβλιοθήκη του σημαντικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, καθώς και πλούσιο αρχειακό υλικό προερχόμενο από την προσωπική συλλογή του καθηγητή Πουλακίδα. Ανάμεσα σ’ αυτά είναι το γράμμα προς τη μητέρα του. Απλός ήταν ο εορτασμός των Χριστουγέννων στα χωριά της Κρήτης. Αλλά και όμορφος. Τον ξένο επισκέπτη εντυπωσιάζει η φιλοξενία και η συλλογικότητα. Η λειτουργία άρχισε στις τρεις τα ξημερώματα και το πρωί άρχισε η βόλτα στα σοκάκια του χωριού. Έλεγαν τα κάλαντα και μάζευαν λάδι για πολιτιστικούς σκοπούς (!). Παράλληλα, όμως, τα κεράσματα και οι ρακές έδιναν κι έπαιρναν! Η περιγραφή του καθηγητή Πουλακίδα αποτελεί μαρτυρία για την Κρήτη μιας άλλης εποχής και τους ανθρώπους της. ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

74

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

Η επιστολή του 2021 30 Ιανουαρίου 2021 Τριών Ιεραρχών

Ανδρέας Πουλακίδας

Αγαπητέ φίλε Νίκο, Χρόνια Πολλά για το Νέον Έτος! Με την δύναμιν του Θεού, του Hospice of the Valley, και γλυκειάς μου Μαρίας υφίσταμαι… Εύχομαι καλά να είσθε. Λέγω στον εαυτόν μου: τι θα κάμω με την εσώκλειστον επιστολήν στη μάνα μου. Θα την κομματιάσω (to shred);;; Όχι! Θα την στείλω στον φίλο μου. Είναι η πρώτη εμπειρία μου με την Κρήτη και τους Κρητικούς. [...] Η φιλία μου με τον Παύλο Χιδίρογλου διήρκεσε μέχρι τον θάνατόν του, πριν από 6 ή 7 χρόνια. Ήξερε άριστα Αγγλικά, Τούρκικα, Αμερικάνικα, και σπούδασε στην Γερμανίαν Ανατολικές γλώσσες, ειδικά Τούρκικα, Αραβικά, και άλλες, τη βοηθεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ο αείμνηστος Αθηναγόρας ήθελε να τον κάμη επίσκοπον [...] Θαυμάζω τα Ελληνικά που ήξερα. Τώρα τι περιμένεις… Εκοίταξα στην αποθήκη μου βαθειά [...] και ετρόμαξα όταν κατέβασα ένα μεγάλο και βαρύ κουτί με σχεδόν 500 γράμματα από το 1952 έως 1967, στους γονείς μου, πατέρα, μητέρα, αδέλφια, κυρίως με την αλληλογραφίαν μας. [...] Τώρα αυτές οι επιστολές μου δίδουν μεγάλη χαρά. Τι θυσίες έκανε ο μακαρίτης πατέρας μου ο Παπά Κώστας διά τα πέντε τους παιδιά [...]

Wear your masks!!! Φιλικώτατα Ανδρέας Κ. Πουλακίδας

Ο Κρουσώνας γύρω στο 1900 σε ταχυδρομικό δελτάριο της εποχής (φωτ. Ρ. Μπεχαεντίν).

>

75

Η επιστολή του 1958 και τα Χριστούγεννα του 1957 στον Κρουσώνα 25η Ιανουαρίου 1958 Εν Αθήναις Αγαπητή και Σεβαστή μου Μητέρα, Σε φιλώ. Μετά χαράς έλαβον την επιστολήν σου και ανέγνωσα τα γραφόμενά σου, πληροφορούντα με πώς διήλθατε τας αγίας ημέρας και εχάρην μαθών διά την καλήν σας εν Χριστώ υγείαν. Ωσαύτως και εγώ διήλθον θεαρέστως τας ημέρας εκείνας, μεταβάς εις Ηράκλειον Κρήτης, και επιστρέψας μετά νέας ορέξεως και ζέσεως προς μελέτην, απορροφήσασά με ώστε καθυστερήθην να σας γράψω εγκαίρως περί των εν Κρήτη περιπετειών μου. Καλεσθείς υπό τινος συναδέλφου μου θεολόγου ίνα έλθω εις Κρήτην διά τας εορτάς, αεροπορικώς μετέβην εκείσε, και το ταξείδιόν μου διήρκεσεν εν αέρι μόνον μίαν ώραν εκ του αεροδρομίου «Ελληνικού» μέχρι της εν Κρήτη προσγειώσεώς μας. Εκεί με εδέχθη ο φίλος μου ο Παύλος Χιδίρογλου, και αμφότεροι απευθύνθημεν διά τον Κρουσώνα της επαρχίας Μαλεβιζίου, τριάντα χιλιόμετρα εξ Ηρακλείου, όπου κατοικεί η οικογένεια του φίλου μου. Νυκτός ούσης και πάντων εν τω οίκω καθευδόντων, καθ’ ότι εντός ολίγων ωρών η Σωτήριος του Χριστού Γένεσις θα εορτάζετο, ητοιμά-

