Panda magazine zomer 2016

MAGAZINE ZOMER

2016

ECOTOERISME

NATIONALE VOGEL

Panda DELTANATUUR

Hoe dicht bij de natuur moeten we willen komen?

De internationale gruttostand wordt in ons land bepaald

Oer-Hollandse natuur terug in het Haringvliet

– p. 10

– p. 14

– p. 22

Dichtbij

DICHTBIJ

Vrouwtjesvossen zijn slechts enkele dagen per jaar vruchtbaar. Het mannetje blijft tijdens die periode dicht bij haar.

GEHECHT

2 Panda

Beeld: Tjibbe Hunink

TIJDENS DE PARING ZIT DE MANNETJESVOS LETTERLIJK VAST AAN HET VROUWTJE. OOK NA DE DAAD LATEN ZE ELKAAR NIET METEEN LOS. SOMS LATEN ZE ELKAAR PAS NA EEN HALF UUR GAAN.

Panda 3

COLUMN 32

Natuurlijk Nederland We hobbelen in een geïmproviseerde huifkar naar de punt van Scheelhoek, een in de regel voor publiek afgesloten natuurgebied aan de Noordrand van Goeree-Overflakkee. Op de kar zitten boeren, omwonenden, wethouders, provinciale bestuurders, plaatselijke journalisten en natuurbeschermers. De stemming is uitgelaten. Na jaren overleg met talloze partijen is het zover: we tekenen een overeenkomst waarin de ontwikkeling van dit gebied wordt geregeld.

Er gaat veel veranderen. We ontwikkelen nieuwe natuur op een terrein waar tractoren nu nog af en aan rijden. Harde oevers maken plaats voor schorren, slikken en kreekjes. Fiets- en wandelpaden ontsluiten het gebied. Aan de rand van het gebied realiseren we een aanzienlijke capaciteit aan windenergie. Er komt een innovatief woonconcept waarbij de verkoop van kavels voor woningbouw de ontwikkeling van het natuurgebied financiert. En er gebeurt nog meer in en rond het Haringvliet. Een spectaculaire spiekkoepel biedt straks een unieke inkijk op het rijke vogelleven.

Zoet-zoutovergangen worden hersteld. Voor het eerst sinds vijftig jaar verwelkomen we weer trekvissen als de zalm en de steur. En verdwenen schelpdierbanken keren terug in de Noordzee.

De wethouder houdt een feestelijk verhaal over het gezamenlijk bereiken van een optimum waar zowel de natuur als de (lokale) economie wel bij vaart. Het kan dus wél. Ook in Nederland. Hier op Goeree. Mede dankzij een genereuze financiële injectie van de Nationale Postcode Loterij en het gemeenschappelijk geloof in een droom. Natuur in Nederland kan natuur zijn van internationale allure. Zet de sluizen op een kier, help de natuur een handje en het krioelt van leven!

22

Beeld: Johan van de Gronden: Ruurd Dankloff, Nederland: Saskia Rasink

In het Haringvliet zetten we meer dan ooit in op het herstel van Nederlandse natuur. Wij geloven dat de 21e eeuw dé eeuw kan zijn van het herstel van biodiversiteit in eigen land. Geniet van een Panda vol natuur dichtbij.

En over dichtbij gesproken: binnenkort verlaat ik het Wereld Natuur Fonds. U leest hier meer over op pagina 7. Via deze weg wil ik u bedanken voor uw steun. Zonder u is het beschermen van natuur, in buitenland én Nederland, onmogelijk.

Johan van de Gronden, Algemeen directeur Wereld Natuur Fonds

MAGAZINE ZOMER

2016

ECOTOERISME

NATIONALE VOGEL

Panda DELTANATUUR

Hoe dicht bij de natuur moeten we willen komen?

De internationale gruttostand wordt in ons land bepaald

Oer-Hollandse natuur terug in het Haringvliet

– p. 10

– p. 14

– p. 22

Dichtbij

4 Panda

COVER

Uitgave: Wereld Natuur Fonds, Zeist

Druk: Roto Smeets, Weert

Artikelen uit Panda mogen uitslui-

Een zeeottervrouwtje voedt

Concept & realisatie: LBL, Arnhem

Papier: Panda wordt gedrukt

tend na schriftelijke toestemming

haar jong in haar eentje op.

Artdirection/vormgeving:

op Satimat Green, een FSC®-

vooraf van het Wereld Natuur Fonds

Ze zwemt vaak op haar rug,

Ykes werk, Amsterdam

gecertificeerde papiersoort.

te Zeist en met bronvermelding

met het jong op haar buik. In

Drukwerkbegeleiding:

worden overgenomen. Het Panda-

deze houding zoogt ze hem of

Graphic, Leusden

logo is een beschermd beeldmerk.

verzorgt ze zijn vacht.

Lithografie: Willem Grafische

Foto: Alamy/Imageselect

Bewerkingen, Halle

WNF IN NEDERLAND De druppels op de kaart geven alle gebieden in Nederland aan waar we actief zijn (geweest). Aan drie gebieden besteden we in deze Panda aandacht. Ook benieuwd naar de andere projecten? Op internet vindt u een interactieve kaart waarop alle projecten zijn beschreven. ď‚„ WNF.NL/NEDERLAND/ PROJECTEN

GELDERSE POORT

8

In de riviernatuur van de Gelderse Poort kun je overal buiten gebaande paden struinen.

HARINGVLIET 8

22

De aankoop van ruim 70 hectare land dicht bij het Haringvliet is de eerste stap op weg naar een dynamische delta.

NOORDZEE 32 Voor een spectaculaire onderwaterwereld hoef je niet ver te gaan.

& VERDER Gehecht 02 Actueel 07, 13, 25, 34 Ecotoerisme 10 De grutto 14 Dieren intiem 16 De wolf keert terug 18 Cameravallen 20 De heidelibel dichtbij 26 Dicht bij uitsterven 28 Quiz 30 Info 35 Panda 5

HARINGVLIET Visarend

Haringvliet

Zilverreiger

Lepelaar

Witsnuitdolfijn

Schelpdierbank

Meer informatie op haringvliet.nu

Schelpdierbanken zijn onmisbaar in een gezonde delta. Ze zijn een bron van leven voor vissen, haaien, trek­vogels en zeezoogdieren.

Helaas zijn ze in de vorige eeuw vrijwel verdwenen uit de Nederlandse delta en de Noordzee. Maar als het aan het Wereld Natuur Fonds, ARK Natuurontwikkeling én de Nationale Postcode Loterij ligt, keren de mossels en oesters weer terug! De eerste unieke proef met mosselbanken en oesterriffen in onze voordelta is in maart dit jaar van start gegaan. Voor de kust van de Zuid-Hollandse eilanden zijn de eerste schelpdieren op de bodem geplaatst.

MARIUS BRANTS, voorzitter Droomfondsproject Haringvliet: “De Nationale Postcode Loterij is een onmisbare partner om de droom van een levend, gezond Haringvliet te verwezen­lijken. De financiële bijdrage maakt dat we een vliegende start konden maken, dat we gemakkelijker nieuwe partners aan kunnen trekken en een serieuze gesprekspartner zijn voor de overheid en de regio.”

De Nationale Postcode Loterij is in 1989 opgericht om goede doelen te steunen die werken aan een rechtvaardige en groene wereld.

Sinds de oprichting van de Postcode Loterij is ruim 4,7 miljard euro aan mens en natuur gegeven. Het Droomfonds is in het leven geroepen om nieuwe, moedige en baanbrekende initiatieven mogelijk te maken. Aan het Droomfondsproject Haringvliet heeft de loterij 13,5 miljoen euro geschonken.

6 Panda

Beeld: Goofy aqua video

krijgt schelpdier­banken terug

Hongkong verbiedt ivoorhandel Het bestuur van Hongkong heeft aangekondigd dat het zo snel mogelijk wetten gaat opstellen die de in- en uitvoer van ivoor verbieden. Hongkong staat bekend als een drukke doorvoerhaven, ook van illegale goederen. Zo werd in 2013 een record van meer dan 8.000 kilo ivoor in beslag genomen. Ook gaat de regering kijken naar methodes om lokale handel in ivoor aan banden te leggen. Wanneer de wetten in werking treden, is niet bekend.

ACTUEEL

Onze directeur vertrekt

Beeld: ivoor: Thinkstock, Johan van de Gronden: WNF, , orang-oetan: Life on White, illustratie: Anne van den Berg,, rivierdolfijn: WWF-Cambodja/Gerry Ryan

Johan van de Gronden vertrekt als directeur van het Wereld Natuur Fonds. Per 1 juli wordt

Strenge handhaving redt dolfijnen Met nog maar zo’n tachtig exemplaren is de irrawaddyrivierdolfijn in de Mekong in Cambodja ernstig bedreigd. Om die reden ontwikkelde de overheid samen met WWF-Cambodja een actieplan met een duur van zes maanden, dat direct effect had: in de eerste twee maanden dat het van kracht was, is er geen enkele dolfijn gestorven door verkeerde vismethoden. Door vaker te patrouilleren is het aantal illegale kieuwnetten afgenomen. En: er is zelfs een jong gespot. Ook hebben rivierrangers zes vissers die met elektroshocks stroopten, gearresteerd en overgedragen aan de rechter. WNF leverde een financiële bijdrage aan het actieplan.

hij CEO van PUM Netherlands senior experts (PUM). Deze vrijwilligersorganisatie richt zich op de duurzame groei van de MKB-sector in ontwikkelingslanden.

