ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 90

ΥΠΕΡ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MA RKE T XA ΛKIA Δ AK H | ΤΕYΧΟΣ 90 | Κ ΑΛΟΚ ΑΙΡΙ 2019 | ΔΙΑΝΕΜΕ ΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Το πρώτο κρητικό μουσείο

Ο ΤΣΟΧΟΣ...

ΤΑ ΧΟΧΛΙΔΑΚΙΑ του κρητικού καλοκαιριού

Τα υπέροχα πανέργια της Κρήτης

>

ΚΑΛΟ ΚΑΙΡΙ 2019

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 8

28 χρόνια μαζί

36

Τα υπέροχα πανέργια της Κρήτης! Του Νίκου Ψιλάκη

10

Μια συγκινητική μαρτυρία γα τον καρκίνο Εδώ βρισκόταν το πρώτο κρητικό μουσείο

46 12 14

ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

Του Νίκου Ψιλάκη

ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

Ο ΤΣΟΧΟΣ...

56

Φωτογραφίες & κείμενα: Νίκος ψιλάκης

«Πολλά ’ναι τα ’φελήματα μα λίγοι τα κατέχουν»

24

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Του Νίκου Ψιλάκη

26

ΔΡΑΣΕΙΣ

28

ΤΑ ΧΟΧΛΙΔΑΚΙΑ του κρητικού καλοκαιριού

64

ΜΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ, ΕΝΑ ΠΟΙΗΜΑ

Του Νίκου Ψιλάκη

της Έφης Ψιλάκη

72 32

ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ - ΒΡΑΒΕΙΑ

34

Δώρα με την Xtra card

14

36

28

46

Ο λεκτικός πλούτος και οι μεγάλου μήκους λέξεις του λεξιλογίου του Ερωτόκριτου Του Ανδρέα και Γιώργου Μανιού

56

64

72

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ A.E., BI.ΠE. Hρακλείου, Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

IS SN : 25 85-36 0 0

Σύμβουλος έκδοσης: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Μαρίνα Μανωλαράκη 28 χρόνια μαζί στην οικογένεια Χαλκιαδάκη Μια σχέση ζωής που θα κρατήσει! Ένας κύκλος ζωής που ξεκίνησε το Μάρτιο του 1991 ολοκληρώνεται φέτος για τη συνάδελφό μας Μαρίνα Μανωλαράκη, που ξεκινάει τα ανέμελα χρόνια της συνταξιοδότησής της, μετά από 28 χρόνια εργασίας μαζί μας. Η αγαπημένη και πάντα χαμογελαστή Μαρίνα ήρθε κοντά μας στις αρχές του 1991 ως υπάλληλος στο σέρβις στο κατάστημα Πατελών και συνέχισε την αξιόλογη πορεία της στα καταστήματα της Κνωσού και της Παπαναστασίου. Τα τελευταία χρόνια εξυπηρετούσε με χαμόγελο και ευγένεια τους πελάτες μας στο κατάστημα του Άι Γιάννη.

Όλα αυτά τα χρόνια ξεχώρισε για το ήθος, την εργατικότητα, την ευγένεια και το χαμόγελο που φωτίζει το πρόσωπό της με κάθε αφορμή. Οι σχέσεις της με τους συναδέλφους πάντα άψογες, σαν οικογένεια. Το αποδεικνύουν άλλωστε οι επαφές που διατηρεί όλα αυτά τα χρόνια σχεδόν με όλους τους συναδέλφους που συνεργάστηκε, καθώς και οι δυο συντεκνιές της. Τα τραπέζια στο όμορφο σπίτι τους στο χωριό Αρμάχα Πεδιάδος ξεχώριζαν. Και φυσικά η «Παρέα της Παπαναστασίου», η Κλειώ, η Κάλλια, η Ιωάννα και η Άννα, αγαπημένες φίλες που βρίσκονται ακόμα. Εκτός από μια δυναμική εργαζόμενη, όμως, είναι και μια αξιολάτρευτη γιαγιά. Με 2 παιδιά και 2 εγγόνια, η Μαρίνα θα έχει όλο τον χρόνο να αφιερωθεί στην

8

όμορφη οικογένειά της. Παράλληλα με την εργασία της, η Μαρίνα ασχολείται ενεργά και με τα κοινά. Είναι μέλος του Πολ. Συλλόγου Άι Γιάννη και συμμετέχει με μεράκι σε όλες τις δράσεις του. Πολύ καλή μαγείρισσα, θα τη συναντήσετε να ξεδιπλώνει το ταλέντο της σε φεστιβάλ παραδοσιακής κουζίνας, και όχι μόνο. Η ευαισθησία και η αλληλεγγύη της για τον συνάνθρωπο την ώθησε να συμμετέχει ενεργά και στην Ομάδα Αλληλεγγύης του Πολ. Συλλόγου, βοηθώντας αποτελεσματικά και ουσιαστικά αυτούς που έχουν ανάγκη. Της ευχόμαστε να απολαμβάνει την κάθε μέρα της παρέα με τους αγαπημένους της, να σκορπά γέλια λέγοντας ιστορίες με τον αγαπημένο σύζυγό της Αντώνη και να χαμογελά πάντα με

τον αυθεντικό και πηγαίο τρόπο που τη χαρακτηρίζει. Θα μας λείψει το χιούμορ της, η θετική αύρα της και η ζεστασιά που εκπέμπει στους συναδέλφους και τους πελάτες.

ΥΓ. Όταν ήρθε να μας αποχαιρετήσει, εννοείται ότι όλοι οι άνθρωποι του κεντρικού μαζευτήκαμε γύρω της για να γελάσουμε με τις ιστορίες της και να παρηγορήσουμε τον Αντώνη που θα την «απολαμβάνει» στο σπίτι full time. Μας ευχαρίστησε από καρδιάς για την απολαυστική κοινή μας πορεία και εξέφρασε το μόνο της παράπονο, ότι όλα αυτά τα χρόνια: δεν κατάφερε να γίνει η προσωπική γραμματέας του κ. Κουκουβά…

9

ΜΕ ΔΙΚΑ ΜΑΣ ΛΟΓΙΑ

ΜΙΑ ΣΥΓΚΙΝΗΤΙΚΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΡΚΙΝΟ

«Είναι στιγμές που νομίζεις ότι όλα γύρω σου σκοτεινιάζουν. Μέχρι να σηκώσεις το κεφάλι και ν' αντικρίσεις το φως...» ΤΕΛΙΚΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΙΑ ΜΑΓΙΚΗ ΛΕΞΗ Σ' ΑΥΤΗΝ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ. ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΟΙΑ...

Είναι στιγμές που νομίζεις ότι όλα γύρω σου σκοτεινιάζουν. Ότι βουλιάζει η γης κάτω από τα πόδια του. Κι όταν βρεις το κουράγιο κι ανασηκώσεις το κεφάλι καταλαβαίνεις ότι κάποιες ακτίνες που αχνοφέγγουν στο βάθος του ορίζοντα μπορούν να διαλύσουν τα σκότη και να φωτίσουν τον κόσμο σου. «Γιατί σε μένα;» αναρωτήθηκε η Φανή μια μουντή μέρα του περασμένου Δεκέμβρη. Την απάντηση την έδωσε μόνη της λίγους μήνες μετά: «Γιατί μπορώ να το αντέξω. Γιατί μπορώ να το ξεπεράσω». Τώρα, καλοκαίρι του 2019, η Φανή δεν νιώθει τη γης να βουλιάζει κάτω από τα πόδια της. Πατά σε στέρεο έδαφος, εργάζεται όπως πριν, ξέρει τι θα πει να παλεύεις και τι σημαίνει να βγαίνεις νικητής από τον αγώνα. Πάνω απ' όλα έμαθε να λέει μια μαγική λέξη. Να τη φωνάζει με όλη τη δύναμη της φωνής της, έτσι για να φτάσει ακόμη κι ως τα πέρατα της γης. Κι αυτή η μαγική λέξη δεν είναι άλλη από την ΠΡΟΛΗΨΗ! Το κείμενο που ακολουθεί γράφτηκε από την ίδια τη Φανή. Και απευθύνεται σε όλους. Και σε σένα που διαβάζεις τούτες τις γραμμές. Λέξεις που ξεχειλίζουν τον έρωτα για τη ζωή, μα και την αγάπη για τον συνάνθρωπο. Δεν είναι απλά η καλογραμμένη αφήγηση μιας ιστορίας με καλό τέλος, είναι μια μαρτυρία ζωής. Ή, καλύτερα, μια μαρτυρία που γράφτηκε για να σώσει ζωές!

ΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ

ΦΑΝΗΣ ΑΜΑΡΓΙΩΤΑΚΗ

Με λένε Φανή και θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας μια πολύ πρόσφατη προσωπική μου ιστορία η οποία με συγκλόνισε και κυριολεκτικά μου άλλαξε τη ζωή. Εργάζομαι στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκη από το 1995. Στην εταιρεία μας είμαστε μια μεγάλη οικογένεια, με πολλές και σημαντικές παροχές. Μια από αυτές ήταν η πρόσκληση για δωρεάν εξετάσεις για τον καρκίνο του μαστού που πραγματοποιήθηκαν σε συνεργασία με την Πανελλήνια Εταιρεία Πρόληψης για τον Καρκίνο του Μαστού - Παράρτημα Κρήτης «Στόχος – Πρόληψη». Σ’ αυτό τον κύκλο των εξετάσεων προσκλήθηκα κι εγώ να συμμετάσχω και, παρά το ότι το θεώρησα κατά κάποιο τρόπο περιττό, με την παρότρυνση της προϊσταμένης μου και με

10

μια ειδική άδεια που μου δόθηκε, βρέθηκα ένα πρωινό λίγο πριν τα Χριστούγεννα που μας πέρασαν στον χώρο του «Στόχου» στο Ηράκλειο, στην οδό Ηρακλή 61. Μαζί μου κι άλλες συνάδελφοι, το κλίμα χαλαρό – έως και εύθυμο μπορώ να πω – περιμένοντας τη σειρά μας. «510 λεπτά κρατάει, άντε κορίτσια να τελειώνουμε να γυρίσουμε στα καταστήματά μας…» Έρχεται η σειρά μου. Τα 5-10 λεπτά περνάνε γρήγορα, αλλά ο γιατρός δεν σταματάει. Βάζει και ξαναβάζει ζελέ. Κοιτάζει μ' επιμονή, ξανακοιτάζει, δείχνει να επικεντρώνεται σε ένα σημείο. «Κάτι δεν πάει καλά» σκέφτομαι. «Μπα, ιδέα μου είναι», η δεύτερη σκέψη. Ο γιατρός προσπαθεί να με κάνει να παραμείνω χαλαρή, μου μιλάει για άλλα πράγματα, για την οικογένεια, για τη δουλειά, για τον καιρό. Του απαντώ μάλλον μηχανικά γιατί διαισθάνομαι ότι κάτι συμβαίνει. Κάποια στιγμή παίρνω την απόφαση και τον ρωτώ:

- Τι συμβαίνει, γιατρέ μου;. Εκείνος ήρεμος, μάλλον δεν θέλει να με ανησυχήσει.

- Κάτι βλέπω, αλλά πρέπει να το εξετάσουμε πιο αναλυτικά. Είναι η φράση που ακόμα ηχεί στ’ αυτιά μου.

- Τι εννοείτε, γιατρέ; Τι βλέπετε; - Μην ανησυχείτε, ό,τι κι αν είναι θα το αντιμετωπίσουμε… Θα το αντιμετωπίσουμε; Τι θα αντιμετωπίσουμε; Γιατί πρέπει να το αντιμετωπίσουμε; Ερωτήματα που περνούν από το μυαλό μου με ταχύτητα φωτός, αλλά εξακολουθώ να προσπαθώ να διατηρήσω την ψυχραιμία μου. Στο μυαλό μου έρχεται αμέσως η κόρη μου – γιατρός κι αυτή, κάνει το αγροτικό της στη Λευκάδα – οι φίλοι, οι συνάδελφοι, ό,τι μπορείτε να φανταστείτε, μαζί με μια λέξη: ΚΑΡΚΙΝΟΣ! Ο γιατρός μου έδωσε τη διάγνωση χωρίς να μου πει κάτι περισσότερο, λέγοντάς μου όμως ότι θα πρέπει άμεσα να επισκεφτώ και έναν χει-

ΥΠΕΡ

ρουργό. Δεν θυμάμαι πώς ακριβώς έφυγα από τον «Στόχο» εκείνη τη μέρα. Δεν θυμάμαι επίσης πώς βρέθηκα στο σπίτι μου να ψάχνω στο internet την επεξήγηση των ιατρικών όρων που διάβαζα στη γνωμάτευσή μου. Θυμάμαι όμως το αποτέλεσμα της διαδικτυακής αναζήτησης: Πιθανόν καρκίνος του μαστού! Είναι η στιγμή που νομίζεις ότι τα πάντα γύρω σου σκοτεινιάζουν. Ότι ο αέρας που βρίσκεται στο δωμάτιο δεν σου αρκεί. Η λέξη «πιθανόν» εξαφανίζεται. Η λέξη «καρκίνος» μεγιστοποιείται. Ναι, καρκίνος. «Μα σ' εμένα;» «Ναι, σ' εσένα». Και γιατί σ’ εμένα; Και γιατί τώρα; Γιατί; Ερωτήσεις που δεν παίρνουν απαντήσεις… Δεν θα σας περιγράψω πώς πέρασαν αυτά τα Χριστούγεννα. Δεν είπα τίποτα σε κανέναν, ούτε στην οικογένεια, ούτε σε φίλους, ούτε στους συναδέλφους. Αλλά αυτό το βασανιστικό ερώτημα «γιατί σ' εμένα;» δεν έφευγε στιγμή από το μυαλό μου. Μέσα στην αγωνία μου άρχισα να ψάχνω για χειρουργό. Ρώτησα πρώτα εδώ. Υπήρχε μια καθυστέρηση και χωρίς δεύτερη σκέψη αποτάθηκα σ’ έναν γνωστό στην Αθήνα. Έστειλα τις εξετάσεις. Η απάντηση ήταν άμεση. Και δεν σήκωνε αντιρρήσεις: - Πρέπει να έρθεις άμεσα για επέμβαση αφαίρεσης. Τα ψέματα τελείωσαν, ήρθε η ώρα της ανακοίνωσης στην οικογένεια. Ούτε αυτές τις στιγμές θα σας περιγράψω. Μπορείτε, νομίζω, να τις φανταστείτε. Ταξίδι στην Αθήνα, χειρουργείο, επέμβαση αφαίρεσης – τεταρτεκτομή λέγεται – με την κοράκλα μου στο πλευρό μου, καθότι και γιατρός όπως

σας προανέφερα – και πετύχαμε τα καλύτερα αποτελέσματα. Το ύποπτο κομμάτι αφαιρέθηκε μαζί με ό,τι άλλο χρειαζόταν. Ήταν όντως κακοήθεια, αλλά επειδή το βρήκαμε πολύ νωρίς δε χρειάστηκαν ούτε καν χημειοθεραπείες, μόνο ακτινοβολίες. Υπάρχει βέβαια πορεία ακόμα, κάθε 2 εβδομάδες εξετάσεις στην αρχή και μετά κάθε 3 μήνες επανέλεγχο, αλλά η ανακούφιση και η αισιοδοξία έχουν πλέον κυριαρχήσει. Εννοείται ότι άλλαξε ο τρόπος ζωής μου, έκοψα το τσιγάρο – αχ αυτό το τσιγάρο πόσο μας σκοτώνει και πόσο το κρατάμε – βελτίωσα τη διατροφή μου ειδικά σε ότι έχει να κάνει με το αλάτι και τη ζάχαρη, ξεκίνησα γυμναστική, σκέφτομαι διαρκώς θετικά και πλέον απολαμβάνω κάθε στιγμή που ζω. Γιατί τώρα, ναι, ζω! Και θα ζήσω! Οπότε, ΟΛΑ ΚΑΛΑ! Γιατί τώρα σας τα είπα όλα αυτά; Ξέρω ότι έχετε ακούσει για την πρόληψη.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

Όπως είχα ακούσει κι εγώ. Έχετε ακούσει για την έγκαιρη διάγνωση και την αναγκαία περιοδικότητα κάποιων εξετάσεων, όπως είναι η μαστογραφία. Όπως είχα ακούσει κι εγώ. Ίσως όμως να ψάχνετε κι εσείς κάποιαν αφορμή για να κάνετε μια τέτοια εξέταση. Να μην το αποφασίζετε μόνες σας. Να το αναβάλλετε για λίγο. Ίσως να το αναβάλλετε κι άλλο. Όπως έκανα κι εγώ. Μόνο που εγώ είχα την τύχη να παρακινηθώ για την εξέταση από την εταιρεία στην οποία εργάζομαι. Κι αυτό, ίσως, δεν θα το έχετε εσείς… Οπότε, επειδή εγώ «πήγα κι ήρθα» που λένε, αν θέλετε δεχτείτε αυτή την επιστολή μου σαν μια παρότρυνση: Κλείστε τώρα ραντεβού για μαστογραφία. Και τεστ ΠΑΠ. Και ό,τι άλλο είναι εύκολο, γρήγορο αλλά ικανό να σας σώσει τη ζωή! Σήμερα! Όχι αύριο, ούτε την άλλη εβδομάδα. ΤΩΡΑ! Η πρόληψη πραγματικά σώζει ζωές. Κι εγώ είμαι ένα ζωντανό – ω, ναι, ζωντανό! – παράδειγμα!

ΥΓ 1: Με την ευκαιρία θέλω να ευχαριστήσω τους εξαιρετικούς γιατρούς που πέρασαν αυτή την περίοδο από τη ζωή μου, την οικογένεια, τους φίλους και τους συναδέλφους μου, μα πάνω απ’ όλα και όλους, την αγαπημένη μου κόρη! Αυτή που δεν μου έδωσε απλώς κουράγιο, με έκανε να αισθάνομαι τόσο δυνατή, ικανή να φάω όλο τον κόσμο. ΥΓ 2: Μετά απ’ όλα αυτά, μου δόθηκε και η απάντηση στο ερώτημα «γιατί σ’ εμένα». Είναι: Γιατί μπορώ να το αντέξω!

11

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

>

ΠΕΡΙ ΒΑΛΛΟΝ

Απολογισμός περιβαλλοντικών δράσεων 2018 Η εταιρεία μας φροντίζει στην πράξη για την όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερη προστασία του περιβάλλοντος, μειώνοντας όλο και περισσότερο το ενεργειακό της αποτύπωμα. Για το 2018, σε συνεργασία με τους πελάτες μας, πετύχαμε: • Ανακύκλωση λαδιού: 27.764 lt

•

Ανακύκλωση ηλεκτρικών συσκευών: 4.260 kg • Ανακύκλωση λαμπτήρων: 387,8 kg • Ανακύκλωση μπαταριών: 1.126,3 kg • Ανακύκλωση χαρτιού και πλαστικού: 1.234 τόνους Επίσης, συνεχίζουμε το rendering για τα

Χορηγοί στο 7ο Διεθνές Συνέδριο για την Αειφόρο Διαχείριση Στερεών Αποβλήτων στην Κρήτη Στηρίζουμε ενεργά επιστημονικές δράσεις που στοχεύουν στην ενίσχυση της κυκλικής οικονομίας στον τόπο μας. Από τις 26 έως τις 29 Ιουνίου πραγματοποιήθηκε με επιτυχία το 7ο Διεθνές Συνέδριο για την Αειφόρο Διαχείριση Στερεών Αποβλήτων στην Κρήτη, στο οποίο είχαμε τη χαρά να είμαστε χορηγοί. Το διεθνές συνέδριο, που διοργανώθηκε από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο υπό την αιγίδα της Περιφέρειας Κρήτης και του Ενιαίου Συνδέσμου Διαχείρισης Απορριμμάτων Κρήτης

ζωικά υπολείμματα, τη χρήση επαναχρησιμοποιούμενων τελάρων για τη διακίνηση της μαναβικής, την προώθηση της τσάντας πολλαπλών χρήσεων, την εγκατάσταση του 2ου φωτοβολταϊκού πάρκου σε στέγες μας και το συνολικό πλάνο ελαχιστοποίησης των απορριμμάτων μας.

(Ε.Σ.Δ.Α.Κ), είχε ως στόχο τη βελτίωση της διαχείρισης των στερεών αποβλήτων και την ανάδειξη των νέων ευκαιριών για την ενίσχυση της κυκλικής οικονομίας και της εξοικονόμησης πόρων στον τόπο μας! Την εταιρεία μας εκπροσώπησε ο κύριος Κουζούκας Γιώργος, που με τη συμμετοχή του είχε την ευκαιρία να έρθει σε επαφή τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά με όλες τις εξελίξεις πάνω στον τομέα της κυκλικής οικονομίας, καθώς και να γνωρίσει επιτυχημένα παραδείγματα κυκλικής οικονομίας στην πράξη από φορείς και επιχειρήσεις του τόπου μας.

Crete Marathon 2019!

Τοπικός μαζικός Αθλητισμός και Ποιότητα Ζωής Χαλκιαδάκης Προάγουμε την Ποιότητα Ζωής και τρέχουμε για να αναδείξουμε έναν υγιεινό τρόπο ζωής και ευεξίας! Στηρίζουμε όλα τα σημαντικά αθλητικά γεγονότα του τόπου μας που δίνουν την ευκαιρία σε όλους να αθληθούν και να εντάξουν υγιεινές συνήθειες στην καθημερινότητά τους. Έτσι, ήμασταν χορηγοί στους 5ους Παραθαλάσσιους Αγώνες Δρόμου Χερσονήσου ΑΘΛΗ που πραγματοποιήθηκαν το Σάββατο 4 Μαΐου, με ΤΙΣΜΟΣ διοργανωτή τον Δήμο Χερσονήσου. Ο φετινός αγώνας πραγματοποιήθηκε στην Ανάληψη Χερσονήσου, σε μια διαδρομή κυριολεκτικά παράλληλα με τη θάλασσα και 100% επίπεδη. Συγχαρητήρια και στους συναδέλφους μας για τη συμμετοχή τους στον αγώνα και τις πολύ καλές τους επιδόσεις. Η εταιρεία μας στηρίζει έμπρακτα όλες τις εκδηλώσεις που μας βοηθάνε να χτίσουμε συνήθειες για μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Επίσης, στο πλαίσιο αυτό, στηρίξαμε την επιτυχημένη διοργάνωση "The Tour of Crete" που πραγματοποιήθηκε για 4η συνεχή χρονιά την Κυριακή 12 Μαΐου. Όλοι οι συμμετέχοντες είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν την ομορφιά του τόπου μας με το ποδήλατό τους!

Περισσότεροι από 3.500 δρομείς έτρεξαν στους δρόμους της πόλης των Χανίων την Κυριακή 21 Απριλίου στον Μαραθώνιο Κρήτης, μεταδίδοντας το μήνυμα της ευγενούς άμιλλας και του μαζικού αθλητισμού σε όλη την Ελλάδα. Ήταν μια πολύ επιτυχημένη διοργάνωση, που σημείωσε φέτος εντυπωσιακό ρεκόρ συμμετοχών! Τα s/m Χαλκιαδάκης στήριξαν ως χορηγοί τη συγκεκριμένη τη δράση μαζικού αθλητισμού και πολλοί εργαζόμενοι τρέξαμε όλοι μαζί αποδεικνύοντας έτσι ότι βρισκόμαστε πάντα δίπλα σε ό,τι αναβαθμίζει και προάγει την Ποιότητα Ζωής μας! Επόμενος σταθμός ο Ημιμαραθώνιος Κρήτης στο Αρκαλοχώρι στις 6 Οκτωβρίου!

•

•

>

13

N Φωτογραφήματα ΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

> Πέρα από τ' ανθρώπινα... Τι μπορεί να πει μια εικόνα, λοιπόν; Πόσο εύκολα μπορεί να αισθητοποιήσει το άπιαστο, να κατεβάσει το άυλο στον υλικό μας κόσμο; Ή ακόμη και να φέρει σιμά μας κάτι από το μακρινό παρελθόν, να δώσει σάρκα όχι μόνο σε νοήματα και ιδέες αλλά και σε πρόσωπα που άφησαν μόνο ψήγματα μνήμης ν' ακολουθούν τα βήματά τους; Ασφαλές καταφύγιό μας η τέχνη! Από την εποχή που χαράσσαμε τις πρώτες βραχογραφίες στα σπήλαια, χιλιάδες χρόνια πριν, μέχρι σήμερα που, περισσότερο παρά ποτέ, αναζητούμε αποκούμπια κι απόσκια. Με την τέχνη προσπαθούμε ν' αγγίξομε ό,τι δεν θα καταφέρομε ν' ακουμπήσομε ποτέ με το χέρι. Ανατρέχω πάλι στη μεγάλη παρακαταθήκη του Βυζαντίου, ξαναφέρνω στη θύμηση τις ρίζες μιας τέχνης που κατάφερε να μιλήσει στις καρδιές των ανθρώπων. Από το ρήμα είκω - έοικα πηγάζει η λέξη εικόνα. Που θα πει ομοιάζω. Είναι το αντίγραφο που μοιάζει στο αρχέτυπό του. Ακόμη κι αν κάποτε το αρχέτυπο δεν έχει υπόσταση υλική, ακόμη και αν το «αντίγραφο» έρχεται να αισθητοποιήσει νοήματα που υπερβαίνουν όσα μπορούμε να συλλάβομε με τις αισθήσεις, να δούμε, ν' ακούσομε, να οσφρανθούμε, να ψηλαφίσομε. Είναι η κοινή γλώσσα που μπορεί να μην έχει φωνήεντα και σύμφωνα, έχει όμως κανόνες, έχει χρώμα, φως, μουσική. Τούτες οι απλές και κοινότατες σκέψεις ήρθαν στο μυαλό μου καθώς κοίταζα ένα έργο ζωγραφικής κι ένιωσα να περπατώ στους δρόμους του Χάνδακα, να σταματώ έξω από τα δεκάδες εργαστήρια των ζωγράφων, να κοιτάζω με τη συστολή του ακάτεχου τους μεγάλους μαΐστορες στις άγιες στιγμές της δημιουργίας. Σαν σε όνειρο ή όραμα τους έβλεπα μπροστά στα

παμπάλαια καβαλέτα τους να κρατούν το πινέλο και να στρέφουν τα βλέμματα ψηλά για να δουν με τα μάτια της ψυχής τα δικά τους αρχέτυπα. Τους παρακολουθούσα να χρυσώνουν τους κάμπους, να χαράσσουν ανεπαίσθητες ψιμυθιές, να τιθασεύουν με τα πινέλα το χρώμα. Τους κοίταζα την ώρα που τέλευαν τα έργα τους και στέκονταν γεμάτοι δέος αντίκρυ για ν' αγναντέψουν το φως. Όχι το φως που εφορμούσε από τις πόρτες και τα παράθυρα, αλλά το προαιώνιο και το άκτιστο, αυτό που πηγάζει από κάθε υψηλό δημιούργημα τούτης της υπερβατικής τέχνης, και τους άκουγα να ψιθυρίζουν με την ταπείνωση του μεγάλου ότι εκείνο που έβλεπαν δεν ήταν έργο μονάχα των δικών τους χεριών. Συγκινήθηκα πολύ όταν είδα στο Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης «Αγία Αικατερίνη Σιναϊτών» τούτο το έργο του φίλου Τάκη Μόσχου. Σύγχρονο, φτιαγμένο στις αρχές της χρονιάς, αλλά εμένα μου θύμισε τις άχρονες διαδρομές που κάνει η τέχνη. Εικόνα ή πίνακας, δεν έχει σημασία, έργο με ψυχή πάντως, αντισυμβατικό και πρωτότυπο. Εκτέθηκε μόνο για λίγες μέρες πριν πάρει τον δρόμο του τελικού προορισμού του, την Ιερά Μητρόπολη Γορτύνης και Αρκαδίας. Απεικονίζει τους έξι μεγάλους της Κρητικής Αγιογραφίας (Γεώργιος Κλόντζας, Ανδρέας Ρίτζος, Άγγελος Ακοτάντος, Θεοφάνης Στρελίτζας, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Μιχαήλ Δαμασκηνός). Τους κοίταζα ξανά και ξανά στην εικόνα, μορφές πραγματικές ή φανταστικές, και ξεχώριζα τη φλόγα που υπερβαίνει τα γήινα. Ας υπήρξαν ανθρώπινα (σύγχρονα) πρότυπα. Σπουδαίος αγιογράφος είναι εκείνος θαρρώ που ξέρει να υπερβαίνει το πρότυπο. Δηλαδή, το ανθρώπινο μέτρο.