76

Κάτω: Κρουσανιώτες στη Μονή Αγίας Ειρήνης στις 5 Μαΐου 1960 με τον τότε Μητροπολίτη Κρήτης Ευγένιο Ψαλιδάκη. Ο παπά Νικόλας εικονίζεται δίπλα στον Μητροπολίτη (αρχείο Γιώργου Κριτσωτάκη). Δεξιά: Ο παπά Νικόλας του Κρουσώνα το 1964 (Φωτογραφία Γιώργου Αικατερινίδη).

>

ΥΠΕΡ

σθη η κλίνη μου και ευθύς ανεπαύθην. Κατά τας τρεις την πρωίαν ηγέρθην και μετά του πατρός του Παύλου, όντος ιερέως, απήλθον εις τον Ναόν του Αγίου Χαραλάμπους, και ψάλλων μετά τινος Κρητός, ού η ηλικία συγκαταλέγεται μετά των αρχαίων και ού η πίστις εκδηλοί πραγματικόν θρησκεύοντα Ορθόδοξον, και δύναμαι να είπω μάλλον διατηρεί εν ζωή, εκοινώνησα τα άχραντα μυστήρια έχων κατά νουν πάντας υμάς. Πρωίας γενομένης εξήλθον εκ του Ναού και είδον την αναγεννημένην εκ της νυκτός προς το φως κωμόπολιν, τοποθετημένην εις ωραιοτάτην πλαγιάν, και γύρωθεν αυτής της πλαγιάς έκειντο τα πεντακόσια κρητικά σπίτια. Η θέα ήτο εξαίσια: προς το βάθος εφαίνοντο εξηπλωμένα τα διάφορα χωριά, κάτω ατένιζέ τις και το Ηράκλειον, και εθεάτο την θάλασσαν. Όπισθεν ανυψούντο τα βουνά. Εμμένοντες εις τα πάτρια, είδον τους Κρήτας του μαρτυρικού εν τη ιστορία τούτου χωριού εξερχομένους εκ του Ναού και ενδεδυμένους με τας βράκας τους, τα σαρίκια τους, και τας υψηλάς μπότας τους εντός των οποίων ενέκρυπτον τα εγχειρίδιά των διά πάσαν ενδεχομένην εκδίκησιν. Καθώς επληροφορήθην η βεντέτα έδινε και έπαιρνε, έως ότου ήρχισεν το κήρυγμα του Χριστού. [...] Οι Κρήτες είναι πάντως φιλοξενώτεροι ή οι Τριφύλλιοι (ΣΗΜ. Από

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

την Τρυφυλλία κατάγονταν οι γονείς του). Παρ’ ολίγον εμάλωσα με έναν διότι επέμενε να με κεράση, και συνεχώς είχαμεν προσκλήσεις να υπάγωμεν εις τα σπίτια τους. Την ημέραν των Χριστουγέννων εγένετο εξόρμησις των προσκόπων του Κρουσώνος εις τα σπίτια συνοδευομένων μετά των επισήμων του χωριού ίνα εισπράξουν χρήματα ή λάδι, διά την ίδρυσιν του μορφωτικού αυτών κέντρου εις το χωριό. Τραγουδούντες τα κάλαντα ηκολούθουν οι πρόσκοποι τους επισήμους, συγκαταριθμούμενος και ο υμέτερος ταπεινόφρων Ανδρέας εβάδιζον ανά τα σοκάκια του Κρουσώνος και είδον σχεδόν κάθε μάντωμα άνω της εισόδου των οικιών. Επέτυχεν ο έρανος: άνω των τριακοσίων οκάδων λάδι εμαζεύθη και εάν λογαριάσω τα σπίτια, τόσα γλυκά και μεζέδες και άφθονες τσιπουργιές, είχον εναποθέσει εν τη κοιλία μου. Επέρασα τα Χριστούγεννα επισήμως και μεγαλοπρεπώς. [...] Μετ’ αγάπης και σεβασμού Ο υιός σου Ανδρέας Υ.Γ. Έλαβον τα πέντε δολλάρια εν τη επιστολή σου και σε ευχαριστώ.

77

ΘΕΜΑ

78

ΥΠΕΡ

A ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2021

79

ΘΕΜΑ

80