PThUnie - Pionieren bij de krijgsmacht | Mei 2022

Magazine van de Protestantse Theologische Universiteit jaargang 16 | nummer 1 april 2022

Thema: Pionieren bij de krijgsmacht

Theo Boer en Kevin Yuill over de zelfgekozen dood

De vergeten start van Nes Ammim

Het Dominass team is er voor u!

Dominass assurantiën bv

“De predikanten verzekeraar” Dagelijks zetten onze specialisten zich in om de verzekeringen van inmiddels ruim 3.700 predikanten zo goed mogelijk te beheren.

Kennis van zaken, een uitgekiend verzekeringspakket en een grote betrokkenheid bij uw persoonlijke situatie!

Kennismaken is eenvoudig: bel en u ervaart het Dominass gevoel.

www.dominass.nl - 0344-642404

Van krijgsmacht tot sportschool

In de berichtgeving over de oorlog in

als deskundige op dit terrein, gaat erover in

Oekraïne wordt regelmatig het begrip morele

gesprek met zijn Britse evenknie Kevin Yuill.

verwonding gebruikt. Doorgaans gaat het

Die presenteert zich nadrukkelijk als atheïst.

daarbij om het vermoeden dat (in de eerste

Dat is voor ons geen reden om niet goed naar

plaats Russische) soldaten gedwongen of

hem te luisteren. Integendeel: verschillende

onwetend dingen doen die ingaan tegen hun

perspectieven geven alleen maar een

eigen gevoel van rechtvaardigheid. Dat moet

scherper beeld.

haast wel leiden tot een soort van geestelijke schade in de vorm van een geschokt

Nog zo’n afwijkend perspectief biedt ‘onze’

vertrouwen, schuld of schaamte.

jonge theoloog des vaderlands, Tabitha van Krimpen. Zij vergelijkt de aantrekkingskracht

In dit nummer van PThUnie komt u het

van de kerkdienst met die van de sportschool.

begrip ook tegen (in meer wetenschappelijk

Dat getuigt niet alleen van een lenige geest,

Engels jargon): moral injury. Maar dat

maar het inspireert ook om nu eens flink de

gebeurt dan in het kader van de uitgebreide

schouders te zetten onder de vernieuwing

aandacht voor de geestelijke verzorging bij

van ons kerk-zijn.

onze eigen krijgsmacht. Dat geeft wel aan hoe nauw betrokken onze opleiding is op de samenleving en ook dat we daarbij met

Klaas Spronk Hoofdredacteur

gepaste academische distantie niet alleen kritisch naar anderen maar ook naar onszelf willen kijken.

Dat geldt tevens voor een ander onderwerp

P.S.: Zoals u inmiddels uit de media

dat in dit nummer ruime aandacht krijgt:

heeft kunnen vernemen, hebben we

euthanasie. Theo Boer, die niet alleen binnen

verhuisplannen. Een toelichting vindt u

de PThU maar ook ver daar buiten bekend is

op pagina 13.

PThUnie 3

inhoud jaargang 16 | nummer 1 | april 2022

7 06 Publicaties & promoties

Foto voorpagina: Krijgsmachtpredikant Deborah van den Bosch-Heij in Afghanistan. In het artikel op pagina 20 e.v. komt zij aan het woord over haar werk.

12 Nieuws 14 In gesprek: Theo Boer & Kevin Yuill 18 Impact: Gert van Klinken 20 Reportage: Geestelijke verzorging bij de krijgsmacht 26 Onderzoek: Moral injury 28 Permanente Educatie 31 Agenda 32 Column: Voltooid verleden tijd

4 PThUnie

‘Zo’n viering te velde moet toegankelijk zijn voor iedereen.

Laagdrempelig? Nee: open’

14

20

&colofon

12

PThUnie is een magazine dat drie keer per jaar verschijnt. Het blad is met name bedoeld voor predikanten in de PKN en het wordt ook toegezonden aan studenten, medewerkers en relaties van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU).

Het magazine wordt uitgegeven door de PThU. Redactie Esther van Beem (adviseur), Theo Boer, Caspar Dullemond (eindredacteur), Henk de Roest, Klaas Spronk (hoofdredacteur), Trudy Struijs Redactieadres Postbus 7161, 1007 MC, Amsterdam, 088 3371 866, communicatie@pthu.nl Vormgeving en realisatie Verloop drukkerij (Alblasserdam) Fotografie Afdeling Communicatie PThU, Mike van Bemmelen, Martje van der Heijden, Wouter Muskee, Imageworkplace/Rob Nelisse, Defensie, Caspar Dullemond ISSN-nummer 1876-9233.

PThUnie 5

Zoeken naar de ziel met Paulus

Diaconaat en ouderen

Promotie Martine Oldhoff, 9 november 2021

Promotie Hans de Waal, 2 december 2021

Voor haar promotietraject onderzocht Martine Oldhoff

Diaconaat en ouderen zijn onlosmakelijk verbonden

de mogelijkheid van een zielsbegrip in de hedendaagse,

met elkaar. Diaconieën en diaconale organisaties bieden

academische, westerse theologie. Haar onderzoek is getiteld

vanouds hulp en aandacht aan kwetsbare ouderen. In

Zoeken naar de ziel met Paulus. Een theologisch onderzoek

kerkelijke gemeenten is bezoekwerk aan ouderen een

naar culturele, traditionele en filosofische begrippen

centrale activiteit. Aan de andere kant behoren ouderen

van de ziel.

zelf tot de meest actieve vrijwilligers. Door vergrijzing zijn

In de tweede helft van de twintigste eeuw is het spreken

er meer ouderen dan voorheen en groeit ook de onderlinge

over de ziel door theologische en filosofische kritiek zeer

diversiteit. Hoe gaan kerkelijke gemeenten en diaconieën

onder druk komen te staan. Gezien de rijke aanwezigheid

om met ouderen van nu? Hans de Waal deed onderzoek

van het woord ‘ziel’ in de westerse cultuur en in de kerkelijke

naar de diaconale roeping van de kerk in de context van

praktijk (liturgie), is dit op zijn minst opmerkelijk. Oldhoff

vergrijzing. De titel van zijn promotiestudie is Diaconaat

vraagt daarom of we in de academische theologie nog van

en ouderen.

de ziel kunnen spreken, en zo ja, hoe? Zij koos daarvoor

In de studie van De Waal wordt de relatie tussen diaconaat

één Bijbels perspectief, namelijk de antropologie van Paulus

en ouderen op een fundamentele en contextuele manier

die gekarakteriseerd kan worden als ‘pneumatologische

onderzocht. Wat is eigenlijk diaconaat? Wie zijn ouderen?

antropologie’.

Waarin verschilt de vergrijzing van de kerk met die van

Spreken over de ziel biedt de mogelijkheid verschillende

de samenleving? Als voorbeeld dient het diaconaat

theologische en culturele perspectieven met elkaar in

van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Lokaal en

gesprek te brengen: juist de notie van de ziel kan als een

landelijk beleid wordt geanalyseerd op de ‘aanwezigheid’

brug functioneren om menselijke subjectiviteit en het

en de waardering van ouderen en vergrijzing. Diaconaal

verlangen naar transcendentie te thematiseren. Daarom

ouderenwerk wordt in een historisch en diaconaal-

is het veelbelovend dit woord theologisch wel te gelde

theologisch kader geplaatst. Erkenning en ontmoeting

te maken en te spreken over de theologische kaders

blijken sleutelwoorden voor het verstaan en beantwoorden

waarin het kan functioneren. Geloof in de ziel leidt niet op

van de diaconale roeping in de context van vergrijzing.

natuurlijke wijze tot geloof in God, maar het verruimt wel de

Het slothoofdstuk biedt een perspectief voor de nabije

werkelijkheidsopvatting van hen die erin geloven

toekomst van een kleiner wordende, diaconale kerk – met veel ouderen.

Martine Oldhoff (1990) volgde de masters Gemeentepredikant aan de PThU (2015) en Bijbelwetenschappen aan de

Hans de Waal (1981) studeerde Godgeleerdheid in Leiden

Universiteit van Utrecht (2015). Van 2016-2021 had ze een

(2000-2009) en voltooide daar ook de Kerkelijke Opleiding

aanstelling als AiO aan

(2007-2009) aan de PThU. Tussen 2009 en 2013 was

de PThU. Tijdens haar

hij AiO Diaconaat. In 2013 en 2014 was hij pastoraal

promotieonderzoek

medewerker in de protestantse gemeente de Open Hof in

verbleef zij enige tijd

Oud-Beijerland. Sinds

aan het Fuller Theolo-

2015 is hij predikant

gical Seminary. Sinds

in de protestantse

augustus 2021 is zij

gemeente te Nijland

predikant van de pro-

(Súdwest-Fryslân).

testantse gemeente te Mijnsheerenland.

6 PThUnie

Een eigen weg voor reformatorische jongeren

Kinderen zijn meer dan passieve toeschouwers

Promotie Anne-Marije de Bruin-Wassinkmaat,

Promotie Lydia van Leersum-Bekebrede, 9 december 2021

3 december 2021 Kinderen participeren overal in liturgische rituelen. Maar Religieuze identiteitsontwikkeling van reformatorisch

ze zijn daarin geen passieve toeschouwers: ze eigenen zich

opgevoede jongvolwassenen. Dat is de titel van de

de omgangsvormen, inhouden en normen en waarden

promotiestudie van Anne-Marije de Bruin-Wassinkmaat,

toe, terwijl ze zich daar tegelijkertijd op hun eigen manier

waarin zij het vinden van een eigen weg voor

toe verhouden. Juist door die actieve en inhoudelijke

jongvolwassenen in een reformatorisch opvoedingsmilieu

bijdragen van kinderen voedt vieren met kinderen niet

onderzoekt. Een belangrijke conclusie is dat ook

alleen de spiritualiteit van kinderen maar ook die van

reformatorische jongeren ruimte nodig hebben in hun

volwassenen. Dat stelt Lydia van Leersum-Bekebrede in haar

religieuze identiteitsontwikkeling. Ze vindt het opvallend dat

onderzoek Vieringen met Kinderen: Agentieve Participatie

bijna alle geïnterviewde jongeren zich als ‘niet goed genoeg’

in Protestantse Contexten in Nederland, waarmee zij op

voelden voor God en reformatorische christenen. Deze

9 december promoveerde aan de PThU.

gevoelens hebben te maken met bepaalde ideaalbeelden

Voor haar onderzoek interviewde Van Leersum elf

en overtuigingen die jongeren meegekregen hebben in een

jeugdwerkprofessionals en deed ze participerende observaties

opvoeding, waarin een zwart-wit wereldbeeld doorklinkt.

bij eenentwintig liturgische rituelen met kinderen in vijftien

Ook opvallend is dat jongeren, terugblikkend op hun

gemeentes binnen de PKN. Het is theologisch relevant dat

religieuze identiteitsontwikkeling, iets tegenover dat gevoel

kinderen mogen participeren in vieringen, aldus Van Leersum,

van niet goed genoeg zijn willen zetten. ‘Belangrijk voor

aangezien kinderen deel uitmaken van de gemeente als

hen is dat ze geaccepteerd worden zoals ze zijn, ook als

het Lichaam van Christus. De ontmoeting tussen kinderen

ze andere keuzes maken dan gewenst of verwacht of als

en volwassenen en tussen kinderen onderling, hun

ze kritische vragen stellen, twijfels uiten of andere ideeën

gezamenlijke performance van de liturgische rituelen, is

verkennen.’ Ook hebben jongeren behoefte aan inspirerende,

belichaamde theologie.

authentieke voorbeeldfiguren die met hen in gesprek gaan, hen serieus nemen en samen op zoek gaan naar antwoorden

Lydia van Leersum-Bekebrede (1992) deed de bachelor

op hun vragen.

Latijns-Amerikaanse studies in Leiden en aansluitend de onderzoeksmaster Culturele Antropologie in Utrecht. Van mei

Anne-Marije de Bruin-Wassinkmaat (1990) behaalde haar

2016 tot en met mei 2021 werkte Lydia aan haar proefschrift

bachelor Theologie aan de Universiteit Utrecht, samen

als PhD aan de PThU, binnen het Onderzoekscentrum voor

met een tweedegraads onderwijsbevoegdheid als docent

Jeugd, Kerk en Cultuur (OJKC).

