Adelbodetütschi Alltagsgschichte (Vorschau)

Di achtuzwenzg Erzeligi si glychzytig og Statione va mym Läbe. Bim Zrugggugge chan ig säge: Äs ischt äs rychs Läbe gsy, wa mengs drind Platz ghabe het. U jedi van dänen erläbte Gschichte han ig prabiert äso z erzele, wie mer der Schnabel gwagsen ischt.

Adelbodetütschi Alltagsgschichte

Adelbodetütsch ischt my Mueterspraach. Mit däm Dialäkt bin ig ufgwagse. Speeter isch andersch derzue choe – Schrifttütsch, Bärntütsch, Fremdspraachi –, aber d Mueterspraach het gyng umhi dürhitrückt, vur alem bim Schrybe.

Christian Bärtschi

•

Imene lenge Läbe begägnet ima mengs, u mengs dervaa het sig im Innere abgspycheret u würt uf ds Mal umhi läbigs. U we ma iis aafeet ufschrybe, waas iima wichtig vorchunnt, de merkt ma de nug angends, dass ischt, wie wet imene tüüffe Wasser ­w urdischt fische: Du ziescht öppis usa u je meh dass d ziescht, desto meh Sache touchen uuf. Äs ischt fascht wien ä lengi Chötti, wa mengs Gliid het. O lang Vergässnigs chunnt den oppa umhi a ds Tagesliecht.

Christian Bärtschi

Adelbodetütschi Alltagsgschichte

Adelbodetütschi

Alltagsgschichte Werd & Weber Verlag AG CH-3645 Thun / Gwatt www.weberverlag.ch ISBN 978-3-03818-353-2

neutral Drucksache No. 01-12-409142 – www.myclimate.org © myclimate – The Climate Protection Partnership

Inhalt Ä lieba Maa

7

Chrank sy

14

Der Chüngel

18

Ds Geburtstagsei

22

Der Keiserschnitt

24

Der Buuch

27

Neugier ol Gwunder?

30

Gspenschter

34

Der Lehrer Piere

37

Ds Schychäppi

42

D Gurtschnala

45

Versammligi

50

Summerferie

60

Im Seeland

64

Chilcheglütt

72

Ä Purery ir Stadt

77

Äs Underwysigslager

82

Militär

87

Gertrud

93

Im Sunntigaabeverchehr

98

Mormone

102

Juan Carlos

107

Der Zand

113

D Brile

117

Büecher, Büecher un äs Büecherbärgwärk

121

Engla

125

Trüüm

128

Ä lieba Maa Ds Gödi ischt än grüslig lieba u flyssiga Maa gsy. Näbe sym Bärgpurehiimetli, waas – wien di miischte Bärgpure – nät dervaa het chöne läbe, ischt äs de nug uf d Aarbiit ggange. Äs het zimmeret, gmuuret, gholzet, het gholfe Wäga usbessere, u wen oppa iis äm Bach namene Uwätter ubertriit het, su hets og daa Hand aagliit u mit andere zäme der Dräck äwägggrumt. Mi hets uberall chöne bruche, drum hets o gyng Aarbiit gnueg ghabe u derby grad äs gäbigs Löendi verdienet.

Am Aabe naar Aarbiit ischt äs de gyng glihig hiimchoe. Äs het sig nät nug lang underwäge versumet. Äs wee o nie inere Würtschaft blybe hocke, da hettis de ds suur verdieneta Gältli gruwe. Äs het grad ä toll wyta Hiimwäg ghabe; bis äs i sym Hiimetli gsy ischt, hets stotzig müessen uehi schuene. Miischtens ischt sy Aalegi am Aabe toll verdräcketi gsy un äs sälber het og nät meh grad frisch usgseh – aber derfür hets ja ä Troog vurem Huus ghabe, wa Tag u Nacht vamene Tüüchel vola Wasser gspise worden ischt. Aber mengischt ischt äs sicher am Aabe schier z müeds gsy fur sig nug gross z wäschen u z rangschiere – di grossi Wäsch isch den oppa am Samschtigaabe ol am Sunntigmorge uber d Büni ggange. U süscht ischt imel den öppis ir Nacht am Lyntuech blybe bhange …

Ig has oppa mengisch gseh, wes am Aabe müeds hiimchoe ischt, mit eme tole Rucksack am Puggel – mit sym Militärrucksack va früejer. Dä Rucksack 7

isch gyng grad toll bbuucheta gsy – was hets ächt imel og Taag fur Taag drind hiimtriit?