Lokke Moerel, voorzitter van de Raad van Toezicht van WNF: “Wij zijn Johan enorm dankbaar voor zijn bijdrage aan WNF. De afgelopen tien jaar heeft hij zich vol ingezet voor de bescherming van natuur. Een van zijn grote verdiensten is dat hij vanuit WNF het belang van natuurherstel ook in ons eigen land op de kaart heeft gezet. We wensen hem alle goeds bij PUM.” WNF is op zoek naar een opvolger.

Onderzoek naar orang-oetans Al jaren doen we intensief onderzoek naar de orang-oetans in Sebangau Nationaal Park op Borneo. Hierdoor weten we niet alleen dat de populatie met 7,8 procent is gegroeid, we hebben ook meer kennis over het gedrag van de apen en wat ze graag eten. Deze informatie is belangrijk, omdat we nu gerichter de (fruit)bomen kunnen kiezen die belangrijk zijn voor het leefgebied. Ook voor de aanleg van nieuw leefgebied is het van belang om te weten welke bomen orang-oetans nodig hebben voor hun voedsel.

GOED NIEUWS! NA LOBBY VAN WWF HEEFT MEDITERRANEAN SHIPPING COMPANY BESLOTEN GEEN (PRODUCTEN VAN) HAAI­ ENVINNEN MEER TE VERVOE­ REN. HET BEDRIJF IS DE EEN NA GROOTSTE ZEEVRACHT­ VERVOERDER TER WERELD, GOED VOOR 13,1% VAN DE WERELDHANDEL OP ZEE.

Panda 7

DICHTBIJ

In de riviernatuur van de Gelderse Poort kun je overal buiten gebaande paden struinen.

Beeld: paarden: regioarnhemnijmegen.nl, kever: Margreet Frowijn/mfnf.nl, bevers: Buiten-Beeld/HH, veld: Frans Lemmens/HH, luchtforo: Frans Lemmens Luchtfotografie/HH

NEDERLANDSE NATUUR

Waden langs de Waal De uiterwaarden van de Waal overstromen regelmatig, waardoor ze alleen met een kano toegankelijk zijn. Zakt het water weer, dan zijn de rivierduinen, ooibossen en bloemrijke velden weer toegankelijk voor de wandelaar. Struin mee door de Gelderse Poort.

Tekst: Lonneke Kranendonk

S

inds de natuur in de Gelderse Poort vrij spel heeft gekregen, zijn maïsakkers en weilanden veranderd in uiterwaarden met bloeiende planten, moerasbossen met bevers en oude riviergeulen met ijsvogels. In 1993 sloten het Wereld Natuur Fonds, Staatsbosbeheer, ARK en kleiwinners een overeenkomst voor de gezamenlijke ontwikkeling en het beheer van de Millingerwaard, onderdeel van de Gelderse Poort. De visie Levende Rivieren (zie kader) werd in praktijk gebracht en geholpen door wind en water keerden honderden dier- en plantensoorten in razend tempo terug.

8 Panda

Prikkeldraad werd opgeruimd en bordjes met ‘Verboden Toegang’ verwijderd. Je kunt nu in een groot deel van de Gelderse Poort buiten de gebaande paden dwalen. In het gebied gaan rivierveiligheid en natuurontwikkeling hand in hand. Naast nieuwe natuur kwam ook ruimte voor opvang en snelle afvoer van hoogwater. Door de baksteenindustrie werd opgeslibde klei afgegraven tot een landschap waar de natuur zijn voordeel mee doet. Wie nu langs de Waaloevers van Nijmegen naar Millingen aan de Rijn wandelt, geniet van een slingerende rivier van 16 kilometer lang waarlangs wilde natuur is teruggekeerd.

De Ooypoort, een voetgangersbrug over ’t Meertje bij Nijmegen, slaat letterlijk een brug tussen stad en natuur. Via de brug loop je rechtstreeks van de Nijmeegse Waalkade naar de Stadswaard, een uiterwaard van de Waal. Dit natuurgebied binnen de Gelderse Poort wordt op natuurvriendelijke wijze heringericht. Er komt een geul waar het water meebeweegt met de waterstanden in de Waal. Om te voorkomen dat de binnendijkse landbouwgebieden en dorpen overstromen, liggen er stevige dijken. Want als het water heel hoog staat, verdwijnt bijna de hele Stadswaard onder water. Zo beleef je de riviernatuur van dichtbij.

RIVIERHOUT Rijkswaterstaat is samen met ARK Natuurontwikkeling en met hulp van het Wereld Natuur Fonds een project gestart waarbij dode bomen in de Waal worden geplaatst. Dit rivierhout zorgt voor een rijker rivierleven. Het fungeert als schuilplek en aanhechtingsmogelijkheid voor allerlei waterdieren en -planten. Bovendien wordt het water beter gefilterd.

Boven de waterspiegel is het hout een populaire rust- en uitkijkplek voor vogels.

BEVERBENDE In 1994 zorgde het Wereld Natuur Fonds samen met andere partijen voor de terugkeer van de bever naar de Gelderse Poort. Met succes! Overal op de oevers in de Gelderse Poort tref je nu beversporen aan en in de schemer is de kans groot dat je bevers tegenkomt.

Hun imposante knaagwerk schept leefgebied voor andere dieren en planten.

LEVENDE RIVIEREN In 1992 lanceerde het Wereld Natuur Fonds de visie ‘Levende rivieren’.

Het doel: herstel van de ooit zo gevarieerde en rijke natuur langs rivieren.

Door in de uiterwaarden een dikke laag klei te verwijderen, ontstonden nevengeulen en zandige stromingen: belangrijke plekken voor de terugkeer van flora en fauna.

LEZERSAANBIEDING

Hotel Oortjeshekken ligt midden in de Gelderse Poort en heeft speciaal voor WNF-donateurs twee voordelige arrangementen ontwikkeld.

MIDWEEKARRANGEMENT A* • 3 overnachtingen, waarvan 1 gratis • 3 x ontbijt, 2 x driegangendiner à la carte • € 298,- op basis van een tweepersoonsbezettig • Te boeken van 1 september tot 1 november, zondag t/m donderdag MIDWEEKARRANGEMENT B* • 2 overnachtingen, 2 x ontbijt • 2 x driegangendiner à la carte, waarvan 1 x gratis • € 249,- op basis van tweepersoonsbezetting • Te boeken van 1 november tot 1 maart 2017, woensdag en donderdag • Te boeken van 1 maart 2017 tot 1 mei 2017, zondag t/m donderdag Een arrangement boeken kan via info@oortjeshekken.nl, o.v.v. aanbieding Panda Magazine. Vergeet niet uw adresgegevens en telefoonnummer bij de boeking door te geven. Neem deze pagina uit Panda mee naar Oortjeshekken. Meer info op  OORTJESHEKKEN.NL *

Op basis van beschikbaarheid en alleen geldig buiten schoolvakanties.

Panda 9

DICHTBIJ

Hoe dicht bij de natuur moeten we eigenlijk willen komen?

ECOTOERISME

Kijken, kijken, niet aankomen Toerisme en natuurbescherming. Een tegenstelling, zou je denken. Niet volgens René van der Duim, hoogleraar aan de Universiteit Wageningen, die uitgebreid onderzoek heeft gedaan naar ecotoerisme.

Wij gingen met hem in gesprek en vroegen wat ecotoerisme precies is en hoe het werkt.

Tekst: Jocelyn Vreugdenhil Beeld: Maarten Noordijk

Wat is ecotoerisme?

“Om misverstanden te voorkomen: dat is niet het stel dat met roodverbrand lijf een ritje op een olifant maakt of de vrouw in zomerjurk die in Thailand een tijger knuffelt.

Over wat het wel is, bestaan verschillende definities en theorieën. De beste definitie is wat mij betreft: alle vormen van toerisme die op de een of andere manier bijdragen aan natuurbescherming.”

Hoe ziet de ideale ecotoerist eruit?

“Dat is, generaliserend, dus niet iemand die op een dier wil zitten, maar een ervaren reiziger die zich bewust is van de omgeving.

Die weet wat wel en niet kan in het belang van de natuur en het welzijn van de lokale bevolking. Kijken naar de natuur, en vooral niet aankomen.

De discussie over dierenwelzijn en toerisme is al een tijd gaande, met als belangrijk resultaat dat geen enkele touroperator tegenwoordig nog adverteert met zwemmen met dolfijnen of ander vermaak met dieren. Dat is tegenwoordig echt not done.

Een goede ontwikkeling vind ik, maar dat maakt nog niet direct alle reizen eco-proof.

Daarvoor moet eerst aan een aantal criteria zijn voldaan.”

Welke criteria zijn dat dan?

“Wat mij betreft is het belangrijk dat de baten van het toerisme, en dan bedoel ik 10 Panda

geld en banen, ten goede komen aan natuurbescherming en de lokale bevolking. Want, om iets aan de bescherming van de natuur te kunnen doen, moet je aan de sociale en economische ontwikkeling van de lokale bevolking in en rond de natuurgebieden denken.”

U begeleidt als hoogleraar onderzoeken die zich richten op toerisme in en rond nationale parken. Richt u zich daarbij op bepaalde landen?

“De laatste vijftien jaar vonden de onderzoeken vooral plaats in Afrika. Op dit continent is nooit sprake geweest van ritjes op een olifant of knuffelen met leeuwen. Het grootste probleem hier zijn de onbeschermde gebieden tussen de nationale parken waar de mensen wonen, de zogenaamde corridors.