Godsdienst en Levensbeschouwing. Vanaf 2014 werkt ze als onderwijsadviseur bij Driestar educatief in Gouda.

Van 2017-2021 had ze een aanstelling als promovenda aan de PThU en was haar onderzoek verbonden aan het Onderzoekscentrum voor Jeugd, Kerk en Cultuur (OJKC).

PThUnie 7

Publicaties &promoties ‘Pars pro toto’ als theologisch begrip Promotie Marco Visser, 9 februari 2022 De stijlfiguur ‘pars pro toto’ kan een nieuwe belangrijke

Marco Visser betoogt dat het concept van het pars pro toto

bijdrage leveren aan het lezen van Bijbelteksten, stelt Marco

een nieuwe en waardevolle inbreng is in het brede debat

Visser in zijn proefschrift Pars pro toto. Hij werkte dit idee uit op

over de vraag hoe Bijbelteksten gelezen kunnen worden, een

de teksten over de knecht van de HEER in het Bijbelboek Jesaja.

discussie die nogal eens vastloopt wanneer een historische en een symbolische leeswijze tegenover elkaar komen te staan.

‘Pars pro toto’ is oorspronkelijk een stijlfiguur waarbij een deel

Wanneer de tekst als pars pro toto gelezen wordt, dan blijven

het geheel representeert, bekend van uitdrukkingen als ‘een

de twee kanten verbonden: juist het particuliere van de tekst

dak boven je hoofd’, dat staat voor het huis waar je je thuis

draagt het universele in zich en raakt zo ook de lezer tot

voelt, of ‘Engeland’ waarmee we Groot-Brittannië bedoelen.

op vandaag.

De Bijbels-theoloog F.H. Breukelman (1916-1993) pakte, in navolging van de theoloog K.H. Miskotte, deze figuur op

Marco Visser (1976) is predikant in de Protestantse Kerk in

om er een theologisch begrip van te maken. Hij stelde dat

Nederland. Daarnaast werkt hij sinds 2019 een dag in de week

Bijbelverhalen intensief van deze figuur gebruik maken, zoals

aan de PThU als onderzoeker vanuit de stichting De Nieuwe

aartsvader Jakob heel Israël representeert, en zoals in het

Bijbelschool.

verhaal van Abraham verteld wordt hoe ‘alle familiegeslachten van de aardbodem gezegend worden’ (Genesis 12:3).

8 PThUnie

Verlangen naar eenheid in de Indonesische Gereformeerde Kerken Promotie Roy Alexander Surjanegara, 1 maart 2022

Cees Houtman, De selfmade dominee als auteur. Zesentwintig portretten uit de lange negentiende eeuw Nijmegen: Walburgpers 2021, 476 pp., € 34,99.

Op dinsdag 1 maart promoveerde Roy Alexander Surjanegara aan de PThU op een proefschrift getiteld The Issue of Power in Reformed

Tot het gezicht van protestants Nederland in

Polity in Indonesian Churches. Het onderzoeksproject van Roy is een

de negentiende eeuw behoorde niet alleen ‘de

poging om de karakteristieke kenmerken van het staatsbestel van de

dominee-dichter’ of ‘de predikant-novellist’,

Indonesische Gereformeerde Kerken te beschrijven, vooral in de manier

maar ook de schrijvende selfmade dominee,

waarop zij het begrip autoriteit articuleren. In zijn proefschrift trekt

de niet-academisch gevormde ‘godgeleerde’

Roy vergelijkingen tussen de kenmerken van het staatsbestel van de

die als kerkelijk werker of als evangelist actief

Indonesische Hervormde Kerk, de historische en culturele achtergrond

was, maar ook als auteur van zich deed horen.

van de kerk en de kerkorde, waarbij hij analyseert hoe gereformeerde

Als wetenschappelijk of literair begaafd talent

kerken in Indonesië macht in hun staatsbestel verwoorden. Hij ontdekt

publiceerde de selfmade dominee (populair-)

dat het ideaal van eenheid in deze kerken overheersend is, wat

wetenschappelijke geschriften, stichtelijke poëzie,

kenmerkend is voor de manier waarop zij hun staatsbestel ontwikkelen.

novellen, romans en lectuur voor de jeugd. Met

In Indonesische Gereformeerde Kerken werd het eenheidsideaal een

elkaar vormen de schrijvende selfmade dominees

zeer gezaghebbend begrip, evenals een sterk ontmoetingspunt tussen

een ‘collectief’, even bont en divers als het

een theologisch ideaal en het culturele ideaal van de natie. Dit zou

protestantisme van hun tijd. De portretten van

kunnen verklaren waarom oecumenische theologie zo aantrekkelijk

zesentwintig dominees brengen hen tot leven. Het

was voor Indonesische kerken. De auteur was vanaf zijn tienerjaren

kerkelijk-maatschappelijk leven, het religieuze en

betrokken bij kerkactiviteiten en raakte vaak gefascineerd door de

spirituele klimaat en de leescultuur van protestants

perceptie van mensen over de kerkorde.

Nederland in die tijd krijgen daarbij ruim aandacht.

Roy Alexander Surjanegara (1979) studeerde in 2002 af aan het Jakarta

Cees Houtman is emeritus hoogleraar Oude

Theological Seminary (nu STFT – Jakarta) en werd in 2005 gewijd

Testament aan de PThU. Sinds 2006 publiceert

tot Dienaar van het Woord in Gereja Kristen, Indonesië (GKI). Van

hij met name over onderwerpen uit de boek- en

2003-2008 diende hij in GKI Tanggamus (Lampung), 2009-2018 in

kerkgeschiedenis.

GKI Maulana Yusuf (Bandung), en 2018-heden in GKI Perth – Uniting Church (Australië). In 2008 behaalde hij een masterdiploma van de PThU. Van 2009-2018 was hij betrokken bij het emancipatoire samenwerkingsverband tussen de PKN en Indonesische kerken.

PThUnie 9

Publicaties &promoties Martin Hoondert, Paul Post, Mirella Klomp en Marcel Barnard (red.), Handbook of Disaster Ritual: Multidisciplinary Perspectives, Cases and Themes Leuven: Peeters (serie Liturgie Condenda 32), 668 pp., € 110,-.

Dit handboek, mede geredigeerd door de PThU-onderzoekers

Albertina Oegema, Jonathan Pater en Martijn Stoutjesdijk (red.), Overcoming Dichotomies. Parables, Fables, and Similes in the Graeco-Roman World, Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament I. Tübingen: Mohr Siebeck 2022, ca. 600 pp., ca. € 165,-.

Barnard en Klomp, biedt bijdragen over rampen- en crisisrituelen, geschreven door een internationaal team van meer dan veertig

Deze kloeke bundel komt voort uit het Parabelproject

experts op het gebied van rituelen en rampen. In de afgelopen

(www.parabelproject.nl), een groot onderzoeksproject

decennia heeft zich een groot aantal rampen voor onze ogen

naar vroegchristelijke en vroegrabbijnse parabels (of

voltrokken: de tsunami in Japan, de genocide in Rwanda,

gelijkenissen) waarin meerdere onderzoekers van de

de extreme droogte in Zuid-Afrika, bomaanslagen op Bali,

PThU, de Universiteit Utrecht en Tilburg University

schietpartijen op scholen in diverse werelddelen, enz. Op dit

betrokken waren. De redacteuren van deze bundel,

moment zitten we midden in wat we een ‘trage ramp’ zouden

waarvan er inmiddels twee als postdoc bij de PThU

kunnen noemen: de klimaatcrisis. Op al deze rampen hebben

werkzaam zijn (Oegema en Stoutjesdijk), waren

mensen een ritueel antwoord gegeven in de vorm van een

alle drie promovendi in het genoemde project. Het

herdenking, een protestmars of een monument. Dit handboek

doel van het boek is ons begrip te verbreden van de

biedt een uitgebreid overzicht van rituele praktijken voor, tijdens

verwante genres van parabels, fabels en vergelijkingen

en na rampen wereldwijd. In het handboek zijn verschillende

in de Grieks-Romeinse wereld. Deze genres, die alle

theoretische bijdragen te vinden en worden ook twintig casestudies

gebruik maken van narratieve analogie, komen voor

uitvoerig bestudeerd, zoals ritualiteit rond de voedselcrisis, #MeToo

in vroegchristelijke en oud-Joodse literatuur en in

en de coronapandemie. Ook is er aandacht voor thema’s als de

verschillende Grieks-Romeinse bronnen. De bundel

rol van excuses, theater als rituele omgang met een ramp en het

leert ons dat de grenzen tussen genres dikwijls fluïde

gebruik van de mobiele telefoon bij verslaglegging van rampen. In

zijn en dat verhalenmotieven vaak probleemloos van

het brede onderzoeksdomein van Disaster Studies biedt dit boek

de ene naar de andere tekstraditie reizen – de ene keer

een vernieuwend en relevant perspectief. Het biedt bruikbare

in de vorm van een parabel, dan weer in de vorm van

inzichten voor voorgangers, geestelijk verzorgers, psychologen

een fabel. Door te bestuderen hoe de verhaalmotieven

en anderen die in de dagelijkse praktijk worden geconfronteerd

aangepast worden aan hun verschillende literaire

met de impact

contexten kunnen we veel leren over de auteurs/

van rampen.

samenstellers van de betreffende werken en hun overtuigingen. Gezien de rijke onderzoeksopbrengsten van de bundel, hopen de redacteuren dat het boek tot meer interdisciplinair onderzoek naar parabels en fabels mag inspireren.

10 PThUnie

Andreas Wöhle, Van de boom leren.

Politiek en mystiek in de theologie van Dorothee Sölle.

Jan A.B. Jongeneel, Protestantisme als wereldwijde vernieuwingsbeweging (1945-2020).

Utrecht: KokBoekencentrum 2021.

Utrecht: KokBoekencentrum, 311 pp., € 29,99.

126 pp., € 14,99.

Jan Jongeneel is emeritus hoogleraar missiologie In dit persoonlijk geschreven boek over Dorothee

te Utrecht en verzorgde jarenlang colleges voor

Sölle (1929-2003) schetst PThU-docent Lutherana

kerkelijke studenten. In dit overzichtswerk werpt

Andreas Wöhle in achttien korte hoofdstukken

Jongeneel licht op het protestantisme wereldwijd.

het theologische werk van deze bekende lutherse

Ruim 10% van de wereldbevolking is protestant.

‘bevrijdingstheologe van het Westen’. Om te

De invloed van het protestantisme is groter dan

illustreren hoezeer bij Sölle theologie en levensweg

dit percentage doet vermoeden. Zo is het Rode

verweven zijn, koos Wöhle bij veel van zijn

Kruis door een protestant gesticht en komt de

hoofdstukken een gedicht van Sölle ter inleiding;

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens

gedichten die allereerst betoveren maar dan ook

(1948) uit protestantse koker. Het protestantisme

shockeren door de onverbloemde taal waarmee

is de grootste vernieuwingsbeweging binnen

politieke en maatschappelijke misstanden aan de

het christendom. Het levert bijdragen aan de

kaak worden gesteld. Vertrekkend vanuit de notie

ontwikkeling van wetenschap en cultuur in West

van de gebrokenheid van alle godsbeelden na de

en Oost. In de afgelopen eeuwen zijn duizenden

Shoah ziet Sölle het ‘lijden als transformerende

scholen en ziekenhuizen gesticht om miljoenen

kracht’ en weet te reflecteren op ‘geduld en

mensen te laten lezen en miljoenen zieken

revolutie’ en ‘radicaliteit en kwetsbaarheid’ als

te laten verplegen. Protestanten zetten zich

basiselementen van een politieke existentie.

bovendien in voor democratie en mensenrechten,

Vandaaruit beschrijft zij de mystieke weg als

met godsdienstvrijheid als prioriteit. Zij leveren

nieuwe en vernieuwende invalshoek voor de

bijdragen aan de wereldvrede. Naar verhouding

theologie. Op die weg horen ecofeminisme en

kregen veel protestanten de Nobelprijs voor de

lichamelijkheid even vanzelfsprekend tot het

Vrede. Maar ook het tegenovergestelde is waar:

werkgebied van theologisch-gelovige reflectie

protestanten begonnen oorlogen. Mondiaal

als de structuren van politiek en sociaal onrecht.

vernieuwt het protestantisme zich nog steeds door

De auteur betoogt dat juist de open en tastende

algehele vrijheid in algehele

vormen van haar denken en de mystieke toegang

gebondenheid aan God

tot geloof en politieke existentie Sölles werk voor

(Luther) de leidraad te laten

de theologie

zijn in wisselende contexten.

van vandaag relevant maken.