Dehiime het de sy Frou uf ses gwartet u het öppis Znacht uber ghabe. Si het og der Stall aafaa bsorge bevors hiimchoe ischt, zur offene Jahreszyt ds Gvicht usglaa u oppa gmischtet. U dure Winter düür het si jewylen aafaa hirte. Ds Mälche het si den dem Gödi uberlaa – das gange ma schier fur nes Lüwe, hets gyng bhuuptet. Äso hiin di beede unuffälig zäme gläbt u ghüselet. Äs het ne schynbar nüt gfehlt, nume dass si sälber kinner Chind ghabe hii. Derfüür hii si de mengischt äs Pflegbüebi ol äs Feriechind by sig ufgnoh. Di Chind hin den oppa og toll müesse hälfe, aber gfehlt het ne sicher nüt. Vilicht hii si mengischt äs bitzi Lengizyt ghabe bin däne zwüü eltere Lüttene.

Ds Gödi ischt schüzlig äs hüsligs gsy – u ds glycha het ma va syre Frou chöne säge. Hüslig – das het ghiisse: zu alem, og zum Chlynschte hets Sorg ghabe, äs het nüt la kabuttgah, allze hets z Ehre zoge. Was ma het chöne flicke het mu gflickt, u nät numen iinischt. Og di dräckige Hüdeni het sys Froueli gyng umhi gwäsche u gflickt, bis si schier usenandereghyt sy. Nüt, wa nug irgendwie u irgendiinischt z bruche gsy wee, ischt im Ghüder glandet.

D Gschäft im Schwand sy nät grad rych worden an däne Lüttene. O gchochet hii si schützlig iifach.

Milch, Chees un Anke hii si sälber ghabe. Oppan äs par Häbeni, Maggroni, Palente u Salz hii si wohl oder übel müesse zuehichuuffe. Un oppa ä wylen äs 8

Bröetli, als Abwägslig zur Röeschti u zun de Gschwellten, ischt scho hie u da ufe Tisch choe. Aber äs schwarzes hets müesse sy u nät oppa ä Ziebel ol amend nug Weggleni. Wieso dass de mengisch doch wysses Broet umha gsy ischt, vernämeter de speeter.

Nug ii schöena Zug vam Gödi u syre Frou mues ig erwähne. Si sy beedi schüüchter nachpürligi gsy.

Schier zu jedere Tages- u Nachtzyt wee si choe, we ma si bbrucht hetti, ob im Stall ol ussenaha. Ds Gödi isch gääre binere Chalberete derby gsy, aber äs isch de Nachpuren og süsch z Hülf choe. Ä Tiil Lüt hin dem Gödi nahigsiit, äs sygi gyttigs.

Aber das ischt äs wääger nät gsy. Ä Gyttiga ischt ä Mentsch, wa numen uf siig gschouet, den andere nüt mag göne u numen uf sym Gältseckel sitzt. Äs ischt äben än Underschiid zwüschen Gyt u Hüsligi. Wes irgendwaa än armi Familie ghabe het, wa schüzlig gnueg taa het, oder wen öpper Ungfehl ghabe het, su het är uf üüss Mandli u sys Froueli chöne zele. Ds Gödi isch de mit eme vole Rucksack verby u het sigs nät la rüuwe, oppa iis äs Täli fürhazmache. Un og sy Frou het fascht jeda frya Ugemblick ä Lismeta zur Hand gnoe, het Strümpf, Socke u Spenza glismet, het alti Wula uftrennt un öppis Nüws drus gmacht.

U we si den umhi ä Sack vola mit Glismetem ghabe het, su het si daas mit ganzem Härzen a d Mission gadrässiert, irgendwaa z Afrika ol z Neuguinea. ***

9

U hie es paar Müschterleni, wan öppis uber das Päärli ussäge.