Τα εικονιζόμενα πρόσωπα απομακρύνονται από το γήινο αρχέτυπό τους. Ακόμη και αν τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά αναπαράγονται, τούτη η τέχνη έχει τη δύναμη να εκφράζει περισσότερο τον εσώτερο παρά τον έξω κόσμο. Εξαϋλώνονται οι μορφές λες κι εγκαταλείπουν κάθε στιγμή τη σάρκα τους για να τραβήξουν τ' αψήλου.

14

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

15

NΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Του καντιφέ το βελούδο (και η πριγκίπισσα της Ανατολής)

Στην κρητική αυλή τα καλοκαίρια έχουν το χρώμα του καντιφέ! Παλιά ποικιλία, μυρωδάτη, με το χρώμα του να πυρπολεί τη μνήμη και να σχεδιάζει νοερά ταξίδια του νόστου. «Ετήσιον κοσμητικόν», λένε τα λεξικά, πολυετές και αιώνιο υπαγορεύει η δική μας η θύμηση. Αιώνιο γιατί συνόδεψε την ομορφιά της άγουρης ηλικίας μας, αιώνιο γιατί κάποιες εικόνες στοιχειώνουν στην οθόνη της θύμησης· μια πήλινη γλάστρα δίπλα σε σειρές βασιλικών, μια ντάλια, μια μπιγκόνια, ίσως κι ένας ηλίανθος. Δεν χρειάζονταν πολλά τα ελ-

ληνικά καλοκαίρια μας. Ίσως και μια κοπελίτσα με κοντομάνικο τσίτι και με ένα ποτιστήρι στο χέρι, ίσως και μια κλεφτή ματιά από την ξύλινη αυλόπορτα, τίποτ' άλλο! Κρίμα που αρχίζουν να ξεχνιούνται κι οι καντιφέδες μας. Τώρα τελευταία τα φυτώρια τους εξοστράκισαν με συνοπτικές διαδικασίες. Έφεραν στη θέση τους έναν άλλο, κινέζικο. Είναι, λένε, πιο βολικός στην καλλιέργεια. Δεν ξέρω αν λένε την αλήθεια, αλλά τη χάρη του παλιού, ο καινούργιος (ο εισαγωγής) δεν την έχει. Ούτε το μπόι (σαν κατσιασμένος μου φαίνεται), ούτε τη θωριά, ούτε την αρχοντιά, ούτε το άρωμα. Τέτοιους παλιούς καντιφέδες θα είδε κάποτε ο μεγάλος μας Γκάτσος κι έγραψε το τραγουδάκι που συνόδεψε χιλιάδες όνειρα και χιλιάδες έρωτες: «Παράγγειλα του κύρη σου που πίνει τον καφέ του να σ' έχει μαντζουράνα του, να σ' έχει κατιφέ του...» Το ίδιο κι ο δικός μας ο Μουντάκης, που τραγουδούσε τον «ρεθεμνιανό καντιφέ» του.

Δεν ξέρω από πού κρατά η σκούφια του λεγόμενου «ντόπιου» καντιφέ, ξέρω μόνον ότι ρίζωσε στον τόπο μας, έγινε συνώνυμο του καλοκαιριού μας κι ας λέγανε οι παλιοί παραμυθάδες ότι η πρώτη που ζήλεψε την υφή των πετάλων του ήταν μια πριγκίπισσα από τα μέρη της Ανατολής. Μοναχοκόρη την είχε ο κύρης της και δεν της χαλούσε χατίρι. Ό,τι κι αν ζητούσε η κόρη το κουβαλούσε ο γεροπατέρας. Μια μέρα, λοιπόν, καλοκαίρι λένε πως ήταν, πήγε στον βασιλιά και του ζήτησε ένα φουστάνι φτιαγμένο με το πιο μαλακό βελούδο του κόσμου. Κίνησε γη και ουρανό ο γέρος, κάλεσε τις ανυφάντρες και τους ραφτάδες, κουβάλησαν τόπια τα βελούδα και τ' άπλωσαν

16

ΥΠΕΡ

όλα μπροστά της. Κανένα δεν της άρεσε. Το ένα το έβρισκε χοντρό, το άλλο σκληρό, το τρίτο γρατζουνούσε τ' άσπρα χεράκια της. Φουρκίστηκε ο βασιλιάς, τους έδιωξε όλους, ίσως να τους ξυλοφόρτωσε κιόλας, και φώναξε άλλους απ' όλα τα μέρη του βασιλείου. Στο τέλος

ένας πολύπειρος ανυφαντής πονηρεύτηκε: «Δείξε μου ένα βελούδο σαν αυτό που ονειρεύεσαι, βασιλοπούλα μου, κι εγώ θα σου το φτιάξω ίδιο και καλύτερο» της είπε. Άνοιξε εκείνη την πόρτα, βγήκε στην αυλή κι έκοψε ένα λουλούδι του καντιφέ από τη γλάστρα της. «Να, σαν και τούτο το θέλω», του αποκρίθηκε και χάιδεψε τα πέταλα του λουλουδιού. Χαμογέλασε ο γερο-ανυφαντής. «Δίκιο έχεις, καλύτερο από τούτο δεν θα βρεις στον απάνω κόσμο. Αλλά τούτο το βελούδο που ορέγεσαι, κερά μου, δεν μπορεί να το υφάνει ανθρώπου χέρι. Μόνο το χέρι του Θεού...»

(ΣΗΜ. Από την Ανατολή μας έρχεται η ονομασία του καντιφέ. Έτσι λένε το «ετήσιον κοσμητικόν» της αυλής μας και στη γειτονική μας Τουρκία και σε κάμποσες άλλες χώρες της Εγγύς Ανατολής. Λέξη με μάλλον περσική ή αραβική καταγωγή (ας το ξεκαθαρίσουν οι γλωσσολόγοι) που σημαίνει... βελούδο! Η βασιλοκόρη θα χαίρεται ασφαλώς εκεί στο άυλο παλάτι του μύθου της. Μπορεί να μην κατάφερε ν' αποκτήσει ποτέ το φουστάνι των ονείρων της, το αγαπημένο της λουλούδι, όμως, απέκτησε το όνομα που θα της θυμίζει για πάντα τον πόθο της: καντιφές! δηλαδή, βελούδο!).

>

«Παράγγειλα του κύρη σου που πίνει τον καφέ του να σ' έχει μαντζουράνα του, να σ' έχει κατιφέ του...»

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

17

NΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

> Ο «οίκος» ως μονάδα αγάπης! Είναι ένας πολιτισμός που άφησε βαρύ το αποτύπωμά του στην ιστορία του τόπου. Ο πολιτισμός που ανέδειξε τον οίκο ως μονάδα συμβίωσης και ως μονάδα παραγωγής. Ξεκαθαρισμένοι οι ρόλοι, αλλά και εφαπτόμενοι, απαράβατος κανόνας το μοίρασμα. Το μοίρασμα των αγαθών, των συναισθημάτων, της εργασίας... Ο οίκος! Το σπιτικό που έπρεπε να τα παράγει όλα, για να τα έχει όλα. Παγκόσμιο φαινόμενο η πλήρης αξιοποίηση των αγαθών («τίποτα να μην πάει χαμένο»), λες κι ένας καθολικός νόμος επέβαλλε στον παραδοσιακό άνθρωπο τη συνετή διαχείριση των φυσικών πόρων. Τίποτα δεν περισσεύει, τίποτα δεν πετιέται. Έτσι έστεσε το καλύβι του ο άνθρωπος σε τούτον τον όμορφο πλανήτη, μέσα στο απόκοσμο χάος του σύμπαντος. Ο δικός μας πολιτισμός εναπόθεσε στη γυναίκα τη φροντίδα της ένδυσης. Μαζί με τη φροντίδα της τροφής, γυναικείος πολιτισμός είναι το μαγείρεμα και η παρασκευή του ψωμιού, γυναικείος πολιτισμός είναι το πλέξιμο, η ύφανση, το κέντημα, όλα εκείνα που αποπνέουν αγάπη ασύνορη και φροντίδα για τους οικείους. Στα χέρια της γυναίκας εναπόθεσε τη φροντίδα της ίδιας της ζωής, από τη γέννα ώς τη θανή. Ποιος δεν συγκινείται ακόμη και σήμερα όταν βλέπει εκείνες τις παλιές φωτογραφίες με τους αργαλειούς και τις κυράδες που υφαίνουν, που ξομπλιάζουν; Που πλουμίζουν μαζί με τα υφαντά και τις ζωές τους ακόμη; Κι όχι μόνο τις δικές τους ζωές, όλων, μικρών και μεγάλων. Γνωρίζομε πια ότι όλα τούτα αποτελούν παρελθόν. Και κάποτε - κάποτε μελαγχολούμε. Σκέφτηκε κανείς πόσοι από τους σημερινούς ανθρώπους θα καταφέρουν να επιβιώσουν αν κάποια στιγμή (βάσκανη ώρα) σταματούσαν οι μηχανές να παράγουν ηλεκτρισμό;

Συγκινήθηκα κι εγώ βλέποντας την κερα-Δέσποινα με τη ρόκα στο χέρι. Αναδύθηκαν οι μνήμες μαζί με τις μέρες που πέρασαν, κάποτε στα χωριά μας δεν υπήρχε χρόνος ανάπαυσης έτσι όπως τον εννοούμε σήμερα. Αποσπέριζαν οι μανάδες, οι γιαγιάδες κι οι αδερφάδες, κάθονταν τα δειλινά στις βεγγέρες, αλλά η φροντίδα του «οίκου» δεν σταματούσε. Άλλη κεντούσε, άλλη έπλεκε... Δεν είναι εύκολη η δουλειά του υφαντού. Ο κύκλος ξεκινάει από πολύ μακριά και μάλλον δεν κλείνει ποτέ. Η οικόσιτη κτηνοτροφία είναι το πρώτο βήμα, φροντίδα για τα πρόβατα, κούρεμα, πλύσιμο του μαλλιού, στέγνωμα, ξέσιμο, κλώσιμο. Κι όταν ετοιμαστεί το νήμα ανοίγονται καινούργιοι κύκλοι μπροστά στην υφάντρα, κύκλοι που τους ορίζουν πανάρχαιες λέξεις. Διασίδι (και διάσιμο - το ρήμα διάζομαι ακούγεται στη μέση φωνή και σημαίνει την τελική επεξεργασία του στημονιού), θρομύλι, αντί (το αρχαίο αντίον!), άρδαχτος και τόσες άλλες. «Δε μασουρίζει ο άρδαχτος και το θρομύλι εράι ο κλέφτης δεν περαματεί, τ' αντί κακογυρίζει», λέει ο αξέχαστος Κωστής Φραγκούλης. Και ο Παύλος Βλαστός: «Διάζεται, φαίνει μοναχή και μοναχή ξυφαίνει σεντόνια μεταξόφαντα και χασιλαμαδένια...» Άγια τα χέρια που πρόσφεραν τη θαλπωρή στις ζωές μας, άγια τα χέρια που μεγάλωσαν γενιές και γενιές κουβαλώντας τα νάματα ενός σπουδαίου όσο και πανάρχαιου πολιτισμού που θα μπορούσε να τον αποκαλέσει κανείς πολιτισμό της επιβίωσης, πολιτισμό της προσφοράς, αλλά και πολιτισμό της γυναίκας. Άγια τα χέρια και των δικών μας μανάδων, αυτά που μας έπλεξαν το πρώτο λιλιπούτειο ρουχαλάκι για να ζεστάνει την κάθε νέα ζωή, τη δική μας.

Δεν είναι εύκολη η δουλειά του υφαντού. Ο κύκλος ξεκινάει από πολύ μακριά και μάλλον δεν κλείνει ποτέ. Η οικόσιτη κτηνοτροφία είναι το πρώτο βήμα, φροντίδα για τα πρόβατα, κούρεμα, πλύσιμο του μαλλιού, στέγνωμα, ξέσιμο, κλώσιμο. Κι όταν ετοιμαστεί το νήμα ανοίγονται καινούργιοι κύκλοι μπροστά στην υφάντρα, κύκλοι που τους ορίζουν πανάρχαιες λέξεις.

18

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

NΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Οι συντροφιές που κάνουν πιο δροσερά τα απομεσήμερα του καλοκαιριού... Στην άπλα του έξω, σε κάποιαν αυλή, σε κάποιον δρόμο. Καλοκαίρι στην Κρήτη. Αφήνω την εικόνα να πει όσα διστάζω να πω με τις λέξεις. Να μιλήσει με τα βλέμματα και τις σιωπές των ανθρώπων. Με τις μικρές συντροφιές που ξέρουν να δροσερεύουν τ' απομεσήμερα... (Καφενείο στην Κασταμονίτσα)

Στα μυστικά μας δεν μπορεί να βάλουμε κλειδιά Είναι ο χρόνος που κυλά με άλλους ρυθμούς, είναι ο τόπος που πυροδοτεί τη μνήμη. Τι κι αν είναι δύσκολες οι μέρες; Τη μια στα λιόφυτα, την άλλη στ' αμπέλια, κάποτε και στο θέρος, τότε που οι παλιότεροι έσπερναν σιτάρι και κριθάρι στις αχαμνές τους πεζούλες; Όταν πέ20

φτει ο ήλιος αλλάζει ο κόσμος. Ο κάματος γίνεται βεγγέρα, η ζωή αποζητά το μερτικό της, ο διπλανός σου δεν είναι κάποιος ξένος που έτυχε να βρεθείτε σε διπλανές καρέκλες στον καφενέ. Τον ξέρεις και σε ξέρει. Κοιτάζοντας τις φωτογραφίες ξυπνούν αναμνήσεις. Και τι να γράψεις για τη ζωή στο χωριό; Στο κάθε ελληνικό χωριό, σε βουνά και σε κάμπους, σε νησιά και σε στεριές; Να θυμηθείς παλιά καλοκαίρια; Να δεις σαν σε όραμα ξεφτισμένο από τα χρόνια που πέρασαν κάποιο παιδί με κοντό παντα-

λόνι και σταυρωτές τιράντες και να ξέρεις πως αυτό το παιδί μπορεί να είσαι κι εσύ; Εσύ που επιστρέφεις, εσύ που δεν έφυγες ποτέ από τον παιδικό σου κόσμο, εσύ! Κοιτάζεις τις φωτογραφίες και συλλογίζεσαι τα μικρά στίγματα - κουκίδες στον χάρτη. Τις μεγάλες πολιτείες τις ζωγραφίζαμε με ομόκεντρους κύκλους. Όχι πολλούς, δυο συνήθως, έτσι για να φαίνεται η διαφορά. Τα χωριά χάνονταν μέσα στις συντεταγμένες των αριθμών. Κι εμείς ψάχναμε επίμονα το δικό μας.

ΥΠΕΡ

έμαθες να τον μετράς με συναίσθημα. Πώς να ξεχάσεις το ποίημα που η δασκάλα σου, η κυρία Μαριάνθη, σου είχε πει να το μάθεις ξεστίχου κι εσύ το ξεπατίκωσες ολάκερο με την πρώτη κιόλας ανάγνωση; «Όλοι μας γνωριζόμαστε από ανήλικα παιδιά. Με το μικρό του τ’ όνομα ένας τον άλλον κράζει». Θυμάσαι ακόμη και το όνομα του ποιητή: Γεώργιος Αθάνας. Που πολύ αργότερα έμαθες πως τον έλεγαν Γεώργιο Αθανασιάδη Νόβα και οι εφημερίδες του '65 τον ανέβαζαν και τον κατέβαζαν με άλλο όνομα: Γαργάλατα (ο Γαργάλατας)! Παρατσούκλι που του είχε κολλήσει κάποιος παλιός σκιτσογράφος, καθώς ο άμοιρος ο ποιητής είχε την ατυχή έμπνευση ν' ανακατευτεί με τη σκληρή και αδυσώπητη πολιτική και, μάλιστα, στα χρόνια της Αποστασίας. Τότε του φόρτωσαν ένα πλαστό τραγουδάκι.

«Κι ήτανε τα στήθια σου άσπρα σαν τα γάλατα και μου 'λεγες γαργάλα τα...» Τώρα που ξέρεις ότι δεν το είχε γράψει ο ίδιος μπορείς ν' απαγγείλεις τους αθώους αν και απλούς στίχους που δεν διεκδικούν καμιά ιδιαίτερη θέση στο ποιητικό μας στερέωμα, περιγράφουν όμως (αν και με κάποια δόση εξιδανίκευσης) τη ζωή στο χωριό: «Στα μυστικά μας δε μπορεί να βάλουμε κλειδιά, ξέρει καθένας τ’ αλλουνού τα μάτια να διαβάζει». Εδώ σταματάς. Δεν χρειάζεσαι άλλο. Κοιτάζεις από τις γρίλιες του χρόνου. Μάτια, κι άλλα μάτια. Και ξέρεις. Όπως διαβάζεις εσύ των άλλων, έτσι διαβάζουν κι αυτοί τα δικά σου.

>

Καθένας το δικό του! Αχ, Θε μου, πόσο δυνατά ηχεί στ' αυτιά όλων αυτό το «δικό»! Κι αν κάποιος δεν είχε χωριό γύριζε πίσω τις γενιές. Όλο και κάποιος παππούς, όλο και κάποια γιαγιά θα γινόταν οδηγός και συνοδοιπόρος σε τούτα τα ταξίδια! Κάποτε το χωριό μπορεί να υπάρχει και στον πραγματικό κόσμο, κάποτε μπορεί να είναι φανταστικό. Να το πλάθεις όπως θέλεις, με μια πλατεία (ποιο παιδί δεν θέλει την άπλα του;) και μιαν εκκλησιά, με καφενεία ολόγυρα, με νερό από την πήλινη στάμνα, δέντρα κατάφορτα, οπωρικά που μύριζαν καλοκαίρι. Και ν' ακούς κάθε δείλι τις φωνές των βουκόλων με τα «σε» και τα «ία», πανάρχαια παρακελευστικά που - τώρα πια το ξέρεις καλά ίσως να τα έλεγε και ο Όμηρος. «Φθίνοντες οικισμοί» βατταλαλούν οι τεχνοκράτες. Κι εσύ ξέρεις πως η γλώσσα τους είναι ψυχρή γιατί εκείνοι που τη μιλούν μάθανε ν' αντιλαμβάνονται τον κόσμο με νούμερα. Εσύ όμως, ο εσαεί νοσταλγός και εσαεί επιστρέφων,

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

21

NΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χρώματα που χορεύουν Κάθε που περνώ από τον δρόμο της Μονής Αρετίου πρς τα χωριά της Ελούντας σταματώ και κοιτάζω το έρημο χωριό. Το θυμάμαι σε όλες τις φάσεις της εγκατάλειψης, δυστυχώς δεν πρόλαβα να το δω ζωντανό. Στην αρχή, δεκαετία του '80, είχαν ακόμη κεραμίδια τούτα τα σπίτια κι οι δρόμοι δεν είχαν χορταριάσει. Με τον καιρό έπεσαν οι σκεπές, τώρα αρχίζουν να πέφτουν κι οι τοίχοι. Όχι δεν διαμαρτύρομαι, η ζωή ακολουθεί τους δικούς της ρυθμούς, μελαγχολώ μόνο. Είναι η μοίρα των ανθρώπων. Και η μοίρα των έργων του ανθρώπου. Η φύση ξέρει να ανακτά το μερίδιο που της ανήκει. Σταμάτησα πάλι, άνοιξη καιρού. Έτσι για να δω τα χρώματα που χορεύουν στον ρυθμό της ζωής! Χοντροβολάκκους το λέγανε κάποτε τούτο το μικροχώρι. Κάποτε, όταν είχε ζωή. Χοντροβολάκκους το λένε και σήμερα. Και ακούγεται ως τοπωνύμιο πια.

Είναι η μοίρα των ανθρώπων. Και η μοίρα των έργων του ανθρώπου. Η φύση ξέρει να ανακτά το μερίδιο που της ανήκει.

22

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

>

ΕΚΠΑΙ ΕΡΓΑΖΟ ΔΕΥΣΗ ΜΕΝΟΙ

Τα Super Markets Χαλκιαδάκης επιμορφώνουν τους εργαζομένους των κρεοπωλείων τους

Σε μια όμορφη εκδήλωση στο Κτήμα Καλαθάκη πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 26/6 η απονομή των πτυχίων της Σχολής Κρεοπωλών και Κρεοκοπτών σε εργαζομένους των κρεοπωλείων των super markets Χαλκιαδάκης. Την εκδήλωση τίμησε με την παρουσία του ο προϊστάμενος της Διεύθυνσης Κτηνιατρικής της Περιφέρειας Κρήτης κύριος Ζαχαρίας Σωμαράς. Η κρητική εταιρεία Χαλκιαδάκης Α.Ε. επενδύει διαχρονικά στην εκπαίδευση και επιμόρφωση των ανθρώπων της, με στόχο πάντα τη βελτίωση της εξυπηρέτησης των πελατών της. Η συνεχής εξέλιξη και ανάπτυξη των ανθρώπων της αποτελεί στρατηγικό πυλώνα της λειτουργίας της. Στο πλαίσιο αυτό προχώρησε σε σεμινάριο επιμόρφωσης για τους κρεοπώλες των καταστημάτων της και τους εργαζόμενους στο τμήμα κρέατος της εταιρείας, σε συνεργασία με τη Σχολή Kappa Studies. Το σεμινάριο ήταν διάρκειας 200 ωρών, πραγματοποιήθηκε κατά τους δύο προηγούμενους μήνες και παρείχε χρήσιμες θεωρητικές και πρακτικές γνώσεις στους συμμετέχοντες. Με την ολοκλήρωση της επιμόρφωσης,

οι εργαζόμενοι που το παρακολούθησαν λάμβαναν και την απαραίτητη πιστοποίηση. Τα Super Markets Χαλκιαδάκης και η Kappa Studies δεσμεύτηκαν να συνεχίσουν την πολύχρονη συνεργασία τους, παρέχοντας εξειδικευμένα σεμινάρια και επιμορφώσεις στους εργαζομένους των καταστημάτων Χαλκιαδάκης, με στόχο πάντα τη βελτίωση της αγοραστικής εμπειρίας του πελάτη. Σε δηλώσεις της η κυρία Χριστίνα Χαλκιαδάκη ανέφερε: «Θα ήθελα να δώσω συγχαρητήρια στους εργαζομένους μας που ολοκλήρωσαν με επιτυχία το σεμινάριο και έλαβαν την πιστοποίηση κρεοπωλών και κρεοκοπτών. Είμαστε περήφανοι για τα παιδιά μας, για την προσπάθεια που κατέβαλαν όλο το διά-

Η εταιρεία Χαλκιαδάκης σε έρευνα ικανοποίησης προσωπικού από κορυφαίο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Οι συνθήκες εργασίας και ικανοποίησης του προσωπικού της εταιρείας μας μπήκαν στο «μικροσκόπιο» μιας νέας, μεγάλης έρευνας του Cass Business School, του Πανεπιστημίου City του Λονδίνου. Το Βρετανικό Πανεπιστήμιο επέλεξε την Χαλκιαδάκης Α.Ε., τον μεγαλύτερο εργοδότη της Κρήτης, στο πλαίσιο εκπόνησης διεθνούς εργασίας και πραγματοποίησε την αντίστοιχη έρευνα με-

στημα της επιμόρφωσής τους, αφιερώνοντας προσωπικό χρόνο και αρκετό διάβασμα, με στόχο πάντα τη βελτίωση τους και την καλύτερη εξυπηρέτηση των πελατών μας. Είναι ένα εφόδιο που δίνουμε ως εταιρεία στους εργαζομένους μας, οι οποίοι έχουν την πείρα και τη γνώση, αλλά δεν έχουν τα τυπικά προσόντα. Ευχαριστούμε και τη Σχολή Kappa Studies, τους εξαιρετικά καταρτισμένους διδάσκοντες και όλο το προσωπικό για το υψηλού επιπέδου σεμινάριο και τις πολύτιμες πρακτικές και θεωρητικές γνώσεις που παρείχαν στους συμμετέχοντες. Δέσμευσή μας είναι η διαχρονική συνεργασία με αξιόλογα τοπικά εκπαιδευτικά ιδρύματα και η συνεχής επιμόρφωση και ανάπτυξη των ανθρώπων μας».

ταξύ των εργαζομένων της εταιρείας. Τα συμπεράσματα από αυτή την έρευνα απέδειξαν για μια ακόμα φορά το εξαιρετικό κλίμα που κυριαρχεί στην Χαλκιαδάκης Α.Ε., το υψηλό ποσοστό ικανοποίησης των εργαζομένων και τις ευχάριστες συνθήκες εργασίας. Ανάλογη έρευνα είχε πρόσφατα πραγματοποιηθεί και από το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο (πρώην ΑΤΕΙ Κρήτης) για την εταιρεία, δείχνοντας αντίστοιχα υψηλό επίπεδο ικανοποίησης όλων των εργαζομένων και των στελεχών της. Για την εταιρεία μας, η οποία απασχολεί σχεδόν 1.300 εργαζομένους, το μεγαλύτερο κεφάλαιο είναι οι άνθρωποί της. Γι’ αυτό και φροντίζουμε – πέραν του να διατηρούμε άριστες συνθήκες εργασίας – τη συνεχή επιμόρφωσή των ανθρώπων μας μέσα από την Ακαδημία Χαλκιαδάκης, τη συνεχή παροχή κινήτρων επιβράβευσης, αλλά και τη διαρκή καλλιέργεια ενός οικογενειακού κλίματος μεταξύ της διοίκησης και των εργαζομένων.

Συνεργασία με τον Ερυθρό Σταυρό για εκπαίδευση Πρώτων Βοηθειών Μια νέα συνεργασία των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης με τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό, με πολλαπλά οφέλη για τους εργαζομένους αλλά και τους επισκέπτες των καταστημάτων της, βρίσκεται σε εξέλιξη το τελευταίο διάστημα.