PThUnie 11

Interview

‘Voor mijn generatie is de drempel van de kerk hoog’ Met een enthousiaste en zelfverzekerde pitch werd ze afgelopen november uitgeroepen tot de nieuwe Jonge Theoloog des Vaderlands. Tabitha van Krimpen (24), masterstudent aan de PThU, gebruikt haar eretitel om aandacht te vragen voor de thema’s die haar na aan het hart liggen. Zoals een kerk die werkelijk ruimte maakt voor jongeren.

‘Ik pleit voor een bottom-up theologie: een theologie die begint bij waar mensen mee bezig zijn. De kerk heeft in de geschiedenis wel eens de neiging gehad om over de hoofden van mensen heen te communiceren. Maar dat werkt niet meer in deze tijd. Zeker als je in contact wilt komen met jongeren, moet je beginnen bij hun leefwereld.

Jongeren zijn ondervertegenwoordigd in de kerk. En de kerk zou daar iets aan moeten doen. Niet uit zelfbehoud, maar uit werkelijke interesse. Mensen zeggen tegen mij: ik vind het zo erg dat jongeren niet meer in de kerk komen. Maar dan wil ik weten: wat heb je er voor over? De praktijk is weerbarstig. Ik snap ook wel dat de oudere generatie een beetje afwachtend is. Op flexibiliteit is het lastig bouwen aan de kerk zoals we die gewend zijn. Ze denken: kunnen we het stokje wel overdragen aan jongeren die misschien over een paar jaar weer weg zijn?’

‘Een voorbeeld. Voor een reportage voor tijdschrift Volzin onderzoek ik de leefwereld van mijn generatiegenoten.

Daarvoor ging ik onder andere naar naar de sportschool. Mijn leeftijdsgenoten daar vertellen me dan: het is ontspannend en je doet tegelijk iets nuttigs. Na een bezoek aan de sportschool ben je extra productief. De sportscholen zitten vol jongeren. Wat vinden ze daar? Iets dat ze in de kerk niet vinden. De drempel van de kerk is hoog. Daar moet je je – in hun ogen – in een systeem voegen, terwijl je bij de sportschool kunt komen en gaan wanneer je wilt.

Vrijheid en vrijblijvendheid zijn belangrijk voor deze generatie. Bij de kerk hebben jongeren het beeld dat je daar van alles moet. Daar hebben ze geen ongelijk in natuurlijk. Voor mijn leeftijdsgenoten is het lastig om zo’n verbinding aan te gaan.

Tegelijk is de behoefte aan zingeving heel groot.

Waar kan ik thuiskomen? Door wie word ik echt gezien? Waar hoef ik mezelf niet de hele tijd te presenteren? Waar mag ik zelf op adem komen?

Wie is er voor mij als het moeilijk wordt? Dat zijn vragen waar de kerk wel een antwoord op heeft.

Aan die vrijblijvendheid zit namelijk een keerzijde: er is veel eenzaamheid en burn-out onder jonge mensen. Ze voelen zich vaak onzeker over vriendschappen en romances en vinden het lastig om diepgaande relaties aan te gaan. Als je aan het daten bent, hoe weet je dan of er niet nog een leuker iemand is? Achter elke swipe kan een betere persoon zitten.’

‘Of ik de stem van een generatie ben? Zo word ik soms wel gezien ja. Dat is ook wel lastig hoor. Dan word ik gemaild van: ja, je bent de hoop van de kerk. Da’s wel heel veel eer, teveel wel denk ik. En wat betreft mijn titel van Jonge Theoloog des Vaderlands: op de sportschool zijn ze daar in ieder geval niet van onder de indruk. Maar dat is juist leuk en maakt me extra gedreven om iets van de waarde van theologie en geloof te laten zien.’ tabithavankrimpen.nl 12 PThUnie

Korte nieuwsberichten

PThU besluit tot het voornemen Utrecht als nieuwe vestigingsplaats te kiezen Het college van bestuur van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) heeft het voornemen de universiteit naar Utrecht te verplaatsen.

Het college heeft geconstateerd dat de bestaande vestiging op twee locaties belemmerend is voor de vorming van een hechte academische gemeenschap waarin studenten, docenten en externe gasten elkaar kunnen ontmoeten, samenwerken, studeren en vieren. Dit vereist een vestiging op één locatie, die goed bereikbaar is, de academische verwevenheid bevordert en de eigen zichtbaarheid van de PThU ondersteunt. Bovendien is het hebben van twee locaties duur en inefficiënt, met name in de onderwijsuitvoering. Ook de eigen zichtbaarheid van de PThU is daardoor minder sterk. De toekomst van de universiteit én de kerk als geheel, is gebaat bij een draagkrachtige en toekomstbestendige theologie. Bovendien vragen maatschappelijke vraagstukken om theologische doordenking en beantwoording van existentiële vragen en problemen. Daarvoor zijn predikanten en theologen nodig met een hoogwaardige, academische opleiding. Door zich op één nieuwe plek te vestigen wil de PThU hieraan een extra impuls geven. Met volledige instemming van de Universiteitsraad, het College van Hoogleraren en de Raad van Toezicht is de keuze gevallen op Utrecht als nieuwe vestigingsplaats. Dit besluit vergt nog bekrachtiging door de Generale Synode van de Protestantse Kerk in Nederland. De keuze van de stad is de eerste fase in het proces naar één locatie. Nadat de generale synode het besluit over de keuze voor Utrecht bekrachtigd heeft, zal een programma van eisen worden geformuleerd voor de concrete locatie. Op basis van dit programma van eisen zal de verhuizing voorbereid worden.

PThUnie in nieuw jasje Met ingang van het volgende nummer krijgt de PThUnie een nieuw uiterlijk – én een nieuwe inhoud.

Qua vormgeving wordt het blad in lijn gebracht met recente aanpassingen in de huisstijl van de universiteit, zoals deze bijvoorbeeld in de website zichtbaar zijn. Inhoudelijk zal het blad nog meer gericht zijn op alumni van de universiteit.

De PThUnie is er in de eerste plaats om het contact tussen alumni en de PThU voort te zetten en alumni na hun afstuderen bij de PThU te betrekken, aldus de afdeling marketingcommunicatie van de universiteit: ‘Dit doet de PThUnie via inspirerende verhalen voor en van alumni. Deze verhalen zijn geschreven om alumni te vormen en ondersteunen bij hun werk in kerk en samenleving. Daarnaast bevat de PThUnie informatieve verhalen over het onderzoek aan de PThU.’ Het blad kent een thematische insteek. Om dit thema extra inhoud te geven, wordt elk nummer gecombineerd met een webinar over hetzelfde thema.

PThUnie 13

met Theo Boer & Kevin Yuil

‘Euthanasie heeft een oncomfortabele geschiedenis, daarom hebben voorstanders het daar niet over’ Tekst en foto’s: Caspar Dullemond

De een is historicus, de ander

Kevin Yuill is hier als onderdeel

een enorme opmars beleefde. Een

theoloog. De een is atheïst,

van het Moral Compass Project

belangrijk argument was autonomie.

de ander christen. Wat ze

van de universiteit. Wat brengt hij

Het ging om het recht om te

delen – naast collegiale

mee, Theo?

sterven. Dat werd gezien als een

vriendschap – is een uitgesproken

Theo Boer: ‘Een belangrijk onderdeel

mensenrecht. Toen ben ik me verder

reserve tegenover de steeds

van ons Moral Compass onderzoek is

in dit thema gaan verdiepen.’

grotere ruimte die de zelfgekozen

de ethiek van het levenseinde. Kevins

TB: ‘In Nederland had het

dood in de Nederlandse

bezoek biedt de kans om gebruik

euthanasiedebat, zoals dat vanaf

wetgeving (en ook elders) lijkt te

te maken van zijn historische en

de jaren zeventig speelde, een

krijgen. Kevin Yuill, universitair

ethische expertise rond de vraag wat

grotendeels kerkelijke basis. Niet

hoofddocent Amerikaanse

het betekent als iemand er om vraagt

autonomie, zoals in de Verenigde

geschiedenis aan de Universiteit

gedood te worden.’

Staten, maar compassie stond

van Sunderland (VK) en Theo

14 PThUnie

centraal. Toen in de jaren negentig

Boer, hoogleraar ethiek van de

Kevin, hoe kom jij als historicus

de nadruk kwam te liggen op

gezondheidszorg en universitair

bij het thema euthanasie terecht?

autonomie, stonden de kerken er

docent ethiek aan de PThU,

Kevin Yuill: ‘Dat is deels een

minder positief in.’

kennen elkaar uit het ‘circuit’ van

persoonlijk verhaal. Als jongen in

KY: ‘Autonomie is een betrekkelijk

lezingen en fora over euthanasie

de Verenigde Staten had ik een

nieuw argument in de discussie. Als

en van Boers gastdocentschap

vriend die zelfmoord pleegde.

het om hulp bij sterven gaat, hebben

in Sunderland. Afgelopen najaar

Hij was 18 jaar oud. Ik vond dat

overwegingen van compassie de

was Yuill op zijn beurt research

vreselijk – voor zijn familie, voor zijn

oudste papieren. Een van de eerste

fellow (gastonderzoeker) aan

vrienden. Dat heeft mijn denken op

gevallen was in 1870 in Birmingham.

de PThU. PThUnie wilde weten

dit punt bepaald: zelfdoding is niet

Toen werd euthanasie als mercy

hoe ze vanuit radicaal andere

iets goeds. En als je mensen helpt

killing gezien.’

posities tot de conclusie kwamen

om zelfmoord te plegen, zoals in

TB: ‘Nóg eerder stond euthanasie

dat het denken over euthanasie

de Verenigde Staten bijvoorbeeld

voor het streven naar een goede

is doorgeschoten.

dr. Jack Kevorkian deed, dan is dat

dood, zonder dat er actief een

kwalijk. Als historicus hield ik me

eind aan iemands leven werd

bezig met ideeëngeschiedenis in de

gemaakt. Euthanasia als actieve

Nixon-periode. Een van de vragen

levensbeëindiging speelt pas vanaf

die opkwam was waarom euthanasie

1870 een rol. Compassie was

in de jaren zestig nauwelijks een

daarbij belangrijk: als je wilt sterven

thema was, en in de jaren zeventig

en je lijdt vreselijk, dan willen wij

jou helpen met sterven. Maar

1870. Men vond het wreed om

autonomie volledig in dienst staat

daaronder ligt altijd een discours

sommige lijdende mensen in leven

van een discours van minachting.

van minachting op de loer: het idee

te laten. We hebben chloroform,

Maar naar mijn idee zit er werkelijk

dat het bij sommige mensen beter

dus waarom zouden we ze niet

compassie in die film.’

is als ze niet meer bestaan – of niet

uit hun lijden verlossen? Maar het

KY: ‘Het is een fascinerende film,

geboren worden.’

ging intussen wel om bepaalde

heel knap gemaakt. En ik ben het

categorieën mensen, die geen

met je eens dat er een boodschap

Ook dat kun je zien als

nut meer zouden hebben voor

van compassie uit spreekt. Maar

compassie.

de samenleving en geen zin in

vervolgens gebruikten de Nazi’s deze

TB: ‘Dat klopt. Maar het is een lastig

hun bestaan.’

boodschap om T4, hun programma

onderscheid. Ook tegenwoordig is het hele idee van een voltooid leven gebaseerd op autonomie en compassie. Maar tegelijk is er de achterliggende gedachte dat we wel zonder de 75-plussers kunnen.

De boodschap is: als je oud bent, willen we je helpen met sterven.

‘De boodschap is: als je oud bent, willen we je helpen met sterven. Dan speelt behalve compassie ook minachting een rol’

Dan speelt behalve compassie ook minachting een rol.’