Wien aller Bürger het og ds Gödi jedes Jahr var Gmiind ä Stüürrächnig uberchoe. Uf Grund var Stüürerklärig syn di Beträäg feschtgliit worde – d Gmiind het öppis müesse haa, un og der Staat het di hohli Hand gmacht. Gägen di Stüürrächnig hescht dig nät chöne were, o wes dig turet het: zale hescht müesse. Dass ds Gödi – wie menga andera og – nät bsunders gmiinta gsy ischt, wen di Rächnig i ds Huus gflatteret ischt, ischt begryfflig. Aber öppis hets bsundersch gwurmet: Bin de Gmiindsstüüren ischt ä Betrag ufgfüerta gsy, wa ghiisse het: «Kehrichtentsorgung». Das het due dem Gödi nät i ds Huut wele, äs, wa nie ä Ghüdersack gfüllt hetti. Äs hetti mit dem beschte Wile nät gwüsst, was fur Ghüder bin ima wee entsorget worde. U fur öppis z zale, wa ma nie u nät in Aaspruch gnoh het – das het ima nät welen ylüüchte. U waas due znääschtmal i Schwand het müesse, isch es zum Gmiindschryber ga reklamiere. Äs het wele wüsse, fur was äs daas müessi bsale? Äs u sy Frou, wan doch nie Ghüder i d Abfuer gäbe … Aber der Gmiindschryber ischt nät verlägena gsy. Wiischt, my lieba Gottfriid, het er gsiit, das ischt nät fur daas, was du i ds Ghüder tuescht, das isch bin dier fur das, was du Wucha fur Wucha usem Ghüder usanimmscht! – Due het ds Gödi gschwuge u het halt i Gotts Name, wen og ungääre, di Stüüre bsalt …

O ds Frouweli vam Gödi, ds Käthi, ischt schüüchter äs guets gsy. Wen öpper verby choe ischt, hets d Lüt 10

gyng oppa i d Chuchi ghiisse u het nen äs Chächti Ggaffi gmacht. Inere Büxe hets og sälbergmachti Güetseni ufbewahrt – di syn den og ufe Tisch choe.

U der Gascht het müesse zuegryffe. Jetz sy tiil Lüt äs bitzi wunderligi gsy. Ds Ggaffichächti het nät grad gglänzt vur Suferkiit, un og d Güetseni syn äso merkwürdig grauwi gsy. Was mache, fur d Gaschtgäbera nät z beliidige? Der Jilge hets due äso prabiert. «E, was hesch du da imel fur nes schöes Häfi im Gsteel?», het er den oppa gfragt. U we sig de ds Käthi het umgchehrt, fur das Gschiri fürhaznäh u z ziige, u dem Jilge derby äs Schützi der Rügg zuegchehrt het, de het är de wien äm Blitz di Güetseni i sym Hosesack la verschwinde …

Für de Lütten oppa iis äs Ggaffi chöne z kredenze, hesch zwüschenynhi imene Läbesmittellädeli ol im Coop müesse ga Nachschueb a Ggaffi chuuffe.

Ggaffibohni sy ja im Adelbode bekanntlig nät an de Büüme gwagse! De het ds Gödi ol sys Frouweli oppa äs Löödi volls Ggaffibohni gchuufft u si og grad im Gschäft mit der elektrische Ggaffimüli gmale. Jitz isch däne beeden aber ufgfale, dass gyng uf em Britt under der Müli äs Hüüffi Pulver ischt blybe lige, wa ds Personal den oppa am Aabe i ds Ghüder gwüscht het. Das het di beeden artig turet – äson ä Verschwendig! Drum hii si de gyng, we si sy ga Ggaffi chuuffe, äs chlys Pinsi mitgnoh, für di Ggaffiräschteni sufer zämezwüsche un in iiget Sack z tue – e ja, enandernaa geebi daas umhi zwüü Chächteni Ggaffi, u das Pulver cheemi ja süscht i ds Ghüder!