In Kenia leeft bijvoorbeeld zeventig procent van de wilde dieren buiten nationale parken, omdat de parken niet omheind zijn. De dieren kunnen gaan waar ze willen, wat ook tot problemen tussen mensen en dieren kan leiden. Dat maakt de bescherming van de dieren heel lastig. Onderzoek wijst uit dat toerisme een positieve rol kan spelen bij het beschermen van deze dieren.”

Hoe dan?

“Er lopen projecten waarbij particuliere investeerders lodges bouwen in de corridors, in samenwerking met de lokale bevolking.

De baten van deze lodges gaan deels naar de lokale bevolking, onder voorwaarde dat ze bijdragen aan natuurbescherming.

En dus geen dieren afschieten of vormen van landbouw beoefenen die haaks staan op natuurbescherming. Belangrijk voor het slagingspercentage van dergelijke projecten is dat er aandacht is voor een goede verdeling van de baten. Vaak speelt een derde partij, zoals het Wereld Natuur Fonds, tijdens de onderhandelingen tussen de investeerder en de lokale bevolking een belangrijke rol.”

Critici zullen zeggen dat hierdoor hordes toeristen de nationale parken platrijden om wilde dieren te zien. Afrika als pretpark voor de ecotoerist.

“Ik zie dat anders. Het is makkelijk om negatief te zijn over de gevolgen van toerisme.

Je kunt het ook positief benaderen door te blijven onderzoeken hoe toerisme wél kan bijdragen aan natuurbescherming. Er zijn economische activiteiten die veel schadelijker zijn voor de natuur dan toerisme, zoals het kappen van tropisch bos om plaats te maken voor landbouw. Bij toerisme werkt het dan toch andersom: zonder dat bos met dieren is er geen toerisme. En dus is het van belang voor de lokale bevolking om het bos met alles wat erin leeft te beschermen, willen ze geld verdienen.”

WNF EN ECOTOERISME

René van der Duim in Burgers’ Zoo

Het Wereld Natuur Fonds is regelmatig betrokken bij het opzetten van ecotoerisme.

Enkele voorbeelden: • I n Fiji heeft slechts één duikagentschap toegang tot Shark Reef, een beschermd rifgebied. Samen met het agentschap hebben we ecotoerisme ontwikkeld.

Duikers betalen ongeveer € 10,- extra per arrangement, waarmee de bescherming van de haaien wordt gefinancierd.

• I n Rwanda hebben we in de jaren ’80 meegeholpen met het opzetten van berggorillatoerisme. De lokale gemeenschappen rondom Virunga Nationaal Park delen mee in de winst en gebruiken het geld voor gemeenschappelijke voorzie­ ningen als scholen en ziekenhuizen.

• I n Nepal en China waren we betrokken bij het opzetten van Homestays, locaties waar toeristen bij de lokale bevolking kunnen slapen.

Panda 11

BELEEF DE MOOISTE WILDLIFE FOTO’S VAN HET AFGELOPEN JAAR!

GRATIS bij een gift vanaf € 39,95

VOL TROTS PRESENTEERT HET WNF HET NIEUWSTE FOTOBOEK Magische Momenten is niet alleen een eerbetoon aan de natuur en het leven op aarde. Het is ook een hommage aan de kunst van het fotograferen. Wanneer u ons steunt met een gift van € 39,95, krijgt u dit bijzondere boek cadeau.

U kunt hiervoor gebruik maken van de antwoordkaart, of uw gift overmaken via wnf.nl/magischemomenten Let op: Magische Momenten is in beperkte oplage gedrukt, dus op=op!

Great Barrier Reef Recent onderzoek wijst uit dat maar liefst 95 procent van het Great Barrier Reef is aangetast.

Het Wereld Natuur Fonds en andere organisaties roepen de Autralische regering op dit unieke gebied beter te beschermen.

SCHUBDIER: veel gest roopt en verhandeld

ACTUEEL

Importverbod illegaal hout moet beter Het Wereld Natuur Fonds steunt de conclusie van de Europese Commissie dat het importverbod op illegaal hout tweeënhalf jaar na de invoering nog steeds niet goed werkt. Niet alleen hebben nog niet alle landen

Schubdieren gered

Beeld: schildpad: Mark A. Johnson/Corbis, schubdier: John E. Newby/WWF, illustratie: Anne van den Berg, award: WNF

Op 20 februari, Wereld Schubdierdag, werd op Sabah (Maleisisch Borneo) een stroper gearresteerd die in bezit was van 25 levende schubdieren. Het schubdier is een van de meest gestroopte en verhandelde wilde dieren. Zijn schubben zijn gewild vanwege het hardnekkige geloof in de geneeskrachtige werking ervan. Onderzoek van WWF-Maleisië uit 2015 maakt pijnlijk duidelijk hoe groot de handel in wilde dieren in het land is. In twee maanden tijd werden bij 353 huishoudens 1.918 gedode wilde dieren aangetroffen. We pleiten daarom onder meer voor extra anti-stroperijpatrouilles in het veld en hoge straffen voor criminelen.

de Europese wetgeving geïmplementeerd, de handhaving laat ook te wensen over. Daarbij komt dat niet alle houten producten onder de regelgeving vallen. Houten stoelen, speelgoed, muziekinstrumenten en boeken die gemaakt zijn van illegaal hout, kunnen hierdoor zonder probleem worden ingevoerd. Dat uitbreiding van het importverbod nodig is, blijkt uit een onderzoek dat Naturalis Biodiversity Center in opdracht van WNF uitvoerde. Uit het onderzoek bleek dat 67 procent van de verkopers niet weet welke houtsoorten verwerkt zijn in de producten die ze verkopen. Van de verkopers die zeggen dat ze het wel weten, had 18 procent het fout. Door dit gebrek aan kennis is er geen garantie of de herkomst van een houten product legaal is. Wij pleiten daarom voor een uitbreiding van de wet, zodat de herkomst van alle houten producten helder is.

Doe deze zomer mee aan de WNF-Frans Lanting Photo Award

Houdt u van fotograferen? Doe dan mee aan dé natuurfotowedstrijd voor jong en oud: de WNF-Frans Lanting Photo Award.

Iedereen boven de zes jaar met een goed oog voor de natuur kan meedoen. Ook professionele fotografen. Het onderwerp is ‘Wereld Natuur’. Dus trek er deze zomer op uit en laat zien hoe mooi of juist kwetsbaar de natuur is. Dat kan natuur overal ter wereld zijn, ook in Nederland.

Er worden vier WNF-Frans Lanting Awards uitgereikt: één voor volwassenen (18+), één voor Young Talents (12-18 jaar), één voor Kids (6-12 jaar) en een publieksprijs waar alle leeftijdscategorieën aan meedingen. Winnaars krijgen mooie fotoprijzen en bovendien maken alle inzendingen kans op publicatie in een nieuw fotoboek van het Wereld Natuur Fonds.

Inzenden kan vanaf 8 juni tot 6 september 2016 via  WNF.NL/PHOTOAWARD U vindt hier ook de voorwaarden.

Panda 13

DICHTBIJ

Nederland is van groot belang voor de internationale gruttostand.

NATIONALE VOGEL

KONING VAN DE WEIDE Beeld: grote grutto: Dreamstim, grutto in weiland: Frans Lemmens/HH, vliegende grutto: Fred Hoogervorst/HH

Tekst: Suzanne Visser

Op zijn hoge steltloperspoten gluurt de grutto nieuwsgierig boven het gras uit. Hier, in de oer-Hollandse wei, is onze nationale vogel in zijn element. Maar broeden er straks nog wel grutto’s in Nederland?

J

e hoeft geen vogelaar te zijn om een grutto (Limosa limosa) te kunnen spotten. Dankzij zijn kaarsrechte, spitse snavel is hij makkelijk te herkennen. Het is een handig stuk gereedschap als je rond de veertig centimeter hoog bent en toch graag wormen en andere kleine bodembewoners eet. Maar de grutto is om meer redenen een opvallende verschijning.

Zijn hoge, dunne poten komen goed van pas bij het waden door drassig polderland en het uitkijken over het hoge gras. De mannetjes van de soort vallen op door hun roodbruine veren, waarmee ze hopen op te vallen bij de vrouwtjes. Tot slot is de grutto in de lucht makkelijk te herkennen aan de witte streep over zijn vleugels en zijn witte staart met zwarte band.

Gruttoparadijs

Een grutto in de wei, Hollandser kan het bijna niet. Geen wonder dat juist dit dier in 2015 in een verkiezing van Vroege Vogels en Vogelbescherming Nederland werd uitgeroepen tot onze nationale vogel. Toch is de grutto een vogel van internationale allure, 14 Panda

die maar een deel van het jaar in ons land is. De winter brengt hij bij voorkeur door in de warmere moerassen en rijstvelden van WestAfrika, om in het voorjaar weer noordwaarts te trekken om te broeden. Daarbij is de grutto erg honkvast: meestal broedt hij vlak bij zijn geboorteplaats.

Van alle landen in Europa is Nederland het gruttoland bij uitstek. Meer dan de helft van alle Europese exemplaren komt hiernaartoe, en van alle grutto’s in Noordwest-Europa broedt zelfs negentig procent in ons land.

Met zo veel grasland is dat niet vreemd: voor de grutto is een sappig stuk weiland met ruig gras en lekker veel bloemen en kruiden een waar paradijs. Jonge vogels smullen er van langpootmuggen en andere insecten; volwassen dieren houden het bij emelten (larven van een langpootmug) en regenwormen. En

NEDERLAND IS BELANGRIJK VOOR DE GRUTTO: VAN ALLE GRUTTO’S IN NOORDWEST-EUROPA BROEDT NEGENTIG PROCENT IN ONS LAND

dan is er nog dat hoge gras, de perfecte plek voor een gruttonest.