TB: ‘Bij onze collegeserie in

voor onvrijwillige euthanasie bij

KY: ‘De boodschap is dat jouw

Groningen bekeken we deze week

mensen die geen maatschappelijk

leven, door de categorie mens

Ich Klage An, een Duitse film uit

nut meer zouden hebben, te

die je bent, niet zo belangrijk en

1941, die maar weinig mensen

promoten.’

waardevol is als dat van andere

kennen. Het is een speelfilm uit de

TB: ‘Je moet altijd voorzichtig zijn

categorieën mensen. Dat is mijn

Nazi-tijd over euthanasie. Dan zou

met historische parallellen. Het

voornaamste bezwaar ertegen: het

je verwachten dat een discourse

wordt, en ik denk terecht, als uiterst

benadrukt ongelijkwaardigheid.

van minachting centraal zou staan,

onfatsoenlijk gezien om in het

Je zegt eigenlijk: we gaan minder

maar dat is niet zo. De boodschap

huidige euthanasiedebat aan de

hard ons best doen om jouw

draait om compassie en autonomie.

Nazi-praktijken te refereren.’

leven te verlengen dan we dat

Het is ongelofelijk mooi gedaan:

KY: ‘Ik heb daar minder moeite

bij anderen doen, die jonger

je krijgt echt een brok in je keel.

mee. De geschiedenis van de

zijn. Iets daarvan zie je vanaf de

Kevin, ik denk dat jij zou zeggen dat

euthanasiebeweging heeft

eerste euthanasiegevallen rond

die boodschap van compassie en

ontegenzeglijk heel lelijke kanten.

PThUnie 15

Theo Boer & Kevin Yuil

Voorstanders van euthanasie

hun betoog. De steun voor assisted

mensen die niet langer voor zichzelf

vermijden de historische discussie

dying neemt fors af als mensen

kunnen beslissen, dan is er geen

dan ook liever.’

het associëren met euthanasie. In

sprake meer van autonomie. En

Nederland is euthanasie deel van het

daar zit een zekere logica in: als jij

meubilair.’

een middel hebt voor mensen die

Waarom?

KY: ‘Het is geen comfortabel

16 PThUnie

vreselijk lijden, dan moet ook een

verhaal. En het is gebaseerd op een

Theo, moet jij veel uitleggen

kind dat vreselijk lijdt dat middel

besmette term. Euthanasie is een

over de Nederlandse situatie

kunnen krijgen. Ook als het kind

term die in de Engelstalige wereld

als je in het Verenigd

er zelf niet om vraagt, want vanuit

tegenwoordig vermeden wordt,

Koninkrijk bent?

jouw compassie kun je denken: dit

juist vanwege de associaties met

TB: ‘Ja. En niet alleen daar. In

kind lijdt ondraaglijk.’

een dubieuze geschiedenis. Zelfs de

verschillende landen is wetgeving

term ‘assisted suicide’ lijkt volledig

op het gebied van assisted dying in

Je gebruikt compassie hier als

verdwenen. Voorstanders van

voorbereiding, maar vrijwel niemand

een neutrale term.

euthanasie gebruiken verzachtende

wil dat het de Nederlandse kant

KY: ‘Ik zie het ook niet als iets

termen als ‘assisted dying’ en

op gaat. Euthanasie voor kinderen,

positiefs. Mensen met een zware

‘medical aid in dying’. Ze framen

euthanasie bij een voltooid leven…

handicap maken regelmatig mee

het debat in moderne woorden.

Daar willen ze in het buitenland

dat mensen zeggen: als ik jou

Ze hebben een postmoderne

niet mee geassocieerd worden.

was, zou ik niet willen leven. Dat is

benadering van de geschiedenis,

Oorspronkelijk ging ook in

compassie, maar wel in een uiterst

zien zichzelf als een onbeschreven

Nederland de discussie over het

gevaarlijke vorm.’

blad, niet belast door wat er vroeger

helpen van mensen die terminaal

allemaal is gebeurd.’

ziek waren, zodat ze niet die pijnlijke

Jullie komen in dit debat beiden

TB: ‘Het is daarbij boeiend dat de

laatste dagen of weken hoefden

van een heel andere kant.

term euthanasie internationaal

mee te maken. Maar behalve over

TB: ‘We moeten af van het idee

enorm besmet is, maar in Nederland

het voorkomen van een vreselijke

dat gelovige mensen tegen assisted

al sinds 1969 vrijuit wordt gebruikt.’

dóód gaat het inmiddels in veel

dying zijn en seculiere mensen

KY: ‘Nederland staat in dit debat

gevallen om het beëindigen van een

voor. Bij het Moral Compass Project

buiten de hoofdstroom. Dignity &

vreselijk léven. Dat is een gevaarlijke

gaat het om een uitwisseling van

Dying, de belangrijkste organisatie

ontwikkeling wat mij betreft.’

standpunten rond dit thema.

in het Verenigd Koninkrijk op

KY: ‘Daarmee valt ook het

Maar vaak worden mensen zoals

dit terrein, heeft het nooit over

argument van autonomie weg.

wij, die kritisch zijn op euthanasie

Nederland. Dat is niet goed voor

Als je kinderen euthanaseert, of

in wat voor vorm dan ook, als

activisten gezien. Intussen worden

zoals dat in mijn geboorteland

de meeste mensen die voorstander

voorstanders neergezet als rationeel

gebeurt, geldt eigenlijk hetzelfde.

van euthanasie zijn. Met sommigen

of neutraal. Ja, ik ben kritisch op

Ook als ik het zelf erg dom vindt dat

ben ik bevriend, we komen elkaar

euthanasie, maar het is de functie

mensen een wapen dragen omdat

tegen op congressen en bij debatten.

van de ethicus om kritisch te zijn.’

ze bang zijn dat iemand anders

En ze komen nooit op me af met een

hen wil vermoorden, dan nog kan

injectiespuitje, waar ik erg dankbaar

Maar je bent niet kritisch omdat

ik daar op libertaire gronden niet

voor ben. (Lacht.) Die grap vinden ze

je kritisch wil zijn, maar omdat

tegen zijn. Daarin verschillen wij van

niet leuk trouwens… Wat mij als atheïst

dit jouw standpunt is.

mening, Theo.’

wel stoort, is dat vrijwel ieder argument

TB: ‘Dat klopt. Mijn normatieve

TB: ‘Absoluut. Dat wapenstandpunt

tegen euthanasie in de religieuze sfeer

uitgangspunt is: gij zult niet doden.

van je. Maar laten we wel wezen.

wordt getrokken. Dat is onterecht.

Daar schaam ik me niet voor. Maar

Geen van beiden willen we die

Je moet luisteren naar wat iemand te

dat is niet louter een christelijk

zelfmoordpil. We zijn voor het leven.

zeggen heeft, niet kijken naar iemands

standpunt, het is de basis van iedere

Bovendien: denk aan het gevaar

achtergrond. Als het argument goed is,

beschaving. Daarom is euthanasie,

van misbruik. Maar àls je dan zo’n

zou het niet moeten uitmaken wie het

Godzijdank, nog altijd onderdeel

pil propageert, dan niet alleen voor

gebruikt. Teveel mensen zeggen dingen

van het Strafrecht. Als je iemand

ouderen. Iemand verliezen is erg,

als: dat zijn christenen, dus daar hoef ik

met opzet doodt, dan moet je je

ongeacht leeftijd!’

niet naar te luisteren.’

daarvoor verantwoorden. En als je

KY: ‘Inderdaad. Zo’n zelfmoordpil

TB: ‘Word jij vaak voor religieus

het niet kunt verantwoorden, dan

is voor mij alleen aanvaardbaar als

versleten?’

hoort er een straf op te staan.’

deze beschikbaar is voor iedereen,

KY: ‘Ik krijg wel eens de vraag: weet

KY: ‘Op één punt ben ik wat dit

niet alleen voor mensen die door

je wel zeker dat jij atheïst bent? Dat

betreft van gedachten veranderd.

de maatschappij als lastig worden

vinden mijn opponenten ongemakkelijk.

Mensen voelen zich beter als ze

beschouwd.’

Ze kunnen mij niet wegzetten als een

weten dat ze een pijnloze en snelle

TB: ‘Ik heb moeite met de term

gelovig persoon, want dat ben ik niet.

dood tegemoet gaan. Het kan ze

“lastig”. Je moet je tegenstanders

En ze kunnen mijn argumenten niet

helpen in moeilijke situaties. Daarom

zoveel mogelijk beschrijven in

wegwuiven als christelijk. Ik pas niet in

kan ik me wel iets voorstellen bij

termen die ze zelf ook gebruiken.

het plaatje. In die zin maak ik het erg

een zelfmoordpil. Of eigenlijk: ik

Als ik tegen een opponent zeg: jij

ingewikkeld voor ze.’

kan er principieel niet op tegen zijn.

wilt van lastige mensen af, dan doe

Als mensen met een zelfmoordpil

ik hem of haar geen recht.’

willen rondlopen, dan mag dat van

KY: ‘Dat is zo. En ik ben overtuigd

mij. Voor het dragen van wapens,

van de goede bedoelingen van PThUnie 17

IMPACT ‘Nes Ammim was een vorm van zelfreiniging’ Van Klinken: ‘De vernietiging

Zuid-Afrika… Een toekomst voor een

van de Joden tijdens de Tweede

uit het Westen afkomstig volk werd

Wereldoorlog had een verpletterende

mogelijk gemaakt door verplaatsing

indruk gemaakt. Er was zoveel

van delen van de oorspronkelijke

misgegaan, ook vanuit de kerken,

bevolking. Nederlanders die na de

dat een nieuwe relatie met het

oorlog emigreerden, bijvoorbeeld

Joodse volk urgent werd. Nes

naar de Verenigde Staten of Nieuw-

Ammim was een vorm van zelfkritiek

Zeeland, wilden na een moeilijke

na de grootste genocide in de

tijd een nieuw begin maken. Het

Europese geschiedenis. Protestanten

was volstrekt vanzelfsprekend

vonden: hier moet iets gebeuren, dus

dat ze in een grotendeels “leeg”

we gaan aan de slag. Ook interessant

land aankwamen dat ze zelf

is dat een keer niet de dominees het

mochten inrichten. In Israël was dat

voortouw namen. Het waren artsen

niet anders.’

die naar Israël gingen, vrouwen, tuinders uit het Westland, christenen

Breuk

met een Indonesische achtergrond…’

‘In Nes Ammim ging die vanzelfsprekendheid echter niet

Het is een naam die in kerkelijke

18 PThUnie

kring warme gevoelens oproept:

Verplaatsing

voor iedereen op. De Zwitserse

Nes Ammim. Idealistische

‘Het was een idealistisch initiatief,

initiatiefnemers waren nauw

protestanten uit Nederland,

maar complex. Dat klinkt natuurlijk

betrokken bij het Arabische

Duitsland, Zwitserland en de

heel reformatorisch: aan al het

ziekenhuis in Nazareth, de

Verenigde Staten bouwden in de

goede wat je doet, zit ook een

Amerikanen hielden vast aan een

naoorlogse jaren een collectieve

schaduwkant. Want de opbouw

vorm van christelijk getuigenis en

nederzetting op in het noorden

van de omgeving van Nes Ammim

botsten zo met de wensen van

van Israël. Deze kibboets

in de jaren vijftig was alleen

de Israëlische overheid. Het leidde

(moshav) was bedoeld als een

mogelijk door het vertrek van de

vlak voor de Zesdaagse Oorlog in

uiting van solidariteit met het

meeste Arabische bewoners in die

1967 tot een breuk, waarbij de

Joodse volk, dat in het christelijke

streek: 80% van de oorspronkelijke

Zwitsers en Amerikanen buiten

Europa was gedecimeerd. In de

bevolking was in 1948 gedwongen

Nes Ammim kwamen te staan.

jonge staat Israël zou een nieuw

geweest te verhuizen. Dat wisten

Voor de Nederlandse en Duitse

begin gemaakt kunnen worden,

de stichters van Nes Ammim ook.

initiatiefnemers stond namelijk vast

en daarbij mochten de kerken

Europeanen die de Holocaust van

dat de relatie met het Joodse volk na

niet ontbreken. Kerkhistoricus

dichtbij hadden meegemaakt, zoals

de Holocaust noodzakelijk voorrang

Gert van Klinken van de PThU

de Nederlanders en de Duitsers,

had – ook de christelijke Arabieren

schreef een boek over de

waren er duidelijk over: er moest een

kwamen zo op de tweede plaats.

complexe ontstaansgeschiedenis

land zijn voor het Joodse volk, waar

Deze communis opinio over Israël

(1952-1967) van Nes Ammim.

het demografisch de meerderheid

ging pas schuiven na de Jom Kippoer

uit kon maken. Dat idee was niet

oorlog van 1973. Het is lastig je

uniek: iets vergelijkbaars gebeurde

het toenmalige referentiekader

in de Verenigde Staten, Australië,

voor te stellen. De relatie met de

Arabieren was complex, maar die

een klap in hun gezicht, zeker in

al snel achter dat niet alleen Joden

met de Joden bepaald niet minder.