Πρόκειται για ένα νέο κύκλο εκπαιδευτικών σεμιναρίων παροχής Πρώτων Βοηθειών, διάρκειας 6 ωρών, για όλο το προσωπικό των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης, με σκοπό να εφοδιαστεί με τις απαραίτητες γνώσεις ώστε σε μια ώρα ανάγκης να μπορούν να σώσουν ανθρώπινες ζωές. Τα σεμινάρια περιλαμ-

βάνουν θεωρητική και πρακτική εκπαίδευση από πιστοποιημένους εκπαιδευτές του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού και το κόστος συμμετοχής καλύπτεται εξ ολοκλήρου από την Χαλκιαδάκης Α.Ε. Στόχος αυτής της πρωτοβουλίας, εκτός από τη συνεχή επιμόρφωση των εργαζομένων της Χαλκιαδάκης Α.Ε., είναι η σωστή εκπαίδευση στην παροχή Πρώτων Βοηθειών ώστε να γνωρίζουν πώς να αντιμετωπίσουν κάθε περίπτωση έκτακτης ανάγκης τόσο εντός όσο και εκτός εργασιακού χώρου. Ταυτόχρονα, με την επιλογή του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού ως φορέα εκπαίδευσης, ενισχύεται ουσιαστικά ο μεγαλύτερος ανθρωπιστικός και εθελοντικός οργανισμός της Ελλάδας, που μετρά σχεδόν ενάμισι αιώνα ανιδιοτελούς κοινωνικής προσφοράς στη χώρα μας. Επιπλέον, το κύρος και η αξιοπιστία του οργανισμού παρέχει τα απαραίτητα εχέγγυα στην Χαλκιαδάκης Α.Ε. για την ποιότητα των σεμιναρίων. Μέχρι στιγμής έχουν πραγματοποιηθεί τα πρώτα σεμινάρια σε Ηράκλειο και Μοίρες, ενώ προγραμματίζονται ανάλογες εκπαιδευτικές δράσεις και στις άλλες πόλεις της Κρήτης όπου υπάρχουν Σούπερ Μάρκετ της Χαλκιαδάκης Α.Ε.

Σεμινάριο για τα

τυριά

Ταξίδι ομορφιάς στη Σητεία

>

Την Τρίτη 11 Ιουνίου φιλοξενήσαμε με πολλή χαρά στην Ακαδημία Χαλκιαδάκης το "Προϊοντικό Σχολείο" της Arla, ένα εκπαιδευτικό σεμινάριο για όλα τα ελληνικά τυριά και τα τυριά της Arla, από τον chef Αλέξανδρο Παπανδρέου! Οι εργαζόμενοι των καταστημάτων μας στον τομέα των τυροκομικών προϊόντων γνώρισαν καλύτερα τον κόσμο των τυριών μέσα από γευσιγνωσίες, συμβουλές και εφαρμογές κοπών στα τυριά και είναι έτοιμοι να σας προσφέρουν άριστη εξυπηρέτηση και άρτια ποιότητα στο τυρί που θα επιλέξετε!

Την Πέμπτη 4 Ιουλίου και την Παρασκευή 5 Ιουλίου, οι επαγγελματίες κομμωτές της SYOSS βρέθηκαν στο κατάστημά μας στο Κολονέλο Σητείας και προσέφεραν μοναδικά δώρα περιποίησης και ομορφιάς στους πελάτες μας. Εντυπωσιακά χτενίσματα με προϊόντα περιποίησης μαλλιών SYOSS, πολλά δώρα, μουσική και εκπλήξεις. Οι πελάτες μας είχαν την ευκαιρία να απολαύσουν υπέροχα χτενίσματα, αλλά και να επωφεληθούν από τις μοναδικές προσφορές στα αγαπημένα μας προϊόντα SYOSS!

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

ΔΡΑΣΕΙΣ

Υποτροφίες Super Market Χαλκιαδάκης στο Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο Στην ορκωμοσία του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων και Τουρισμού της Σχολής Επιστημών Διοίκησης και Οικονομίας του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου στις 21 Ιουνίου απονεμήθηκαν με πολλή χαρά για δεύτερη συνεχή χρονιά οι υποτροφίες Χαλκιαδάκη σε δύο φοιτητές του τμήματος. Πιο συγκεκριμένα, η Χριστίνα Χαλκιαδάκη και ο Μιχάλης Τζαγκαράκης, υπεύθυνος Marketing της εταιρείας, παρέδωσαν την Υποτροφία Αλληλεγγύης Χαλκιαδάκη και την Υποτροφία Αριστείας Χαλκιαδάκη στους φοιτητές του τμήματος. Αυτή η δράση επιβράβευσης της προσπάθειας και προσφοράς αλληλεγγύης έρχεται να ενισχύσει την ουσιαστική και εποικοδομητική συνεργασία του ακαδημαϊκού ιδρύματος με την εταιρεία Χαλκιαδάκης με ευρύτερο στόχο την ενίσχυση της τοπικής επιχειρηματικότη-

τας και της οικονομίας του τόπου μας. Τα τελευταία χρόνια οι δυο φορείς έχουν αναπτύξει μαζί μια σειρά ερευνητικών (έρευνα Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, έρευνα αγοράς), εκπαιδευτικών (επιχειρηματικά παιχνίδια για φοιτητές, σεμινάριο για τους εργαζομένους των super market Χαλκιαδάκης) και περιβαλλοντικών δράσεων (πιλοτικό πρόγραμμα κομποστοποίησης στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης). Πιο πρόσφατο παράδειγμα ουσιαστικής και επιτυχημένης συνεργασίας ήταν η έρευνα ικανοποίησης μεταξύ των εργαζομένων της Χαλ-

κιαδάκης ΑΕ, που πραγματοποιήθηκε από το ακαδημαϊκό ίδρυμα. Επίσης, η συνεργασία των δύο φορέων οικοδομείται και αναπτύσσεται και μέσα από την κοινή συμμετοχή τους σε ευρωπαϊκά προγράμματα. Το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο και η Χαλκιαδάκης Α.Ε. δεσμεύτηκαν να συνεχίσουν να συμβάλλουν στην ουσιαστική σύνδεση των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων με την επιχειρηματική πρακτική, με γνώμονα τον άνθρωπο και την ευρύτερη ανάπτυξη της τοπικής κοινωνίας.

>

Super Market Χαλκιαδάκης και Henkel στηρίζουν τη γυναικεία επιχειρηματικότητα

>

Κάνε την πρόληψη… ζωή

Με στόχο την πρόληψη, και στηρίζοντας στην ουσία το μότο «Κάνε την πρόληψη… ζωή», συνεχίζουμε τη συνεργασία μας με τον Στόχο Πρόληψη Κρήτης, προσφέροντας ενημέρωση και δωρεάν προληπτικές εξετάσεις μαστού σε εργαζόμενες των καταστημάτων μας. Την Παρασκευή 28 και το Σάββατο 29 Ιουνίου είχαμε τη χαρά να φιλοξενήσουμε μέσα στο κατάστημά μας Max στην Αλικαρνασσό, σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο, τον φορητό υπέρηχο καθώς και εθελοντές - γιατρούς από τον Στόχο. Μέχρι τώρα έχουν εξεταστεί περισσότερες από 100 εργαζόμενές μας! Η δράση, όμως, δεν σταματά εδώ, καθώς ο φορητός υπέρηχος θα επισκεφτεί όλες τις γειτονιές, όπου υπάρχουν καταστήματά μας, ώστε να εξεταστούν όσο το δυνατόν περισσότερες ενδιαφερόμενες! Ταυτόχρονα, στηρίζουμε τον Στόχο, προσφέροντας αναλώσιμα και τεχνολογικό εξοπλισμό, για την καλύτερη λειτουργία του.

Η εταιρεία μας, στο πλαίσιο της εταιρικής κοινωνικής της ευθύνης και σε συνεργασία με την Henkel, προωθεί τη γυναικεία επιχειρηματικότητα και στηρίζει το έργο των γυναικείων αγροτικών συνεταιρισμών. Στο πλαίσιο αυτό, οι δύο εταιρείες συνεργάζονται και στηρίζουν τις δράσεις των αγροτικών συνεταιρισμών Κρουσώνα και Κάτω Ασιτών Ηρακλείου «Η Κρουσανιώτισσα» και «Ασιτιανά Εδέσματα» ενισχύοντας τον εξοπλισμό και το έργο τους. Είναι μια σημαντική προσφορά απέναντι στην τοπική κοινωνία της Κρήτης που στόχο έχει να κάνει γνωστό καταρχήν το έργο των συνεταιρισμών και κατά δεύτερον να τους προσφέρει την οικονομική ενίσχυση που χρειάζονται προκειμένου όχι μόνο να συνεχίσουν το έργο τους αλλά και να μεγεθύνουν τον κύκλο εργασιών τους. Για την καλύτερη προβολή της ενέργειας, η συνάδελφος Άννα Βασιλικογιαννάκη φιλοξενήθηκε στην εκπομπή «Καλό Μεσημέρι» στο Κρήτη TV και μίλησε για τη δράση αλλά και την εν γένει στήριξη της εταιρείας μας στη γυναικεία επιχειρηματικότητα.

 Μια φωτογραφία ένα ποίημα ΦωΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΔΕΚΑΠΕΝΤΑYΓΟYΣΤΟΣ Εδώ χρειάζεται κοντύλι του Ζωγράφου, στη μοναξιά, στην προσευχή και στην προσήλωση, με τα ζωογόνα τα χρώματα τα πρώτα να ξαναγαλουχήσει το βρέφος-Θεό, να ξαναγράψει τις πληγές της Αγάπης, να ξαναδροσίσει τη ρίζα τη συμπονετική, ν' αποδείξει τι απέραντη είναι η αγκαλιά της μητέρας, να συναθροίσει πάλι εκ περάτων όλους εκείνους που με σέβας πολύ θα σταυρώσουν τα χέρια της Κόρης με συνοδεία των αγγέλων, με ηχητικές αρμονίες και θα ενεργήσουν όπως αξίζει την ταφή της, ανοίγοντας το δρόμο για την καθέδρα τ' ουρανού, όπου η αδιάκοπη Παράκληση. Τ. Παπατσώνης Ρεμβασμός του Δεκαπενταύγουστου

...να ξαναδροσίσει τη ρίζα τη συμπονετική, ν' αποδείξει τι απέραντη είναι η αγκαλιά της μητέρας...

28

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

29

ΦωΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΘΕΛΩ ΝΑ ΜΟY ΠΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΚΑΡΑΒΙΑ ΠΟY ΦΕYΓΟYΝΕ

Θέλω να μου πεις για τα καράβια που φεύγουνε με τα πανιά τους γεμάτα γαλάζια μάτια. Θέλω να μου πεις για τα καράβια που φτάνουνε με το κατάστρωμά τους γεμάτο τροπικό ήλιο. Εγώ θα σου μιλήσω για τα καράβια που ακινήτησε ο άνεμος δυο μίλια έξω απ' το λιμάνι. Χρίστος Ρουμελιωτάκης

Θέλω να μου πεις για τα καράβια που φτάνουνε με το κατάστρωμά τους γεμάτο τροπικό ήλιο.

30

ΥΠΕΡ

Μια πόρτα κλειστή, ένας τοίχος φθαρμένος και στα χείλη μας ένας στίχος της Λένας Παπά. Μιλά για τα παλιά καλοκαίρια:

ΟΛΑ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ! Καρπίζουν μέσα μου παλιά καλοκαίρια ανάβουνε βλέμματα αλλοτινά θροΐζουν αγγίγματα. Τίποτα, τίποτα δε χάθηκε στ’ αλήθεια όλα είναι εδώ, όλα είναι εδώ. Μια σπίθα μόνο ανάβει πυρκαγιές στις θημωνιές της μνήμης πυρκαγιές στις θημωνιές της μνήμης. Κι αν η ελπίδα το μέλλον συντηρεί η μνήμη τρέφει το παρόν το παρελθόν μας δικαιώνοντας. Γιατί ό,τι υπήρξε μια φορά δε γίνεται να πάψει να έχει υπάρξει. Λένα Παπά

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

ΚΡΗΤΗ

Βράβευση των Super Markets Χαλκιαδάκης για τη συνεργασία τους με τοπικούς παραγωγούς στα Super Market Awards 2019.

Η νέα διάκριση των Σ/Μ Χαλκιαδάκης Silver: «Με Υπερηφάνεια» Συνεργασία των σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης με τοπικούς παραγωγούς. Μια σημαντική διάκριση στην κατηγορία «Συνεργασία με Τοπικούς Παραγωγούς» απέσπασε η εταιρεία μας στα «Super Market Awards 2019». Στην εκδήλωση, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα την Τρίτη 25/6/19, βραβεύθηκαν οι πρωτοπόρες επιχειρήσεις του κλάδου των σούπερ μάρκετ & FMCG οι οποίες απέδειξαν για άλλη μια χρονιά την αξία της συνεχούς αναζήτησης νέων δρόμων για την καλύτερη λειτουργία των εταιρειών, την εξυπηρέτηση των αναγκών των πελατών τους, αλλά και την επίτευξη των στρατηγικών τους στόχων. Ανώτατα στελέχη επιχειρήσεων του κλάδου, εκπρόσωποι της πολιτείας, των φορέων της αγοράς και της ακαδημαϊ-

Η στήριξη της εταιρείας μας στην τοπική οικονομία και στους Κρητικούς παραγωγούς και τα προϊόντα του τόπου μας είναι μια σχέση που μετράει ήδη 40 χρόνια! Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι στα ράφια των καταστημάτων μας βρίσκονται περισσότεροι από 2.500 κωδικοί κρητικών προϊόντων – τα περισσότερα από κάθε άλλη αλυσίδα – που προέρχονται από 400 τοπικούς παραγωγούς! Με στόχο την ακόμα μεγαλύτερη προβολή και προώθηση των κρητικών προϊόντων και παραγωγών, προχωρήσαμε σε ένα μεγάλο αφιέρωμα στα κρητικά προϊόντα, που κράτησε περισσότερο από 3 μήνες (από τέλη Σεπτεμβρίου έως τέλη Δεκεμβρίου 2018), με γευστικές δο-

Σημάνσεις για προϊόντα

χωρίς γλουτένη

κιμές, ξεχωριστή σήμανση και προσφορές σε όλες τις κατηγορίες, σε συνεργασία με τους ίδιους τους παραγωγούς και εξαιρετικά αποτελέσματα τόσο για μας όσο και για τους προμηθευτές μας που συμμετείχαν.

Βράβευση συνεργατών Σ/Μ Χαλκιαδάκης «Εξαιρετικός Προμηθευτής Ελληνικών Αγροτικών Προϊόντων» Για άλλη μια χρονιά οι συμμετέχοντες στην τελετή απονομής υποδέχθηκαν με θερμό χειροκρότημα τους εκπροσώπους των επιχειρήσεων στις οποίες απονεμήθηκαν τα τιμητικά βραβεία «Εξαιρετικός Προμηθευτής Ελληνικών Αγροτικών Προϊόντων». Πρόκειται για βραβεία εκτός διαγωνιστικής διαδικασίας, που απονέμονται σύμφωνα με τις προτάσεις των αλυσίδων σούπερ μάρκετ, αναγνωρίζοντας με αυτό τον τρόπο την υψηλή ποιότητα των προϊόντων, την άριστη συνεργασία με τις συγκεκριμένες επιχειρήσεις και την αξία της υποστήριξης της τοπικής παραγωγής και των τοπικών κοινωνιών. Το βραβείο απονεμήθηκε και σε δύο τοπικούς παραγωγούς και προμηθευτές των Σ/Μ Χαλκιαδάκης: στο Τυροκομείο Στειακάκης με έδρα τη Μεσαρά Ηρακλείου και στο Τυροκομείο Αγνότης Συλλιγάρδος με έδρα τη Νεάπολη Λασιθίου.

>

κής κοινότητας χειροκρότησαν θερμά τα στελέχη και τις ομάδες που βραβεύθηκαν για τις πρωτοβουλίες τους. Στην τελετή παρευρέθηκαν και παρέλαβαν τo βραβείο τα στελέχη της Χαλκιαδάκης Α.Ε. Δημήτρης Βατσιθιανός (Εμπορικός Δ/ντής), Θέμης Πολυζωάκης (Υπεύθυνος Αγοραστών) και Στράτος Σαμπαθιανάκης (Υπεύθυνος Αγορών).

Το βραβείο αφορά την καμπάνια προώθησης κρητικών προϊόντων και τοπικών παραγωγών “με Υπερηφάνεια”.

Δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή στους πελάτες μας που αντιμετωπίζουν πρόβλημα με τα προϊόντα που περιέχουν γλουτένη. Για την καλύτερη σήμανση των προϊόντων χωρίς γλουτένη (gluten free), οι πελάτες μας θα δουν στα ράφια των καταστημάτων μας ένα νέο προφίλ για τη σήμανση των προϊόντων αυτών, καθώς και μεμονωμένες σημάνσεις που τοποθετούνται δίπλα στο ταμπελάκι της τιμής.

gluten free

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Κερδίστε ευρώ και δώρα με τη χρήση της Χtra card Χαλκιαδάκης

Το τελευταίο τρίμηνο οι πελάτες μας είχαν τη δυνατότητα αγοράζοντας προϊόντα με τη χρήση της Χtra card, να μπουν σε κληρώσεις για πλούσια δώρα, όπως τηλεοράσεις, ένα πλυντήριο ρούχων, ταξιδιωτικές δωροεπιταγές, σετ μπάρμπεκιου, σετ περιποίησης μαλλιών, ακουστικά, master box, βάσεις ψησίματος και δωροεπιταγές. Συγκεκριμένα, αγοράζοντας προϊόντα MISKO με τη χρήση της Χtra card, 2 τυχεροί κέρδισαν ταξιδιωτικές δωροεπιταγές αξίας 250€ για τις καλοκαιρινές τους διακοπές! Από ένα όμορφο ταξίδι, όμως, δεν λείπει το καλό φαγητό. Έτσι, η εταιρεία μας σε συνεργασία με την Ελαϊς Unilever μοίρασαν 20 σετ μπάρμπεκιου για να φέρουν την οικογένεια και τους φίλους ακόμα πιο κοντά. Μεγάλη χαρά προσφέραμε με τα 30 σετ περιποίησης μαλλιών Gliss, τα 42 βαλιτσάκια με επαγγελματικά προϊόντα περιποίησης μαλλιών αξίας 170€ σε προϊόντα Pantene, 50 ακουστικά Lays, 1

Ταξίδια για τους πελάτες των καταστημάτων μας σε συνεργασία με τη

Minoan Lines Το καλοκαίρι σας ξεκινάει εδώ με μοναδικά ταξίδια για 10 τυχερούς! Με αγορές 40€ από οποιοδήποτε κατάστημα Χαλκιαδάκης, αποκλειστικά με την χρήση της Χtra card, οι πελάτες μας κερδίζουν μια συμμετοχή στον διαγωνισμό που πραγματοποιούμε σε συνεργασία με τη Minoan Lines για: • 5 εισιτήρια για 2 άτομα μετ' επιστροφής, για τη γραμμή Ηράκλειο - Μήλος ή

Master box, 10 πακέτα ζυμαρικών Barilla, 20 ποδιές ARLA, 20 σετ κοπής για pizza και 3 σετ με μαντεμένια βάση ψησίματος και ξύλινο φτυάρι με αγορά προϊόντων Arla. Επίσης, ένας τυχερός πελάτης μας, πραγματοποιώντας αγορές προϊόντων Finish, είχε τη δυνατότητα να κερδίσει 1 πλυντήριο πιάτων Bosch! Με πολύ ενθουσιασμό και ένα τεράστιο χαμόγελο στα χείλη μας επισκέφτηκε στο κατάστημά μας max στην Αλικαρνασσό από όπου και παρέλαβε το δώρο του. Τέλος, τρεις πελάτες μας έφυγαν με τηλεοράσεις από τα καταστήματά μας,

Ηράκλειο - Κυκλάδες με τη Minoan Lines.

• 5 κρουαζιέρες για 2 άτομα με την Celestial Cruises. • Αναχώρηση από Ηράκλειο για Πειραιά με τη Minoan Lines και μετά από τον Πειραιά κρουαζιέρα με το κρουαζιερόπλοιο CELESTΙAL OLYMPIA για Μύκονο, Κουσάντασι (Έφεσος, Τουρκία), Πάτμο, Ηράκλειο, Σαντορίνη και επιστροφή στον Πειραιά.

>

Πάρτε κι εσείς μέρος στον διαγωνισμό μας αποκλειστικά με τη χρήση της Xtra card Χαλκιαδάκης! Η κλήρωση θα πραγματοποιηθεί τη Δευτέρα 19 Αυγούστου στις 20:00 στο s/m Χαλκιαδάκης Max στη Ν. Αλικαρνασσό.

προσφορά από το Σητειακό Νερό. Τα χαμόγελα πολλά και η διάθεση ακόμα καλύτερη ειδικά όταν πρόκειται να μιλήσουμε για τους νικητές με τα 3 Garmin vivoactive, τα 50 σετ αθλητικών ειδών Arla Protein, τις 100 μπάλες μπάσκετ SPALDING και τα 250 σακίδια NIKE με αγορά προϊόντων Head & Shoulders. Τους τελευταίους τρεις μήνες, οι τυχεροί πελάτες των καταστημάτων μας κέρδισαν, μέσα από κληρώσεις που υπήρχαν στα φυλλάδια προσφορών μας, πάνω από 3.600€ σε δωροεπιταγές. Απαραίτητη προϋπόθεση; Η χρήση της Χtra card Χαλκιαδάκης! Αν δεν την έχετε ήδη αποκτήσει, αποκτήστε την άμεσα για να διεκδικείτε κι εσείς ακόμα περισσότερα δώρα και προνόμια από τα καταστήματά μας! Για ακόμα πιο εύκολη έκδοση της Xtra card Χαλκιαδάκης μπορείτε να επισκεφτείτε το site της εταιρείας μας xalkiadakis.gr

35

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Το πλέξιμο των πανεριών στην Κρήτη του 1950 (χρονολογία κατά προσέγγιση).

Μια εξαιρετική φωτογραφία του Κώστα Κουτουλάκη, φωτογράφου που άφησε πολλά και σημαντικά τεκμήρια για τη ζωή στην κρητική ύπαιθρο.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

Παλιά και νεότερα κρητικά πανέρια (από ιδιωτική συλλογή).

Τα YπEροχα

πανEργια Της ΚρHΤης! Είναι από τις τέχνες που τείνουν να εκλείψουν. Ελάχιστες Κρητικοπούλες, μετρημένες ίσως στα δάκτυλα των χεριών, γνωρίζουν σήμερα να πλέξουν και να πλουμίσουν ένα πανέρι. Σαν τεράστιος οδοστρωτήρας το πλαστικό ισοπέδωσε τον κόσμο μας, άλλαξε νοοτροπίες, διατάραξε την αρμονία με το φυσικό περιβάλλον και κατάργησε μια μεγάλη σειρά από τεχνικές και επαγγέλματα, αυτά που διευκόλυναν για χιλιάδες χρόνια τις ζωές των ανθρώπων. Η επέλασή του, όμως, δεν ισοπέδωσε μόνο τις τεχνικές, ισοπέδωσε και τις αισθητικές αντιλήψεις αναβιβάζοντας την ευτέλεια σε αξία και εθίζοντας τα μάτια μας στην ασχήμια.

Κείμενα - φωτογραφίες Νίκος Ψιλάκης

> 37

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Φωτογραφία - ντοκουμέντο από γάμο στην Κρήτη του 1943 (Πετροκεφάλι Καινουργίου), τραβηγμένη από Γερμανό στρατιώτη που υπηρετούσε στη Μεσαρά. Σε πρώτο πλάνο, δίπλα στον ιερέα, εικονίζονται οι κοπελιές με τα πανέρια στα χέρια. Άγνωστο αν πηγαίνουν στην εκκλησία ή αν επιστρέφουν στο σπίτι του γαμπρού. Στο ένα (δεξιά) βρίσκονται πιθανότατα τα κεράσματα. Στα υπόλοιπα ίσως τα στέφανα του γάμου, τα κουφέτα ή τα ρούχα της νύφης. Στην Κρήτη εκείνης της εποχής τα πανέρια, η νεοελληνική εκδοχή των κάνιστρων της αρχαιότητας,, ήταν απαραίτητα σε όλες τις επίσημες τελετές, σε όλες τις σημαντικές στιγμές του ανθρώπινου βίου.

Το πανέρι ήταν από τα πρώτα θύματα αυτής της νέας εποχής. Ποτέ δεν ήταν είδος με ιδιαίτερη εμπορική σημασία, μάλλον ως χειροτεχνική δραστηριότητα εντεταγμένη στην οικονομία του οίκου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η πενιεροπλεκτική, ίσως και ως πάρεργο επάγγελμα σε μερικές ιδιαίτερες περιπτώσεις (κατά καιρούς τεχνίτρες από τα χωριά διέθεταν παλιότερα τα εργόχειρά τους σε αστικά σπίτια ή και σε καταστήματα). Ωστόσο, νοικοκυριό χωρίς πανέρια δεν υπήρχε. Ήταν το επίσημο σκεύος που συνόδευε τον άνθρωπο στις πιο σημαντικές στιγμές του, από την ώρα που γεννιόταν μέχρι και πολύ μετά τη θανή του. Σε πανέρια τοποθετούσαν τα κεράσματα της γέννας, τα λουχουνίκια όπως ονομάζονταν στην Κρήτη, τα βαφτιστικά (τα ρούχα της βάφτισης), τα κουφέτα, τα στέφανα του γάμου, τα κανίσκια του αρραβώνα, τα δώρα του 38

γαμπρού και της νύφης, τα πλουμισμένα κουλούρια που προσφέρονταν στους καλεσμένους του γάμου, ακόμη και τις λεγόμενες «μακαρίες», τα ψωμοτύρια που μοίραζαν στη θανή και στα μνημόσυνα για συγχώρεση. Είναι δύσκολο να καταγράψει κανείς όλες τις επίσημες και ανεπίσημες τελετές στις οποίες χρησιμοποιούνταν τα πανέρια. Έτσι πρόχειρα μόνο ας θυμηθούμε τα πανιεράκια με τα

λουλούδια του επιταφίου, με τα ροδοπέταλα και το ρύζι που ράντιζαν τους νεόνυμφους, τα μεγάλα πανέρια με τα σπορικά που τα μετέφεραν τη μέρα του Σταυρού στην εκκλησία για ευλογία, όπως ακριβώς έκαναν και με τα πρώτα γεννήματα της γης που τα πρόσφεραν ως απαρχές στους αγίους. Αδύνατον να προσπαθήσει ν' αναπαραστήσει κανείς την εθιμική ζωή στην Κρήτη μιας άλλης εποχής χωρίς να βρίσκει σε κάθε στιγμή πανέρια μπροστά του. Μέσα σ' αυτά τα κομψά χειροτεχνήματα έβαζαν οι κοπελιές τις κλωστές και τις βελόνες για τα κεντήματά τους, τα μασούρια για το ανυφαντικό, τα κανίσκια που πρόσφεραν σε φίλους και συγγενείς, τις ροδαρές της Σταυροπροσκύνησης, μέσα σ' αυτά στόλιζαν τα φρούτα της εποχής και τ' απόθεταν στη μέση του τραπεζιού ή, παλιότερα, του σοφρά τους... Οι παλαιοί θα θυμούνται τι γινόταν στις εκκλησίες κάθε χρονιά

ΥΠΕΡ

στις 6 του Αυγούστου, στη γιορτή της Μεταμόρφωσης, τις γεμάτες τράπεζες των προσφορών. Κάθε νοικοκυρά προσκόμιζε τα πρώτα σταφύλια της χρονιάς έχοντας απλώσει μια λευκή κεντητή πετσέτα μέσα στο πανέρι της. Κι όταν δεν χρησιμοποιούσαν τα πανέρια στην καθημερινή τους ζωή τα κρεμούσαν στους τοίχους των σπιτιών σαν στολίδια. Σε εποχές κατά τις οποίες η διακόσμηση συνδυαζόταν αρμονικά με τη χρηστικότητα των αντικειμένων τα πανέρια μαρτυρούσαν το γούστο και τη νοικοκυροσύνη της κάθε γυναίκας. Θεωρούνταν, ας πούμε, σύμβολα κύρους (status symbols). Θα ήταν αδιανόητο για τη γυναίκα της Κρήτης να πάει το πρόσφορο ή τους άρτους στην εκκλησία κλεισμένους μέσα σε πλαστικές σακούλες, όπως γίνεται σήμερα. Μια τέτοια προχειρότητα θα αρκούσε για να γνωρίσει την περιφρόνηση και τη χλεύη της κοινότητας. Ιδιαίτερα, μάλιστα, αν ήταν κοπελιά... Με την ευκαιρία τούτης της μικρής αναφοράς μας σε μια σπουδαία τεχνική, ας θυμηθούμε και τους λεγόμενους πανιεράδες. Έτσι λέγανε τους μικροεμπόρους που γύριζαν τις γειτονιές ή τα χωριά και πουλούσαν την πραμάτεια τους. Πραματευτάδες λογίζονταν κι αυτοί, αλλά ήταν τόσο λίγη η πραμάτεια τους που χωρούσε μέσα σ' ένα πανέρι. Ήταν, ας πούμε, οι πιο φτωχοί, οι πιο ισχνοί, εκείνοι που δεν διέθεταν ούτε καν μεταφορικό μέσον (γαϊδούρι ή μουλάρι). Απευθύνονταν κυρίως στις κοπελιές, πουλούσαν δακτυλήθρες, κλωστές, βελόνες και άλλα παρόμοια είδη, τα έβαζαν μέσα σ' ένα μεγάλο πανέρι, κι έπαιρναν τους δρόμους. Η λέξη πανιεράς στην Κρήτη μπορεί να είναι συνώνυμη του μικροεμπορίου, αλλά οι παλιές νοικοκυρές την πρόφεραν συνήθως με κατανόηση και αγάπη. Όχι μόνον επειδή οι πανιεράδες εξυπηρετούσαν πρωτίστως τις δικές τους ανάγκες διαθέτοντας είδη γυναικείας χειροτεχνίας (κουβαρίστρες, βελονάκια, ψιλικά πολλώ λογιώ, τραγουδούσε ο αξέχαστος Κώστας Μουντάκης) αλλά κι επειδή πολλοί απ' αυτούς κατάφεραν να προκόψουν, να αυγατίσουν το εμπόρευμά τους ή και να αποκτήσουν ιδιόκτητα καταστήματα.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

η ΛΕΞη «Φέρε πανέργια κάστανα...» Στην Κρήτη τα λέμε πανέργια (με γ ανάμεσα στο ρο και το γιώτα), έτσι όπως επιβάλλει το γλωσσικό μας ιδίωμα. Η λέξη προέρχεται από το λατινικό panerum (ιταλικά paniere = η ψωμιέρα, το κάνιστρο μέσα στο οποίο φυλάσσεται το ψωμί ή και τοποθετείται στο τραπέζι κατά τη διάρκεια των γευμάτων). Στην Κρήτη η λέξη είναι γνωστή από τα χρόνια των Βενετών και αναφέρεται σε νοταριακά έγγραφα. Στα παλιά κάλαντα της Πρωτοχρονιάς οι καλαντιστάδες ζητούν για τον κόπο τους «πανέργια κάστανα, πανέργια μοσχοκάρυα».