Bedreiging

Van huis uit is de grutto (die behoort tot de steltlopers) eigenlijk geen weidevogel.

Vroeger kwam hij vooral voor in het hoogveen en op grasland langs de rivier.

Het was de snelle opkomst van het agrarische weidelandschap die hier verandering in bracht. Nu dreigt die weide echter een onherbergzame plek te worden. Volgens schattingen is het aantal gruttobroedparen in Nederland hard achteruitgegaan: in vijftig jaar tijd is het aantal broedparen met ongeveer zeventig procent gedaald.

De oorzaak ligt vooral in de verlaging van de grondwaterstand en de intensivering en schaalvergroting van de landbouw, met name de melkveehouderij. Door het intensieve

gebruik wordt de kwaliteit van de bodem steeds slechter en daar hebben boeren en natuur last van. Boeren halen minder opbrengst van hun land, de biodiversiteit gaat achteruit, waardoor planten en dieren, zoals de grutto, amper kunnen overleven.

Boeren met de natuur

Lange tijd stonden landbouw en natuur ver uit elkaar. Er werd weinig samengewerkt aan oplossingen. Daar is gelukkig verandering in gekomen. Als je op een natuurvriendelijkere manier boert, krijgt de bodem kans om te herstellen en wordt landbouwgrond veerkrachtiger. WNF werkt samen met FrieslandCampina en Rabobank om melkveehouders te ondersteunen bij

het gezonder en veerkrachtiger maken van hun land. Zo ontwikkelen we een tool om de biodiversiteit op het land te kunnen meten.

Als een boer bijvoorbeeld minder kunstmest gebruikt, herstelt de bodem. WNF kijkt samen met Rabobank en FrieslandCampina hoe boeren beloond kunnen worden voor hun inspanningen en brengt actief de verschillende betrokken partijen bij elkaar. Hierdoor zorgen we samen voor een gezondere bodem. Dat is fijn voor de boeren, goed voor het land en voor weidevogels als de grutto.

Meer informatie over onze samenwerking met FrieslandCampina en Rabobank vindt u op ď‚„ WNF.NL/LANDBOUW

VOLGENS SCHATTINGEN IS HET AANTAL GRUTTOBROEDPAREN IN NEDERLAND HARD ACHTERUITGEGAAN: IN VIJFTIG JAAR TIJD DAALDE HET MET MAAR LIEFST ZEVENTIG PROCENT Panda 15

ROVERS DICHTBIJ

OmDieren verschillende gaan inventief redenente wijken dieren werksoms bij het (tijdelijk) weren van niet van rovers elkaars en indringers. zijde.

INTIEM

BEWAKERS KNUS

Sommige dieren zitten boven op elkaar.

De reden van die intimiteit verschilt: van onbaatzuchtige moederliefde tot wederzijds belang of puur parasitisme.

Tekst: Geert-Jan Roebers

1 Beeld: David Fleetham/NaturePL

1

LEVENDE FAKKELS

Met zijn fijne schaartjes kan de bokserkrab niet hard knijpen, maar hij kan zich er toch mee verdedigen. Dat doet hij door in elke schaar een zeeanemoon vast te houden. Bij gevaar houdt hij de neteldieren dreigend als brandende fakkels in de richting van zijn belager.

3 Beeld: Prisma/Imageselect Xxxxxxx

2

MENTRIX

De eerste maanden draagt een orangoetanmoeder haar baby constant met zich mee. Maar ook als het kind zelfstandig kan klimmen en geen melk meer drinkt, blijft het nog jaren in de buurt van zijn moeder.

Pas als hij geslaagd is voor de survivalcursus, met hoofdvakken botanie en nestbouw, gaat hij zijn eigen weg.

4 Beeld: Suzi Eszterhas/NaturePL 4

2 Beeld: Anup Shah/NaturePL

TOILET

Een luiaard brengt het grootste deel van de tijd door in een boom. Eens per week daalt hij af en deponeert zijn mest aan de voet van de stam. Van dat moment maken de motten die in zijn vacht leven gebruik om hun eitjes op de mesthoop te leggen. De rupsen leven namelijk van luiaardmest. Na het ontpoppen wachten ze tot het volgende toiletbezoek om op te stappen.

5

Beeld: Peter David/GettyImages

6

5

AANHANGSEL

In de dunbevolkte diepzee liggen huwelijkspartners niet voor het oprapen. De kans dat een vis een soortgenoot tegenkomt is al niet zo groot en de soortgenoot moet dan ook nog eens van het andere geslacht én paringsbereid zijn. De hengelvis neemt het zekere voor het onzekere. Zodra een mannetje een vrouwtje ontmoet, bijt hij zich op een willekeurige plek aan haar vast. Na een tijdje raken de twee letterlijk met elkaar vergroeid. Als het vrouwtje eitjes legt, loost het mannetje zijn zaad.

DRUKKNOOP

De band tussen moeder en kind is bij weinig dieren zo innig als bij de reuzenkangoeroe.

Direct na de geboorte klimt het onooglijke jong via de vacht van de moeder naar haar buidel. De tepel die hij daar vindt, zwelt direct in zijn mond op. Zo blijft het jong maandenlang als een drukknoop vastzitten.

Geen overbodige luxe met zo’n springerige moeder.

3

KLEF STEL

Agapornissen zijn kleine Afrikaanse papegaaitjes. Zodra het aan is tussen een mannetje en een vrouwtje, wijken ze niet meer van elkaars zij. Alles doen ze samen. Ook als ze rusten kunnen ze niet van elkaar afblijven..

6 Beeld: Staffan Widstrand/NaturePL

7 Beeld: George W. Benz/SeaPics.com 7

OP HET OOG

Ommatokoita is een parasitair kreeftje met een specifieke en bizarre voorkeur: het hoornvlies van de Groenlandse haai. Het kreeftje hecht zich daar op vast en voedt zich met het oogweefsel. De haai raakt zijn gast niet kwijt met als gevolg dat een groot deel van de Groenlandse haaien met een bleke sliert aan één of beide ogen rondzwemt.

Panda 17

DICHTBIJ

Dankzij Europese regelgeving keert de wolf terug naar Nederland.

IN DE BUURT

DE WOLF KEERT TERUG Rond 1960 leefden er nog maar zo’n 5.000 wolven in het wild in heel Europa. Nu zijn dat er naar schatting gelukkig weer 12.000 tot 18.000. Reden van deze toename: goede bescherming dankzij Europese regelgeving.

A

ls er één dier is dat te kampen heeft met een verkeerd imago, dan is het de wolf. Door zijn bloeddorstige rol in diverse sprookjes vragen mensen zich af of ze bang moeten zijn voor de wolf. Maar in plaats van een agressieve aanvaller is de wolf schuw en gaat hij mensen liever uit de weg. En zolang er genoeg wilde prooidieren zijn en de boer zijn schapen goed beschermt, laat hij ook het vee van boeren met rust.

Bescherming Het feit dat wolven soms vee van boeren verorberen en angst voor een aanval op de mens, hebben ertoe geleid dat het dier de afgelopen eeuwen massaal werd bejaagd. Rond 1960 waren er zo weinig wolven in Europa, dat uitsterven op de loer lag. Er werd actie ondernomen en de wolf kreeg een beschermde status in het Verdrag van Bern en de Vogel- en Habitatrichtlijn. Dankzij deze bescherming steeg het aantal wolven in vijftig jaar tijd van 5.000 naar ruim 12.000.

Gezien

Beeld: Edwin giesbers/WWF/NaturePL

In Nederland kwam de wolf rond 1800 nog op verschillende plekken voor. In 1897 werd er nog een melding gemaakt van een wolf in Brabant. Daarna bleef het stil. Tot in 2011 een mogelijke wolf werd gezien bij Duiven (Gelderland). Sinds die tijd is de wolf vermoedelijk op verschillende plekken in Nederland gezien. Het is duidelijk dat de wolf zijn opmars maakt naar ons land!

TURN UP THE VOLUME OF NATURE De Europese natuurregels, de Vogel- en Habitatrichtlijnen, hebben de wolf goed gedaan. Deze richtlijnen zijn de basis voor de bescherming van Europese natuur, waaraan alle lidstaten zich moeten houden. Op dit moment wordt deze regelgeving geëvalueerd. Wij vinden het belangrijk dat de regelgeving in stand wordt gehouden en dat er meer werk wordt gemaakt van de uitvoering door de verschillende lidstaten. Steun onze oproep en maak uw eigen natuurliedje in de ‘Turn up the volume of Nature’-actie.  WWW.WNF.NL/NATUREUP 18 Panda

Panda 19

DICHTBIJ

Cameravallen zijn een belangrijk hulpmiddel om de aanwezigheid van wilde dieren en stropers aan te tonen.

GESNAPT

BEGLUREN

Ze zijn de extra ogen in het bos: cameravallen. De beelden uit deze kastjes tonen welke en hoeveel dieren in een bepaald gebied leven. Het brengt hun bestaan dichterbij en levert het Wereld Natuur Fonds belangrijke informatie om ze te beschermen. Tekst: Anique Mangnus

O

p het Indonesische eiland Java zijn vorig jaar drie kalfjes van Javaanse neushoorns gespot.