Zwitserland. Moest dit nu werkelijk

maar ook christelijke Arabieren

Terwijl het gesprek van Kerk en

geschreven worden? Mijn antwoord

pijnlijke herinneringen bewaren aan

Israël zich ontwikkelde tot een

is dat we de complexiteit van onze

de westerse kerkgeschiedenis in de

gelijkwaardige academische dialoog

geschiedenis onder ogen dienen te

twintigste eeuw. Een reden te meer

en Nes Ammim zich daarbij aansloot,

zien om samen verder te komen.

om het gesprek en de samenwerking

ging de klassieke Jodenzending in

Dat is ook voor ons als PThU van

te blijven zoeken, zoals actief

Amsterdam tot in de jaren zestig

belang. Enkele studenten hebben

gebeurt in het huidige Nes Ammim.’

gewoon door. Aan Joodse zijde

voordat corona toesloeg stage

werd met verbazing opgemerkt dat

gelopen in Nes Ammim, dat zich

Gert van Klinken, Nes Ammim:

menigeen zowel actief was voor Nes

heden ten dage inzet voor dialoog

Protestants in the Young State of

Ammim als voor die Jodenzending.’

en praktische samenwerking van

Israel, 1952-1967.

joden, christenen en moslims.

ReLiC Studies in Dutch Religious

Verlegenheid

Zowel de Joodse als de Arabische

History Volume 5. Hilversum:

‘Mijn boek is in verlegenheid

dialoogpartner confronteert ons

Verloren 2021. 414 pp., € 40,00.

ontvangen. Sommige pioniers

met kritische vragen. Onze student

van Nes Ammim ervoeren het als

Wilma Blaak kwam er in Nazareth

SamenSamen bijbelverhalen ontdekken enbeleven! beleven! bijbelverhalen ontdekken en Het Centrum voor Bibliodrama start in oktober 2022 start opnieuw met Het Centrum voor Bibliodrama in oktober 2022 een tweejarige cursus opnieuw met een tweejarige cursus

BIBLIODRAMA BEGELEIDEN BEGELEIDEN BIBLIODRAMA Informatie bij: Informatie bij: www.centrumvoorbibliodrama.nl www.centrumvoorbibliodrama.nl PThUnie 19

reportage ‘Trots op het kruisje op mijn uniform’ Een nieuw convenant markeert een intensievere samenwerking tussen de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) en de Dienst Protestantse Geestelijke Verzorging (DGV) bij het Ministerie van Defensie. De universiteit doet onderzoek naar thema’s die voor de inzet van geestelijk verzorgers bij de krijgsmacht essentieel zijn. En masterstudenten kunnen er stage lopen. PThUnie verkende een werkterrein dat, zeker gezien de oorlog in Oekraïne, met de dag relevanter wordt. tekst: Caspar Dullemond

De takken van de laatste winterstorm zijn

over kwijt, maar het is duidelijk

noem de bijeenkomsten soul time:

nog niet allemaal weggeruimd. Op deze frisse

dat ‘haar’ militairen de spanning

tijd voor je ziel, tijd voor jezelf. De

februarimorgen wandelt Deborah van den Bosch-

voelen. Op een praktisch niveau,

aanwezige militairen vinden het

Heij over de Johannes Post Kazerne bij Havelte,

omdat de inmiddels aangekondigde

een fijn moment. Te midden van de

thuisbasis van de meeste eenheden van de 43e

‘verhoogde paraatheid’ een hogere

stress en de drukte kunnen ze even

Gemechaniseerde Brigade van de Koninklijke

werkdruk betekent, een onrustiger

pas op de plaats maken.’

Landmacht. Het is een vast element van haar

bestaan met meer oefeningen en

werk als legerpredikant: rondlopen over het

ook meer uitzendingen. En op

Buiten de commandolijn

kazerneterrein, een praatje aanknopen met wie

een fundamenteler niveau is er de

Deborah van den Bosch-Heij is een

ze tegenkomt, kijken op de diverse werkplekken,

huiveringwekkende realisatie dat

van de 46 geestelijk verzorgers

bakkie doen. Hoe is het? Waar ben je mee bezig?

een Europese oorlog nu wel erg

die namens tien protestantse

Nuldelijnswerk wordt dat genoemd: er zijn waar

dichtbij komt.

kerkgenootschappen bij Defensie

de militairen zijn.

20 PThUnie

werken. Ongeveer twee derde De Russische aanval op Oekraïne,

daarvan is gezonden door de

Vandaag is het rustig. Veel militairen

die inderdaad twee dagen na ons

Protestantse Kerk in Nederland

hebben voorjaarsvakantie; ze zijn

gesprek plaatsvindt, maakt haar

(PKN). Samen met hun katholieke,

bij hun partner, hun kinderen,

werk als legerpredikant alleen maar

humanistische, joodse, hindoe,

hun ouders. Na het weekend

relevanter. Ook in Duitsland zal

islamitische en boeddhistische

moet iedereen weer vol aan de

ze erbij zijn, om naar de militairen

collega’s waken zij over het

bak: 45 Pantserinfanteriebataljon

te luisteren, ze te bemoedigen,

(geestelijk) welbevinden van

gaat twee weken oefenen in

hun vragen te beantwoorden.

militairen, overig Defensiepersoneel,

Bergen-Hohne. Rijen gepantserde

Een viering te velde biedt ze ook

veteranen en het thuisfront.

rupsvoertuigen staan klaar voor

aan. ‘Iemand vroeg me al: wordt

De geestelijk verzorgers van de

vervoer per spoor naar Duitsland;

het heel christelijk?’ Ze lacht:

Diensten Geestelijke Verzorging

een enkele soldaat is in het bleke

‘Blijkbaar is dat een categorie. Ik

(DGV) hebben een bijzondere

zonnetje bezig met een reparatie

zou zeggen: je proeft heel duidelijk

status binnen de krijgsmacht. Ze

of wat onderhoud. De Schiet- en

dat ik dominee ben. Dat verstop ik

werken bij Defensie, maar ze doen

Oefenperiode Bergen (SOB) vindt

niet. Maar zo’n viering moet wel

dat vanuit een zendende instantie.

drie keer per jaar plaats, maar de

toegankelijk zijn voor iedereen.

Kortom: ze zijn bij Defensie, maar

acute Russische dreiging aan de

Laagdrempelig? Nee: open. De

niet van Defensie. ‘Ik zou dit werk

oostflank van het NAVO-gebied

liturgische elementen zitten er

niet willen en ook niet kunnen

geeft deze editie een extra urgentie.

allemaal in, maar het gebed heeft

doen zonder die band met de kerk’,

Veel wil Van den Bosch-Heij er niet

de vorm van een muzieknummer. Ik

legt Van den Bosch-Heij uit: ‘Ik

ben ontzettend trots op dit kruisje

de Koninklijke Luchtmacht en

het meest om waarderen’, zegt

Defensiebrede

op mijn pak. Ik zie er uit als een

de Koninklijke Marechaussee.

Smedema. Van der Ende geeft

Paasviering, aangeboden

militair, maar ik ben van de kerk.

Hij nam deel aan uitzendingen

een voorbeeld: ‘Ik heb een keer

door de PGV.

Ik sta buiten de commandolijn.

naar Irak en Afghanistan. Van

een adelborst aan het KIM horen

Op het moment dat iemand bij

der Ende was de eerste tien jaar

zeggen: alleen al het feit dat jullie

mij op kantoor komt en de deur

operationeel bij de Koninklijke

erbij zijn, helpt. Dat was tijdens de

gaat dicht, dan is het een vrijplaats

Marine: hij voer onder meer op

zware opleidingsweken op Texel.

geworden – een plek van waaruit

mijnenjagers en was verbonden

Dan loop je als predikant mee, je

die persoon weer verder kan.’

aan de adelborstenopleiding KIM

houdt af en toe een pep talk: kop

in Den Helder. Aansluitend was hij

op, je kan het! Die officieren in

Het is een delicate positie, die ook

leidinggevende van alle geestelijk

opleiding wisten: als we echt door

organisatorisch om zorgvuldig

verzorgers bij de vloot.

onze hoeven zakken, dan kunnen we altijd bij die gv’er uithuilen.’

opereren vraagt. De kerk bepaalt de inhoud van het werk, maar Defensie

Een andere werkelijkheid

Smedema: ‘Soms wordt er zelfs iets

betaalt de salarissen. De kerk draagt

Van der Ende en Smedema

magisch aan je toegedicht. Ik heb

kandidaten voor, maar Defensie gaat

benadrukken beiden het belang van

dat in Afghanistan meegemaakt.

uiteindelijk over de aanstelling. Het Bureau Hoofdkrijgsmachtpredikant, gevestigd in de Frederikkazerne in Den Haag, moet deze balanceerkunst, samen met de directeur van de zeven Diensten

‘Op de kazerne komen ze echt niet op je af om te vragen of dat verhaal van Jona in de walvis echt is gebeurd’

Geestelijke Verzorging, in goede banen leiden. Het stafbureau in

zo’n kerkelijke vrijplaats binnen de

Een jongen zei tegen mij: dominee,

de Frederikkazerne bestaat uit de

Defensieorganisatie. ‘We hebben

ik ga niet met je praten, want daar

nieuwe hoofdkrijgsmachtpredikant

een ambtsgeheim, wat verder gaat

heb ik helemaal geen zin in, maar

Gert van der Ende en predikant-

dan het beroepsgeheim van artsen

het feit dat je erbij bent, maakt per

secretaris Ids Smedema. Beiden

en psychologen. Wij mogen niets

definitie dat ik weet dat het goed

zijn inmiddels ‘veteranen’ binnen

vertellen, niets doorgeven in de

komt. Je bent als gv’er – en dat

de Defensieorganisatie: Smedema

lijn naar de commandant. Bij ons

geldt net zo goed voor de humanist

kwam in 2000 in dienst, Van der

kan iedereen zonder schroom of

– een representant van een andere

Ende in 2003. Smedema werkte

schaamte met zijn of haar verhaal

werkelijkheid, soms met een kleine

er bij de officiersopleiding KMA,

terecht. Dat is waar militairen ons

w, soms met een grote.’

PThUnie 21

Van den Bosch-Heij maakt op Havelte deel uit van het Sociaal Medisch Team (SMT), een overlegorgaan van alle functionarissen op het gebied van hulp en zorg, zoals bedrijfsmaatschappelijk werk.