Τα πανέργια και η αισθητική της καθημερινότητας Για τα πανέργια της Κρήτης ο λόγος, λοιπόν. Αυτά τα μικρά αριστουργήματα - δείγματα ενός σπουδαίου πολιτισμού που ενσωμάτωσε την αισθητική στην καθημερινότητα των ανθρώπων διαμορφώνοντας τις κοινές αντιλήψεις για την ομορφιά και την ασχήμια. Σήμερα τα βλέπομε απλώς ως είδη λαϊκής τέχνης, αλλά ξεχνάμε ότι η λαϊκή τέχνη ήταν πρωτίστως χρηστική. Οι άνθρωποι σκάλιζαν το ξύλο, πελεκούσαν την πέτρα, κεντούσαν και ύφαιναν μόνο και μόνο για να προσδώσουν ομορφιά στην καθημερινή τους ζωή. Ο βοσκός πλούμιζε τα ξύλινα κουτάλια που πρόσφερε στην αγαπημένη του, ο χτίστης πλούμιζε τα ανώφλια των σπιτιών, η ζυμώτρα πλούμιζε το γιορτινό ψωμί της οικογένειας, η υφάντρα πλούμιζε τις πατητές και τις πατανίες της. Έτσι ακριβώς γινόταν και με τα πανέργια. Ιδιαίτερα όσα προορίζονταν για επίσημες χρήσεις. Η πανιεροπλεκτική αποτελούσε πάντα γυναικεία απασχόληση. Λίγες ήταν οι κοπελιές στα χωριά που δεν είχαν μάθει να πλέκουν πανέργια και που δεν μπορούσαν να φτιάξουν μονάχες την προίκα τους. Τα υλικά που χρησιμοποιούσαν ήταν απλά και φτηνά, το πλέξιμο όμως ήθελε εξάσκηση και υπομονή, η πανιεροπλέκτρα (την έχω ακού39

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

σει και πανιερού και πανιεροπλέξουσα!) έπρεπε να μαθητεύσει κοντά στις μεγάλες δασκάλες της παραδοσιακής χειροτεχνίας, τη γιαγιά, τη μάνα, τη θεία, τη γειτόνισσα· έτσι τελειοποιούνταν η τεχνική κι ακονιζόταν η φαντασία. Η τεχνίτρα έπρεπε να εξοικειωθεί με την τεχνική, να μυηθεί στον πολιτισμό των συμβόλων, να μάθει καλά τα στολίδια που χρησιμοποιούσε η κάθε κοινότητα. Μπορεί να ήταν τυποποιημένα τα διακοσμητικά μοτίβα, όμως οι παραδοσιακές κοινωνίες πρόσφεραν πάντα την ελευθερία της καινοτομίας, οι νέες ιδέες και τα νέα σχέδια περνούσαν από τη βάσανο της κριτικής προκειμένου να γίνουν αποδεκτά. Κι όταν γίνονταν αποδεκτά υιοθετούνταν απ' όλους και αποτελούσαν πλέον κοινά κτήματα. Βασική και απαραίτητη πρώτη ύλη για τα πανέρια ήταν τα ξεραμένα στάχυα των δημητριακών και κυρίως του σταριού και του κριθαριού, αυτά που σε διαφορετικές περιπτώσεις θα γίνονταν άχυρα και θα προσφέρονταν ως τροφή στα οικόσιτα ζώα. Ράπες τα έλεγαν τα στελέχη των δημητριακών που προορίζονταν για το πλέξιμο των πανεριών, λέξη άγνωστης ετυμολογίας αλλά διαδεδομένη σε όλη την Κρήτη. Με τη λέξη ράπη οι Κρήτες εννοούσαν κυρίως το στέλεχος που προοριζόταν για το πλέξιμο των πανεριών ή και άλλων ειδών λαϊκής χειροτεχνίας, δηλαδή το τμήμα που απέμενε μετά το κόψιμο των καρποφόρων κεφαλών των δημητριακών. Οι γυναίκες διάλεγαν τα καλύτερα στάχυα πριν θεριστούν τα σπαρτά (ή και κατά τη διάρκεια του θερισμού), έκοβαν αμέσως τις κεφαλές, καθάριζαν τα φύλλα που τα περιέβαλλαν και τα μετέφεραν στα κελάρια τους. Τα αποθήκευαν για όλο τον χρόνο και τα χρησιμοποιούσαν σε περιόδους αναδουλειάς. Τα πανέρια πλέκονταν όταν λιγόστευαν οι δουλειές στα χωράφια, συνήθως στις ώρες «ανάπαυσης». Μέχρι και πριν από μισόν αιώνα δεν ήταν ασυνήθιστο θέαμα το να βλέπεις τέσσερις και πέντε γυναίκες σε μιαν αυλή και να πλέκουν. Οι πιο πεπειραμένες τεχνίτρες ήξεραν από πριν ποια στελέχη δημητριακών προσφέρονταν για πλέξιμο και ποια όχι. Μεγάλη πέραση είχε στα χωριά της Πεδιάδας το μαυραγάνι, μια ποικιλία σιταριού με μακριά και ανθεκτικά στελέχη που μπορούσαν να φτάσουν μέχρι και το ενάμισι μέτρο. Λέγανε ότι η ποικιλία αυτή έδινε τις πιο λευκές και τις πιο γυαλιστερές ράπες που χρύσιζαν στον ήλιο. Απεναντίας, μια άλλη ποικιλία που την ονόμαζαν μαυραθέρι έδινε στελέχη με ερυθρωπές αποχρώσεις και την απέφευγαν επειδή πίστευαν ότι βαφόταν πιο δύσκολα. Σε άλλες περιοχές, όμως, το μαυραθέρι (λεγόταν και μαυράθερας) θεωρούνταν καταλληλότερο για το πλέξιμο των πανεριών εξ αιτίας αυτής της έντονα ερυθροκίτρινης απόχρωσης των στελεχών του.

40

Τα πανέρια της Βαγγελιώς Παρακολουθήσαμε φέτος τη διαδικασία κατασκευής ενός πανεριού καταγράφοντας σε βίντεο μια πολυτάλαντη Μαλεβιζιώτισσα, την κυρία Βαγγελιώ Πιπεράκη, μιαν από τις τελευταίες γυναίκες που καταγίνονται με τούτη την τέχνη. Πήγαμε μαζί στο χωράφι, την είδαμε να θερίζει τα σιτάρι, να διαλέγει τα στελέχη από τις καρποφόρες κεφαλές, να τα κάνει δέματα και να τα μεταφέρει με προσοχή στην αποθήκη για προστασία. Ήταν καλοκαίρι, γύρω στα μέσα του Ιούνη, αλλά εκείνες τις μέρες είχαν πυκνώσει τα σύννεφα στον Ψηλορείτη κι η Βαγγελιώ φοβήθηκε μην πάνε στράφι οι κόποι της χρονιάς. Η βροχή μπορεί να χαλάσει τις ράπες. Οι γυναίκες που δημιούργησαν αυτόν τον πολιτισμό γνωρίζουν όχι μόνο την εποχή, αλλά και την ώρα κατά την οποία πρέπει να κοπούν οι ράπες. Προτιμούν το πρωί, τότε που είναι ακόμη πιο ελαστικές και αντέχουν την καταπόνηση. Δεν θερίζουν στο πύρωμα της μέρας γιατί τα στελέχη των σπαρτών θρυμματίζονται. Η οικογένεια Πιπεράκη είχε σπείρει ένα μικρό χωράφι με καλής ποικιλίας σιτάρι προκειμένου να το χρησιμοποιήσει αποκλειστικά για το πλέξιμο πανεριών. Δεν πρόκειται

για επαγγελματική απασχόληση αλλά για χειροτεχνία όπως ακριβώς την εννοούσαμε κάποτε. Η Βαγγελιώ φτιάχνει τα πανέρια έτσι όπως έμαθε από τις παλιότερες μαστόρισσες. Χρησιμοποιεί τα παλιά απλά εργαλεία και ακολουθεί την παραδοσιακή διαδικασία: Αποβραδίς μουλιάζει τις ράπες στο νερό και την επομένη αρχίζει το πλέξιμο. Έτσι γινόταν πάντα, οι ράπες βρέχονταν για να διατηρούνται μαλακές και να μην σπάνε.

>

Η Βαγγελιώ Πιπεράκη. Πάνω: Θερίζοντας τις ράπες ένα απόγευμα του περασμένου Ιούνη. Κάτω: Το πλέξιμο έξω από την πόρτα του σπιτιού. Έτσι όπως γινόταν παλιά.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

41

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΤΑ ΠΑΝΕΡΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Στη φωτογραφία η Αθηνά Ζαμπετάκη από τη Νίβρυτο. Για δεκαετίες έπλεκε πανέρια, αλλά τα τελευταία χρόνια η δραστηριότητά της έχει κάπως ατονήσει. Έχει διδάξει σε πολλές περιοχές της Κρήτης και ελπίζομε να καρπίσουν οι κόποι της και να αναδειχτούν οι ταλαντούχες μαθήτριές της. Πανέρια της βρίσκονται σε πολλά σπίτια και ιδιωτικές συλλογές. Η Νίβρυτος είναι ένα από τα σημαντικότερα κέντρα καλαθοπλεκτικής όχι μόνο στην Κρήτη αλλά και γενικότερα στον ελληνικό χώρο. Παλιότερα ένα σημαντικό ποσοστό των κατοίκων ασχολούνταν με το πλέξιμο καλαθιών και άλλων σκευών απαραίτητων στο κρητικό νοικοκυριό. Ακόμη και σήμερα διατηρείται αυτή η σπουδαία παράδοση, αν και οι ειδικευμένοι τεχνίτες έχουν μειωθεί κατά πολύ. Το υπό ίδρυση Μουσείο Καλαθοπλεκτικής θα βοηθήσει ώστε να διατηρηθούν οι μνήμες αλλά και να διατηρηθεί η σπουδαία παράδοση που ταυτίστηκε με την ιστορία του τόπου.

Τα εργαλεία και οι πρώτες ύλες Η πανιεροπλεκτική είναι από τις χειροτεχνίες που απαιτούν ελάχιστα υλικά και επίσης ελάχιστα εργαλεία! Μια βελόνα (σακοράφα) για το ράψιμο κι ένα ψαλιδάκι για να κόβονται οι ράπες είναι αρκετά. Συνήθως οι τεχνίτρες χρησιμοποιούσαν παλαιότερα και κάποιο πήλινο οικιακό σκεύος για να μουλιάζουν τις ράπες. Ελάχιστες είναι και οι πρώτες ύλες που χρησιμοποιούνται: ράπες κατά κύριο λόγο, χρώματα για το βάψιμο όσων προορίζονται για τη διακόσμηση των πανεριών, κλωστή και μελισσοκέρι για το κέρωμα της κλωστής.

42

ΥΠΕΡ

Το πλέξιμο. Σόραπα και δετά Υπάρχουν πολλοί τρόποι να πλεχτεί ένα πανέρι, αλλά στην Κρήτη συναντούμε κυρίως δυο βασικές κατηγορίες: τα σόραπα και τα δετά.

Τα σόραπα Είναι αυτά που κατασκευάζονται με μοναδική πρώτη ύλη τις ράπες, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους χωρίς κλωστή. Το σο- ως πρώτο συνθετικό ιδιωματικών λέξεων της Κρήτης είναι άλλες φορές επιτατικό και έχει τη σημασία του εντελώς, του τελείως, του ολότελα (π.χ. εσοκουζουλάθηκε κάποιος θα πει ότι κουζουλάθηκε εντελώς) και άλλες δηλώνει το ίσιο (πρβλ την ωραία γαμήλια ευχή «να σογεράσετε», που θα πει να ζήσετε ως το τέλος μαζί, να γεράσετε μαζί). Σόραπο, επομένως, σημαίνει πανέρι κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου με ράπες.

Στα σόραπα πανέρια η τεχνίτρα σχηματίζει ματσάκι με περισσότερες ράπες, συνήθως 7-10, ανάλογα με το μέγεθος που θέλει να φτιάξει, και αρχίζει να τις τυλίγει σπειροειδώς. Μια από τις ράπες τυλίγεται κάθετα και συνδέει την τρέχουσα σπείρα με την προηγούμενη. Απαιτούνται πυκνά δεσίματα για να γίνει στέρεο το εργόχειρο. Τα σόραπα πανέρια δεν έχουν συνήθως την επισημότητα των δετών. Επειδή δεν διακοσμούνται τόσο συχνά όσο τα άλλα και χρησιμοποιούνται περισσότερο ως σκεύη οικιακής χρήσης.

Τα δετά Η τεχνίτρα διαλέγει λίγες ράπες (τρεις, τέσσερις ή περισσότερες ανάλογα με το μέγεθος του πανεριού που θέλει να πλέξει), σχηματίζει ένα μικρό ματσάκι μ' αυτές και αρχίζει να τις τυλίγει σπειροειδώς, φροντίζοντας να τις δένει μεταξύ τους. Πιο συγκεκριμένα, δένει τη μια σπείρα στην προηγούμενη έτσι ώστε να επιτυγχάνει τη μεγαλύτερη δυνατή σταθερότητα. Οι σπείρες (κύκλοι) ονομάζονται στη

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

λαϊκή πανιεροπλεκτική γυριά (το γυρί) και δρόμοι. Δεν χρησιμοποιείται οποιαδήποτε κλωστή για το δέσιμο των ραπών. Πρέπει να είναι λεπτή και γερή για να μην σπάει. Η Βαγγελιώ προτιμά τις λινές. Όταν τελειώσει μια ράπα προσθέτει καινούργια βάζοντάς την μέσα στην προηγούμενη έτσι ώστε να μην φαίνονται τα σημεία των ενώσεων. Το πλέξιμο συνεχίζεται τυλίγοντας σπειροειδώς τις ράπες και δένοντάς τις πολλές φορές (κάθε μισό εκατοστό περίπου) στο αμέσως προηγούμενο γυρί μέχρι να ολοκληρωθεί ο πάτος του πανεργιού. Χρειάζεται όμως κι εδώ τεχνική. Τα δεσίματα πρέπει να έχουν τάξη και αρμονία σχηματίζοντας συνήθως ελικοειδείς γραμμές. Στη συνέχεια αρχίζει το «γύρισμα» και σταδιακά το πανέρι παίρνει το τελικό του σχήμα. Τα ματσάκια με τις ράπες παραμένουν ισόπαχα από την αρχή μέχρι το τέλος του πανεριού. Έτσι δεν διαταράσσεται η αισθητική και η ισορροπία του.

Η διακόσμηση Για τη διακόσμηση χρησιμοποιούνται και πάλι ράπες, άλλοτε στον φυσικό τους κιτρινόχρυσο χρωματισμό και άλλοτε βαμμένες σε διάφορες αποχρώσεις, ανάλογα με τις τοπικές συνήθειες και τα γούστα της κάθε τεχνίτρας. Πρόκειται για μιαν ιδιαίτερη τεχνική που βασίζεται στη δημιουργία διαφορετικών επιπέδων σε μορφή κουσκουσέ (η πανιεροπλεκτική δανείζεται ευφυώς τον όρο από την παραδοσιακή υφαντική). Η τεχνίτρα λυγίζει τη ράπα σε σχήμα ανεστραμένου νι (λατινικού V) και με διαδοχικά τέτοια σχήματα κεντά το πανέρι. Χρειάζεται μεγάλη προσοχή και πυκνό ράψιμο για να κρατηθούν αυτές οι διακοσμήσεις. Ράβονται πάντα και τα δυο άκρα του ανεστραμμένου V ώστε να συγκρατιούνται γερά πάνω στο κυρίως σώμα του πανεριού. Παλιότερα οι πανιερούδες διακοσμούσαν τα εργόχειρά τους ταυτόχρονα με το πλέξιμο. Με αριστοτεχνικό τρόπο κατάφερναν να δημιουργούν ανισόπεδα σχήματα κου43

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

σκουσέ προσθέτοντας χρωματισμένες ράπες μαζί με αυτές που χρησιμοποιούνταν για το πλέξιμο των γυριών. Η Βαγγελιώ την γνωρίζει καλά την τεχνική, αλλά την αποφεύγει. Προτιμά να προσθέτει εκ των υστέρων τα κουσκουσέ για να πετυχαίνουν καλύτερα τα σχέδια και να γίνονται πιο

Καλαθοπλεκτική στις Ασίτες.

κομψά. Μεγαλύτερη επιδεξιότητα απαιτεί το τέλειωμα του πανεριού, το χείλωμά του. Συνήθως οι καλές μαστόρισσες φτιάνουν μικρά διαδοχικά τρίγωνα (μπιμικάκια ή μπιρμπίδια), ειδικά κεντίδια σαν τα κουσκουσέ αλλά μεγαλύτερου μεγέθους.

Τα σχέδια Τα σχέδια που συνηθίζονται στην κρητική πανιεροπλεκτική είναι ποικίλα και μοιάζουν πολύ με τα σχέδια της κεντητικής και της υφαντικής: γεωμετρικά σχήματα (τρίγωνα, τετράγωνα, ρόμβοι), πουλιά, άνθρωποι που κρατούν χέρι χέρι και χορεύουν, μαίανδροι, σπείρες, δέντρα. Ο φυτικός κόσμος αποτελεί για τη λαϊκή τέχνη μιαν ατέλειωτη παρακαταθήκη θεμάτων. Η Βαγγελιώ, πάντως, δείχνει ιδιαίτερη εκτίμηση και στα μονόχρωμα πανέρια, δηλαδή σ' αυτά που ο διάκοσμός τους γίνεται με άβαφες ράπες. Ο φωτισμός δημιουργεί σκιάσεις που προσδίδουν μιαν εντυπωσιακή όψη στο χειροτέχνημα.

X 44

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

45

ΜΟΥΣΕΙΟ

Εδώ βρισκόταν το πρώτο κρητικό μουσείο (δίπλα δε δυο σχολεία και μια βιβλιοθήκη) Του Νίκου Ψιλάκη

Κάπου εδώ βρισκόταν το πρώτο Μουσείο του Ηρακλείου. Και δυο από τα πρώτα σχολεία της πόλης, μαζί με την πρώτη βιβλιοθήκη της Κρήτης! Για τον 19ο αιώνα ο λόγος, την εποχή των μεγάλων αλλαγών, των μεγάλων ανακατατάξεων και των μεγάλων ονείρων. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία στα κάτω της, η Κρήτη με τα όπλα στα χέρια. Ο κόσμος άλλαζε με γρήγορους ρυθμούς, τα εθνικά κράτη δημιουργούσαν πια το νέο γεωπολιτικό τοπίο της Ευρώπης και όλα έδειχναν ότι σύντομα θα ξημέρωνε μια καινούργια μέρα και για την Κρήτη, το νησί που τόσο αναπάντεχα είχε μείνει έξω από τα όρια του νέου ελληνικού κράτους το 1830.

46

Tο 1861 θεμελιώθηκε ο εμβληματικός μεγαλοπρεπής μητροπολιτικός ναός του Αγίου Μηνά, γεγονός που σηματοδότησε καινούργιες αλλαγές στο Μεγάλο Κάστρο, τονώνοντας την αυτοπεποίθηση και εμφυσώντας την ελπίδα στις ψυχές του χριστιανικού πληθυσμού. Μόλις πριν από λίγα χρόνια είχε αρχίσει να πνέει ένας ασθενικός άνεμος ελευθερίας με τη θεσμοθέτηση του Χάτι Χουμαγιούν και οι δημογεροντίες είχαν αναλάβει την ουσιαστική ανασυγκρότηση των χριστιανικών κοινοτήτων. Σ' αυτήν την κρίσιμη εποχή, με τις επαναστάσεις να διαδέχονται η μια την άλλη, η ανάδειξη του ελληνικού πολιτισμού φάνταζε περισσότερο παρά ποτέ αναγκαία. Ένας Κρητικός γιατρός, που η οικογένειά του είχε μεταναστεύσει στη Σύρο, επιστρέφει στα πάτρια εδάφη και αρχίζει να αναζητά τις ρίζες των αρχαίων πολιτισμών. Ονομαζόταν Ιωσήφ Χατζιδάκης και το όνομά του έμελλε να γίνει σύμβολο μιας νέας εποχής για την αρχαιολογία και, κυρίως, για τη διαχείριση του μνημειακού μας πλούτου. Μαζεύει αρχαία και προσπαθεί να τα διαφυλάξει από φανερές και κρυφές απειλές, να τα προστατέψει από νομότυπες ή και παράτυπες λεηλασίες. Αν και η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν είχε ακόμη συνειδητοποιήσει τη δύναμη των αρχαίων καταλοίπων, είχε αρχίσει να συγκεντρώνει στο Μουσείο της Κωνσταντινούπολης τα πιο εντυπωσιακά αντικείμενα που ανακαλύπτονταν (συνήθως τυχαία) στα εδάφη της. Ο γιατρός Χατζιδάκης αποδεικνύεται αληθινός θησαυρός για τον τόπο. Ανήσυχος, ακαταλάγιαστος, επινοητικός, και με πλήρη συνείδηση για τον ρόλο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, κινείται ταχύτατα, ιδρύει τον περίφημο «Φιλεκπαιδευτικό Σύνδεσμο» και ζητά απεγνωσμένα αίθουσες προκειμένου να στεγάσει και να προστατέψει όσα αρχαία ευρήματα έφταναν στα χέρια του.

Το πρώτο Μουσείο στον Άγιο Μηνά Μέρα με τη μέρα πλήθαιναν τα αρχαία που ξεθάβονταν από την κρητική γη. Ο Χατζιδάκης αναζήτησε τόπο για να τα προστατέψει και, φρονίμως ποιών, δεν αποτάθηκε στην οθωμανική διοίκηση, αλλά στην τοπική Εκκλησία. Χτύπησε πρώτα την πόρτα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, που διέθετε κτήρια απέναντι από τον Άγιο Μηνά τα οποία θα μπορούσαν να φιλοξενήσουν με ασφάλεια τους πολύτιμους αρχαιολογικούς θησαυρούς. Δυστυχώς, όμως, οι άνθρωποι που διοικούσαν τα μεγάλα καθιδρύματα της Ορθοδοξίας δεν άκουγαν πάντα με κατανόηση τα αιτήματα της τοπικής κοινωνίας. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η σπουδαία μονή του όρους Σινά στην οποία ανήκε ο ιστορικός ναός του Αγίου Ματθαίου και που τότε, στα δύσκολα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, οι άνθρωποί της βρίσκονταν σε διαρκείς αντιπαραθέσεις με την Εκκλησία της Κρήτης. Το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων διέθετε τεράστιες εκτάσεις αστικών και (κυρίως) αγροτικών ακινήτων, διάσπαρτων σε πολλά σημεία του νησιού (Μεσαρά, Μεραμπέλλο, Πεδιάδα κ.α.). Τα αστικά του ακίνητα εκμισθώνονταν σε ιδιώτες, αλλά κάποια απ' αυτά παρέμεναν κενά. Ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων

ΥΠΕΡ

γεροντία, άλλες ήταν αποθήκες βιβλίων, και οι περισσότερες χρησίμευαν για τη στέγαση δυο σχολείων που λειτουργούσαν ολόγυρα στον ναό. Ποιος τοπικός άρχοντας, όμως, θα μπορούσε να πει όχι σε ένα αίτημα σαν κι αυτό που διατύπωσε ο Χατζιδάκης και μάλιστα σε μια εποχή κατά την οποία σφυρηλατούνταν η εθνική συνείδηση και οι Κρήτες επιζητούσαν να ενισχύσουν την ελληνική τους ταυτότητα; Στριμώχτηκαν οι υπόλοιπες δραστηριότητες, άδειασαν γρήγορα δυο δωμάτια και στεγάστηκε σ' αυτά η πρώτη αρχαιολογική συλλογή της Κρήτης. Φυσικά και δεν μπορούμε να την αποκαλέσομε «μουσείο», όπως τουλάχιστο το εννοούμε σήμερα. Ήταν, όμως, η απαρχή. Σ' αυτές τις αίθουσες με τα γεμάτα κασόνια και τα στοιβαγμένα αρχαία ευρήματα κατέφευγαν όσοι περιηγητές αποζητούσαν να μάθουν για το παρελ-

Παλαιά αεροφωτογραφία της περιοχής Αγίου Μηνά, τότε που η σημερινή πλατεία Αγίας Αικατερίνης είχε χρησιμοποιηθεί ως... σταθμός λεωφορείων! Δεξιά του ναού βλέπομε τα παλιά γραφεία της Αρχιεπισκοπής και λίγο πιο κάτω τον παλαιό ναό του Αγίου Μηνά (μικρό). Σε τούτους τους χώρους φιλοξενήθηκαν μερικές από τις σπουδαιότερες πολιτιστικές δραστηριότητες της Χριστιανικής Κοινότητας Ηρακλείου. Αρχείο Γιάννη Τζανή.