11

Ja, ds Gödi het würklig mengischt am Aabe nar Aarbiit bin den Abfallchüblen im Schwand ol im Bode Halt gmacht. Äs ischt ma nät etgange, dass wier Mentsche hüt inere schüzlige Wohlstandsgsellschaft läbe, Läbesmittel, Chliider u Schue wägghyje, wa ma in andere Gägete var Wäld nug lang wurdi d Fingera schläcke dernaa. Un äs ischt oppa gyng fündig worde: hie äs Chischtli volls Gmües, wan vilicht scho äs bitzi gschlampet het, da äs Harassli Obscht, wa di inzelne Frücht afen äs par Fläckeni ghabe hii. Ol de ganz Seck voll mit trochnigem Brot – Wyssbrot, Weggleni, Ziebeni – wan üüseriima nug lang drand wien ä Fürscht gläbt hetti.

Däm het ds Gödi nät chöne widerstah. Äs het ypackt, was i sy toll Rucksack het möge. U mengischt hets darva scho underwägen aafaa ustiile: de Nachpure, Verwandte u Bekannte. Äsmal ischt ma grad ä tola Sack imene Container i d Uuge gstoche. Äs het ne bloess uftaa u drygschouet.

Drind hets alti, dräckigi u zum Tiil verlöchereti Chliider ghabe un og zwüü, drüü Paar alti Schue oni Nüschla. Di hettes nötig ghabe z rangiere u z salbe.

Wär würft ächt söttigs Züg furt, Sache, wa ma doch nug chönnti ratsame? Ds Gödi nimmt der Sack ufe Puggel u triit ne gäge hiim. Dehiime ziigt äs syr Frou, was es gfunde het u was ma derva doch no guet chönnti bruche. D Frou het di Hüdeni i d Hüppla gnoh, si sufer gwäsche, tröchnet u dernaa gflickt, was nug z flicke gsy ischt. Das het am Schluss äs rächt gmögigs Hüüffi ggää. Dernaa het si sig de Schuenen aagnoh. Si het si im Troog z linte taa, si tröchnet un ygsalbet. U dernaa het si nug frisch 12

Nüschla yzoge. Am Endi hii si fynechlii än gueti Fala gmacht. Di ganzi Ruschtig hii si due umhi ine sufera Sack packt – was jitz dermit aafaa?

Due chunnt dem Gödi i Sii, dass im Bode nitna, uf der Schattsyte, än ermeri Familie mit eme Tschuppe Chind wohnt. Di wee, sinets, sicher än dankbari Abnämeri vam Schatz in däm Sack. Äs het sig uf d Socke gmacht mit sym Püntel. Waas bin däne Lütten a d Hustüür gchlopfet het, hii ma Chind uftaa. Vatter u Mueter syge nät dehiime, si chemen erscht gägen Aabe umhi zrugg. Janu, ds Gödi git ne dä Sack u siit ne, si söle ne den der Mueter gää. Un äs ischt umhi ggange – grad toll erliechterets.

Zum Znacht umha sygi due ds Mueterli hiimchoe, hiigi dä Sack in Empfang gnoh u dryggugget. U due hiigi si usgrüeft: Eh, was ischt imel og söttigs? Dä Plunder hiigi si doch ersch grad i ds Ghüder ghyt!

Wär das imel og umhi zuehagschliipft hiigi? U si het nüt wele wüsse van däm guetgmiinte Gschenk.

Wies ds Gödi vernoh het, wiis ig nät. Aber obs ächt ä Lehr drus zoge het? Dass nämlig og armi Lüt mengischt öppis wägghyje u zwüschenynhi gäre Nüws wurden aaschaffe – o we si ds Gältli mengischt äs parmal müesse nahizele, bevor sis chönen usgää?

13

Chrank sy Zueggää: Chrank sy isch nät gyng aagnäm. Wär äso tagelang ol wuchelang mues ds Bett hüete, isch nät z benyde, u jedem u jedera, wan in däre Situation ischt, wünschen ig allz Gueta u gueti Besserig.

Als Chind ischt ma og mengischt chrank gsy, vur alem im Herbscht ol im Winter, wet dig oppa ercheltet hescht. Chranksy het ghiisse: mi het Hueschten ol Halsweh ghabe, u mengischt sy nug Huutweh u Gliderschmärzen derzuechoe. Äs het dig gfroere u tschuderet; d Mueter het der oppa a d Stirna ggriffe – ä Fieberthermometer hets denn in üüser Familie nug nät ggää – u gsiit: Ja, äs tuucht mig og, du hiigischt äs bitzi warm. Ig machen der ä Hafe hiissa Lindeblüetethee. Inzig im warme Bett u guet zueteckta isch der den äs bitzi wöhler gsy. Äso Chrankhiitstaga sy zum Glück ender sälte vorchoe. Aber wyl si in der Regel angends verbyggange sy, hii si og iri positive Syti ghabe: We ma chrank gsy ischt, het ma nät i d Schuel müesse. Un og wed süscht gären i d Schuel ggange bischt, syn äso fry Taga äs chlyndersch Gschenk gsy.