‘Dan bespreken we hoe het met de militairen gaat. Krijgt een ieder wat hij of zij nodig heeft? Met wie gaat het – fysiek of mentaal – niet goed?’ Defensie is een organisatie onder druk, legt ze uit: ‘De gereedstelling moet doorgaan. De oefeningen blijven maar komen. Er

Predikant-secretaris Ids Smedema van de PGV

is sprake van onderbemensing en

(foto: Imageworkplace/Rob Nelisse).

hoge werkdruk. En daar komt dan nu die oorlogsdreiging nog bij. Dat

ik heb verder geen ander belang

De kerkelijke betrokkenheid bij

maakt het des te belangrijker dat

dan hun welzijn. Ik ben niet

de krijgsmacht kent een lange

we elkaar niet uit het oog verliezen;

van de organisatie.’ Ook bij de

geschiedenis. ‘De kerk vond dat

dat we zorgen dat mensen niet

commandanten is er dat besef,

de geestelijke zorg zich moest

verloren gaan in de machine.’

maakt Van der Ende duidelijk: ‘Over

uitstrekken tot voorbij de grens van

Defensie is wat dat betreft een

het algemeen zijn commandanten

de gemeente’, aldus Smedema: ‘De

lastige club, is haar ervaring: ‘De

heel blij met geestelijk verzorgers,

aanwezigheid van kerk en geloof

taakgerichtheid en efficiëntie

maar die relevantie moet je wel

binnen de dienst sprak vanzelf. Als

zijn enorm.’ Dat geldt voor de

zelf laten zien. Op het moment

soldaat werd je naar de kerkdienst

organisatie als geheel, maar ook

dat je gaat varen en je hebt als

gestuurd. Mijn vader heeft dat in de

voor de individuele militair: ‘Het zijn

insteek: ze weten dat ik aan boord

jaren vijftig meegemaakt. Wie is er

vaak binnenvetters. Ze gaan niet

ben, ze weten mijn hut te vinden,

katholiek? Wie is er gereformeerd?

zeuren als ze het moeilijk hebben.’

dan gebeurt er heel weinig. Maar

Die kant op! En dan marcheerde

‘Als gemeentepredikant komt het niet bij je op om mensen op te zoeken op hun werkplek, of juist op de plek waar ze zich ontspannen’

22 PThUnie

Onvoorwaardelijk

als je je actief door het schip gaat

zo’n peloton naar de dichtstbijzijnde

‘Er wordt hier goed voor de

bewegen en je zoekt de mensen

kerk.’ Met de secularisatie en de

mensen gezorgd’, zegt Smedema.

op, dan weten ze jou ook te

afschaffing van de dienstplicht, eind

Militairen kunnen bij allerlei hulp- en

vinden. Activiteiten helpen ook:

jaren negentig, kwam de vraag op of

zorgverleners terecht, waaronder

een wekelijks avondje filosoferen

geestelijke verzorging – op kerkelijke

inmiddels ook lifestylecoaches en

op zee bijvoorbeeld, en op zondag

leest geschoeid – nog wel relevant

aanbieders van yoga en mindfulness.

een moment van bezinning. Als je

was voor de organisatie: ‘Maar in die

Wat is dan de meerwaarde van de

zo actief aanwezig en benaderbaar

tijd deden commandanten goede

geestelijk verzorger? ‘Dat is het

bent, dan zijn de commandanten

ervaringen met gv’ers op tijdens

onvoorwaardelijke’, legt Van den

over het algemeen happy met je.

uitzendingen: eerst in Joegoslavië,

Bosch-Heij uit: ‘Ik kan luisteren,

Want ze zien dat je heel veel afvangt

later in Irak, Afghanistan en Mali. In

doorvragen, alle tijd nemen, en

voor ze.’

de tijd van de Koude Oorlog kenden

militairen toch vooral een bestaan van onderhoud en verveling. Vanaf de jaren negentig moesten ze opeens naar heel spannende gebieden. Dan wordt het ook relevanter dat er een geestelijk verzorger meegaat. Je vangt problemen in de eenheid af en draagt bij aan het welbevinden van de individuele militair. En nee: je draagt niet rechtstreeks bij aan het welslagen van de missie. Daar ben je niet voor.’

Frustratie in Afghanistan ‘Bij een uitzending komt alles bij

Geestelijk verzorger bij de

daarvan: wat betekent leeftijd

Hoofdkrijgsmachtpredikant

elkaar. Alles wordt uitvergroot, ook

krijgsmacht is een stevige baan,

als het gaat om contact met de

Gert van der Ende

emoties’, vertelt Van den Bosch-Heij.

zoveel is duidelijk. Vanouds

doelgroep? ‘Jongere collega’s

(Foto: Defensie).

Haar eerste missie, naar Afghanistan,

kwamen voor deze functie dan ook

levellen veel gemakkelijker met die

had een onwerkelijk karakter. Ze

predikanten in aanmerking die al

jonge militairen’, weet Van der Ende.

was toegevoegd aan een eenheid

ervaring in de kerkelijke gemeente

En aan de andere kant waarderen

uit Oirschot: honderdtwintig mensen

hadden opgedaan. Al is die eis

ze anciënniteit, zegt Smedema:

die ze niet kende. ‘Net toen wij

inmiddels wel afgezwakt, vertelt

‘Ik heb wel eens een soldaat

zouden vertrekken ging Nederland

Smedema: ‘De voorwaarde van

gesproken die naar de psycholoog

op slot vanwege corona. Moesten

gemeente-ervaring is een aantal

was doorverwezen en helemaal

we eerst twee weken in quarantaine

jaren geleden veranderd in relevante

teleurgesteld was dat dat een

op de kazerne in Oirschot. Militairen

professionele pastorale ervaring.

jonkie was – net van de universiteit.

die twee weken moeten wachten –

Nu kijken we of de eis nog anders

Een psycholoog hoort ouder te

da’s niet handig... Daar begon dan

kan. Je wilt naast een academische

zijn, een soort Sigmund Freud die

ook meteen mijn werk. Militairen

opleiding tot predikant ook kijken

bedachtzaam zit te luisteren. Bij de

hadden familieleden die corona

naar de mens. Wat heb je in je

geestelijke verzorging is het ook een

hadden, maar daar konden ze niet

rugzak? Wat heb je meegemaakt?

beetje zo. Soms is het handig als

naar toe. Ze gingen zichzelf en

Het kan zijn dat iemand pas op

je de oudste van het detachement

elkaar vragen stellen. Wat doe ik hier

dertigjarige leeftijd is gaan studeren

bent: je hebt een soort overwicht,

eigenlijk? Wil ik dit nog wel? Ook

en daarvoor al heel spannende

statuur. En tegelijk is het onhandig,

in Afghanistan zaten we vast op het

dingen heeft gedaan, of ingrijpende

want je kent hun muziek niet meer,

kamp, dus de frustratie was enorm.

dingen heeft meegemaakt, en dus

je kunt niet meer meepraten over

De afspraak was dat ik iedere maand

als afgestudeerde al stevig gevormd

allerlei trends en ontwikkelingen.’

naar Kabul zou gaan, waar ook

is door het leven.’

Van der Ende: ‘Ik herinner me een

Nederlandse militairen zaten, maar ik

uitspraak van een collega, midden

ben dat hele kamp niet af geweest,

Vaderfiguur

vijftig, die bij het Korps Mariniers

vijf maanden lang. Dan moet je het

Als geestelijk verzorger in de

werkte. Daar noemen ze alle

wel met jezelf uit kunnen houden.

krijgsmacht word je dus geacht

geestelijk verzorgers “pater”. Hij

Veel militairen verveelden zich.

niet piepjong zijn, maar een te

vond dat wel prima, want zo voelde

Nee, ik niet. Ik heb het juist heel

gevorderde leeftijd is ook niet ideaal.

hij zich ook. Hij was een vaderfiguur

druk gehad. Je zit de hele tijd in je

Defensie investeert behoorlijk in

voor die jonge gasten die daar wild

werkhouding. Ook als je ’s avonds

zijn gv’ers, en wil daar ook iets van

gillend door het veld renden.’

je tanden staat te poetsen en naast

terugzien. Militairen gaan namelijk

je begint iemand te huilen, dan gaat

op hun 62e met pensioen: wie

En in noodgevallen moet je ook

het werk door. Op zo’n moment zeg

pas als vijftigplusser bij Defensie

mee kunnen rennen. Dat vraagt

je niet: morgen ben je de eerste.’

binnenkomt, heeft er dus simpelweg

om een goede fysieke conditie. Van

een te korte carrière. Maar afgezien

den Bosch-Heij vertelt smakelijk PThUnie 23

waarvan we hopen dat ze het over

christelijke achtergrond een goede

een paar jaar het nog een keer

gesprekspartner voor ze zijn. Maar

proberen. Want het potentieel is er.

natuurlijk is het anders dan wanneer

Ze hebben alleen nog niet genoeg

je als gemeentepredikant catechese

ervaring.’

geeft.’ Smedema: ‘Een predikant in de gemeente weet dat hij of zij in

Het scherpst van de snede

het centrum staat: soms hoog op

De hoeveelheid sollicitatiebrieven

de kansel, soms wat lager achter de

neemt overigens wel wat af, geeft

tafel, maar altijd het middelpunt.

Smedema toe: ‘Het zijn er nog

Als dominee bij Defensie zit je in de

steeds genoeg om de beste mensen

marge van de organisatie. Defensie

er uit te vissen. Maar het wordt

dendert wel door, ook zonder jou.’

Krijgsmachtpredikant

over de stevige keuring en training

wel minder. De leeftijdsopbouw

Van den Bosch-Heij beaamt dit: ‘Als

Deborah van den

die aan haar benoeming vooraf

van predikanten in Nederland

ik met een soldaat spreek over wat

Bosch - Heij

gingen. Ze deed de sterk verkorte

is een paddenstoel: er zit een

hem bezighoudt, dan moet ik bij

(foto: Defensie).

officiersopleiding voor specialisten:

enorme kop op van mensen boven

hem beginnen. Voor hem is mijn

academici of hbo’ers die hun

de vijftig. Ook speelt mee dat de

rol niet een vanzelfsprekende. Toen

eigen vak binnen Defensie gaan

brede rand van de kerk aan het

ik gemeentepredikant was, wist

uitoefenen, zoals bijvoorbeeld

afbrokkelen is. Wat er overblijft

iedereen wie ik was. Als ik belde om

artsen. Ze leerde er de militaire

is steviger, orthodoxer. Dat zijn

een afspraak voor een huisbezoek

basisvaardigheden: exerceren,

deels mensen die sterker op de

te maken, dan hoefde ik alleen mijn

kaartlezen, militaire EHBO. En ze

klassieke positie in de gemeente

naam te zeggen en diegene pakte

maakte kennis met de militaire

en op de kansel gericht zijn.’ Van

meteen de agenda. Dat is hier niet

discipline. Toen ze een keer per

der Ende: ‘Jongere collega’s uit

zo. Men zit niet automatisch op

ongeluk zonder baret de barak

de orthodoxere hoek worstelen,

mij te wachten. Dat betekent dat

was uitgewandeld en werd

zeker in het begin, nogal met de

ik open moet zijn. En dat is mooi,

betrapt, mocht ze gelijk tien keer

vraag: hoe ben ik hier ambtsdrager?

want je opereert op het scherpst

opdrukken. En voorafgaand aan

Als gemeentepredikant heb je

van de snede. Nee, eenvoudig is het

een bivak werd haar peloton – hoog

je catechese, je huisbezoek, je

niet. Maar dat is precies waarom het

opgeleide professionals met soms al

kerkdiensten. Maar van ons

zo mooi is.’

kinderen op de middelbare school –

wordt verwacht dat we een dienst

geïnspecteerd: hadden ze allemaal

te velde aanbieden die voor

Een nieuw convenant met de

wel een tandenborstel bij zich? ‘Op

iedereen toegankelijk is – dus ook

PThU moet de belangstelling

zo’n moment vraag je je wel even

aantrekkelijk voor militairen die niets

voor geestelijke verzorging bij

af: wat doe ik hier?’, lacht ze.

met de kerk hebben. Dat vraagt

de krijgsmacht stimuleren. Zo is

om een heel andere benadering.

het inmiddels mogelijk om als

Daarmee is een van de voorwaarden

Als je op de kazerne rondloopt,

masterstudent van de PThU stage te

van een theologencarrière binnen

komen ze echt niet op je af om te

lopen bij Defensie, zegt Smedema:

de krijgsmacht aangegeven. De kerk

vragen of dat verhaal van Jona in

‘Sinds de herziening van de masters

kan kandidaten laten solliciteren

de walvis echt is gebeurd. Nee, het

kunnen studenten zich breder

en voordragen, maar daarna volgt

gaat om thema’s die veel dichterbij

oriënteren. Dan hebben ze Defensie

nog een traject bij Defensie zelf.

liggen. Je hebt stress want het

in ieder geval op hun netvlies staan,

Smedema: ‘Je wordt stevig gekeurd:

loopt niet met je chef. Je bent

al duurt het dan misschien nog een

medisch, psychologisch, sportief,

gefrustreerd omdat je alweer niet

aantal jaren voor ze die stap zetten.’

op veiligheid. We hebben een paar

bevorderd bent. Je hebt problemen

Prof. dr. Pieter Vos, bijzonder

keer tot onze teleurstelling gehad

thuis. Dáár gaan die gesprekken

hoogleraar Protestantse Geestelijke

dat iemand die we heel geschikt

over. Niet over God en geloof. Ik

Verzorging bij de Krijgsmacht

vonden, alsnog werd afgewezen.’

zeg dan tegen zo’n collega die dat

aan de PThU, zou graag zien dat

Van der Ende: ‘En soms hebben

lastig vindt: het is wel het volle

meer studenten zich verdiepen in

we zelf onze twijfels. We krijgen

leven waar je het met de ander

een loopbaan bij Defensie: ‘Het

regelmatig brieven van mensen

over hebt. En je kunt vanuit jouw

spannende is dat je gedwongen

24 PThUnie

wordt om uit je comfortzone te

aan boord had samengewerkt:

dit werk ook namens de PKN

treden. En tegelijk is het een mooie

‘Toen dacht ik: wat gek eigenlijk.