>

απάντησε στον Χατζιδάκη ότι το καταστατικό του Παναγίου Τάφου... δεν επέτρεπε την παραχώρηση χώρου για τη στέγαση των αρχαίων! Πικραμένος ο διαπρεπής αρχαιόφιλος καταφεύγει στο στερνό αποκούμπι που του απέμενε: στον Μητροπολίτη Κρήτης και στο συμβούλιο του Αγίου Μηνά. Υπενθυμίζομε ότι εκείνα τα χρόνια λειτουργούσε μόνον ο παλαιός ναός, ο αποκαλούμενος σήμερα «Μικρός Άγιος Μηνάς», καθότι ο μητροπολιτικός ναός παρέμενε ημιτελής για δεκαετίες (από το 1861 μέχρι το 1895). Τα κτήρια που διέθετε τότε ο μητροπολιτικός ναός βρίσκονταν στις σημερινές πλατείες Αγίου Μηνά και Αγίας Αικατερίνης, αλλά τα περισσότερα απ' αυτά είχαν ήδη παραχωρηθεί στην τοπική κοινωνία για να καλύψει τις διοικητικές και τις εκπαιδευτικές της ανάγκες. Μια ή δυο αίθουσες στέγαζαν τη Δημο-

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

47

ΜΟΥΣΕΙΟ

θόν του νησιού, γι' αυτό μιλούσαν οι δάσκαλοι στους μαθητές τους. Την ιστορία της πρώτης προσπάθειας για τη συγκρότηση μουσείου στην Κρήτη τη γνωρίζομε από αδιαμφισβήτητες ιστορικές πηγές και τεκμήρια που αποκαλύπτουν ακόμη και το παρασκήνιο. Τη γνωρίζομε, όμως, και από μια σημαντική λογοτεχνική μαρτυρία. Την αφηγείται, κατ' αρχάς, ο ίδιος ο ιδρυτής του Μουσείου Ιωσήφ Χατζιδάκης σ' ένα συγκινητικό κείμενο που εκδόθηκε στο 1931 από την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία με τίτλο «Ιστορία του Κρητικού Μουσείου και των Αρχαιολογικών Ερευνών εν Κρήτη», όπου αναφέρεται μάλλον με πικρία στην «άκαμπτη» στάση του Πατριάρχη των Ιεροσολύμων. Ας προσέξομε ότι και ο ίδιος ο Χατζιδάκης αποκαλεί «Μουσείο» αυτές τις μικρές φιλόξενες αίθουσες. Να τι γράφει: Τα πρώτα ολίγα αρχαία αντικείμενα άτινα συνελέγησαν από τον Σύλλογον ετοποθετήθησαν εις δύο δωμάτια εντός του περιβόλου του Αγίου Μηνά, εις ον και ανήκον ταύτα. Επροτιμήσαμεν το Μουσείον του Συλλόγου να ευρίσκεται εντός της αυλής της εκκλησίας, σκεφθέντες, ότι θα ήσαν εκεί ασφαλέστερα από την Τουρκικήν ιδίως εξουσίαν. Τα δωμάτια ταύτα ήσαν πολύ μικρά, αναλόγως των καθ' ημέραν αποκτωμένων αρχαιοτήτων, και ήτο ανάγκη να σκεφθώμεν περί εξευρέσεως κάπως ευρυτέρου οικήματος. Εν πρώτοις απεβλέψαμεν τότε εις οικίαν αντικρύ της εκκλησίας του Αγίου Μηνά, ανήκουσαν εις το Κοινόν του Παναγίου Τάφου. Απηντήσαμεν όμως άκαμπτον άρνησιν, διότι έλεγον ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων και το Συμβούλιόν του, ότι το καταστατικόν του Κοινού δεν επιτρέπει καμμίαν απαλλοτρίωσιν ακινήτου ανήκοντος εις αυτό. Εμένομεν λοιπόν εκεί όπου ευρέθημεν εξ ανάγκης. Η στενότης όμως του χώρου ήτο τοιαύτη, ώστε πολλαί αρχαιότητες εφυλάσσοντο συνεσκευασμέναι εντός κασσονίων ως ταξιδεύοντα εμπορεύματα.

Κίνδυνος ολοκληρωτικής καταστροφής Πέρασαν τα χρόνια, ο Άγιος Μηνάς συνέχιζε να φιλοξενεί το πρώτο μουσείο της Κρήτης κι ο Χατζιδάκης συνέχιζε να στοιβάζει αρχαία από κάθε γωνιά του νησιού, το ενδιαφέρον της τοπικής κοινωνίας μεγάλωνε, αλλά οι συνθήκες δεν ήταν πάντα ευνοϊκές. Το 1896 τα αρχαία κινδύνεψαν να καταστραφούν ολοκληρωτικά, όπως γράφει πάλι ο ίδιος ο Χατζιδάκης: Η εκραγείσα επανάστασις κατά το 1896 απέδειξεν, ότι δεν ήτον άσκοπος η πρόνοια να φυλάττωμεν τα αρχαία μας εντός της αυλής της εκκλησίας. Εις το Ηράκλειον κατέφυγον όλοι οι Τούρκοι οι κατοικούντες εις τα χωρία των νομών Ηρακλείου και Λασηθίου και σχεδόν το ήμισυ του νομού Ρεθύμνης, διότι όλην την ύπαιθρον κατέλαβον οι επαναστάται. Αι Τουρκικαί οικογένειαι κατέλαβον αυθαιρέτως και χωρίς τάξιν και επίβλεψιν της εξουσίας όλα τα σχολεία, Χριστιανικά και Τουρκικά, τα τζαμιά, τους διαδρόμους των δημοσίων υπηρεσιών και τα σπήτια των Χριστιανών κατοίκων του Ηρακλείου και εν μέρει τα μεγάλα κονάκια των Μπέηδων. Ο Μητροπολίτης περιωρίσθη κατ' αρχάς εις δύο δωμάτια της Μητροπόλεως, όλα δε τα διαμερίσματα αυτής, οι διάδρομοι και αι αυλαί

48

κατελήφθησαν από οικογενείας Τούρκων προσφύγων. Επρόκειτο δε από στιγμής εις στιγμήν να εισβάλωσι και εις τα δωμάτια, άτινα εχρησιμοποιούμεν αντί Μουσείου. Ο πρόεδρος του Συλλόγου, μείνας εκ των τελευταίων Χριστιανών εν Ηρακλείω, διότι όλοι είχον αναχωρήση διά την Ελλάδα, κατώρθωσε να αποτρέψη τον κίνδυνον ζητήσας τηλεγραφικώς την συνδρομήν των δύο μεγάλων φίλων της Κρήτης και εξερευνητών των αρχαιοτήτων αυτής, του καθηγητού Φρειδερίκου Άλμπερ και του sir Arthur Έβανς. Ενεργήσαντες ούτοι έκαστος παρά τη κυβερνήσει της πατρίδος του, επροκάλεσαν διαταγάς προς μεν τον διοικητήν του Αγγλικού Στρατού κατοχής να προστατεύση το Κρητικόν Μουσείον και να εγκαταστήση εν αυτώ φρουράν, συνεννοούμενος με τον διευθυντήν αυτού. Η δε Ιταλική Κυβέρνησις διέταξε τον ναύαρχον Κανεβάρον, αρχηγόν του εις τα παράλια της Κρήτης Ιταλικού στόλου, να πράξη ό,τι δυνατόν διά την προστασίαν του Κρητικού Μουσείου και της οικογενείας του διευθυντού αυτού Ιωσήφ Χατζιδάκη. Ο διευθυντής όμως του Μουσείου, γνωρίζων καλώς το απειθάρχητον και την αγριότητα του Τουρκικού όχλου, ενόμισε σκόπιμον να παρακάλεση τον ναύαρχον Κανεβάρον να δεχθή εντός πολεμικού πλοίου ολίγα κασσόνια περιέχοντα τας σπουδαιοτέρας αρχαιότητας του Μουσείου. Μόνος του ο διευθυντής βοηθούμενος από τον Οθωμανόν φύλακα του Ιταλικού υποπροξενείου (ουδείς Χριστιανός ετόλμα να φανή εις τας οδούς Ηρακλείου) συνεσκεύασε ταύτας και τας παρέδωσεν εσφραγισμένας εις τον διοικητήν ενός Ιταλικού θωρηκτού, εκ του οποίου τας παρέλαβε πάλιν μετά την ειρήνευσιν της Κρήτης...

Η λογοτεχνική μαρτυρία: Ο Καζαντζάκης και... ο Χατζησάββας Προσεκτικός παρατηρητής όσων συνέβαιναν στην πόλη του και όσων σημάδεψαν τις παιδικές του μνήμες ο Νίκος Καζαντζάκης δεν μπορούσε να αφήσει έξω από το έργο του την ιστορία του πρώτου κρητικού μουσείου. Στον Καπετάν Μιχάλη διαβάζομε για κάποιον «μοσκοκούζουλο» γιατρό που ανασκάπτει τη γης, ανασύρει αρχαία και τα κουβαλά στην αυλή του Αγίου Μηνά. Όποιος ασχολήθηκε έστω και για λίγο με την ιστορία του Μεγάλου Κάστρου δεν θα δυσκολευτεί ν' αναγνωρίσει τον Ιωσήφ Χατζιδάκη στο πρόσωπο του Χατζησάββα, κι ας τον αναφέρει ο Καζαντζάκης με ψεύτικο (λογοτεχνικό) όνομα! Ακόμη και η φυσιογνωμία του ευπατρίδη γιατρού ταιριάζει απολύτως με εκείνην του λογοτεχνικού ήρωα. Το γκρίζο γενάκι, χαρακτηριστικό γνώρισμα του Χατζιδάκη, αναφέρεται ως χαρακτηριστικό και του Χατζησάββα: Χλωμός, τσευδός, με μυτερό γκρίζο γενάκι κιτρινισμένο απ' το τσιγάρο, στραβοπόδης. Σπουδασμένος στη Φραγκιά, πήγε για γιατρός και γύρισε μοσκοκούζουλος. Του 'χε κολλήσει μαθές η λόξα να πλερώνει εργάτες να σκάφτουν όπου βρίσκονταν παλαιικά χαλάσματα, και στις έρημες ακρογιαλιές και μέσα ακόμη στις σπηλιές του Ψηλορείτη. Έσκαφτε, έσκαφτε, έβρισκε χέρια και πόδια μαρμαρένια και πλάκες με γράμματα αλαμπουρνέζικα και κου-

ΥΠΕΡ

τσούνες πήλινες. Κι όλα τα κουβαλούσε στη Μητρόπολη, κι είχε γεμίσει μια κάμαρα μεγάλη, δεν τα χωρούσε πια, κι άρχισε να τ’ απλώνει στο περιαύλι της εκκλησιάς. Οι χριστιανοί μουρμούριζαν, δεν μπορούσαν, λέει, οι γυναίκες τους κι οι κόρες τους να πηγαίνουν στην εκκλησιά και να θωρούν στην αυλή ξετσίπωτους αρχαίους δαιμόνους, τσίτσιδο, να σκανταλίζουνται... Καλά του αρμήνευαν του γερο-Χατζησάββα, μην πέψεις το γιο σου στη Φραγκιά, θα χαλάσει το μυαλό του, κι ορίστε τώρα, γύρισε με μιαν τσάπα, σκάφτει, σκάφτει, και ζητάει, λέει, τη χρυσή γουρούνα με τα εννιά γουρουνόπουλα, μα πού να τη βρει! Ξόδεψε το έχει του να πλερώνει εργάτες, και γυρίζει τώρα με τριμμένα ρούχα και στραβοπατημένα παπούτσια, παραμιλάει στο δρόμο μοναχός του, και σε λίγο, να μου το θυμάστε, θ’ αρχίσει να πετάει πέτρες. Μα έλα που ο Μητροπολίτης τον ψηφάει, του 'χει δώσει κι ένα στασίδι στην εκκλησιά δίπλα του, και σ’ αυτόν απλοχερίζει, πριν από όλους, το αντίδωρο κάθε Κυριακή.

Κι όταν τα 'βρισκαν σκούρα οι χριστιανοί, αυτόν έστελναν στο Μητροπολίτη και στον πασά να μιλήσει. Κι όταν τύχει ν’ αράξουν φράγκικα θωρακωτά στο λιμάνι, αυτός πάει και σαλαβατίζει με τους Φράγκους, και λέει και λέει και κανένας δεν καταλαβαίνει, τα 'χασε ο κακομοίρης για μπας και μιλάει ξένες γλώσσες... Ο Καζαντζάκης δεν ενδιαφέρεται για την ακριβή αποτύπωση των ιστορικών γεγονότων, αλλά για τη λογοτεχνική μετάπλασή τους. Δεν ξέρω αν συζητιούνταν στο Ηράκλειο των παιδικών του χρόνων όλα αυτά που γράφει για τον Χατζησάββα, το ιστορικό αντίστοιχο του Ιωσήφ Χατζιδάκη, λίγες δεκαετίες αργότερα, όμως, σύσσωμη η τοπική κοινωνία έσκυβε συντετριμμένη στο λείψανο του αρχαιοδίφη γιατρού: «Μέχρι του τάφου του ηκολούθησαν αυτόν η αγάπη, η εκτίμησις, ο σεβασμός πάντων των συμπολιτών του...» έγραψαν οι τοπικές εφημερίδες την επομένη της κηδείας του.

>

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

Ένας Κρητικός γιατρός, που η οικογένειά του είχε μεταναστεύσει στη Σύρο, επιστρέφει στα πάτρια εδάφη και αρχίζει να αναζητά τις ρίζες των αρχαίων πολιτισμών. Ονομαζόταν Ιωσήφ Χατζιδάκης και το όνομά του έμελλε να γίνε σύμβολο μιας νέας εποχής για την αρχαιολογία και, κυρίως, για τη διαχείριση του μνημειακού μας πλούτου.

Ο Μητροπολιτικός Ναός του Αγίου Μηνά κατά τη δεκαετία του 1950. Δεξιά τα γραφεία της Αρχιεπισκοπής.

Όποιος ασχολήθηκε έστω και για λίγο με την ιστορία του Μεγάλου Κάστρου δεν θα δυσκολευτεί ν' αναγνωρίσει τον Ιωσήφ Χατζιδάκη στο πρόσωπο του Χατζησάββα, κι ας τον αναφέρει ο Καζαντζάκης με ψεύτικο (λογοτεχνικό) όνομα!

49

ΜΟΥΣΕΙΟ

Ο ναός του Σωτήρα στη σημερινή πλατεία Κορνάρου, κτήριο στο οποίο φιλοξενήθηκαν για πολλές δεκαετίες εκπαιδευτικές δραστηριότητες. Δυστυχώς, το εξαίρετο αυτό μνημείο κατεδαφίστηκε από τη Χούντα των Συνταγματαρχών.

50

Τα σχολεία Δυο σχολεία φιλοξενούνταν κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα σε αίθουσες του μητροπολιτικού ναού, ένα στην ομώνυμη πλατεία (τότε δεν υπήρχε η σημερινή οδός Αγίου Μηνά, αλλά ένα ελικοειδές δρομάκι που ακολουθούσε την ίδια σχεδόν διαδρομή). Η τοπική Εκκλησία πρωτοστατούσε ήδη από τα μέσα του αιώνα στην προσπάθεια να ιδρυθούν σχολεία ακόμη και στα χωριά του νησιού και οι δάσκαλοι πληρώνονταν από τις προσόδους των μεγάλων μοναστηριών. Εκατοντάδες έγγραφα που φυλάσσονται στα αρχεία των Δημογεροντιών Ηρακλείου και Λασιθίου αποκαλύπτουν την αγωνία των γονιών που έχτιζαν μόνοι τους τα σχολεία και στη συνέχεια ζητούσαν δασκάλους για τα παιδιά τους, όπως αποκαλύπτουν και τον τιτάνιο αγώνα των χριστιανικών αρχών να ανταποκριθούν σ' αυτά τα αιτήματα. Η παραχώρηση αιθουσών ήταν το ευκολότερο απ' όσα μπορούσαν να κάμουν. Τα δυο σχολεία του Αγίου Μηνά λειτούργησαν για δεκαετίες και πέρασαν απ' αυτά εκατοντάδες παιδιά χριστιανικών οικογενειών του Μεγάλου Κάστρου. Αργότερα το σχολείο στην πάνω πλατεία μετατράπηκε σε τετρατάξιο Δημοτικό Θηλέων. Το σχολείο της σημερινής Πλατείας Αγίας Αικατερίνης γνώρισε τις δικές του περιπέτειες. Οι αίθουσες που είχαν παραχωρηθεί για τη στέγασή του δεν επαρκούσαν και αναζητήθηκε νέος χώρος. Σε μιαν απ' αυτές, όμως, συνέχισε να λειτουργεί για κάμποσα χρόνια βιβλιοθήκη με σχολικά βιβλία και στο τέλος κατεδαφίστηκαν όλες. ωστόσο, το ενδιαφέρον της τοπικής Εκκλησίας για την εκπαίδευση δεν σταμάτησε. Είχαν περάσει πια κάμποσες δεκαετίες, οι μαθητές είχαν πληθύνει, οι νέες περιπέτειες του τόπου είχαν σωρεύσει κι άλλους ανθρώπους στο νησί, τους διωγμέ-

ΥΠΕΡ

Το Ηράκλειο του 1850 όπως το είδε και το σχεδίασε ο Άγγλος πλοίαρχος T.A.B. Spratt. Κάτω:Ο Άγιος Μηνάς σε φωτογραφία των αρχών του 20ού αιώνα.

νους από τις πατρογονικές τους εστίες πρόσφυγες της Μικρασίας. Μέχρι το 1925 τα δυο Γυμνάσια που είχαν ιδρυθεί στην πόλη λειτουργούσαν στο κέντρο, στο κτήριο Τρανταλίδη απέναντι από τον Δήμο και σε οίκημα της σημερινής οδού Κοραή. Μητροπολίτης ήταν τότε ένας ξεχωριστός ιερωμένος με πίστη

στην παιδεία, ο Τίτος Ζωγραφίδης. Εκείνος αποφάσισε να χρηματοδοτηθεί από τα εισοδήματα του Μοναστηριακού Ταμείου η δημιουργία ενός νέου εκπαιδευτηρίου ή, έστω, η μετάπλαση και η ανακαίνιση κάποιου παλαιότερου και ως καταλληλότερο επιλέχτηκε το κτήριο του ενετικού ναού του Σωτήρα,

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

αυτό που κατεδάφισε η Χούντα των Συνταγματαρχών διαπράττοντας ένα από τα μεγαλύτερα πολιτιστικά εγκλήματα του τόπου. Στην είσοδο τοποθετήθηκε μια μεγάλη μαρμάρινη επιγραφή που υπενθύμιζε τη σημαντική για την εποχή δωρεά: Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΙΣ ΤΕΚΝΟΙΣ ΑΥΤΗΣ.

> H ιστορική διαδρομή αυτής της μικρής αλλά τόσο σημαντικής βιβλιοθήκης παραμένει άγνωστη. Γνωρίζομε μόνο ότι η αίθουσα αυτή κατεδαφίστηκε μαζί με τις αίθουσες του σχολείου και ότι άνοιξε ο χώρος προκειμένου να δημιουργηθεί μια μικρή πλατεία (που αργότερα μετατράπηκε σε... σταθμό υπεραστικών λεωφορείων)...

51

ΜΟΥΣΕΙΟ

Σε ανταπόδοση της αρχιερατικής ευεργεσίας προς την εκπαιδευτική κοινότητα ο φιλόλογος Λευτέρης Αλεξίου συνέταξε ένα επίγραμμα στην αρχαία ελληνική γλώσσα. ΖωΓΡΑΦΙΔΗΣ Ο ΤΙΤΟΣ ΧΡΙΣΤω ΛΟΓΟΝ ΤΙΜωΝ ΜΟΥΣΗ ΕΔωΧ΄ΕΤΕΡΟΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΠΕΠΛΟΝ.

Οι μαθητές το τύπωσαν και το κορνίζωσαν στο γραφείο των καθηγητών. Για χρόνια οι μαθητές και οι μαθήτριες του σχολείου το θυμούνταν εκεί. Δεν γνωρίζω αν είχε παραμείνει μέχρι το τέλος, μέχρι την εποχή που ήρθαν οι μπουλντόζες του Παττακού και δεν άφησαν τίποτα...

νικών κοινοτήτων που, μέσω των κατά τόπους δημογεροντιών, προσπαθούσαν να αποκτήσουν πρόσβαση στη γνώση. Με τον καιρό συγκεντρώθηκε ικανός αριθμός βιβλίων τα περισσότερα από τα οποία αποτελούσαν προσφορές είτε εκδοτικών οίκων είτε ευκατάστατων πατριωτών που πρόθυμα βοηθούσαν σ' αυτό το τιτάνιο έργο. Η πρώτη βιβλιοθήκη του Μεγάλου Κάστρου στεγάστηκε στη Μητρόπολη, σε κτήριο του Αγίου Μηνά, πράγμα απολύτως λογικό μια και δεν υπήρχαν άλλα διαθέσιμα κτήρια μέσα στην πόλη και η οθωμανική διοίκηση δεν είχε συνηθίσει την χριστιανική κοινότητα σε παραχωρήσεις και άλλες γαλαντομίες.

Το παλαιότερο Μουσείο Ηρακλείου στην πλατεία Ελευθερίας.

Το αίνιγμα της Βιβλιοθήκης Από τις αρχές της δεκαετίας του 1860 οι Δημογεροντίες της Κρήτης είχαν αρχίσει υπεράνθρωπους αγώνες προκειμένου να καταφέρουν να δημιουργήσουν βιβλιοθήκες για να εφοδιάζουν τα νεοϊδρυθέντα σχολεία και τους μαθητές. Οι εποχές, όμως, ήταν εξαιρετικά δύσκολες, τοπικές εκδόσεις διδακτικών ή άλλων βιβλίων δεν υπήρχαν και όλες οι προμήθειες γίνονταν από τις ελληνικές πόλεις, πρωτίστως από την Αθήνα και την ακμάζουσα τότε Ερμούπολη της Σύρου και δευτερευόντως από την Κωνσταντινούπολη, όπου συνέχιζε να ακμάζει η εκδοτική δραστηριότητα. Δεκάδες επίσημα έγγραφα, κυρίως επιστολές προς Έλληνες πολίτες, καταδεικνύουν την αγωνία των χριστια-

52

Σύμφωνα με τη μαρτυρία παλαιού (αείμνηστου πλέον) Κρητικού Ιεράρχη, η βιβλιοθήκη στεγάστηκε ανατολικά του παλαιού ναού του Αγίου Μηνά, σε ένα δωμάτιο που παραχωρήθηκε από την τοπική Εκκλησία. ωστόσο, η ιστορική διαδρομή αυτής της μικρής αλλά τόσο σημαντικής βιβλιοθήκης παραμένει άγνωστη. Γνωρίζομε μόνο ότι η αίθουσα αυτή κατεδαφίστηκε μαζί με τις αίθουσες του σχολείου και ότι άνοιξε ο χώρος προκειμένου να δημιουργηθεί μια μικρή πλατεία (που αργότερα μετατράπηκε σε... σταθμό υπεραστικών λεωφορείων), αλλά δεν γνωρίζομε τίποτα για την τύχη των βιβλίων που φυλάσσονταν εκεί. Ίσως κάποια μελλοντική έρευνα να φωτίσει τα ξεχασμένα σήμερα γεγονότα.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

«...Επεδόθημεν θαρραλέως εις τον ευγενή της μαθήσεως αγώνα» Αντί για άλλο τεκμήριο καταχωρούμε παρακάτω μια συγκινητική επιστολή γραμμένη σε άψογα ελληνικά (στη γλώσσα της εποχής), υπογεγραμμένη από τον Μητροπολίτη Κρήτης και τους Δημογέροντες Ηρακλείου με ημερομη-

νία 3 Οκτωβρίου 1872, λίγα χρόνια μετά τη λήξη της μεγάλης Κρητικής Επανάστασης. Την εντοπίσαμε στο πολύτιμο αρχείο της Δημογεροντίας που σήμερα φυλάσσεται στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη. Άγνωστο σε ποιους απευθυ-

νόταν, μια και είναι σχέδιο επιστολής το οποία είχε γραφτεί σε πολλαπλά αντίγραφα, προφανώς όμως παραλήπτες θα ήταν άνθρωποι που ζούσαν είτε στην Κρήτη είτε στο νέο ελληνικό κράτος.

Φιλογενέστατε Κύριε! Ουδένα λανθάνει, ότι εκ του φωτισμού της εθνικής νεολαίας και της ταχείας διαδόσεως της παιδείας εις εκάστην εθνικήν μερίδα και κοινότητα εξήρτηται αριδήλως η εύκλεια και ευημερία του όλου έθνους. Αν δε η διάδοσις των γραμμάτων είναι χρήσιμος και ωφέλιμος εις άπαντας εν γένει τους λαούς, πολύ πλειότερον δέον να λογίζηται αναγκαία και απαραίτητος εις τους λαούς εκείνους ους βάσκανος δαίμων κατεδίκασε να μένωσιν υπό την πνιγηράν της αμαθείας αχλύν, καθ’ ην εποχήν έτεροι προβαίνουσι γιγαντιαίοις βήμασιν εις την ανάπτυξιν της ανθρωπίνης διανοίας. Μεταξύ εκείνων οίτινες επί πολύ κατεδικάσθησαν να διατελώσιν εις το ζοφερόν της αμαθείας σκότος, συγκαταριθμείται ατυχώς και ο ιστορικός της Κρήτης λαός, αυτός ο δυνάμενος να σεμνύνηται, ότι η πατρίς αυτού υπήρξε πάλαι ποτε η κοιτίς του πολιτισμού και της ευνομίας. Ευτυχώς όμως, μη συναπολέσας μετά των φώτων και την ανάμνησιν της ευκλεούς αυτού καταγωγής και συνοιδώς την εκ των γραμμάτων επί της αληθούς και μονίμου δόξης των λαών επιρροήν, ανέκυψεν από τινος εκ του κατέχοντος αυτόν ληθάργου και αμιλλώμενος προς τους λοιπούς ομογενείς, επεδόθη θαρραλέως εις τον ευγενή της μαθήσεως αγώνα. Αν εις το κοινωφελές της προόδου έργον η εν τη πόλει ταύτη Χριστιανική Κοινότης βραδέως εχώρησεν ως εκ της σμικρότητος των μέσων αυτής, ουχ ήττον νέας επ’ εσχάτων καταβαλούσα προσπαθείας και νέας εκ της φιλοπάτριδος και γενναίας συνδρομής των αποτελούντων αυτήν μελών αντλήσασα δυνάμεις, εξεύρεν εκ του υστερήματος αυτής αναλόγους πόρους, δι’ ων κατώρθωσε την σύστασιν Σχολείων καλώς κατηρτισμένων, εν οις φοιτώσι πλέον των χιλίων παίδων. Θεωρούσα δε η Εφορία των Σχολείων τούτων, ότι έν των μέσων άτινα υπισχνούνται την όσον ένεστι πλειοτέραν εκπαίδευσιν της εν τοις Σχολείοις τούτοις φοιτώσης ομογενούς νεολαίας, είναι και o καταρτισμός Δημοσίας Βιβλιοθήκης και κοινού αναγνωστηρίου, χορηγούντος συγχρόνως την αναγκαίαν πνευματικήν τροφήν εις άπασαν την διψώσαν κοινωνίαν της πόλεως ταύτης, στερουμένης εξ ολοκλήρου πάντων των ομοίας φύσεως πνευματικών εκείνων συσσιτίων ων η ίδρυσις κατέστη ήδη το κυριώτερον μέλημα ολοκλήρου του έθνους, πάσαν καταβάλλει προσπάθειαν, όπως δυνηθή να συμπληρώση τοιαύτην τινα βιβλιοθήκην και αναγνωστήριον διά του αναγκαίου αριθμού επιστημονικών παντός είδους βιβλίων, περιοδικών συγγραμμάτων και εφημερίδων. Εφ’ ω θαρρούσα η Εφορία των Σχολείων τούτων εις τα ευγενή και φιλάνθρωπα αισθήματα υμών, εξαιτείται θερμώς την υμ. συνδρομήν, πεποιθυία, ότι θέλετε ευμενώς αποδεχθή την εθνικήν ταύτην πρόσκλησιν, βέβαιοι όντες, ότι ευεργετείτε σπουδαίως την αείποτε προς τους φιλογενείς άνδρας ευγνωμονούσαν ομογενή νεολαίαν, την άγκυραν ταύτην της κοινής πατρίδος και του εθνικού μεγαλείου. Εν Ηρακλείω Κρήτης τη 3 8βρίου 1872. Ο Πρόεδρος Οι Δημογέροντες

53

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

55

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Ο ΤΣΟΧΟΣ... «Πολλά ’ναι τα ’φελήματα μα λίγοι τα κατέχουν»

Κείμενα - φωτογραφίες Νίκος Ψιλάκης

Αρχές της δεκαετίας του 1990, κατακαλόκαιρο, στα άνυδρα μετόχια του Απάνω Μεραμπέλλου, στο ατέρμονο βασίλειο της πέτρας και της φρυγανισμένης γης. Λιγοστοί άνθρωποι ζούσαν ακόμη στα μικρομέτοχα κι ανάμεσά τους μια γερόντισσα που το ανάλαφρο βήμα της θύμιζε κοριτσόπουλο. Λιγνή κι αεικίνητη, με το μαύρο τσεμπέρι να φτάνει μέχρι τα φρύδια κι ένα ζευγάρι λαστιχένιες σαγιονάρες στα πόδια, περπατούσε κι έλεγες ότι δεν την είχε αγγίξει ο χρόνος. Την πέτυχα την ώρα που πότιζε τον κήπο της και θαύμασα τη σοφία του μέτρου, την αυτάρκεια και την ολιγάρκεια των λεγόμενων παραδοσιακών πληθυσμών, εκείνων που έμαθαν από γεννησιμιού τους να διαχειρίζονται με σύνεση τους φυσικούς πόρους. Πεντέξι αυλάκια ήταν ο κήπος της, περιφραγμένος με ξύλα και ξερά κλαδιά, μα είχε τα πάντα, όλα τα λαχανικά κι όλα τα ζαρζαβατικά του καλοκαιριού. Το νερό ελάχιστο, όσο είχε μείνει στην υπόγεια στέρνα, εκεί όπου μάζευε κάθε μετοχάρης τα νερά της βροχής· ούτε πηγές υπάρχουν σε τούτα τα μέρη ούτε πηγάδια. Βουτούσε τον κουβά της στη στέρνα κι έριχνε λίγο νερό σε κάθε ρίζα.