Ze kwamen in beeld op een cameraval in het nationaal park Ujung Kulon. Een bijzondere ontdekking, omdat de Javaanse neushoorn één van de zeldzaamste dieren op aarde is. In totaal zijn er nog maar zo’n zestig. De unieke beelden van de kalfjes zijn via Facebook en YouTube de hele wereld overgegaan en dragen op die manier bij aan de bewustwording van het belang van natuurbescherming. Dankzij de cameravallen loopt de Javaanse neushoorn met haar jongen het leven binnen van heel veel mensen duizenden kilometers verderop. De problemen die ze hebben om te overleven, komen daardoor heel dichtbij.

CAMERAVALLEN

zijn toestellen die automatisch een opname (foto en/of video) maken zodra een dier voor de camera komt.

Het toestel bevat een sensor die beweging detecteert. Zodra dit het geval is, maakt het toestel één (of meer) opname(s). Alle beelden worden opgeslagen op een geheugenkaartje.

20 Panda

Informatie verzamelen

Cameravallen zijn niet alleen bedoeld voor communicatie. De belangrijkste functie is het verzamelen van informatie voor onderzoek. Dat doen biologen en WNF-rangers in het veld ook, maar de cameravallen zijn inmiddels onmisbare extra ogen. De hoeveelheid data die wordt verkregen met de camera’s is enorm.

Onzichtbaar

Cameravallen zijn wekenlang actief. Een enkele keer snuffelt een dier, bijvoorbeeld een nieuwsgierige tijger, aan de lens. Dat levert prachtige close-up beelden op. Zo’n tijger komt zo dichtbij dat je hem bijna kunt aanraken. Maar meestal worden cameravallen niet opgemerkt. Het zijn on-

zichtbare observatiepunten in natuurparken. De goede camouflage en de low-glow flits dragen bij aan deze onzichtbaarheid. De camera’s verstoren de levens van de dieren niet. Wat wij zien, is de werkelijkheid.

Bijvangst

Ook de niet zo mooie werkelijkheid – die van de stroperij – komt dankzij cameravallen aan het licht. Want soms komen stropers in beeld. Je ziet ze gewapend met grote geweren door het bos lopen. Af en toe worden stropers gefotografeerd als ze de buit al binnen hebben en lopen ze met gedode dieren of slagtanden op de rug. Schokkende beelden, maar ook bewijsmateriaal en daardoor een belangrijke ‘bijvangst’. Aan de hand van deze opnamen en foto’s kunnen parkwachters gericht onderzoek doen en de stropers opsporen.

De beelden zijn ook belangrijk als bewijslast wanneer stropers gepakt worden en voor een rechter moeten verschijnen. Het foto- en videomateriaal speelt zo een belangrijke rol in de strijd tegen wildlife crime.

Bovendien vormen de beelden het bewijs waarmee organisaties als WNF het gesprek aan kunnen gaan met regeringen van landen waar bedreigde dieren leven. Zo toonden cameravallen in onbeschermd gebied in het noorden van Congo een ongekende rijkdom aan wilde dieren: chimpansees, gorilla’s, moerasantilopes, penseelzwijnen, zwartwitte franje-apen en bosolifanten. Het maakt het gebied zeer het beschermen waard. Mede dankzij WNF staat het nu op de nominatie van de overheid om een beschermde status te krijgen.

Beeld: Sneeuwluipaard: Steve Winter/WWF, Sumatraanse tijger: WWF-Indonesia, Rangers Thailand: Anton Vorauer /WWF, Ranger Nepal: Gary Van Wyk/WWF-UK, Javaanse neushoorns: WNF, olifanten: WWF-Cambodja/WWF-Greater Mekong, apen: WWF

Rangers van WWF-Thailand checken een cameraval in Mae Wong Nationaal Park, leefgebied van onder meer olifanten, tijgers en panters.

Een unieke foto van de bedreigde sneeuwluipaard. Het leefgebied van sneeuwluipaarden is onherbergzaam, wat onderzoek naar de dieren lastig maakt. Cameravallen helpen hierbij.

Een van de drie Javaanse neushoorns en een kalfje, die vorig jaar werden gespot door een cameraval in nationaal park Ujung Kulon, Indonesië.

Bekijk het filmpje op  WNF.NL/ JAVAANSENEUSHOORN

Deze foto werd gemaakt door een cameraval in de Cambodjaanse provincie Mondulkiri. Deze en andere foto’s maakten duidelijk dat de populatie Aziatische olifanten in Mondulkiri gezond is én voor nageslacht zorgt.

Een medewerker van WWFNepal bij een cameraval in Bardia Nationaal Park. De camera helpt bij het monitoren van Bengaalse tijgers.

Deze Sumatraanse tijger (vrouwtje) verscheen ’s avonds voor de lens van een cameraval in de Indonesische Baling-Bukit Tigapuluh Corridor.

Onder andere deze foto van een cameraval in een onbeschermd gebied in Congo zorgde ervoor dat dit gebied hoogstwaarschijnlijk beschermd gaat worden.

Panda 21

DICHTBIJ

De aankoop van ruim 70 hectare land dicht bij het Haringvliet is een belangrijke stap op weg naar een dynamische delta.

NIEUWE NATUUR

Water is er overal in de delta. Vanaf stille fluisterboten of vanuit een kano hebt u een prachtig uitzicht over de nieuwe natuur. Met het ruisen van het riet op de achtergrond en gekwetter van vogels in de lucht.

Oer-Hollandse deltanatuur terug in het Haringvliet

Het Haringvliet speelt een cruciale rol in de trekroute van vissen. Trekvissen die de Maas en Rijn op willen, moeten dat nu via de drukke Rotterdamse haven doen. Met het op een kier zetten van de sluizen van de Haringvlietdam kunnen zalmen en in de toekomst wellicht ook steuren de Rijn en Maas weer via de natuurlijke monding van deze rivieren op zwemmen, om verder stroomopwaarts – tot in de Franse, Duitse, Belgische en Zwitserse brongebieden – hun eitjes af te zetten.

Tekst: Anique Mangnus Beeld: Bureau Stroming

Over twee jaar gaan de Haringvlietsluizen op een kier. Zoet rivierwater en zout zeewater komen dan weer bij elkaar. En dat biedt kansen voor de terugkeer van bijzondere deltanatuur.

22 Panda

I

n 1971 werd aan de monding van de Rijn en de Maas de Haringvlietdam voltooid. De dam sloot het Haringvliet af van de Noordzee en daarmee verdwenen helaas veel zeldzame planten en dieren uit het gebied. Nu, bijna vijf decennia later, kan die bijzondere deltanatuur terugkomen, als vanaf 2018 de Haringvlietsluizen op een kier gaan. Het Wereld Natuur Fonds,

Natuurmomenten en andere organisaties leggen vooruitlopend hierop de rode loper uit voor deltanatuur. Dat doen ze onder andere met de aankoop en herinrichting van ruim 70 hectare (ruim 140 voetbal­ velden!) landbouwgrond op Goeree Overflakkee aan het Zuiderdiep. Het gebied wordt zo ingericht dat het water het gebied weer in en uit kan stromen, waardoor uiteindelijk een uniek getijdenlandschap met

Buitendijkse polders veranderen in brakke slikken en schorren met een rijk bodemleven, waar trekvogels tijdens hun lange tocht eten en weer op krachten kunnen komen.

De Nederlandse delta en het Haringvliet liggen op een belangrijke vogeltrekroute waarvan miljoenen trekvogels jaarlijks afhankelijk zijn.

Bij een gezonde delta horen schelpdierbanken. Ze bieden voedsel en fungeren als schuilplaats, kraamkamer en rustgebieden. En dat trekt weer haaien, roggen en dolfijnen aan. Met ARK Natuurontwikkeling richten we voor de kust een aantal proeflocaties in, om te onderzoeken wat er nodig is voor duurzaam herstel.

Het Haringvliet is een waar vogelparadijs. Om een unieke inkijk te krijgen in het rijke vogelleven zonder de dieren te verstoren, wordt door Vogelbescherming Nederland een unieke ‘spiekkoepel’ ontwikkeld. Wie niet wil wachten op de spiekkoepel, kan nu al van vogels en unieke natuur genieten op het natuureiland Tiengemeten of in de Kwade Hoek.

Vanuit hartje Rotterdam en Dordrecht kunt u nu met de Waterbus naar de nieuwe natuur in en bij het Haringvliet.

De fiets kan mee, om er heerlijk te fietsen over prachtige paden. Wandelen kan natuurlijk ook, bijvoorbeeld met een boswachter die alle unieke natuur laat zien.

Kijk voor de mogelijkheden op internet.  WATERBUS.NL/HARINGVLIET

kreekjes, slikken en schorren ontstaat.

Niet alleen op de oevers, ook in het water is veel bijzondere flora en fauna verdwenen.

Een verbinding tussen de zee en de rivier is niet genoeg om de natuur te herstellen.

We helpen een handje door bijvoorbeeld het aanleggen van schelpdierbanken en het opzetten van een kweekcentrum voor steuren. Deze vissen zijn rond 1950 helemaal verdwenen uit de Nederlandse rivieren.

DROOMFONDSPROJECT HARINGVLIET

Het Wereld Natuur Fonds is initiatiefnemer van het Droomfondsproject Haringvliet, waarin we samen met Natuurmonumenten, ARK Natuurontwikkeling, Vogelbescherming Nederland, Sportvisserij Nederland en Staatsbosbeheer nauw samenwerken aan een natuurlijker Haringvliet. De coalitie van deze zes organisaties kreeg begin 2015 13,5 miljoen euro uit het Droomfonds van de Nationale Postcode Loterij om de droom voor het Haringvliet tot werkelijkheid te maken.  WNF.NL/HARINGVLIET Panda 23

NB IN G IED !