én de samenleving. We hebben

context om de inhoud van je geloof

Toen ik in de gemeente stond,

onze maatschappij zo ingericht

en van je theologische kennis mee

ben ik nooit op het idee gekomen

dat een bepaalde groep mensen

te verbinden. Je kunt niet koersen

om op vrijdagavond naar dat

getraind wordt in het uitoefenen

op vanzelfsprekendheden, maar

kroegje te gaan waarvan ik wist

van geweld. Het dragen van

je werkt met jonge mensen in

dat er heel veel catechisanten

wapens hebben we uitbesteed.

de kracht van hun leven, die met

komen. Als gemeentepredikant

Dat betekent dat we een enorme

ambitie gaan voor de taken die

komt het niet bij je op om mensen

verantwoordelijkheid op hun jonge

ze moeten uitvoeren en daarbij

op te zoeken op hun werkplek,

schouders leggen. Wie zorgt er

op heel fundamentele en stevige

of juist op de plek waar ze zich

voor hen? Dat mag ik – voor wat

levensvragen kunnen stuiten. Dan

ontspannen.’ Ook thematisch zou

dat waard is – op mijn manier

kan het er erg toe doen dat jij er

de kerk kunnen winnen aan de

doen. Maar ik doe het niet als de

bent. Als je er van houdt om in de

inbreng van geestelijk verzorgers

persoon Deborah. Ik zie mezelf als

volheid van het leven mee te doen, dan is dit een geweldige plek.

Tegelijk is ook de bedreiging van het leven nooit ver weg. Uiteindelijk zijn militairen er om geweld uit te oefenen als dat nodig is. Daarmee staat hun leven en het leven van

‘Als je er van houdt om in de volheid van het leven mee te doen, dan is dit een geweldige plek’

anderen potentieel op het spel.’ in de krijgsmacht, zegt Smedema:

een instrument namens de kerk en

Pionieren

‘Ik had als gemeentepredikant veel

de samenleving. Ik ben een radertje

Leeft deze vorm van categoriaal

met ouderen te maken. Dan ging

in het geheel.’

pastoraat in de kerk zelf voldoende?

het al gauw over thema’s als ziekte,

‘In mijn beleving waren we een

sterfelijkheid, rouw... En dat gingen

Vindt ze het niet lastig om steeds

beetje buiten beeld’, zegt Van der

mensen aan mijn preken merken.

maar weer met problemen bezig

Ende. Smedema knikt: ‘We hadden

Het pastoraat vormt deels je preken.

te zijn? Ze lacht: ‘Nee. Nee. Ik

wel eens het gevoel dat we als

Vanuit de krijgsmacht zouden wij

beschouw het niet als problemen.

tweederangs predikanten werden

andere thema’s in de kerk kunnen

Het gaat om zaken die bij het

beschouwd. Een échte predikant

inbrengen: burn out, moral injury,

leven horen. Ik maak zo’n soldaat

staat in de gemeente – dat beeld.’

geweld. Of schuld en schaamte om

duidelijk: wat jij ervaart, wat jij

Van der Ende: ‘Maar inmiddels is

wat er allemaal niet lukt. Daar kun

meemaakt, voelt misschien als

het wel meer gaan leven. Het idee

je over spreken. En preken.’

heel negatief, maar het hoort er bij. Onze slogan is niet voor niets:

is dat we elkaar kunnen versterken.

De kerk is nu met pioniersplekken

Namens de kerk

mensen helpen mens te blijven.

bezig. Bij Defensie doen we al

Voor Van den Bosch-Heij is die

Dat is de kern van waarvoor we

decennia niet anders. Steeds gaat

band met de kerk een voorwaarde:

hier zijn. Zoals ze hun beroep

het bij ons om de vraag hoe we

‘De zending vanuit de kerk zorgt

uitoefenen, ik kan daar met

kunnen aansluiten bij mensen die

er niet alleen voor dat ik mijn

bewondering naar kijken. De offers

niet vanzelfsprekend kerkelijk zijn.’

werk kan doen, het draagt mij

die zij brengen… Dat vraagt nogal

De kerk zou kunnen leren van de

ook. Als ik voor iemand opkom,

wat. De meeste jonge mensen

ervaringen van de gv’ers binnen de

of iemand onder de aandacht

komen bij Defensie vanwege het

krijgsmacht, vindt hij. Het idee om

van de commandant breng, dan

avontuur of omdat ze het gevoel

te ‘zijn waar de mensen zijn’ wordt

doe ik dat niet voor mezelf. Dan

hebben dat ze toch niets anders

binnen de kerkelijke gemeente

mag ik dat doen námens. Er is

kunnen. Maar als je vervolgens kijkt

onvoldoende toegepast, zegt Van

een geloofsgemeenschap die dit

hoe ze hun beroep uitoefenen, dan

der Ende. Hij vertelt dat hij een

mogelijk maakt. Concreet is dat de

zie ik dat toch als een soort van

keer biertje ging drinken met de

kerkelijke gemeente van Harkema.

roeping. Al zullen ze het zelf nooit

militairen met wie hij de hele week

Maar het is ook breder: ik doe

zo zeggen.’

PThUnie 25

onderzoek Onderzoek PThU naar moral injury bij krijgsmacht

tekst: Caspar Dullemond

Gesprekken tussen militairen

Predikant-secretaris Ids Smedema

geestelijk verzorger. Ook ik ben

en geestelijk verzorgers gaan

geeft een voorbeeld: ‘In

een schakeltje in die keten. Ik houd

vaak over de essentie van

Afghanistan heb ik wel eens een

die soldaten op mijn manier ook

alledag: werkstress, problemen

bezinning gehouden, waarvan

fit for fighting. Op welke bodem

thuis, toekomstplannen, de

ik achteraf een beetje spijt had.

sta je als mens als je dingen doet,

geboorte van een zoon of

Ik zei: we doen hier dingen die

moet doen, gedaan hebt… die zo

dochter. Maar soms komen ook

intrinsiek niet goed zijn. Met onze

ruig zijn?’

de grote morele thema’s aan

F-16’s gooien we bommen die

bod. ‘Net als in de kerk gaat

dood en verderf aanrichten. Dat

Verantwoordelijkheid

het bij Defensie om vragen

doen we met een politiek mandaat.

Dat is het terrein van de moral

rond zonde en vergeving, al

Het is allemaal gerechtvaardigd,

injury, waar prof. dr. Pieter Vos

noemen we dat niet altijd zo’,

maar daarmee is het nog niet

vanuit de PThU onderzoek naar

Logo van de

legt hoofdkrijgsmachtpredikant

goed. Toen kreeg ik wel van een

doet. ‘Het is oorspronkelijk

Protestantse

Gert van der Ende uit: ‘Je moet

paar militairen terug dat ik bezig

een begrip uit de psychologie,

Geestelijke Verzorging

als militair soms dingen doen

was ze een schuldgevoel aan te

gemunt door psychiaters die

(PGV). De tekst is

die botsen met waarvoor je

praten. En inderdaad: dit is iets

met Vietnamveteranen werkten’,

uit Zacharia 4:6:

in het leven wilt staan: als ik

om in de opleiding en de nazorg

legt hij uit: ‘Maar behalve een

‘Niet door kracht of

schiet gaat hij dood, als ik niet

te bespreken, maar misschien

psychologische zit er ook een

geweld, maar door

schiet ga ik dood. Hoe ga je

niet op het moment zelf.’ Van

morele kant aan, waarmee je

Mijn Geest.’

daarmee verder?’

der Ende: ‘Dat is het dilemma. Je

op het terrein van de geestelijke

hebt als militair goed gehandeld:

verzorging komt. Moral injury

alle lof van de legerleiding. Maar

wordt vaak gezien als een

tegelijkertijd weet je dat op jouw

probleem van de individuele

commando bommen zijn gegooid,

militair: hij of zij heeft iets gedaan

waardoor mensen om het leven

of iets problematisch meegemaakt,

zijn gekomen. Soms wil een

en daar ga je hem of haar dan in

militair horen dat er genade is, dat

begeleiden en bij helpen. Maar

er erkenning is voor het feit dat

een militair staat niet op zichzelf.

hij zich schuldig voelt, ondanks

De keuze om naar Afghanistan te

dat hij militair gesproken correct

gaan was niet individueel, maar

heeft gehandeld.’ Smedema:

had een maatschappelijke en

‘En uiteindelijk geldt dat net zo

een politieke dimensie. Militairen

goed voor je eigen positie als

worden blootgesteld aan iets dat

26 PThUnie

Prof. dr. Pieter Vos.

ze zelf ook niet hadden kunnen

in Nederland, we hebben ons ver

terug in de samenleving. Bij zo’n

vermoeden. De maatschappelijke

weg met alles wat we hebben

ritueel, zo’n symbolische handeling,

verantwoordelijkheid reikt verder

ingezet, we hebben sommige

kan de geestelijke verzorging een

dan die van de individuele militair.

dingen kunnen realiseren, andere

rol spelen.’

Dat hoor je ook terug uit de

zaken zijn fout gegaan. Dat besef

individuele verhalen van militairen

is niet alleen van de militairen,

die met die vragen worstelen.

maar van ons allemaal. De politiek

Ze voelen boosheid over wat ze

ontvangt namens de samenleving

hebben moeten doen, over wat ze

de uitgezonden groep militairen

hebben meegemaakt. Ze hebben sterk het gevoel dat ze er alleen voor staan. De politiek heeft ons in de steek gelaten, zeggen ze

HANDBOEK

dan.’ Ook geestelijk verzorgers

Vanuit de PThU houden twee wetenschappers zich bezig met de vraagstukken

zetten sterk in op die persoonlijke

rond de geestelijke verzorging bij de krijgsmacht: prof. dr. Pieter Vos en dr.

begeleiding, is zijn ervaring: ‘Daar

Erik Olsman. Olsman doet één dag per week praktisch-theologisch onderzoek:

doe ik niets aan af. Ze doen veel

‘Ik heb daarbij bijzondere aandacht voor pastoraal-psychologische processen,

goeds. Maar als gv’er sta je voor

zoals rouw, trauma, eenzaamheid of verveling. Maar het gaat bijvoorbeeld

meer dan alleen het individuele

ook over het ondersteunen bij de moeite die militairen kunnen hebben als de

verhaal. Je vertegenwoordigt de

wereld van Defensie van de wereld thuis gescheiden is of raakt. Daarnaast

kerk, een bredere stem. En dan

gaat het over het niet kunnen of willen spreken over ervaringen tijdens

mag je ook stem geven aan die

uitzending, de andere omgangsvormen in de wereld van thuis en die van

verhalen van militairen – waarbij

defensie, en het omgaan met schuld of schuldgevoelens.’ Vos doet onderzoek

je het persoonlijke overstijgt.’

naar moral injury [zie hoofdtekst] en werkt, samen met emeritus hoogleraar

Vos stelt een ritueel voor waarin

hoogleraar Fred van Iersel (Tilburg University) aan een handboek voor morele

het militaire handelen in een

vorming van militairen. Wat is het eigene van een levensbeschouwelijke

breder maatschappelijk kader

insteek in morele vorming? Hoe stel je ethische vragen over oorlog en

wordt geplaatst: ‘Als militairen

vrede, rechtvaardigheid en bescherming in lessen geestelijke verzorging aan

terugkomen van een uitzending

de orde? Het op de praktijk toegesneden boek is bedoeld voor geestelijk

zou je – bijvoorbeeld op het

verzorgers van alle denominaties. ‘Wat een luxe dat we vanuit de universiteit

Binnenhof – publiek kunnen

twee mensen hebben die met ons meedenken en ons adviseren!’, zegt

markeren dat een missie is

hoofdkrijgsmachtpredikant Gert van der Ende.

afgerond. Iets als: we zijn terug PThUnie 27

Cursusaanbod PThU

Leeglopen of overvloeien Nooit kwam er zo veel reactie op de nieuwsbrief met het cursusaanbod als toen ik in februari begon met een tekst van Bernard van Clairvaux (1090 -1153): Wees verstandig en maak jezelf tot een waterbekken en niet tot een afvloeiingskanaal.