56

ΥΠΕΡ

Όλα μετρημένα, όλα σε αρμονία και τάξη, ο κήπος ολόδροσος, οι ψωμοντομάτες στις δόξες τους, αυτές οι παλιές ντομάτες με το ανοικτό χρώμα και τις δίπλες στις σάρκες τους, οι πρώτες που καλλιεργήθηκαν στην Κρήτη. Μου φάνηκε παράξενο κι αναρωτήθηκα αν θα έφτανε τόσο λίγο νερό για να συντηρήσει τον κήπο μέχρι το τέλος του καλοκαιριού. «Θα φτάσει, κάθε χρόνο φτάνει και περισσεύει, μόνο να μην αργήσει να βρέξει», είπε κι έδειξε τον ουρανό. Κανένα ζιζάνιο δεν ήταν φυτρωμένο σε τούτη τη μινιατούρα. Η περβολάρισσα δεν άφηνε τίποτα πλάι στα ζαρζαβατικά της, ξερίζωνε τ' αγριόχορτα μόλις πρόβαλλαν από το χώμα γιατί «θέλουν κι αυτά το νερό τους». Μόνο στην άκρη, πολύ κοντά στην παμπάλαια υπόγεια στέρνα, είχε αφήσει κάμποσα χορτάρια. Ήταν ακόμη θαλερά κι είχαν πετάξει μικρά κίτρινα λουλούδια στις κορφές των βλαστών τους. Δεν δυσκολεύτηκα να τ' αναγνωρίσω, ήταν μια συστάδα τσόχων, τρία ή τέσσερα φυτά όλα κι όλα. Εκείνη τη μέρα του Αυγούστου έζησα μια πρωτόγνωρη εμπειρία. Τη μεγαλοσύνη του ελάχιστου! Ελάχιστο το περβόλι, ελάχιστα τα φυτά, ελάχιστο και το νερό, αλλά η σοφία των ανθρώπων περίσσευε.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

Τίποτα δεν έλειπε από την κουζίνα τούτης της περβολάρισσας. Ντομάτες, μελιτζάνες, κολοκύθια, βλίτα, πιπεριές, αγγούρια, όλα καλλιεργημένα σε μια πατουχιά στέρφας γης. Σε τούτα τα μέρη οι άνθρωποι έμαθαν να διαχειρίζονται τους φυσικούς πόρους και να κατακτούν την αρμονία με απλά μέσα, έτσι συμβιώνουν με τη φύση κι έτσι ξεπερνούν τους λεγόμενους φυσικούς καταναγκασμούς. Ολόκληρο το Απάνω Μεραμπέλλο ήταν κάποτε διάσπαρτο με στέρνες, μεγάλες ποσότητες βρόχινου νερού αποθηκεύονταν στη γης και μ' αυτό ξεδιψούσαν όλες οι μορφές της ζωής, άνθρωποι και ζώα οικόσιτα και κήποι.

«πολλά ’ναι τα ’φελήματα» του τσόχου! Παράξενος τρόπος, αλήθεια, ν' αρχίζει ένα άρθρο για τον τσόχο με τις εντυπώσεις ενός παλιού ταξιδιού, αλλά παρασύρθηκα ξεφυλλίζοντας τις παλιές σημειώσεις μου. Έχω μεταφέρει αυτούσια τα λόγια της περβολάρισσας (που ήταν και βόσκισσα κι αγρότισσα μαζί) και τα διαβάζω τώρα, σχεδόν τρεις δεκαετίες μετά, τώρα που η ζωή έχει αλλάξει και οι αφηγήσεις για τους ξωμάχους φαντάζουν σαν παραμύθια κι ο σύγχρονος άνθρωπος αδυνατεί να κατανοήσει τις πανάρχαιες λογικές της αυτάρκειας.

>

57

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Το μάζεμα των χόρτων. Συνηθισμένη εικόνα από την ύπαιθρο της Κρήτης.

ΥΠΕΡ

Χορτοπιτάκια. Ο τσόχος δεν απολείπει από τούτο το ξεχωριστό έδεσμα της Κρήτης.

«Τον τσόχο δεν τον ξεπατώνεις, τον αφήνεις όπου φυτρώσει. Πολλά ’ναι τα ’φελήματά του μα λίγοι τα κατέχουν», είπε η λιπόσαρκη γριούλα της ιστορίας μας όταν τη ρωτήσαμε για τους τρόπους με τους οποίους χρησιμοποιούσε το φυτό. Για να μην τα πολυλογώ, η περβολάρισσα του Μεραμπέλλου διατηρούσε τον τσόχο για φάρμακο! Για τα τσιμπήματα των εντόμων και των σκορπιών, για τα δερματικά και τα εκζέματα του καλοκαιριού. Κι επειδή τούτο το κοινότατο βοτάνι φυτρώνει όλο τον χρόνο σχεδόν, όποτε και όπου βρει νερό, οι άνθρωποι του παλιού καιρού άφηναν λίγα κλαδάκια στους κήπους για ώρα ανάγκης. Είναι από τα βοτάνια που χρησιμοποιούνται μονάχα φρέσκα, δεν άκουσα ποτέ να αποξηραίνουν τσόχους για γιατρικά. Περί τσόχου ο λόγος, λοιπόν. Sonchus oleraceus η επιστημονική του ονομασία (σόγχος στα αρχαία Ελληνικά). Μια πόα με γαλακτώδη χυμό που τράβηξε από νωρίς την προσοχή του ανθρώπου. Τον χρησιμοποίησε και σαν φαγητό και σαν φάρμακο, έτσι όπως συμβαίνει με τόσα και τόσα είδη της ελληνικής χλωρίδας. Στην υπόλοιπη Ελλάδα είναι γνωστός με την ονομασία ζοχός. Ακούγεται, όμως, και ζοχιός, και ζοχιά, και ντζόχος, και γαλατσίδα και γαλατζούνα (στην Κύπρο). Τον συναντούμε σε κάθε λογής εδάφη, σε καλλιεργημένα κι ακαλλιέργητα, ακόμη και στις άκρες των δρόμων. Ο σπόρος του (πάππος με χνούδι που τον παρασέρνει ο άνεμος) είναι τόσο ελαφρύς που μπορεί να πετάξει χιλιόμετρα μακριά για να βρει καινούργια γης να στεριώσει. Είναι τόσο συνηθισμένος στην Κρήτη που, όπως γράφει η Ευαγ-

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

γελία Φραγκάκι, φυτρώνει ακόμη και... στις πόρτες των σπιτιών: «Το χόρτο απ' αναγελάς στην πόρτα σου φυτρώνει», σημειώνει. Και μεταφέρει μια μαντινάδα της εποχής της: «Ερνήθης τον βασιλικό κι αγάπησες τον τσόχο οπού φυτρώνει όπου βρει στις πόρτες των ανθρώπω». Χαρά μεγάλη για τις χορταρούδες μιας άλλης εποχής, που γέμιζαν καλάθια και τον μαγείρευαν με όλους τους δυνατούς τρόπους. Είναι γλυκό χορταρικό και χρησιμοποιείται σχεδόν παντού. Βραστό και τσιγαριαστό, σε υπέροχους συνδυασμούς με άλλα χόρτα, με κρέας, με ψάρι, με χοχλιούς... Αλλά κι από τις χορτόπιτες της Κρήτης δεν απολείπει.

>

Περί τσόχου ο λόγος, λοιπόν. Sonchus oleraceus η επιστημονική του ονομασία (σόγχος στα αρχαία Ελληνικά). Μια πόα με γαλακτώδη χυμό πουτράβηξε από νωρίς την προσοχή του ανθρώπου. Τον χρησιμοποίησε και σαν φαγητό και σαν φάρμακο, έτσι όπως συμβαίνει με τόσα και τόσα είδη της ελληνικής χλωρίδας.

59

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

ο καβρός, το λιακόνι και ο τσόχος! Εκείνη την καλοκαιρινή μέρα στο Μεραμπέλλο κουβεντιάσαμε αρκετά για τον τσόχο. Η αεικίνητη γριούλα μετέφερε εμπειρίες αιώνων. «Αν σε τσιμπήσει σκορπιός, πρέπει να κοπανίσεις τη ρίζα του τσόχου, να την κάμεις πελτέ, να την ανακατώσεις με το γάλα που βγάζουν τα φύλλα του και να τον βάλεις απάνω. Αν έχεις φαγούρα, βάνεις μόνο το γάλα του τσόχου και θα σου περάσει. Αν έχεις καούρες, πρέπει να τον φας αμαγείρευτο. Κι αν σε δαγκώσει λιακόνι, άλλο πράμα δεν μπορείς να κάμεις παρά να βάλεις την κοπανισμένη ρίζα όπως με τον σκορπιό και να φας όσο τσόχο μπορείς. Μόνο έτσι μπορείς να γλιτώσεις...». Φόβος και τρόμος ήταν κάποτε τα λιακόνια στην Κρήτη! Άγνωστο γιατί αυτό το αθώο είδος σαύρας δαιμονοποιήθηκε τόσο που οι άνθρωποι δεν άντεχαν ούτε να το βλέπουν! Πίστευαν ότι μπορούσε να δαγκώσει με δυο τρόπους, από το στόμα κι από την ουρά. Πιο επικίνδυνο θεωρούσαν το δάγκωμα (τσίμπημα) από την ουρά. Εκεί νόμιζαν πως έχουν τα λιακόνια το δηλητήριο. «Αν σε δαγκάσει από το στόμα, γιατρό και στρώμα. Αν σε δαγκώσει από την ορά, καδελέτο [φέρετρο] και παπά», έλεγε κάποτε η μητέρα μου, παροιμία που την είχε ακούσει από τη δική της μητέρα, κι εκείνη πάλι από τη δική της. Πάντα θα θυμάμαι τον τρόμο μας όταν βλέπαμε κάποια σαύρα γυαλιστερή και νομίζαμε πως ήταν λιακόνι. Τρέχαμε να φύγομε, κάποιος μας είχε πει ότι μπορεί να... εκτοξεύσει το δηλητήριο της ουράς καταπάνω μας. Σαν ηχώ μιας μακραίωνης παράδοσης ακούγεται η ιστορία που συνδέει το λιακόνι με τον τσόχο. Είναι μια παμπάλαια λαϊκή διήγηση, διαδεδομένη σε όλη την Κρήτη και δημοσιευμένη σε διάφορες παραλλαγές από συλλογείς λαογραφικής ύλης. Την άκουγα κι εγώ στα παιδικά μου χρόνια και προσπαθούσα να θυμούμαι πού είναι φυτρωμένος τσόχος για να τον χρησιμοποιούσα σαν αντίδοτο σε περίπτωση που έπεφτα... θύμα λιακονιού. Θα

60

τη μεταφέρω εδώ όπως την κατέγραψε το 1938 ένας σπουδαίος λόγιος της Κρήτης, ο Μανώλης Πιτυκάκης, που κατά τα προπολεμικά χρόνια εξέδιδε στη Νεάπολη το περιοδικό Δρήρος: Κάποτε ένας άνθρωπος που βρισκόταν στην εξοχή μιαν ανοιξιάτικην ημέρα, παρακολούθησε την πιο κάτω σκηνή: Ένας κάβουρας είχε σκοτώσει ένα λιακόνι κι άρχιζε να το καταβροχθίζει. Έκοβε ένα κομμάτι από το φαρμακερό τούτο ερπετό, το κατάπινε και κατόπιν έκοβε με τις χαχάλες του κι ένα φύλλο τσόχου από ένα φυτό που ήταν δίπλα του και το έτρωγε. Έτσι γινόταν πολλή ώρα κι ο κάβουρας δεν παρέλειπε ποτέ ύστερ’ από μια μπουκιά λιακόνι να φάει και μια μπουκιά τσόχο. Ο άνθρωπος παραξενεύτηκε. Γιατί τάχα ο κάβουρας να συμπληρώνει απαραίτητα το φαγητό του με φύλλα τσόχου; Πλησίασε με τρόπο και την ώρα που ο κάβουρας ήταν απασχολημένος να κόβει ένα καινούργιο κομμάτι από τη λεία του, ξεπάτωσε το φυτό και το πέταξε μακρυά. Ο κάβουρας, σαν κατάπιε και το κομμάτι τούτο, στράφηκε προς τον τσόχο μ' ανοιγμένες τις χαχάλες του για να κόψει το απαραίτητο συμπλήρωμα του γεύματός του. Ο τσόχος όμως έλειπε κι ο κάβουρας ανήσυχος στράφηκε δεξιά κι αριστερά ψάχνοντας για το φυτό. Έψαξε πολλή ώρα κι όσο πήγαινε η ανησυχία του μεγάλωνε, ώσπου στο τέλος έσκασε! Η γιαγιά μου ήταν πιο παραστατική όταν αφηγούνταν την ιστορία του λιακονιού και του τσόχου. Έλεγε πως ο καβρός βιαζόταν πολύ, με τη μια του δαγκάνα κρατούσε το κομμάτι του φαρμακερού λιακονιού και με την άλλη το φύλλο του τσόχου. Κι όταν έμεινε χωρίς το αντίδοτο δεν χρειάστηκε να περιμένει πολλή ώρα, όπως λέει η εκδοχή του Πιτυκάκη. Στάθηκε σαν αποσβολωμένος και πριν προλάβει να κάμει βήμα έσκασε από το δηλητήριο, άνοιξε στα δυο το καπάκι του και ψόφησε. «Από τότες εκατάλαβαν οι άνθρωποι πως είναι καλό να τρώνε τον τσόχο» σημειώνει η Φραγκάκι. «Κι ο κάτης όταν φάει λιακόνι, γυρεύει τσόχο να δαγκάσει...».

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

Φόβος και τρόμος ήταν κάποτε τα λιακόνια στην Κρήτη! Άγνωστο γιατί αυτό το αθώο είδος σαύρας δαιμονοποιήθηκε τόσο που οι άνθρωποι δεν άντεχαν ούτε να το βλέπουν!

61

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

>

πηγή σιδήρου, ψευδαργύρου, καλίου, φωσφόρου

Με τέτοιες ιστορίες σφυρηλατήθηκε ο φόβος του λιακονιού και η πίστη στις σχεδόν θαυματουργικές ιδιότητες του τσόχου, που θεωρήθηκε ισχυρότατο αντίδοτο σε κάθε λογής «ψακωτάρια» [δηλητήρια]. Κι αν για το καημένο το λιακόνι αποδείχτηκε ότι όλα τούτα είναι ένας καλά στερεωμένος μύθος, για τον τσόχο φαίνεται ότι υπάρχουν κάποιες δόσεις αλήθειας. Η βοτανολογία προσκομίζει σταδιακά στοιχεία που επιβεβαιώνουν τις εκπληκτικές ιδιότητες του φυτού ως τροφής, ενώ υπάρχουν και μελέτες που καταδεικνύουν ότι διαθέτει αντιβακτηριδιακές ιδιότητες. Μένει, όμως, να γίνουν ακόμη πολλά. Να μελετηθεί σε βάθος, να ερευνηθούν οι δοξασίες και να αξιοποιηθεί η μακραίωνη λαϊκή εμπειρία. Μέχρι τότε εμείς αρκούμαστε να απολαμβάνομε το βρώσιμα μέρη του φυτού με τους τρόπους που γνωρίζει και διδάσκει η παραδοσιακή μας κουζίνα. Οι αναλύσεις σε ερευνητικά εργαστήρια και πανεπιστήμια που έχουν γίνει μέχρι σήμερα αποδεικνύουν ότι ο τσόχος είναι πλούσιος σε ανόργανα στοιχεία (κάλιο, νάτριο, μαγνήσιο, μαγγάνιο, ψευδάργυρο, σίδηρο κ.α.), ότι περιέχει σημαντικές ποσότητες αντιοξειδωτικών και βιταμινών και, φυσικά, περιέχει ωφέλιμες φυτικές ίνες (βλ. Guil-Guerrero, J.L. et al 1998, «Nutritional composition of Sonchus species (S asper L, S oleraceus L and S tenerrimus L», στο Journal of the science of food and agriculture, v. 76 no. 4, σελ. 628-632).

Σύμφωνα με μελέτη που έγινε τα τελευταία χρόνια ο τσόχος είναι άριστη πηγή αντιοξειδωτικών ουσιών και μεταλλικών στοιχείων. Αναλυτικότερα, το ταπεινό φυτό που φυτρώνει παντού έχει (ανά 100 gr ξηράς ουσίας): Φαινόλες: (αντιοξειδωτικές ουσίες): 48mgr /100gr Κάλλιο: 4,3mgr /100gr Ασβέστιο: 1,96mgr /100gr Ψευδάργυρο: 6,63mgr /100gr Σίδηρο: 45,4 mgr /100gr με άριστο το ετήσιο ραδίκι (Cychorium pumilun), που περιέχει 172 mgr /100gr. Το γάλα της κατσίκας έχει 0,1 mgr /100gr, δηλ. ο τσόχος έχει 450 φορές περισσότερο σίδηρο από το γάλα. Φωσφόρο (P): 692 mgr /100gr (το γάλα έχει 106 mgr /100gr). Άλλη μελέτη αποκάλυψε ότι ο τσόχος έχει ισχυρές αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες, ήπια αντιοξειδωτική, αντικαρκινογόνο και αντιδιαβητική δράση, καθώς και ήπια χαροποιό δράση (έχει σχέση με τη σεροτονίνη). (Πληροφορίες από τον βοτανολόγο Ζαχ. Κυπριωτάκη, ο οποίος συμμετείχε στην ομάδα των μελετητών).

Η λαϊκή ιατρική δεν άφησε κανένα μέρος του φυτού αναξιοποίητο. Φύλλα, άνθη και ρίζες χρησιμοποιήθηκαν σε θεραπευτικές πρακτικές, μόνα τους ή σε συνδυασμό με άλλα βότανα.

η λαϊκή ιατρική Η λαϊκή ιατρική δεν άφησε κανένα μέρος του φυτού αναξιοποίητο. Φύλλα, άνθη και ρίζες χρησιμοποιήθηκαν σε θεραπευτικές πρακτικές, μόνα τους ή σε συνδυασμό με άλλα βότανα. Κατά καιρούς θεωρήθηκε καθαρτικό, ηρεμιστικό και αλθεμινθικό φάρμακο και πολύ συχνά οι πρακτικοί γιατροί αντιμετώπιζαν μ' αυτό τις ξινίλες (καούρες) του στομάχου. Στην Κρήτη έφτιαχναν δερματικές αλοιφές και έχουν δημοσιευτεί σε λαογραφικές μελέτες κάποιες σχετικές συνταγές. Τα φύλλα και ο γαλακτώδης χυμός του χρησιμοποιήθηκαν ευρύτατα σε δερματικούς ερεθισμούς, τα περίφημα «ανεδράματα» των Κρητικών. Με τη λέξη ανέδραμα ή ανάδραμα (το) εννοούσαν τις κάθε λογής αντιδράσεις του δέρματος, τις κοκκινίλες, τις φαγούρες και τα οιδήματα που οφείλονταν ακόμη και σε επαφή με αλλεργιογόνα φυτά. «Για το μαγιασίλι [δερματικό νόσημα]: Τσόχο μισή οκά και νερό δυο οκάδες, να βράσουν καλά και να πίνεις κάθε πρωί 50 δράμια ζουμί», γράφει το ιατροσοφικό κείμενο που δημοσίευσε ο Πιτυκάκης το 1938. Και σε άλλο σημείο: «Για τον ξύδα: Όταν έχει [κάποιος] ξύδα παίρνει φύλλα τσόχου κι αφού τα μασήσει καλά και πολλήν ώρα, τα καταπίνει». Θα χρειάζονταν σελίδες επί σελίδων αν προσπαθούσε κανείς να καταγράψει τα νοσήματα για τη θεραπεία των οποίων χρησιμοποίησε τον τσόχο η λαϊκή ιατρική, από τον πονόματο μέχρι τους πόνους των νεφρών και των αρθρώσεων!

Επαναλαμβάνομε, όμως, αυτό που τονίσαμε και σε άλλα τεύχη του περιοδικού: Αυτά τα άρθρα εξετάζουν μόνο από λαογραφικής πλευράς τα φυτά. Για τη θεραπευτική δράση πρέπει να αποτεινόμαστε πάντα στους ειδικούς. Χ 62

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

63

Τα ΧΟΧΛΙΔΑΚΙΑ του κρητικού καλοκαιριού Κείμενα - φωτογραφίες Νίκος Ψιλάκης

Με θαύμα της φύσης μοιάζουν τούτες οι μικροσκοπικές ζωές που αψηφούν το πύρωμα του ήλιου κρεμασμένες κυριολεκτικά όλο το καλοκαίρι πάνω σε βέργες, σε φράχτες και σε ξερόκλαδα. Είναι τα χοχλίδια, τα χοχλιδάκια που λέγαμε κάποτε στην Κρήτη, τότε που τα καθώς πρέπει καταστήματα τα σέρβιραν σαν εκλεκτούς μεζέδες μαζί με τις ρακές, τα ούζα και τις μπύρες.

Είδος ενδημικό της Μεσογείου, τα συναντούμε παντού, και στις τρεις ηπείρους που βρέχονται από τούτη την κοινή μας θάλασσα. Και στην Αφρική (Αίγυπτος, Λιβύη) και στην Ασία (Ισραήλ, Συρία) και στην Ευρώπη (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία), ακόμη και σε κοντινά νησιά του Ατλαντικού. Αλλά ποια ζωή σε τούτον τον πλανήτη δεν επιζητεί τα ταξίδια; Ταξίδεψαν, λοιπόν, και τα χοχλιδάκια μας, έφτασαν στην Αγγλία, στην Ιρλανδία, στις Κάτω Χώρες, στη Νότια Αφρική, στα νησιά του Ατλαντικού, ακόμη και στη μακρινή Καλιφόρνια της Αμερικής. Αλλά μην θαρρείτε πως ήταν καλοδεχούμενα όπου πήγαν. Ο εκλεκτός μεζές των Κρητικών είναι για πολλούς άλλους ένα... επικίνδυνο γεωργικό παράσιτο, μια εν δυνάμει απειλή για τις καλλιέργειες! Όχι πως έχουν κι εντελώς

64

άδικο, ακόμη και τούτες οι μικροσκοπικές υπάρξεις θέλουν τροφή για να κρατηθούν στη ζωή και ν' αντέξουν την πολύμηνη έκθεση στον ήλιο του καλοκαιριού. Και όπως είναι φυσικό, την τροφή τους την αναζητούνε στη φύση. Τρώνε μάλλον ακόρεστα. Και δεν περιορίζονται στην άγρια χλωρίδα, εισβάλλουν στους κήπους γιατί, καταπώς φαίνεται, τους αρέσουν πολύ τα τρυφερά λαχανικά των περβολάρηδων. Εύκολο να το καταλάβει κανείς. Οι θερινοί ακροβάτες που συνωστίζονται κατά μιλιούνια στα ξερόκλαδα της Μεσογείου ξυπνάνε με τα πρωτοβρόχια και δεν αφήνουν φύλλο για φύλλο. Διάβασα κάποτε ότι στην Καλιφόρνια επιστράτευσαν... φλογοβόλα για να τα ξεπαστρέψουν!