KOM NAAR DE WALVISWEKEN IN HET SCHEEPVAARTMUSEUM

AA

© Frans Lanting

AANBIEDINGEN Uitstapjes voor deze zomer Benieuwd naar de hartslag van een walvis? Hoe hij ruikt en voelt? Tijdens de Walvisweken in het Amsterdamse Scheepvaartmuseum leert u deze oceaanbewoner van zeer nabij kennen.

HET NEDERLANDS FOTOMUSEUM (PRESENT)EERT: FRANS LANTING

LEZERSAANBIEDING: Tegen inlevering van

de coupon heeft uw kind gratis toegang en krijgt u zelf 20% korting op de entreeprijs van € 15 (geldig t/m 4 september 2016).

Onder de titel Dialogues with Nature eert het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam de wereldberoemde fotograaf Frans Lanting.

Daarbij staat zijn bijzondere relatie met de natuur uiteraard centraal.

LEZERSAANBIEDING: Tegen inlevering van de

coupon ontvangt u € 3,50 korting op de entreeprijs van € 12,50 (geldig voor max. 2 personen van 9 juni t/m 4 september 2016).

!

ING

IED

NB

CENTER PARCS BRENGT DE JUNGLE DICHTERBIJ

AA

G!

IN IED

NB

AA

N

AA

!

ING

D BIE

Weleens op expeditie geweest in een oerwoud, compleet met klaterende watervallen en wiebelende touwbruggen? De Jungle Dome in Center Parcs Het Heijderbos biedt volop avontuur.

GROOT, GROTER, GROOTST IN HET OMNIVERSUM Vanaf 5 juli a.s. vertoont het Omniversum in Den Haag exclusief de schitterende film Giant Whales. Via het 840 m2 grote koepelscherm komt u oog in oog te staan met de reusachtige bultrugwalvis.

LEZERSAANBIEDING: 40% korting op een verblijf (ook bij andere parken). Kijk voor meer informatie op www.centerparcs.nl/panda (geldig voor aankomsten t/m

19 december 2016 m.u.v. schoolvakanties; uiterste boekingsdatum 30 september 2016).

LEZERSAANBIEDING: Tegen inlevering van

de coupon ontvangt u 50% korting op de entreeprijs van € 10,75 / € 8,75 (geldig voor

max. 4 personen van 5 juli t/m 30 september 2016).

24 Panda

LET OP: DEZE ACTIES ZIJN NIET GELDIG IN COMBINATIE MET ANDERE KORTINGSACTIES.

Beeld: beluga: Kevin Schafer/WWF, olifant: Martin Harvey/WWF, gorilla: Nick Radford/WWF, magazines: WNF, illustratie: Anne van den Berg

Beluga’s beter beschermd Ieder jaar komen zo’n 57.000 beluga’s naar de Hudson Bay in Canada om te jongen en aan te sterken. De overheid van de Canadese provincie Manitoba wil deze walvisachtige beter beschermen en lanceerde hiervoor onlangs een plan met maatregelen. Zo moeten de vaarroutes worden afgestemd op het leefgebied van de walvis. De plannen worden de komende tijd besproken met belanghebbenden in de regio, maar vooralsnog zijn wij blij met de voorgenomen maatregelen.

IN AFRIKA WORDEN NOG STEEDS MEER OLIFANTEN GEDOOD DAN GEBOREN. VORIG JAAR ZIJN ER ZEKER 30.000 OLIFANTEN OM HUN IVOOR GEDOOD. LICHTPUNTJE: DANKZIJ ONZE ANTISTROPERIJMAATREGELEN IS HET AANTAL GESTROOPTE OLIFANTEN IN KENIA IN DRIE JAAR TIJD GEDAALD VAN 384 NAAR 96.

ACTUEEL

Jonge tweeling maakt het goed

Het gaat goed met Inganda en Inguka, de gorillatweeling die eind januari werd geboren in Dzanga Sangha Nationaal Park in Centraal-Afrika. In het park leven ongeveer duizend laaglandgorilla’s en het Wereld Natuur Fonds zet zich al zestien jaar in voor hun bescherming. Zo werken we samen met de overheid van de Centraal-Afrikaanse Republiek aan duurzaam toerisme en onderzoek naar laaglandgorilla’s. Dit biedt ook werkgelegenheid voor de lokale gemeenschap: zo’n tachtig parkrangers surveilleren continu in het gebied om de gorilla’s te beschermen.

Verantwoorde soja of niet?

In Nederland wordt veel soja gebruikt, vooral in het veevoer voor de

Kinderen zijn dol op natuur Speciaal voor kinderen zijn er onze jeugdclubs: de WNFBamboeclub (3-6 jaar), de WNF-Rangerclub (6-12 jaar) en WNF-LifeGuard (12-18 jaar). Zijn uw (klein)kinderen dol op de natuur en nog geen lid? Verras ze dan met een lidmaatschap. De jeugdclubs hebben hun eigen clubbladen waarin kinderen kunnen lezen over de natuur en wilde dieren.

TIP VOOR UW (KLEIN)KIND!

productie van vlees, eieren en zuivel. Of in een product verantwoorde soja is gebruikt, is aan de verpakking niet te zien. Een verantwoorde keuze maken, is daardoor lastig. Onze nieuwe Soja Scorecard biedt een uitkomst voor iedereen die de aantasting van de natuur en het verlies van biodiversiteit wil tegengaan. Op de scorecard staat aangegeven hoe ver bedrijven en merken zijn met het gebruik van duurzame soja. U kunt hierdoor direct zien of uw favoriete merk een verantwoorde keuze is.

Deze zomer verschijnt ook onze Palmolie Scorecard, met daarop welke merken goed of slecht scoren op het gebruik van verantwoorde palmolie.  WNF.NL/SOJASCORECARD

 WNF.NL/KINDEREN Panda 25

DICHTBIJ

Dankzij een verbeterde waterkwaliteit gaat het weer goed met de libel in Nederland.

HERSTEL

26 Panda

Beeld: Stefady/GettyImages

SINDS EIND VORIGE EEUW HET WATER IN NEDERLAND MINDER ZUUR WERD, IS HET VOOR DE ZWERVENDE HEIDELIBEL WEER PRIMA TOEVEN IN ONS LAND. IN HET VOORJAAR VLIEGT HIJ VANUIT ZUID-EUROPA NAAR NEDERLAND OM ZICH HIER VOORT TE PLANTEN. HIJ IS VOORAL TE VINDEN ROND ONDIEPE WATEREN MET WEINIG PLANTEN. Panda 27

DICHTBIJ

Diersoorten die in de buurt van uitsterven zijn of zijn geweest.

KANTJE BOORD

Dicht bij uitsterven De mens heeft allerlei diersoorten op de rand van uitsterven gebracht.

Gelukkig lukt het soms dieren van die rand weg te sleuren.

Tekst: Geert-Jan Roebers Beeld: Yke Bartels

IBERISCHE LYNX

In 2002 kwamen er nog minder dan honderd Iberische lynxen voor op het Iberisch schiereiland.

Samen met de Spaanse overheid en natuurbeschermingsorganisaties hebben we jarenlang gewerkt aan het herstel en het tij gekeerd. In AndalusiĂŤ zijn dieren gefokt en uitgezet en inmiddels is het aantal weer tot boven de vierhonderd gegroeid. Hoewel niet meer aan de rand van de afgrond, is de Iberische lynx nog niet uit de gevarenzone. Het dier is grotendeels afhankelijk van konijnen als prooi en door ziektes kan het aantal konijnen kelderen. Ook het autoverkeer eist zijn tol. We blijven ons daarom inzetten voor het behoud van de lynx.

28 Panda

EUROPESE BEVER

Eeuwen geleden was de bever nog een van de meest voorkomende grote zoogdieren in Europa. Vooral om zijn vacht werd hij zwaar bejaagd en het aantal slonk in de loop van de tijd. In het begin van de 20e eeuw waren er nog maar acht populaties over met in totaal ongeveer 1.200 dieren. In Nederland was de laatste bever al in 1826 door een klap met een roeispaan om het leven gebracht. In 1988 keerde het dier terug in ons land. Ze werden daarbij een handje geholpen door WNFRangers, die geld inzamelden voor het uitzetten van Duitse bevers in de Biesbosch. Later volgden er meer, ook op andere plaatsen langs de grote rivieren. Nu zijn er naar schatting meer dan 1.500 in Nederland en ruim 600.000 in Europa.

ATLANTISCHE STEUR

JAVAANSE NEUSHOORN

Vroeger strekte het leefgebied van de Javaanse neushoorn zich uit over een groot deel van Zuidoost-Azië: van zuidelijk China tot het huidige Bangladesh. Veel neushoorns werden echter gestroopt, omdat hun hoorn een geneeskrachtige werking zou hebben. Gevolg: de Javaanse neushoorn verdween uit steeds meer landen. In 1920 werd hij voor het laatst in Myanmar gezien, in 1932 in Maleisië en in Sumatra dook hij in 1959 voor het laatst op. Alleen op Java bleef hij bestaan, omdat daar in 1921 Nationaal Park Ujung Kulon werd gesticht, dat bescherming bood. In 1988 werd in Vietnam een populatie van rond de tien Javaanse neushoorns ontdekt. Dat gebied bleek helaas lastiger te beschermen en het lijkt erop dat deze populatie het niet heeft gered. Maar op Java zijn er nog rond de zestig Javaanse neushoorns te vinden. Veilig is de soort daarmee nog niet. Om ervoor te zorgen dat de Javaanse neushoorn blijft bestaan, steunt het Wereld Natuur Fonds de bescherming van en het onderzoek naar de neushoorn in Ujung Kulon op Java.