Kijk maar eens naar een afwateringskanaal.

Het loost het water onmiddellijk zodra het water binnenkomt.

Bij een waterbekken is dat anders.

Een waterbekken wacht totdat het geheel vol is.

Dan pas begint het over te lopen.

Een waterbekken deelt uit van eigen volheid terwijl het zelf gevuld blijft …

Liefde stroomt over.

Je laten leeglopen is niet wat de liefde vraagt.

Voor wie kun je goed zijn als je voor jezelf slecht bent?

Zie naar de bron van het leven.

Vul eerst jezelf zoveel dat je overvloeit naar anderen.

Dan zal ik graag genieten van jouw overvloed.

Het is een tekst die al een tijdje met me meegaat en die blijkbaar ook veel lezers raakte.

Geen wonder, want de ‘crisisstand’ waarin veel mensen al veel te lang staan, kan je leegtrekken. De vreugde over het elkaar weer kunnen ontmoeten in de kerk viel samen met de verbijstering over de Russische inval in Oekraïne. De oorlog stelt ons weer voor nieuwe existentiële vragen en voor heel praktische uitdagingen en dilemma’s als het gaat om noodhulp en de opvang van vluchtelingen, waar veel kerken een rol in spelen. En we gaan er weer voor, we doen het met liefde.

Maar, zegt Clairvaux: leeglopen uit liefde kan niet. Dan gaat er iets mis. Hoe kun je dan je waterbekken gevuld houden? Zie naar de bron van het leven. Laat je vullen. Maar soms lukt dat even niet meer. Dan kan het heel goed zijn om eens met een geestelijk begeleider, coach of supervisor in gesprek te gaan. Ook dat kan in het kader van de Permanente Educatie. Zelf geestelijk begeleider worden – oefenen in gevuld worden én overvloeien - kan met de introductiecursus Geestelijke begeleiding, het tweejarig opleidingstraject of de nascholing voor wie de opleiding al eens heeft gedaan. In het hele aanbod proberen we steeds een insteek en vorm te vinden waarbij deelnemers niet alleen hun kennis aanvullen, maar ook echt weer even de ervaring mogen hebben van putten uit de bron, van mooie ontmoetingen en van aandacht voor jezelf kunnen hebben. Waardoor je ‘oplaadt’ of gevuld wordt, verschilt natuurlijk per persoon. Gun jezelf de tijd en de gesprekken (of de stilte!) die maakt dat je gevuld kunt worden. En gun anderen jouw overvloed!

Jorien Holsappel

28 PThUnie

Van U is de aarde Van U is de aarde biedt twee cursussen voor predikanten en hbo-theologen die theologisch willen reflecteren op de aarde, de grond en het klimaat in de 21e eeuw, en het gesprek daarover in de gemeente geïnformeerd willen voeren.

Nu wereldwijd met zorg gesproken wordt over klimaatproblemen en ecologische crisis, rijst de vraag of er niet een nieuwe theologische doordenking nodig is om ons adequaat te kunnen verhouden tot de aarde.

Die vraag – die in de kern draait om de grote vraag ‘wat deze crises (wel en niet) van ons vragen’ – krijgt in kerkelijke gemeenschappen verschillende antwoorden. Er zijn gemeenteleden die zich de ecologische crisis zwaar aantrekken en daar consequenties aan verbinden voor hun consumptie- of eetgedrag; soms in stilte, soms leggen ze het liefst hun keuzes ook aan anderen op. Er zijn er die zich alleen maar machteloos voelen en geen echte oplossingen van mensen meer verwachten. Er zijn er die grote vragen stellen bij de juistheid van alarmerende cijfers en/of erop vertrouwen dat God met de aarde wel een weg zal vinden. En er zijn gemeenteleden die zich aangeklaagd voelen als vervuilers, terwijl ze evenzeer oprecht en gelovige christenen proberen te zijn. Niet zelden zijn het boeren en burgers, stads- en plattelandsbewoners die hierin tegenover elkaar komen te staan, gelovig of niet.

Lokale gemeenschap Het gesprek hierover in de gemeente blijkt vaak lastig te zijn. Tegelijkertijd: je hoort bij elkaar, en juist vanwege de gedeelde ‘bedding’ biedt onbegrip ook kansen: een lokale gemeenschap is bij uitstek de plaats waar het gesprek over de grond waarop wij leven en werken gevoerd kan worden. Het zal nodig zijn om in de kerk elkaars taal te leren verstaan. Op de ene plaats zijn ‘groen’ en ‘duurzaam’ theologisch relevante begrippen, op de andere bieden noties als ‘de zonde’ en ‘het heil in Jezus Christus’ meer raakvlakken met het daar geleefde geloof. Alleen taal die lokaal gehoor vindt, vindt nieuwe toegangen tot een theologie die dichter op de aarde gebonden is. Maar hoe oefen je deze taal?

Als het lukt om met elkaar over de vraagstukken rond aarde en klimaat in gesprek te komen vanuit overtuigingen over de waarde van Gods schepping, zal het misschien ook lukken om een theologie te ontwikkelen die wortelt in geloof en tegelijkertijd ‘met de poten in de klei staat’. De cursussen worden concreet toegespitst, door in te zoomen op de lokale grond en de theologische uitdagingen waar die ons voor stelt. De vragen die deelnemers vanuit hun eigen context inbrengen, maken het beoogde theologische gesprek concreet. De beide cursussen hebben verschillende doelstellingen. Ze zijn te combineren, maar ook los van elkaar te volgen. Het eerste cursusdeel vindt plaats op 15 en 16 juni. pthu.nl/onderwijs/nascholing/nascholing-clusters/ Dr. Mirella Klomp is één van de docenten van de cursus Van U is de aarde (Foto: Martje van der Heijden).

PThUnie 29

PThU verwelkomt Indonesische promovendi Negen promovendi uit Indonesië zijn tot juli a.s. te gast bij de PThU. Graduate School-directeur prof. dr.

Benno van den Toren verwelkomde hen in Groningen.

De negen promovendi zijn afkomstig van van PThU’s partnerinstituut Sekolah Tinggi Filsafat Theologi (STFT) Jakarta. De studenten komen naar onze universiteit voor een onderzoeksverblijf, met een beurs van de Indonesische overheid.

Voorafgaand aan hun bezoek namen de Indonesische promovendi online deel aan de Initial Graduate School, een zes weken durend intensief scholingstraject met focus op onderzoeksethiek, onderzoeksvaardigheden en het ontwikkelen van een onderzoeksvoorstel. Tijdens hun verblijf in Groningen zullen de studenten deelnemen aan onderzoeksseminars en individuele begeleiding krijgen van de academische staf van hun gastinstelling, naast hun individueel onderzoek.

STFT Jakarta is een van de belangrijkste Indonesische partnerinstellingen van de PThU. Beide instellingen zijn lid van het Netherlands-Indonesia Consortium for Muslim-Christian Relations (NICMCR). Vorige maand bespraken PThU-rector prof. dr.

Maarten Wisse en dr. Binsar Pakpahan, lid van het managementteam van STFT Jakarta, de voorwaarden van een nieuwe samenwerkingsovereenkomst om de langdurige bilaterale samenwerking tussen beide instellingen te intensiveren.

Van pastorie naar eigen woning?

Wij geloven in betrokken advies

Van Kooten Financiële Raadgevers is gespecialiseerd in hypotheekaanvragen voor predikanten. Bent u (kandidaat) predikant of emeritus en zoekt u een eigen woning en bijbehorende financiering? Neem dan contact op met ons kantoor.

Er is meer mogelijk dan u denkt.

Klanten beoordeling via advieskeuze.nl

www.vankooten.nu/predikant van kooten Transparant tot in de puntjes Financiële Raadgevers

30 PThUnie2022_175x128_PThU_vanKooten.indd

1

info@vankooten.nu | Tel: 033 - 747 00 20 | www.vankooten.nu

12-01-2022 13:13

Voor aanmelden en meer informatie kijk op pthu.nl

9/5/2022

Lezing ‘Jewishness and Israeliness’ Lezing door prof. dr. ir. Doron Bar van het Schechter Instituut (Jeruzalem) over ‘Jewishness and Israeliness in the Development of Israels Sacred Sites map’. De lezing is het openbaar toegankelijke deel van de tweejaarlijkse conferentie van het consortium ‘Jewish and Christian Perspectives’, waarin de PThU een van de partners is. Plaats: Catharijneconvent, Utrecht. Aanmelden per e-mail is verplicht.

Voorlichting premaster Theologie Wil je instromen in de master Theologie, maar heb je nog niet voldoende kwalificaties? Dan is de premaster Theologie in voltijd of deeltijd misschien iets voor jou. Kom naar onze online voorlichting om meer te horen over deze eenjarige (voltijd) of tweejarige (deeltijd) opleiding.

17/5/2022

12/5/2022

Inloopspreekuur toelating tot premaster Twijfel je of en welke theologieopleiding van de PThU bij je past? Kom langs bij het online inloopspreekuur. Een van onze studieadviseurs zit voor je klaar om meer te vertellen over de toelatingseisen en de procedure. We denken graag mee over je studiekeuze.

Opening Academisch Jaar Feestelijke opening van het academisch jaar van de PThU. De bijeenkomst staat in het teken van kerk en theologiebeoefening in 2040 en vindt in de Nikolaikerk in Utrecht plaats.

30/8/2022

PThUnie 31

Voltooid verleden column tijd Ciska Stark Klaar ‘Die had je zeker nog niet…’ zegt mijn partner lichtelijk ironisch als ik weer eens een foto van een bloeiende perenboom maak. Of van een tulpenveld. Of van de lammetjes. Elk jaar doe ik dat. Niet dat ik fotograaf ben, maar gewoon, even vastleggen. Ik doe er vervolgens niks mee, maar waarom maak ik ze dan?

Ik denk omdat het voorjaar me overrompelt. Met een schoonheid waarvan ik besef dat het maar voor even is. Ik kan het niet tegenhouden, noch stopzetten of vertragen. Als de sneeuwklokjes bloeien, is het nog voldoende winter om het gevoel te onderdrukken. Tegen de tijd dat narcissen de berm geel kleuren, wordt het onomkeerbaar. Als eenmaal de tulpenboom bloeit, weet ik dat er geen houden meer aan is. Onherroepelijk gaat de lente voorbij. Ik laat het maar gebeuren. Treuren om schoonheid die voorbijgaat is een manier om te genieten van het moment, maak ik mezelf wijs. De jaarlijkse foto’s helpen mij om ‘herinneringen te maken’, zoals Facebook mij opdraagt.

Dit jaar gaat het ontluiken van de bloesem gelijk op met het afscheid van corona. We zijn er klaar mee en verklaren de pandemie tot herinnering.

Wie nu nog corona krijgt of kwetsbaar is, moet zichzelf maar zien te beschermen. Wij zijn er immers klaar mee en nemen het roer zelf weer in handen. De economie zal bloeien, we vieren onze feestjes, lachen en juichen, huizen worden gebouwd en de energietransitie doorgevoerd. Zelfs de oorlog in Oekraïne roept het beste aan solidariteit in ons naar boven.

Bed en brood zijn beschikbaar en vrachtwagens vol hulp vertrekken richting het oosten. Saamhorigheid en solidariteit, net als in dat voorjaar toen de corona begon.

Ik kijk naar de magnolia. Opnieuw onbekommerd in bloei. Ze heeft geen weet van welke crisis dan ook. Straks is ze er klaar mee en zal weer als saaie boom de zomer in gaan. Vrucht dragen laat ze aan anderen over.

Het landschap is schuldig, wist kunstenaar Armando. Niet omdat die boom er iets aan kan doen, maar omdat wijzelf niet veranderen.

Bekering is nodig, en daar ben je nooit klaar mee.

Dit is de laatste column van Ciska Stark in PThUnie. Sinds 2012 schreef ze drie keer per jaar een subtiel, licht schilderijtje voor het blad: altijd persoonlijk en altijd raak. De redactie dankt haar voor dit liefdewerk!

32 PThUnie