>

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

ο μικρόκοσμος των Τριών Καμαρών και τα χοχλίδια ως σύμβολα μιας εποχής Όχι δεν θα κάνομε μάθημα βιολογίας ή ανατομίας των χοχλιδίων της Μεσογείου. Ένα μικρό ταξίδι θα ξεκινήσομε με πρώτο σταθμό τη μεγάλη πλατεία του Ηρακλείου, τις περίφημες Τρεις Καμάρες, επίκεντρο κάποτε της κυριακάτικης και, γενικά, της σχολινής διασκέδασης. Εκεί έπαιζε η μπάντα του Δήμου, εκεί γινόταν το μεγάλο νυφοπάζαρο με τις ατέλειωτες σαββατιάτικες και κυριακάτικες βόλτες, εκεί τρελαίνονταν τα γκαρσόνια να τρέχουν κουβαλώντας υποβρύχια (βανίλιες, βέβαια) για τις κυρίες, λεμονάδες και πορτοκαλάδες για τα κουτσούβελα, ούζα και ρακές για τους κυρίους. Εκεί και τα χοχλίδια! Δεν υπήρχε μαγαζί που σεβόταν τον απατό του και να μην έχει τσουβάλια από δαύτα. Πώς αλλιώς να σερβίρει ρακή στους απαιτητικούς πελάτες του; Χοχλιδάκια βραστά και αφράτα παξιμαδάκια ζυμωμένα με χάσικο αλεύρι και μυρωδικά που τα ξεφούρνιζαν σε μεγάλες ποσότητες οι καστρινοί φούρνοι και τα έβρισκες παντού, αυτά ήταν η βασική σπεσιαλιτέ της πλατείας. Κατά καιρούς τα συνόδευαν με ελιές, τουρσιά, λουμπούνια, φρεσκοκομμένες ντομάτες και αγγουράκι κομμένο σε φέτες. Κατά το δείλι ξεκινούσε η μπάντα να παίζει, ο αρχιμουσικός Τζωρτζάκης στις δόξες του, τα λεγόμενα ελαφρά τραγούδια έδιναν κι έπαιρναν. Μαζευόταν η πιτσιρικαρία ολόγυρα στους μουσικούς, κάποιοι σιγοψιθύριζαν τους σκοπούς, κάποιοι τους ...σφύριζαν. Έτσι περνούσαν τα κυριακάτικα απογεύματα. Με τον Άγνωστο Στρατιώτη να αναμετριέται με τα πεθαμένα του όνειρα, με το πετρωμένο βλέμμα του στραμμένο στο άχρονο (κατά τον Ψηλορείτη κοίταζε τότε, νομίζω), με το πράσινο στις δόξες του, με τους υπαίθριους φωτογράφους να χώνουν τις μούρες στις φυσούνες κι ύστερα να βουτούνε τα χαρτιά τους σε γεμάτους κουβάδες, ή να κάθονται υπομονετικά και να επιζωγραφίζουν με μπογιάδες τις ασπρόμαυρες εικόνες. «Ενθύμιον Κρήτης», σχήμα καρδιάς, γιρλάντες με λουλουδάκια, στερεότυπα που δεν άλλαζαν. Πότε - πότε και κανένας φαντάρος από τη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών Πεζικού, γνωστή παντού με τ' αρχικά της, ΣΕΑΠ, εκείνοι ήταν οι καλύτεροι πελάτες των πλανόδιων φωτογράφων. Για χάρη τους είχαν φτιάξει και σκηνικά με φόντο την Κνωσό και τον Κούλε. Μάλιστα! «Ενθύμιον Κρήτης», παρακαλώ. Κάπου - κάπου κι η μαντινάδα: Λάβε κορμί χωρίς καρδιά και σώμα δίχως αίμα λάβε και την εικόνα μου να με θυμάσ' εμένα. Και τα χοχλιδάκια, πάντα εκεί. Στην πλατεία, πάντα στην πρώτη γραμμή, Κυριακή χωρίς αυτά δεν γινόταν. Σερβίρονταν πάντα σε μικρά πιατάκια (ο εκλεκτός μεζές δεν προσφέρεται ποτέ σε ποσότητες). Στη μέση του πιάτου τα λιλιπούτεια οστρακοειδή κι ολόγυρά τους οι οδοντογλυφίδες. Με οδοντογλυφίδες τα έβγαζαν και τα καταβρόχθιζαν οι Καστρινοί. Πώς να χωρέσει πιρούνι σε τόσο μικρό κέλυφος; Μα το ίδιο γινόταν θαρρώ και σ' όλη την υπόλοιπη Κρήτη, από τη Στεία μέχρι το Λαφονήσι. Οδοντογλυφίδες παντού. Κι όταν δεν υπήρχαν, μυ66

ΥΠΕΡ

Είναι τόση η αγάπη των Κρητικών γι' αυτά τα οστρακοειδή που δημιούργησαν ολόκληρη... γαστρονομία του χοχλιού. Σαράντα περίπου συνταγές, σαράντα τρόπους μαγειρικής επεξεργασίας συναντάμε στην κρητική παραδοσιακή κουζίνα.

τερά κομματάκια ξεραμένου ξύλου σε μέγεθος δυο σπιτρόξυλων περίπου. Αλλά μια και κάναμε λόγο για τη ΣΕΑΠ. Μου έλεγε κάποιος παλιός «γκαρσόνης» ότι τον έλουσε κρύος ιδρώτας κάποιο καλοκαιριάτικο βράδυ στα χρόνια της χούντας. Κι ο λόγος δεν ήταν άλλος από τα... χοχλιδάκια. Είχε σερβίρει κάποιον λοχαγό. Ούζο με πάγο, παξιμαδάκια και χοχλίδια. Ο ακάτεχος γαλονάς το θεώρησε προσβολή. Αηδίαζε με αυτούς τους μεζέδες. Πώς να καταδεχτεί να πιάσει οδοντογλυφίδα ο βαρύς κι ασήκωτος εκπρόσωπος πασών των εξουσιών και να... ψαρεύει ελάχιστα ψαχνά μέσα σε ελάχιστα όστρακα;

Το ρεσάλτο του κυρ αντώνη Αλλά το ταξίδι δεν τελειώνει εδώ. Αν υπήρχε μηχανή του χρόνου, θα ήθελα πολύ να παρακολουθήσω ένα παιδί της εποχής. Όχι απ' αυτά τα κουτσούβελα που λέγαμε πριν, ένα κάπως μεγαλύτερο. Να, σαν τον κυρ Αντώνη, εβδομηνταπεντάρη σήμερα, ίσως και λίγο παραπάνω, κοντά στα 80. Τα καλοκαίρια δούλευε σε καφενέδες κι εμπορικά, κάποτε - κάποτε έκανε και θελήματα στην αγορά κι άλλες φορές κουβαλούσε κασόνια με λεμονάδες. Μα το πιο προσοδοφόρο μπασοδούλι του ήταν άλλο: τα χοχλιδάκια! Έπαιρνε μικρά πάνινα τσουβάλια και ξεχυνόταν στα χωράφια του Μασταμπά, των Μεσαμπελιών, της Πατέλας, σε τόπους πνιγμένους σήμερα στο τσιμέντο και την άσφαλτο που τότε ήταν απλώς χωράφια κι αμπέλια. Γέμιζε τα τσουβάλια μέχρις απάνω και τα κουβαλούσε στις Τρεις Καμάρες, εκεί τα πουλούσε. Γιατί τα χοχλιδάκια του καλοκαιριού μαζεύονται εύκολα. Ανοίγεις το τσουβάλι, λυγίζεις το ξερόκλαδο, τα ξεκολλάς με το άλλο σου χέρι και... σιγά - σιγά το τσουβάλι γεμίζει. Αν τύχαινε και είχαν έλλειψη τα μαγαζιά, τα χρυσοπλήρωναν. Μια δραχμή το κανάτι, καλά λεφτά για τη στεγνή δεκαετία του 1950 ή ακόμη και τις αρχές της επόμενης. Η μεγάλη ανακάλυψη του κυρ Αντώνη, όμως, ήταν άλλη. Την έκαμε σε μια κηδεία. Όλοι έκλαιγαν τον αποθαμένο κι εκείνος

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

λιμπιζόταν τα ξερόχορτα και τους ξύλινους σταυρούς. «Μα πού βρέθηκαν τόσα χοχλιδάκια;» αναρωτιόταν και σχεδίαζε ρεσάλτα. Τη συνέχεια τη φαντάζεστε. Δεν άφησε χοχλίδι για χοχλίδι στο κοιμητήριο!

Τα μαγειρέματα στις αμμουδιές Μια κι αρχίσαμε, όμως, ας πεταχτούμε και σε μέρη πιο δροσερά, παραθαλάσσια. Στα κολπάκια της Χερσονήσου ή και στα μέρη του νότου, στα Μάταλα. Ξεραμένα όλα στις ακτές, οι πόες και τα φρύγανα παραδομένα στην εξουσία του κίτρινου. Πήχτρα τα χοχλιδάκια, κολλημένα στα κατάξερα κλωνάρια, το ένα πάνω στο άλλο, έτσι που να μην έχουν μετρημό. Πού να κάθεσαι τώρα να τα ξεχωρίζεις, καλύτερα να κόψεις το κλαδί όπως είναι και να το χώσεις στο τσικάλι σου. Να το αλατίσεις και να το αφήσεις να πάρει μια βράση. Εκείνα τα χρόνια οι λιγοστοί παραθεριστάδες ξώμεναν στις αμμουδιές. Ούτε καν αντίσκηνο δεν χρειάζονταν. Το πολύ - πολύ να κρεμούσαν κανένα σεντόνι ή καλύτερα καμιά τσούλα στ' αρμυρίκια για να κάμουν πιο πυκνό τον ίσκιο και να οριοθετήσουν τον δικό τους τον χώρο. Προσωρινά δικό τους, για μια βδομάδα περίπου, όσο κρατούσε η θερινή διαμονή τους στις παραλίες. Και τις παραστιές τις έστεναν εκεί, στην άμμο. Τα χοχλιδάκια βράζονταν σχεδόν πάντα τα βράδια. Τότε που κάθονταν όλοι γύρω από το υπαίθριο τραπέζι, δηλαδή ένα σκέτο πανί απλωμένο στην άμμο. Έπιναν, τραγουδούσαν κι έβραζαν χοχλιδάκια! Ζωή και... χοχλιός (έτσι για να παραφράσομε το κοινότυπο «ζωή και κότα»).

η γαστρονομία του χοχλιού Λένε πως η Κρήτη είναι ο τόπος των χοχλιών. Αμέτρητα είδη σε ποσότητες ζουν στο νησί. Μερικά απ' αυτά, μάλιστα, δεν υπάρχουν αλλού! Ο κοινότατος χοχλιός, όμως, αυτός που μαζεύεται στα χοχλιδοτόπια του νησιού είναι... μετανάστης μάλλον από τη Βόρειο Αφρική. Δεν βαριέσαι, ανοιχτόκαρδος ήταν πάντα τούτος ο τόπος. Άσε, δηλαδή, που κι ο αφρικάνος χοχλιός είναι αξεπέραστος όταν γίνεται μπουμπουριστός, κοκκινιστός, χαμπίμπα ή στον άθο. Είναι ευκαιρία, νομίζω, να θυμηθούμε και μερικούς ακόμη χοχλιούς με τις τοπικές τους ονομασίες: ζωνοί, μπαρμπαρέσοι, μουρμούρες, καλογρές, λιανοχοχλιοί, χοχλιοί τσ' αρχοντοπούλας! Είναι τόση η αγάπη των Κρητικών γι' αυτά τα οστρακοειδή που δημιούργησαν ολόκληρη... γαστρονομία του χοχλιού. Σαράντα περίπου συνταγές, σαράντα τρόπους μαγειρικής επεξεργασίας συναντάμε στην κρητική κουζίνα (Μ. και Ν. Ψιλάκης, Κρητική Παραδοσιακή Κουζίνα - Το θαύμα της Κρητικής Διατροφής, σσ 182-197). Δεν θα μπορούσαν να απουσιάσουν, λοιπόν, από το κρητικό μας τραπέζι τα χοχλιδάκια. Μόνο που αυτά τα μαγειρεύουν σχεδόν πάντα με τον ίδιο τρόπο: βραστά. Και ποτέ δεν τα λογαριάζουν ως τροφή. ως ξαρέσκι μόνο. Όχι πως δεν μπορούν να

67

μαγειρευτούν και αλλιώς. Κοκκινιστά, με ρύζι, με χόντρο, με πατάτες. Όπως και οι λεγόμενοι λανοχοχλιοί, που κι αυτοί προτιμούνται βραστοί. Απ' όσο γνωρίζω, τα χοχλίδια μαγειρεύονται και σε άλλες χώρες. Στην Ισπανία, ας πούμε. Νομίζω, όμως, ότι δεν γνώρισαν πουθενά μεγαλύτερη πέραση απ' αυτή που γνώρισαν στην Κρήτη μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Τότε άρχισε ο εκμοντερνισμός και άρχισαν ν' αλλάζουν οι νοοτροπίες. Ίσως τότε να θεωρήθηκαν τα ταπεινά χοχλίδια συνώνυμα της φτώχειας. ωστόσο, υπάρχουν και κάποιοι που δεν τους αγγίζουν ούτε οι μόδες ούτε οι γαστρονομικοί νεωτερισμοί. Για τους παλιούς μερακλήδες μιλώ. Αυτούς που εξακολουθούν ν' απολαμβάνουν τα καλοκαιρινά απογεύματα με μια παγωμένη ρακή κι ένα πιατάκι χοχλίδια.

4.000 χοχλιδάκια πάνω σ' ένα δεντράκι!

Theba pisana είναι η επιστημονική ονομασία των μεσογειακών χοχλιδίων που πολλαπλασιάζονται εύκολα, γρήγορα και κατακυριεύουν τον τόπο. Η βιβλιογραφία για τούτη την ανθεκτική μορφή ζωής φτάνει τις χιλιάδες σελίδες. Σε μια μελέτη ξένου πανεπιστημίου διάβασα κάποτε ότι μετρήθηκαν κάπου 4.000 χοχλιδάκια πάνω σ' ένα δεντράκι! Κάπου εδώ, στην Κρήτη. Σ' ένα θαμνώδες φυτό, γιατί τα χιοχλιδάκια μας δεν καταδέχονται να σκαρφαλώνουν σε μεγάλα δέντρα. Μάλλον δεν θα τους αρέσει η σκιά, τον ήλιο προτιμούν, όσο πιο καυτός είναι ο τόπος, τόσο καλύτερα. Φαίνεται, μάλιστα, να τον απολαμβάνουν κρεμασμένα στα πιο παράξενα μέρη, κυρίως σε ξύλα καρφωμένα κάθετα στη γη, σε στελέχη της άγριας βλάστησης, ακόμη και σε σίδερα που δεν τολμά να τα αγγίξει άνθρωπος κατά τις θερμές ημέρες του θέρους. Λέγεται πως τα επιφράγματα που σχηματίζουν με τη βλέννα τους μπροστά στα κελύφη τους είναι τόσο αδιαπέραστα που τους επιτρέπουν να επιβιώνουν ακόμη και σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες (epiphragms τα λένε οι ειδικοί - ορολογία βασισμένη στην ελληνική γλώσσα). Τα βλέπομε εμείς οι άνθρωποι κι απορούμε πώς είναι δυνατόν να κρέμονται για μήνες και μήνες, να χτυπά σαραντάρια το θερμόμετρο κι αυτά να μην αφυδατώνονται; Οι υπόλοιποι συγγενείς τους, τα πιο πολλά είδη των χοχλιών, κρύβονται στα καταχθόνια μόλις αρχίζουν οι ζέστες. Μέσα σε ξερολιθιές, σε τρύπες, σε κουφάλες δέντρων, παντού όπου υπάρχει σκιά. Σκιά και δροσιά. Κι όσο βλέπω τις κρεμανταλιές με τα χοχλίδια πάνω σε φράκτες και ξερόκλαδα θυμάμαι αυτό που μου έλεγε πέρσι ένας παλιός καφετζής που δούλεψε για χρόνια στις Τρεις Καμάρες: «Ο ήλιος δίνει τη νοστιμάδα στα χοχλιδάκια». Λέτε να έχει δίκιο; Χ

> 68

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

ΚΡΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ

Τότε που κυκλοφορούσαν τα κάρα!

70

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

71

Ο λεκτικός πλούτος και οι μεγάλου μήκους λέξεις του λεξιλογίου του Ερωτόκριτου (ΟΙ ΛΕΚΤΙΚΟI ΤYΠΟΙ ΜΕ 15 ΓΡAΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠAΝω)

Δρ Ανδρέας Μανιός Πλαστικός Χειρουργός Γεώργιος Μανιός Προπτυχιακός Φοιτητής Βιοπληροφορικής

> Ερωτόκριτος. Επεξεργασμένο σκίτσο από το περιοδικό Ελληνική Δημιουργία του 1952.

72

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

Γενικά

Έτος Ερωτόκριτου το 2019 και σκεφτήκαμε να κάνουμε ένα μικρό αφιέρωμα στο μεγάλο αριστούργημα της Χρυσής Εποχής της Κρητικής Ποίησης. Ό,τι και να γράψει κανείς ως γενική γνώση για τον Ερωτόκριτο και τον ποιητή του Βιτσέντζο Κορνάρο σε ένα άρθρο όπως αυτό είναι περιττό, αφού τα πάντα υπάρχουν στο Διαδίκτυο αλλά και σε κάθε ράφι βιβλιοθήκης. ‘Έτσι, εδώ δεν θα κάνουμε αναφορά στον ποιητή και στην ιστορία του έργου, αλλά θα ασχοληθούμε αποκλειστικά με τον λεκτικό του πλούτο και μερικούς από τους πιο μεγάλους σε μήκος χαρακτηριστικούς λεκτικούς τύπους του λεξιλογίου του. Η γλώσσα που μιλάμε σήμερα στην Κρήτη, και ιδιαίτερα στην ύπαιθρο, χωρίς υπερβολή έχει ως βάση τη γλώσσα του Ερωτόκριτου. Τι μπορεί να πει, όμως, κάποιος μη ειδικός για το λεξιλόγιο και τις λέξεις ενός έργου με το οποίο καταπιάστηκαν σπουδαίοι φιλόλογοι και μελετητές τόσο Έλληνες όσο και ξένοι; Τίποτε περισσότερο από αυτό που σημείωσε ο αείμνηστος Στέργιος Σπανάκης όταν έγραφε για το Κρητικό Γλωσσικό Ιδίωμα:1 «…Ας συγχωρήσουν οι κ. κ. φιλόλογοι και ειδικότερα οι γλωσσολόγοι την ανάμιξη ενός βέβηλου σε ζητήματα της ειδικότητάς των. Δεν είμαι γλωσσολόγος ούτε καν φιλόλογος, μα νομίζω πως, σαν Κρητικός, μπορώ να πω μερικά λόγια για τη μητρική μου γλώσσα...» Ο λόγος που γράψαμε αυτό το άρθρο οφείλεται στο ότι είχαμε κάνει στο παρελθόν ηλεκτρονική ανάλυση του κειμένου του Ερωτόκριτου για τις ανάγκες μιας άλλη μελέτης για τον Καζαντζάκη.2 Μελετώντας το λεξιλόγιο του κειμένου σταθήκαμε στις μεγαλύτερες από 15 γράμματα λέξεις και μερικές παράξενες από αυτές τις ερευνήσαμε και σε άλλα έργα της Κρητικής Αναγέννησης, αλλά και στα ριζίτικα τραγούδια. Για την ιστορία, η πρώτη ηλεκτρονική προσέγγιση και ανάλυση του κειμένου του ποιήματος έγινε από τον Βρετανό καθηγητή του Cambridge και μελετητή της Κρητικής Λογοτεχνίας Ντέϊβιντ Χόλτον (David Holton) και την καθηγήτρια του Boston College Ντία Φιλιππίδου στο έργο Tου κύκλου τα γυρίσματα3 το 1996. Σήμερα μια ηλεκτρονική ανάλυση ενός λογοτεχνικού έργου είναι υπόθεση μερικών λεπτών εφόσον υπάρχει το κατάλληλο λογισμικό και βέβαια το κείμενο σε ηλεκτρονική μορφή. Το λεξιλόγιο του έργου στο οποίο αναφερόμαστε δεν προέρχεται από καμιά άλλη πηγή παρά από το ίδιο το κείμενο του ποιήματος, το οποίο υπεβλήθη σε ηλεκτρονική επεξεργασία με ειδικό λογι-

σμικό επεξεργασίας λογοτεχνικών κειμένων και οι παρατηρήσεις που ακολουθούν είναι απόρροια αυτής. Αν και είχαμε το κείμενο της κλασικής έκδοσης του Ξανθουδίδη (1864-1928) σε ηλεκτρονική μορφή, επειδή υπήρχαν πολλά λάθη στην ηλεκτρονική αναγνώριση του κειμένου, βασιστήκαμε σε ηλεκτρονικό κείμενο του ποιήματος που ελήφθη από έγκυρο ιστότοπο. Το κείμενο ελήφθη από το site http: // www.snhell.gr/anthology/writer.asp?id= 20 και αφορά στην έκδοση του 1713, διορθωμένη από τον σπουδαίο μελετητή και καθηγητή της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας αείμνηστο Γεώργιο Σαββίδη (1929 1995). Από το κείμενο αυτό δημιουργήθηκαν κατάλογοι με τους λεκτικούς τύπους και τη συχνότητά τους αλφαβητικά.

ποικιλία λέξεων και στατιστική του κειμένου - άπαξ λεγόμενα, λεκτικός πλούτος. Στο κείμενο που μελετήσαμε είχαμε τα παρακάτω στατιστικά:4 Αριθμός λέξεων κειμένου 83555 Αριθμός διαφορετικών λέξεων 10232

Ποικιλία λέξεων 12.25% Άπαξ λεγόμενα 6.43% (οι λέξεις που απαντώνται στο κείμενο μόνο μια φορά) Η ποικιλία των λέξεων, που είναι ο λόγος του αριθμού των διαφορετικών λέξεων προς τον συνολικό αριθμό των λέξεων του κειμένου, δεν συνιστά αξιόπιστο δείκτη λεκτικού πλούτου, ιδιαίτερα στα μεγάλα σε μέγεθος έργα.

ςύγκριση του λεκτικού πλούτου του Ερωτόκριτου με άλλων ποιητικών έργων Ο λεκτικός πλούτος του Ερωτόκριτου (βλ. σημ. 2) ήταν περίπου ίδιος με αυτόν της ποιητικής συλλογής Τερτσίνες του Καζαντζάκη. Επίσης, ήταν πολύ μεγαλύτερος από τα κείμενα του προγενέστερου Στέφανου Σαχλίκη (βλ. σημ. 8). Η Οδύσσεια του Ομήρου ήταν, όμως, πολύ πλουσιότερη λεκτικά από τα παραπάνω κείμενα. Για να συγκριθούν αξιόπιστα ως προς τον πλούτο τους δυο κείμενα θα πρέπει να έχουν περίπου τον ίδιο αριθμό λέξεων. Επειδή αυτό δεν είναι εφικτό, καθώς διαφέρουν τα μεγέθη των κειμένων, θα πρέ-

1

Στέργιος Σπανάκης, «Το Κρητικό Γλωσσικό Ιδίωμα», Κρητικά Χρονικά 1961/62, τόμος ΙΕ’-ΙΣΤ’, τεύχος ΙΙΙ, σελ. 148-152. Μηνάς Τσικριτσής και Ανδρέας Μανιός, «Στατιστική και στυλομετρική ανάλυση του ποιητικού έργου του Καζαντζάκη Τερτσίνες». Εισήγηση στο συνέδριο με θέμα Ο ποιητής Νίκος Καζαντζάκης, Μυρτιά 22/10/2016.

3 Dia Philippides, David Holton, Tου κύκλου τα γυρίσματα. O Eρωτόκριτος σε ηλεκτρονική ανάλυση, 4 τόμοι. Αθήνα 1996-2000.

4 Αριθμός λέξεων είναι το μέγεθος του κειμένου σε λέξεις. Αριθμός διαφορετικών λέξεων ή λεξιλόγιο είναι ο αριθμός των διαφορετικών λέξεων που απαντώνται στο κείμενο. Ποικιλία λέξεων είναι το ποσοστό (%) των διαφορετικών λέξεων ενός κειμένου προς ολόκληρο το κείμενο. Άπαξ λεγόμενα είναι το ποσοστό των λέξεων που απαντώνται μόνο μια φορά σε ολόκληρο το κείμενο.

2

73

πει να γίνει δειγματοληψία και να ληφθεί ο ίδιος αριθμός λέξεων από κάθε κείμενο με κάποια αντικειμενική μέθοδο δειγματοληψίας. Είναι, όμως, πέρα από τον σκοπό της παρουσίασης αυτής η προσθήκη λεπτομερειών. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο λεκτικός πλούτος του κειμένου υπολογίσθηκε τόσο με τους κλασικούς δείκτες λεκτικού πλούτου όσο και με βάση τον δείκτη του h-point (έναν σχετικά πρόσφατο και εγκυρότερο δείκτη περιγραφέντα από τον Ιoan-Iovitz Popescu5). Στις χίλιες λέξεις κειμένου οι Τερτσίνες και ο Ερωτόκριτος είχαν δείκτη 0.81, τα κείμενα του Σαχλίκη 0.73 και η Ομήρου Οδύσσεια 0.89. Όσο μεγαλύτερος είναι αυτός ο δείκτης τόσο πλουσιότερο είναι το κείμενο. Από 10232 διαφορετικούς λεκτικούς τύπους του κειμένου του Ερωτόκριτου, οι 628 είναι κοινοί με τους 1648 διαφορετικούς του κειμένου των ποιημάτων του Σαχλίκη (βλ. σημ. 9). Αυτοί οι κοινοί λεκτικοί τύποι καλύπτουν το 38% του κειμένου του Ερωτόκριτου και το 70% περίπου του κειμένου του Σαχλίκη.

«Εις ένα-ν άλογον ψαρόν πιτήδειος Καβαλάρης, όμορφος, αξαζόμενος, κ' ερωτοδιωματάρης».