De Atlantische steur kwam ooit langs alle Europese kusten voor: van het noorden van Noorwegen via Spanje tot aan Turkije. Ook voor de kust van Nederland zwom hij rond en trok de Rijn op om eitjes te leggen. Maar door intensieve visserij, het afsluiten van zeearmen en het rechttrekken en indijken van rivieren verdween hij. Na ruim een halve eeuw afwezigheid zijn in 2012 door het Wereld Natuur Fonds, ARK Natuurontwikkeling en Sportvisserij Nederland 47 jonge steuren uitgezet in de Nieuwe Maas en de Waal. Een tweede lichting volgde in 2015. Inmiddels zijn er door natuurontwikkeling langs de rivieren gebieden ontstaan die mogelijk weer geschikt zijn als opgroeigebied of kraamkamer. Vanaf 2018 gaan de Haringvlietsluizen op een kier, zodat de toegangspoort tot de Rijn weer opengaat. Als de resultaten van de onderzoeken positief blijven en een grootschalige herintroductie plaatsvindt, keert de steur hopelijk definitief terug in de Nederlandse natuur.

CHINEES SCHUBDIER

Naast tijgerklauwen en neushoornhoorn zijn ook schubdierschubben gewild als ingrediënt voor traditionele Aziatische medicijnen. Het Chinese schubdier staat hierdoor als ‘ernstig bedreigd’ op de Rode Lijst van IUCN. De afgelopen tien jaar zijn de schubben van enkele tienduizenden Chinese schubdieren verhandeld. Over hun aantal in het wild zijn weinig gegevens bekend, maar het is duidelijk dat ze al uit een groot deel van hun oorspronkelijke leefgebied verdwenen zijn.

Het Wereld Natuur Fonds strijdt al jaren tegen stroperij en de illegale handel in (producten van) wilde dieren. Inmiddels zijn er verschillende beschermende wetten voor het Chinese schubdier, maar gered is de soort helaas nog niet.

Panda 29

DICHTBIJ

Van dichtbij kunnen planten en dieren er heel anders uitzien.

CLOSE UP

Beeld: 1: Thinkstock, 2: Thinkstock, 3: Jeffrey Van Daele Photography/GettyImages, 4: Thinkstock, 5: Suren Manvelyan, 6: Shutterstock, 7: Wild Horizon/Contributor/GettyImages

IK ZIE, IK ZIE

Macrofotografie is het fotograferen op heel korte afstand van een object.

En dan zijn dingen soms niet wat ze lijken. Wat ziet u? Doe mee aan de quiz en maak kans op mooie prijzen.

2. DIT IS: A. De huid van een kameleon B. De vleugel van een vlinder C. Een blad van een geranium D. De huid van een leguaan

1. DIT IS: A. De vacht van een tijger B. De vacht van een cheeta C. De vacht van een luipaard D. De vacht van een panter

3. DIT IS: A. Het oog van een pelikaan B. De veren van een paradijsvogel C. Het oog van een gans D. De vleugel van een vlinder

DOE MEE EN WIN!

Weet u wat er op de foto’s staat? Stuur de antwoorden, uw naam, telefoonnummer en administratienummer (staat boven uw adres) naar info@wwf.nl, o.v.v. quiz Panda Zomer. Onder de juiste inzendingen verloten we mooie prijzen.

30 Panda

Hoofdprijs

Een overnachting met ontbijt voor twee personen* bij Hotel Oortjeshekken. Het hotel ligt midden in de Gelderse Poort (zie pagina 8). *Geldig in een midweek en buiten schoolvakanties.

4. DIT IS: A. De huid van een giraffe B. De nerf van een blad C. Een drooggevallen rivierbedding D. De vleugel van een mot

5. DIT IS: A. Het oog van een olifant B. Het oog van een snoek C. Het oog van een haai D. Het oog van een nijlpaard

6. DIT IS: A. De huid van een slang B. De huid van een leguaan C. Het oog van een vlieg D. Het blad van een tulp

7. DIT IS: A. Het oog van een uil B. De vleugel van een specht C. Het oog van een arend D. De vleugel van een vlinder

2e prijs

Een rolkoffer, gesponsord door onze partner

Overige prijzen

3e en 4e prijs: een WNF-boek, t.w.v. â‚Ź 39,95 5e en 6e prijs: DVD-pakket van BBC Earth, t.w.v. â‚Ź 19,95

Oplossingen kunnen tot 15 augustus 2016 worden ingezonden. Winnaars krijgen voor 1 september 2016 bericht. Over de uitslag wordt niet gecorrespondeerd.

Panda 31

DICHTBIJ

Voor een spectaculaire onderwaterwereld hoef je niet ver te gaan.

NOORDZEE

Zee vol leven

Honderden vissen krioelen door elkaar en in de verte schiet een bruinvis pijlsnel door het water. Zeewier beweegt zachtjes heen en weer. Op de bodem ligt een scheepswrak, begroeid met koraal. Welkom in de… Noordzee! Tekst: Mandy Vinkenvleugel Beeld: Yke Bartels

W

ie denkt aan de Noordzee, denkt niet snel aan een natuurgebied.

Toch is het het grootste natuurgebied van ons land. Alleen in het Nederlandse deel van de Noordzee zwemmen al ongeveer 145 verschillende soorten vis, van kabeljauw tot tarbot en van haring tot haringhaai.

In de hele Noordzee zijn dit ongeveer 220 soorten, waaronder tien haaiensoorten en acht soorten roggen. Maar er is meer leven.

Blaas- en purperwier, dodemansduim en andere koralen, garnalen, zeepokken, oesters, mosselen, dolfijnen en zeehonden: ze leven allemaal in ‘onze’ Noordzee. Langs de kust en boven de zee is het een komen en gaan van alken, jan-van-genten, sterns en andere zeevogels.

Verlies

Met een oppervlakte van 57.000 km2 is het Nederlandse deel van de Noordzee het grootste ecosysteem van ons land. Hoe rijk het leven in de Noordzee ook is, de afgelopen anderhalve eeuw is er veel natuur verloren gegaan. De natuurlijke harde ondergrond – een belangrijk leefgebied – is door grootschalige visserij en ziektes vrijwel helemaal verdwenen. Voedselketens staan onder druk door klimaatverandering en de vele activiteiten op zee, zoals visserij.

32 Panda

Goed functionerend ecosysteem

Het Wereld Natuur Fonds wil dat de Noordzee zo snel mogelijk, maar in ieder geval vóór 2030 weer een gezond, weerbaar en goed functionerend ecosysteem is. Dat doen we door ons op drie verschillende pijlers te richten. Allereerst werken we aan het behoud en herstel van de Noordzeenatuur. Er moet een internationaal netwerk van beschermde gebieden komen, we gaan schelpdierbanken herstellen, populaties van haaien en roggen versterken en we onderzoeken wat er voor de blauwvintonijn nodig is om terug te keren in de Noordzee.

Daarnaast willen we de visserij verder verduurzamen. Door een netwerk van In Nederland leeft zeewier gebieden in te stellen waar niet gevist maximaal een paar meter diep, omdat mag worden, krijgt de onderwaternade algen veel licht nodig hebben. Onder tuur kans om te herstellen. Ook stimuideale omstandigheden (helder water, leren we het gebruik van vistechnieken voldoende houvast) kunnen wieren die bijvoorbeeld minder schade aan de hier tot op een meter of 20 bodem toebrengen of alleen grote vissen diepte groeien. van een bepaalde soort vangen.

Tot slot richten we ons op de duurzame consument. Door mensen bewust te maken van duurzame keuzes, hopen we het aandeel MSC-gecertificeerde vis in de schappen van de supermarkt te vergroten. Al deze maatregelen kunnen ervoor zorgen dat de Noordzee in 2030 weer een zee vol leven is.

20 METER

 WNF.NL/NOORDZEE

DE AALSCHOLVER

is een grote vogel met een spanwijdte van 121 tot 149 cm. Het is een goede zwemmer: onder water houdt hij zijn vleugels ingeklapt en zwemt hij met krachtige pootslagen. Op het land houdt de aalscholver zijn vleugels vaak wijd open om ze te drogen.

20 MIN

Zeehonden kunnen hun adem onder water zo’n 20 minuten inhouden. Ze slaan zuurstof niet alleen in hun bloed maar ook in hun lichaam op.

20 X

De zeedruif is een kleine ribkwal, van 2 tot 3 cm groot. Zijn tentakels kunnen wel 20 x zijn lichaamslengte zijn.

KABELJAUW

Kabeljauw is een grote vis die leeft in een school. Hij jaagt het liefst boven zand- en slikbodems op een diepte van 30 tot 80 meter.

15 JAAR

Jonge blonde roggen leven in ondiep water aan de kust. Eenmaal volwassen zoeken ze dieper water op. De roggen worden maximaal 1,2 meter lang en zo’n 15 jaar oud.

DOORNHAAI

De doornhaai heeft zijn naam te danken aan stekels aan de voorkant van zijn rugvin, waarmee hij pijnlijk kan steken.

De haai kan zo’n 160 cm lang worden.

WRAK

SCHOL

Wrakken bieden veilige kraamkamers voor veel vissoorten.

SCHELPDIERBANK

Schelpdierbanken bieden houvast voor onder meer koralen. Ook zorgen ze voor voldoende voedsel, zijn het veilige rustgebieden en de schelpdieren filteren het water, waardoor de waterkwaliteit verbetert.

Net na de geboorte zwemt een schol nog rechtop. Als hij 6 weken oud is, ontwikkelt hij zich tot een platvis en groeit een van zijn ogen naar de andere kant.

Panda 33

ACTUEEL

POST

Polly Higgins In de vorige editie van Panda (Lente 2016) stond een interview met Polly Higgins. Zij stelde dat ecocide – vernietiging van de natuur door menselijk handelen – strafbaar moet worden. Wij vroegen om uw mening en ontvingen veel positieve reacties van mensen die de mening van Polly delen en vinden dat ecocide een misdaad is.

Enkele reacties: “Fantastisch waar deze vrouw zich voor inzet! Een ecocidewet is een noodzaak voor onze aarde.

Het is onbegrijpelijk dat de grote maatschappijen puur handelen uit winstoogmerk.”

“Het strafbaar stellen van vernietiging van ecosystemen voor verrijking en geldelijk gewin moet zo snel mogelijk ingaan.”

“Polly Higgins heeft gelijk en verdient ruime steun bij haar strijd om beschadiging van de aarde inclusief haar ecosystemen strafbaar te stellen.”

“Natuurlijk moet ecocide strafbaar zijn. We hebben het over onze leefomgeving en die is gezamenlijk eigendom van ieder mens, dier en plant.

Het is schandalig dat enkelingen geld kunnen verdienen aan het vernietigen van onze leefomgeving.

Een grotere misdaad is nauwelijks denkbaar.”

34 Panda

Neushoorns lijden onder droogte Droogte zorgde voor grote problemen in Zuid-Afrika. Neushoorns hadden moeite met het vinden van voedsel en water, met de dood van enkele witte neushoorns tot gevolg. Ook zouden dit voorjaar voor het eerst zwarte neushoorns verhuizen van Zuid-Afrika naar buurland Swaziland. Omdat ook dit land kampte met droogte is de translocatie voor onbepaalde tijd uitgesteld.

De verhuizingen van neushoorns worden mede mogelijk gemaakt door het Wereld Natuur Fonds. De dieren worden overgebracht naar een nieuw beschermd gebied, zodat er meer populaties kunnen ontstaan.

Europees actieplan tegen illegale handel De Europese Commissie lanceerde afgelopen februari het Action Plan against Wildlife Trafficking. In het plan staan maatregelen beschreven die de EU in staat stellen de illegale handel in (producten van) wilde dieren effectiever aan te pakken. De EU en alle lidstaten hebben het CITES-verdrag ondertekend dat handel in bedreigde soorten reguleert. Echter, slechte naleving van de regels in sommige lidstaten maakt illegale handel te makkelijk. Het Wereld Natuur Fonds is blij met de aankondiging van het plan.

Voor al uw vragen en opmerkingen kunt u ons bereiken via ons gratis nummer

Vind ons ook op:

0800-1962

(op werkdagen van 9.00-17.00 uur)

youtube.com/wwfnetherlands

facebook.com/wereldnatuurfonds

instagram.com/wnfnederland

twitter.com/wnfnederland

pinterest.com/wnfnederland

INFO

Postadres:

Postbus 7, 3700 AA Zeist E-mail: info@wwf.nl Website: www.wnf.nl

Transportbedrijven pakken smokkel aan

Beeld: neushoorns: Martin Harvey/WWF, illustratie: Anne van den Berg, Loretta: WNF, schip: Edward Parker/WWF, ijsbeer: Jon Aars/WWF

GEEF DE AARDE DOOR ME T UW TESTAMENT

‘De berggorilla staat in mijn testament’

Veertig grote transportbedrijven tekenden afgelopen maart de Buckingham Palace Declaratie.

Hiermee beloven ze de smokkel van wildlife producten en levende dieren aan te pakken. Transportbedrijven spelen onbedoeld een grote rol in de wereldwijde stroperijcrisis. Het uitwisselen van informatie en trainen van het personeel moet het smokke-

laars moeilijker maken. Ook worden verdachte vrachten sneller gemeld aan de autoriteiten. Daarnaast beloofden de grote bedrijven om hun kennis te delen met kleine transportbedrijven in armere regio’s en ze te helpen met middelen om smokkel tegen te gaan.

Loretta Schrijver, WNF-ambassadeur: “Enkele jaren geleden heb ik het berggorilla-project in Virunga Nationaal Park bezocht. Het was indrukwekkend en ontroerend om van zo dichtbij mee te maken hoe hard er wordt gewerkt aan een toekomst voor gorilla’s én lokale bevolking. Bij thuiskomst besloot ik om dit WNF-project op te nemen in mijn testament en zo de aarde door te geven.”

Wilt u de aarde ook doorgeven en het WNF opnemen in uw testament? Of hebt u nog vragen? Dan kunt u contact opnemen met Karin Gerritsen. Zij helpt u graag. Dat kan op het WNF-kantoor in Zeist, maar zij kan ook naar u toekomen om uw vragen te beantwoorden.

Vraag onze gratis brochure ‘Het WNF in uw testament’ geheel vrijblijvend aan via Karin Gerritsen: 030-6937309 of kgerritsen@wwf.nl.

Warmte op de Noordpool Afgelopen winter was het op de Noordpool gemiddeld 7°C warmer dan normaal. In Alaska was de temperatuur gemiddeld zelfs 10°C hoger. Hier heeft voor het eerst geen enkel meetstation een temperatuur van -50°C of lager gemeten. En er was nog een diepterecord: de maximale hoeveelheid zee-ijs die werd gemeten had een oppervlakte van 14.478 miljoen km2. Nog nooit eerder was er zo weinig zee-ijs. De gevolgen van de afname hebben direct effect op de wilde dieren in het gebied, waaronder de ijsbeer die voor zijn voedsel afhankelijk is van zee-ijs. Op internet leest u wat we doen om de Noordpool te behouden.

 WNF.NL/TESTAMENT  WNF.NL/NOORDPOOL

Het Wereld Natuur Fonds voert het

Het Wereld Natuur Fonds legt bij uw aanmelding gegevens vast

CBF-keurmerk van het Centraal Bureau

die we kunnen gebruiken om u te informeren over onze activiteiten,

Fondsenwerving. Dit houdt in dat het Wereld

projecten en producten. Als u deze informatie niet wilt ontvangen,

Natuur Fonds voldoet aan strenge eisen op

kunt u dat aan ons laten weten via Antwoordnummer 7040,

het gebied van financieel beheer, organisatie,

3700 TA Zeist of via info@wwf.nl. U kunt zich op elk gewenst

bestuur en fondsenwerving.

moment uitschrijven voor onze e-mails.

Panda 35

Tot slot nog dit

BEACH CLEANUP Bij een gezonde Noordzee hoort een schone kuststrook. Om dat te bereiken vindt van 1 t/m 14 augustus de Boskalis Beach Cleanup plaats. De tour start op 1 augustus in Cadzan én op Schiermonnikoog. Wilt u ook meedoen? Schrijf u dan in voor de WNF-etappe op 11 augustus of een van de andere etappes.  BEACHCLEANUPTOUR.NL

AANTAL TIJGERS TOEGENOMEN Voor het eerst in 100 jaar is het aantal tijgers in het wild toegenomen. Door gegevens van IUCN (International Union for the Conservation of Nature) en tellingen is de schatting van het aantal tijgers bijgesteld naar 3.890. De laatste schatting uit 2010 kwam uit op 3.200 exemplaren.

Het is voor het eerst in lange tijd dat het aantal tijgers weer is gestegen. De toename geeft aan dat een bedreigde soort en zijn leefgebied beschermd kunnen worden als overheden, lokale bevolking en natuurbeschermers samenwerken en ervoor gaan.

En dat biedt hoop voor de toekomst.

“Schokkend! Uit onderzoek blijkt dat maar liefst 114 van de 229 Unesco-werelderfgoed natuurgebieden worden bedreigd door industriële activiteiten, zoals olie- en gasboringen, mijnbouw en de aanleg van wegen of stuwdammen. Natuurgebieden op de werelderfgoedlijst zijn de parels van onze planeet. Denk aan de koraalriffen in Belize, de dichte regenwouden in Indonesië, de unieke Galápagoseilanden en de savannes van Afrika. Ook in Nederland hebben we een werelderfgoed dat in gevaar is: onze eigen Waddenzee. Door gaswinning kan unieke waddennatuur verloren gaan. De Waddenvereniging voert actie om dit te voorkomen en wij steunen onze waddencollega’s daarin. De werelderfgoederen herbergen een ongeëvenaarde biodiversiteit die we voor de generaties na ons moeten behouden. Als we daar niet in slagen, is het serieus de vraag wat we nog wel waardevol genoeg vinden om te beschermen.’’

Kirsten Schuyt, directeur natuurbescherming bij het Wereld Natuur Fonds

Foto: Ruurd Dankloff, illustratie: Dick Poelen

Gaat u verhuizen of zijn uw gegevens onjuist?

U kunt uw gegevens zelf online wijzigen op www.wnf.nl/gegevenswijzigen. Natuurlijk kunt u voor het melden van een verhuizing ook gebruik maken van een PostNL Verhuisbericht. Vermeld dan s.v.p. uw administratienummer (het nummer boven uw naam en adres).

Bellen kan ook: 0800-1962 (gratis).

Retouradres: Wereld Natuur Fonds, Postbus 7, 3700 AA ZEIST