παράθεση των μεγαλύτερων σε μήκος λεκτικών τύπων (>15 γράμματα) Οι περισσότερες από τις μεγάλες λέξεις του κειμένου είναι σύνθετες και η παρουσία τους κάνει ευκολότερη την κατανόηση και πιο ευχάριστο για τον αναγνώστη το διάβασμα του κειμένου. Η εύστοχη χρησιμοποίηση αυτών των λέξεων από τον Βιτσέντζο Κορνάρο, πέρα από την υπόθεση του έργου, συνετέλεσε σίγουρα στην ευρύτατη αποδοχή αυτού του ποιητικού αριστουργήματος. Στο σημείο αυτό δεν θα κάνουμε ανάλυση των μεγάλων σε μήκος λεκτικών τύπων, αφού αυτό είναι δουλειά των φιλολόγων. Απλώς θα γίνει παράθεση των μεγαλύτερων σε μήκος λεκτικών τύπων με αλφαβητική σειρά για τους αναγνώστες του περιοδικού. Οι παρακάτω τρεις λεκτικοί τύποι ήταν οι μεγαλύτεροι σε μήκος, με 20 γράμματα στο κείμενο του ποιήματος: ΕΚΡΟΥΦΟΑΝΑΝΤΡΑΝΙΖΑΣΙ ΕΞΑΝΑΚΑΙΝΟΥΡΓΙΩΘΗΚΕΝ ΣΥΧΝΟΠΗΑΙΝΟΓΙΑΓΕΡΝΕΙ

Στη συνέχεια ακολουθούν αλφαβητικά οι λεκτικοί τύποι του ποιήματος. Ο αριθμός στο πλάι τους αντιπροσωπεύει τον αριθμό των γραμμάτων που περιέχει κάθε λέξη. ΑΓΓΕΛΟΣΓΟΥΡΑΦΙΣΤΗΝ 18 ΑΓΡΙΟΣΥΝΝΕΦΙΑΣΜΕΝΗ 18 ΑΙΜΑΤΟΚΥΛΙΣΜΕΝΗ 15 ΑΙΜΑΤΟΚΥΛΙΣΜΕΝΟΝ 16 ΑΚΡΙΒΑΝΑΘΡΕΜΜΕΝΗ 16 ΑΝΕΒΟΚΑΤΕΒΑΖΟΥΝ 15 ΑΝΕΒΟΚΑΤΕΒΑΙΝΑΝ 15 ΑΝΕΒΟΚΑΤΕΒΑΙΝΕΙ 15 ΑΝΕΒΟΚΑΤΕΒΑΙΝΕΙΣ 16 ΑΝΕΒΟΚΑΤΕΒΑΙΝΟΥ 15 ΑΝΕΒΟΚΑΤΕΒΑΙΝΟΥΝ 16 ΑΠΟΣΥΝΝΕΦΙΑΣΜΕΝΟΣ 17 ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΑΤΑ 15 ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΤΗΚΑ 15 ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΤΗΚΑΣΙ 17 ΑΣΤΡΑΠΟΒΡΟΝΤΗΣΕΝ 16 ΒΑΡΑΝΑΣΤΕΝΑΞΕΙΣ 15 ΓΟΡΓΟΚΑΒΑΛΙΚΕΥΓΕΙ 17 ΔΕΥΤΕΡΟΓΙΑΓΕΙΡΕΙ 16 ΔΕΥΤΕΡΟΔΙΑΛΑΛΟΥΣΙ 17 ΔΕΥΤΕΡΟΚΤΥΠΗΣΕΙ 15 ΔΙΠΛΟΚΑΚΟΡΙΖΙΚΗ 15 ΕΒΑΡΑΝΑΣΤΕΝΑΞΑΝ 15 ΕΓΕΒΕΝΤΙΣΤΗΚΑΜΕ 15 ΕΓΛΟΤΣΟΠΑΤΟΥΣΑΝ 15 ΕΓΛΥΚΟΚΙΛΑΔΟΥΣΑ 15 ΕΓΛΥΚΟΚΙΛΑΔΟΥΣΑΝ 16

ΕΚΑΚΟΣΥΝΕΥΘΗΚΕΝ 15 ΕΚΑΤΑΘΡΟΥΛΙΣΤΗΚΑΝ 17 ΕΚΑΤΑΝΤΡΟΠΙΑΣΤΗΚΑ 17 ΕΚΑΤΑΠΕΔΟΥΚΛΩΘΗΚΕ 17 ΕΚΑΨΟΦΛΟΓΙΖΟΥΝΤΟ 16 ΕΚΟΝΤΑΡΟΚΤΥΠΗΣΕ 15 ΕΚΟΥΡΦΟΚΑΜΑΡΩΣΑΝ 16 ΕΚΡΟΥΦΟΑΝΑΝΤΡΑΝΙΖΑΣΙ 20 ΕΚΡΟΥΦΟΠΑΡΑΚΑΛΕΙ 16 ΕΚΡΟΥΦΟΣΥΝΤΗΡΟΥΣΑΝ 18 ΕΜΕΡΟΞΗΜΕΡΩΝΟΥΝΤΟΝ 18 ΕΜΕΤΑΛΛΑΣΣΟΥΝΤΑΝ 16 ΕΞΑΝΑΓΙΑΓΕΙΡΑΣΙΝ 16 ΕΞΑΝΑΚΑΙΝΟΥΡΓΙΩΘΗΚΕΝ 20 ΕΞΑΝΑΜΑΛΑΣΣΕΤΟΝ 15 ΕΞΕΛΗΣΜΟΝΗΘΗΚΑΝ 15 ΕΞΕΝΙΤΕΥΓΟΥΝΤΟΝ 15 ΕΞΕΠΕΡΙΟΡΙΣΤΗΚΑΣΙΝ 18 ΕΠΑΡΑΖΑΛΙΣΤΗΚΕΝ 15 ΕΠΑΡΗΓΟΡΗΘΗΚΑΣΙ 15 ΕΠΑΡΗΓΟΡΟΥΝΤΟΝΕ 15 ΕΠΕΡΜΑΖΩΧΤΗΚΑΣΙΝ 16 ΕΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΤΗΚΑ 15 ΕΠΡΕΜΑΖΩΧΤΗΚΑΣΙ 15 ΕΡΩΤΟΔΙΩΜΑΤΑΡΗΣ 15 ΕΣΙΓΑΝΟΠΟΡΠΑΤΕΙ 15 ΕΣΚΟΡΠΙΣΤΗΚΑΣΙΝ 15 ΕΣΤΡΟΥΦΟΓΥΡΙΖΟΥΝΤΟ 18 ΕΣΥΓΚΕΡΑΣΤΗΚΑΣΙΝ 16 ΕΣΥΝΤΡΟΦΙΑΖΑΣΙΝ 15 ΕΣΥΧΝΟΣΥΝΤΗΡΟΥΣΑ 16 ΕΠΕΡΙΟΡΙΣΤΗΚΑΣΙ 16 ΕΨΥΓΟΜΑΡΑΘΗΚΑΣΙ 15 ΕΨΥΓΟΜΑΡΑΙΝΟΥΝΤΟΝ 17 ΚΑΛΟΚΑΡΔΙΣΜΕΝΟΣ 15 ΚΑΤΑΡΔΙΝΙΑΖΕΤΑΙ 15

5 O Ioan-Iovitz Popescu είναι ένας διακεκριμένος διεθνώς Φυσικός του πλάσματος, μέλος της Ρουμανικής Ακαδημίας Επιστημών, αλλά και θεωρητικός της ποσοτικής Γλωσσολογίας. Σχετικά πρόσφατα (2009) εισήγαγε στην ανάλυση των πεζών κειμένων, αλλά και των ποιημάτων, τον δείκτη h-point (h-richness) για την εκτίμηση του λεκτικού πλούτου ενός κειμένου. Ο δείκτης αυτός έγινε ευρέως αποδεκτός από τους επιστήμονες που ασχολούνται με αυτού του τύπου τις αναλύσεις. Η εφαρμογή αυτού του δείκτη δίδει τιμές παρόμοιες με τον δείκτη Εντροπίας ενός κειμένου.

74

Στις σελ. 75, 77 γραφιστικά επεξεργασμένες εικόνες από την εικονογράφηση του ρουμανικού χειρογράφου του Ερωτόκριτου του έτους 1787. Στην Ελλάδα κυκλοφόρησε σε πολυτελή έκδοση το 1998 (εκδ. Αδάμ).

ΚΑΤΑΡΔΙΝΙΑΖΟΥΝΤΑΙ 17 ΚΑΤΑΡΔΙΝΙΑΣΤΟΥΝ 15 ΚΑΤΑΣΚΟΥΡΙΑΣΜΕΝΗ 16 ΚΑΤΑΣΦΑΛΙΣΜΕΝΟΣ 15 ΚΟΝΤΑΡΟΚΤΥΠΗΜΑΤΑ 16 ΚΟΝΤΑΡΟΚΤΥΠΗΣΕΙ 15 ΚΟΝΤΑΡΟΚΤΥΠΗΣΟΥΝ 16 ΚΟΝΤΑΡΟΚΤΥΠΗΣΟΥΣΙ 17 ΚΟΝΤΑΡΟΚΤΥΠΗΣΟΥΣΙΝ 18 ΚΟΝΤΑΡΟΚΤΥΠΟΥΣΙ 15 ΚΟΝΤΑΡΟΚΤΥΠΟΥΣΙΝΕ 17 ΚΟΥΛΟΥΜΟΥΝΤΡΙΖΕΙ 16 ΚΟΥΡΦΑΝΑΔΑΚΡΥΩΝΕΙ 17 ΚΡΟΥΦΑΝΑΔΑΚΡΥΩΝΕΙ 17 ΜΕΤΑΛΛΑΣΣΟΥΝΤΑΙ 15 ΜΟΥΓΚΑΛΙΣΜΑΤΙΑΝ 15 ΜΥΡΙΟΧΑΙΡΟΥΝΤΑΝ 15 ΝΥΚΤΟΓΥΡΙΣΜΕΝΟΣ 15 ΞΑΘΟΣΓΟΥΡΟΜΑΛΛΗ 15 ΞΑΝΑΓΚΑΛΙΑΖΟΥΝΤΑΙ 17 ΞΕΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΟΣ 15 ΟΜΟΡΦΟΚΑΜΩΜΕΝΟΙ 15 ΟΜΟΡΦΟΚΑΜΩΜΕΝΟΣ 15 ΟΜΟΡΦΟΣΤΟΛΙΣΜΕΝΟΙ 17 ΟΝΕΙΡΟΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ 16 ΠΑΡΑΤΡΑΓΟΥΔΟΥΣΙ 15 ΠΕΡΙΣΣΟΞΑΠΛΩΣΕΙ 15 ΠΟΛΥΣΚΟΥΡΙΑΣΜΕΝΑ 16 ΡΟΔΟΠΕΡΙΧΥΜΕΝΗΝ 15 ΣΕΛΟΣΚΑΛΟΧΑΛΙΝΑ 15 ΣΚΟΠΟΤΡΑΓΟΥΔΙΣΜΑΤΑ 18 ΣΚΟΤΕΙΝΙΑΣΜΕΝΟΝ 15 ΣΚΟΤΕΙΝΙΑΣΜΕΝΟΣ 15 ΣΠΟΥΔΟΓΙΑΓΕΡΝΕΙ 15 ΣΥΝΑΠΑΝΤΗΧΝΟΥΣΙ 15 ΣΥΝΤΡΟΦΙΑΣΜΕΝΟΙ 15 ΣΥΝΤΡΟΦΙΑΣΜΕΝΟΣ 15 ΣΥΝΤΡΟΦΙΑΣΟΥΣΙΝ 15 ΣΥΧΝΑΝΑΝΤΡΑΝΙΖΕΙ 16 ΣΥΧΝΑΝΑΣΤΕΝΑΜΑΤΑ 16 ΣΥΧΝΙΑΝΑΝΤΡΑΝΙΣΜΑΤΑ 19 ΣΥΧΝΟΑΝΑΣΤΕΝΑΖΕΙ 16 ΣΥΧΝΟΠΗΑΙΝΟΓΙΑΓΕΡΝΕΙ 20 ΣΦΙΚΤΟΚΛΕΙΔΩΜΕΝΗ 16 ΧΑΜΟΚΟΥΚΟΥΒΙΣΕΙ 15 ΨΟΜΟΜΑΡΤΥΡΗΣΟΥΣΙΝ 17

Οι περισσότερες, αν όχι όλες οι παραπάνω σύνθετες λέξεις του Ερωτόκριτου, είναι οικείες στους Κρητικούς, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο, και η ερμηνεία τους είναι εύκολη. Υπάρχουν, όμως, και μερικές που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστές, ιδίως στα νεαρά άτομα. Θα δούμε παρακάτω μερικές από αυτές και την ερμηνεία τους, έχοντας ως βοήθημα την Επιτομή του Λεξικού Κριαρά6 και το ερμηνευτικό Γλωσσάριο της έκδοσης του Ερωτόκριτου του Στέφανου Ξανθουδίδη7: ΕΓΕΒΕΝΤΙΣΤΗΚΑΜΕ Από το γιβεντίζω. Σύμφωνα με την Επιτομή του Λεξικού Κριαρά έχουμε: Γιβεντίζω· γεβεντίζω· διεβεντίζω· κεβεντίζω· κιβεντίζω: 1) ραβδίζω, τιμωρώ με ραβδισμό 2) διαπομπεύω 3) διακηρύσσω, διαλαλώ. Κατά το ερμηνευτικό Γλωσσάριο του Ξανθουδίδη έχουμε: Γεβεντίζομαι ως και σήμερον (μάλλον γιβεντίζω, γιβεντίζ-ομαι): καταισχύνομαι, διαπομπεύομαι, κατεντροπιάζομαι. Ο παραπάνω λεκτικός τύπος απαντά στον Ερωτόκριτο μια φορά (στίχ. 602 στην ενότητα Α στην εκδοχή του Σαββίδη, στίχ. 658 στην έκδοση του Ξανθουδίδη): «… Δέκα ’μεσταν, κ’ εκείνοι δυο (ανάθεμα την ώρα!) όλοι εγεβεντιστήκαμε σ’ τσι γειτονιές, στη Χώρα…» Η λέξη απαντάται τέσσερις φορές στα κείμενα του Στέφανου Σαχλίκη.8 Ενδεικτικά αναφέρουμε τους στίχους 73-74 από το «καταλόγιν της Πόθας»9: «Εμένα εις το Ρέθεμνος εγεβεντίσασί με

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

ως δια τα πολιτικά, ως δια τες μεθυσίες». Πιθανότατα η λέξη είναι τούρκικης προέλευσης και στο Γλωσσάριο του Ξανθουδίδου αναφέρεται: «Ο κ. Συν. Παπαδημητρίου εις την έκδοσιν του Σαχλίκη σελ. 177-182 επραγματεύθη περί της λέξεως μνημονεύσας και των προ αυτού ερμηνειών και καταλήξας εις το συμπέρασμα ότι γίνεται εκ του Τουρκικού Kevenmek…» Η λέξη χρησιμοποιείται και σήμερα με τους τύπους ξεγιβεντίζω, γίβεντα, γιβέντισμα. ΕΨΥΓΟΜΑΡΑΘΗΚΑΣΙ ΕΨΥΓΟΜΑΡΑΙΝΟΥΝΤΟΝ Η λέξη είναι σύνθετη και προέρχεται από τα ρήματα ψύγω και μαραίνω. Οι λεκτικοί τύποι του ρήματος ψυγομαραίνω που απαντώνται στον Ρωτόκριτο είναι έξι. Ο Ξανθουδίδης ερμηνεύει τη λέξη ως εξής: Ψύγω, μεταβ. ψύγομαι, αμεταβ. αόρ. αψύγη(κα), μετ. ψυγημένος και ψυμένος, όπως και σήμερον, στεγνώνω, ξηραίνω, μαραίνω, ξηραίνομαι, μαραίνομαι…

>

6 Ι.Ν. Καζάζης, Τ.Α. Καραναστάσης κ. ά. (επιμ.) Επιτομή του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 του Εμμανουήλ Κριαρά. Θεσσαλονίκη.

7 Στέφανος Ξανθουδίδης 1915. Ερωτόκριτος / Βιτζέντζου Κορνάρου, έκδοσις κριτική γενομένη επί τη βάσει των πρώτων πηγών μετ’ εισαγωγής, σημειώσεων & γλωσσαρίου. Εν Ηρακλείω Κρήτης: Τυπογρ. Στυλ. Μ. Αλεξίου.

8 Ο Στέφανος Σαχλίκης (γεννήθηκε περί το 1331 και απεβίωσε μετά το 1391) ήταν Κρητικός σατιρικός ποιητής, ο πρώτος εκπρόσωπος της Κρητικής Λογοτεχνίας.

9 Γ. Μαυρομάτης, Ν. Παναγιωτάκης 2015. Στέφανος Σαχλίκης: Τα Ποιήματα. Αθήνα: Μορφωτικόν Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

75

Το ρήμα όμως προέρχεται εκ του αρχ. ψύχω, ψύχομαι αόρ. εψύγην, όστις και εγένετο αφορμή του σχηματισμού του νεωτέρου τύπου ψύγω. Σήμερον πλην του ρήματος ακούεται εν Κρήτη και ο ψυγιάς (ή οψυγιάς), το μέρος εν ώ απομαίρονται αι σταφυλαί διά να γίνωσι σταφίδες, και σύνθετον ψυγομαραίνω-ομαι…

βίδη). Η λέξη διωματάρης υπάρχει και σε άλλα έργα της κρητικής ποίησης, όπως στη Βοσκοπούλα, στον στίχο 386: «... μελαχρινός, λιγνός και γελασιάρης, νέος και μαυρομάτης, διωματάρης, και θέλει σε ρωτήξει, ωγιά να μάθη για κείνην επού απόθανε κ’ εχάθη…»

ψυγομαραίνω και ψυγομαραίνομαι, αόρ. εψυγομαράθη(κα), όπως και σήμερον, ψύγω και μαραίνω, μαραίνομαι. Ενδεικτικά, στην ενότητα Α και στον στίχο 732 (κατά Ξανθουδίδη Α 788): «Όσον επέρναν ο καιρός, κ’ οι νύκτες εδιαβαίναν, τόσον οι λογισμοί κρουφά την εψυγομαραίναν…»

Στη συλλογή του Παύλου Βλαστού υπάρχει ως σύνθετη λέξη11 και περιλαμβάνεται στα Ριζίτικα του Αποστολάκη: «Εγούι μου, νιέ κι αργυρονιέ και χρυσοδιωματάρη πλουμιστέ, κάμε το Χάρο σύντεκνο, ροδάρη…»

Η λέξη απαντάται και στο ριζίτικο τραγούδι της συλλογής Αποστολάκη10 με αριθμό 519 στους στίχους: «Κι όσα δεντρά ‘ταν στ’ όβγορο εψυγομαραθήκαν, κι όσα πουλιά ‘ταν στ’ όβγορο ούλα εβουβαθήκαν…» ΕΡΩΤΟΔΙΩΜΑΤΑΡΗΣ Κατά τον Ξανθουδίδη: Ερωτοδιωματάρης, ο· ωραίος και περικαλλής, πλήρης ερωτικών θέλγητρων, ερατεινός. Στην Επιτομή του Κριαρά αναφέρεται: Διωματάρης, ο· αυτός που έχει καλό παράστημα, κομψός, χαριτωμένος: νέος. Διώμα το· διώμαν. Η καλή εξωτερική εμφάνιση, ομορφιά, καμάρωμα. Μάλλον από το αρχ. ουσ. ιδίωμα. Στον Ερωτόκριτο και στις δύο εκδοχές υπάρχει στον στίχο Β146: «Εις ένα-ν άλογον ψαρόν πιτήδειος Καβαλάρης, όμορφος, αξαζόμενος, κ’ ερωτοδιωματάρης». Ο λεκτικός τύπος διωματάρης στον Ερωτόκριτο υπάρχει και άλλες τρεις φορές (Β 527, 2193, 2216 στον Ξανθουδίδη και στους Β527, 2185 και 2208 στον Σαβ10

Στην ίδια συλλογή βρίσκεται άλλες δυο φορές ως διωματάρης. Ένα τραγούδι που τραγούδησε ο μεγάλος Κρητικός καλλιτέχνης Κώστας Μουντάκης, το «Μάνα, λούζε με», από τη συλλογή των κρητικών ασμάτων του Γιανναράκη12 και έχει τίτλο «Το ζήτημα τση κόρης», περιλαμβάνει τη λέξη διωματάρης: «… Κι άρχοντες περνούν πεζοί και καβαλάροι κι ένας νιος καλός, καλός και διωματάρης...» ΕΠΕΡΜΑΖΩΧΤΗΚΑΣΙΝ ΕΠΡΕΜΑΖΩΧΤΗΚΑΣΙ Οι δύο αυτοί λεκτικοί τύποι έχουν την ίδια σημασία κατά τον Ξανθουδίδη: Περμαζώνω, αόρ. επερμάζωξα και μεσ. περμαζώνομαι, αόρ. επερμαζώκτη(κα), μετ. περμαζωμένος, ως και σήμερον, συλλέγω, συναθροίζω, συνάγω. Στον Ξανθουδίδη αυτός ο τύπος βρίσκεται στους στίχους Β 1266, 2347, Γ 1180, Δ 1775, ενώ στην έκδοση του Σαββίδη στους στίχους Β 1262, 2339, Γ 1178, Δ 1773. Πρεμαζώνομαι, αόρ. επρεμαζώχτη(κα), μετ. πρεμαζωμένος. Προήλθεν εκ του περμαζώνω κατά μετάθεσιν του ρ. Ο τύπος πρεμαζώνομαι υπάρχει στη Β’ ενότητα, στους στίχους 1042, 1464 στον

Σταμάτης Αποστολάκης, Ριζίτικα: τα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, Χανιά 2010. Αρχείο Π. Βλαστού (ΙΑΚ), τ. Α’-14, σ. 1266.

12 Antonios Jeannarakis, Άσματα Κρητικά μετά διστίχων και παροιμιών. Leipzig 1876.

11

76

Ξανθουδίδη και στους στίχους 1040 και 1460 στην εκδοχή του Ερωτόκριτου του Σαββίδη: «… Όρισε να γενεί η μαλιά μακρά από το Πατάρι, κ’ εκεί επρεμαζωχτήκασι πεζοί και καβαλάροι… … Και να, κ’ εκείνοι γλήγορα, πρι’ ο Ήλιος να προβάλει, εκεί επερμαζωχτήκασιν όλοι, μικροί-μεγάλοι». Οι λεκτικοί αυτοί τύποι, είτε με τη μια μορφή είτε με την άλλη, απαντώνται και σε άλλα έργα της Κρητικής Αναγέννησης, όπως στον Κατσούρμπο, στην Ερωφίλη, στον Κρητικό Πόλεμο, στον Ροδολίνο και στον Γύπαρι. Επίσης, στα Ριζίτικα του Αποστολάκη και στη Συλλογή Κρητικών Ασμάτων του Γιανναράκη. Στον Κρητικό Πόλεμο του Μπουνιαλή, στην έκδοση του Ξηρουχάκη, σελ 147, στίχος 11, διαβάζουμε: «… Σάικαις επρεμάζωξεν και την αρμάδα φτιάνει και τον λαόν με τ’ άρματα μέσα εις όλα βάνει…» ΚΑΤΑΡΔΙΝΙΑΖΟΥΝΤΑΙ ΚΑΤΑΡΔΙΝΙΑΖΟΝΤΑΙ Κατά την Επιτομή του Λεξικού Κριαρά έχουμε: κατορδινιάζω· καταρδινιάζω: α) ετοιμάζω β) ταχτοποιώ, προετοιμάζω. Από τη πρόθεση κατά + ορδινιάζω. Κατά το Γλωσσάριο του Ξανθουδίδη: Καταρδινιάζω και καταρδινιάζομαι ερμηνεύονται ετοιμάζω και ετοιμάζομαι, παρασκευάζω. Η λέξη υπάρχει στις ενότητες και στους στίχους Β 93, Δ 386, 779, 858, 909, 1560, Ε 1310 στην έκδοση του Ξανθουδίδη. Στη μελετώμενη από εμάς έκδοση, στους στίχους B 93, Δ 386, 858, 909, 985, 1558, Ε 1304. Στον τελευταίο από αυτούς διαβάζουμε:

ΥΠΕΡ

κι εκάτσεν εις το ιππάριν κι εμπεδουκλώθη κι έπεσεν στον κάμπον στο χορτάριν...» Στο Γλωσσάριο του Ερωτόκριτου του Ξανθουδίδη αναφέρεται επίσης ότι ο καθηγητής Χατζιδάκις13 έγραψε για το πεδουκλώνω ότι «εγένετο σύμφυρσις14 προς το μπερδένω, διό εγένετο μπερδουκλώνω».

«… Mε τα καημένα σωθικά, μ’ όψιν αποθαμένη καταρδινιάζουνται κ’ οι δυο, οι πολυπρικαμένοι…» Η λέξη αυτή βρίσκεται επίσης στο κείμενο του έργου της Κρητικής Λογοτεχνίας Στάθης, στον στίχο Γ 360. Η λέξη ορδινιά υπάρχει επτά φορές στο κείμενο του Ερωτόκριτου και σημαίνει: τάξη, διαταγή και παραγγελιά, ενώ ως ρήμα το ορδινιάζω απαντά τέσσερις φορές και σημαίνει: τακτοποιώ, διευθετώ παρασκευάζω. Οι λεκτικοί τύποι των λέξεων ορδινιά και ορδινιάζω βρίσκονται αρκετές φορές σχεδόν σε όλα τα κείμενα του Κρητικού Θεάτρου. Ενδεικτικά, τη βλέπουμε στο θεατρικό έργο του Μάρκου Αντώνιου Φώσκολου Φορτουνάτος, στην πρώτη πράξη, στίχος 167: «… πάραυτα ράνω ’ς ορδινιά, κ’ ένα ζεστό γλυστήρι τσι βάνω κάτω να μπορή τον πόνο να τσι σύρη…» Στη θρηνητική ρίμα του Ιωάννη Πικατώρου Εις τον Πικρόν και Ακόρεστον Άδη, στίχος 73: «… Το δειν τον, εφοβήθηκα κι είπα: Ας διαγείρω πίσω κι ας κάμω τρόπο κι ορδινιά την στράτα να γυρίσω». Οι λεκτικοί αυτοί τύποι παρατηρούνται ακόμη στον Σαχλίκη, στη συλλογή των Ριζίτικων του Αποστολάκη και στα Κρητικά Άσματα του Γιανναράκη. Κατά τον Ξανθουδίδη πιθανότατα η λέξη ορδινιιά προέρχεται από τη λατινική λέξη ordo ή την ιταλική ordine. ΕΚΑΤΑΠΕΔΟΥΚΛΩΘΗΚΕ Στο Γλωσσάριo του Ξανθουδίδη διαβάΚαταπεδουκλώνομαι, αόρ. καταπεδουκλώθηκα... ως σήμερον, εμπλέκομαι,

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

Θα μπορούσαμε να γράψουμε και για μερικές ακόμη λέξεις που ακούγονται περίεργες, έχουμε όμως την εντύπωση ότι οι περισσότεροι από εμάς τους Κρητικούς τις γνωρίζουν καλά και τις χρησιμοποιούν καθημερινά.

Επίλογος

μπερδένω… ίδε πεδουκλώνω. Πεδουκλώνω και πεδουκλώνομαι, όπως και σήμερον, μπερδεύω, εμποδίζω, εμποδίζομαι... Το ρήμα προέρχεται εκ του λατινικού pedicula, pediculare. Στην έκδοση του Ξανθουδίδη υπάρχει στον στίχο Α 1719, ενώ στην εκδοχή του Σαββίδη στον Α 1713: «… Eκαταπεδουκλώθηκε, πέφτει, κουλουμουντρίζει, τον Kαβαλάρη επλάκωσεν, τη χέραν του τσακίζει…» Η λέξη απαντάται σε παλιότερα βυζαντινά κείμενα, ενώ στο κρητικό ποίημα Γύπαρις, στον στίχο Β521, υπάρχει το ουσιαστικό πέδουκλο: «…της κεφαλής μου σκότισι, πέδουκλο τω μποδιών μου, κατάλυσις της νειότης μου και τέλος τω χρονώ μου…» Επίσης, ένας τύπος της λέξης υπάρχει στη «Γκιόστρα των πολιτικών» του Σαχλίκη, στον στίχο 16: «…μετά θυμού εμπροπήδησεν

Τελειώνοντας το μικρό αυτό αφιέρωμα στο ποίημα με το οποίο μεγαλώσαμε και τη γλώσσα του οποίου μιλούμε καθημερινά, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι, παρά το μέγεθός του, υπάρχουν ακόμη σήμερα ηλικιωμένοι, συνήθως σε χωριά, που το θυμούνται ολόκληρο, από την αρχή έως το τέλος. Ο καλός μας φίλος Ηρακλής Πυργιανάκης έχει καταγράψει μερικούς από αυτούς τους ανθρώπους. Ανάμεσά τους, μάλιστα, ήταν και ο πατέρας του. Ήταν μεγάλη χαρά για μας που περιπλανηθήκαμε στις σελίδες του αγαπημένου μας ποιήματος και στους στίχους της χρυσής εποχής της κρητικής ποίησης και θυμηθήκαμε τις απαγγελίες των ανθρώπων που ήξεραν τον Ερωτόκριτο «απόξω». Μάλιστα, όταν απάγγελλαν το ποίημα, οι παρευρισκόμενοι τους παρακολουθούσαν σαν να έβλεπαν κάποια ταινία στην τηλεόραση ή στον κινηματογράφο. Επειδή το 2019 είναι έτος αφιερωμένο στον Ερωτόκριτο, το καλοκαίρι στις διακοπές μας ας ξεφυλλίσουμε το βιβλίο για να ταξιδέψουμε «... στους περαζόμενους καιρούς που οι Έλληνες ορίζαν…» Χ

13

Ο Γεώργιος Νικολάου Χατζιδάκις (1848–1941) υπήρξε ο θεμελιωτής της επιστήμης της Γλωσσολογίας στην Ελλάδα και πρώτος καθηγητής της Γλωσσολογίας και της Ινδικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, από το 1890 έως το 1923. Ανήκε στα ιδρυτικά μέλη της Ακαδημίας Αθηνών το 1926 και ένα χρόνο αργότερα διετέλεσε πρόεδρός της. (Από την Βικιπαίδεια).

14 Σύμφυρση είναι το γραμματικό φαινόμενο ή το σχήμα λόγου κατά τα οποίο δύο λέξεις ή συντάξεις αναμειγνύονται δημιουργώντας μια υβριδική. (Από το wictionary).

77

ΘΕΜΑ

78

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2019

79