Bin üüs hii wier Chind im Gade gschlaaffe. Da hets ki Hiizig u kis Öfeli ghabe. Zum i ds Bett gah am Aabe hescht oppan äs Stiiseckli, wan uf em Stubenofe warms worden ischt, chöne mit der näh, fur dass dig im chalte Bett langsam hescht chönen erwärme.

D Temperatur im Gaden ischt äben im Winter mengischt underem Gfrierpunkt gsy.

14

U de bischt mengischt am Morgen erwachet, nan ere Nacht, waat wirr truumet, dig im Bett umhatröelt u gmerkt hescht: Äs ischt nät allze koscher mit der. Du hesch dys Gwand anes Äärfi gnoh, bisch d Stäga ahi i d Stuba u der Mueter ga chlage, wies der äben ischt.

U de het si den oppa gsiit: Hüt blybsch gschyder dahiime u hesch dig im Bett still … Das ischt natürlig gueta Bschiid gsy. Das het og ghiisse: Du hescht ir warme Stube chöne i ds groess Bett schlüüffe, wa Vatter u Mueter ir Nacht drind gschlaaffe hii.

Ir Stuben im groesse Bett van den Eltere chöne chrank sy, das isch fascht gsy wien im Paradies. Du hescht vilicht nug äs Schützi gschlaaffe, u wed zwüschendry erwachet bischt, hesch d Mueter ir Chuchi ghöere hantiere. Si het abgwäsche, u mengischt het si scho öppis aafaa rüschte fur zum Zmittaag ol zum Znacht. Derzue het si gyng oppa gsunge, iis Lied um ds andera. Speeter isch si den i d Stuba choe, het gfragt, ob ig og öppis zum Zmorge mögi, oppan äs Ankeschnitti mit eme Schläck Hung druff. Da hescht fascht nät chöne nii säge – das hets zum Znüechtere süscht nät gää.

We si ir Chuchi fertig gsy ischt, het sig d Mueter am Stubetisch niderglaa, het glismet, gflickt ol d Nejmaschine la rattere. Ali di Grüüsch syn iima äso vertruwt voorchoe, dass d derby nät ungäären umhi ygschlaaffe bischt.

Natürlig hets og derzue ghört, dass d im Bett hescht chönen äs Buech aaggugge. Miischtens hescht ja oppa äs Bibliotheksbuech byn der ghabe, u da drind 15

hescht chöne läse, bis der d Uuge umhi schier zueghyt sy. U mengischt hescht nume Katalög dürhibbletteret, Katalög, wa mit der Poscht i ds Huus gflatteret sy un iima ä ganzi Wunder-Waarewäld vur Uuge gfüert hii. Äso farbigi Katalög sy vur alem ir Advents- u Wynachtszyt verschickt worde.

Natürlig hii wer nie öppis vamene Waarehuus la choe, aber gluschte het ma glychwohl äs bitzi törffe.

U mengischt het der de d Mueter nug äs chlys Chinderscherli gää – mit abgrundete Klinge! –, dermit hescht chönen di Sachen usaschnyde, wan der bsunders gfale hii: Outöleni zum Ufzieh, äs Ysebähndi mit Schine, ä Schuttbala, chlyni Wärchzügleni, Farbi … U di usgschnittene Bildeni hesch de chönen uf nes Blatt ufchläbe: mit Mähltanggel.

Derzue het der d Mueter uf eme Blätti äs Hämpfi Mähl un äs par Tropfe Wasser bbracht.

Am Namittag iis syn de d Gschwischterti var Schuel hiimchoe. Si hiin den oppa vam Schueltag erzellt u waas d Lehreri ol der Lehrer fur ne Lune ghabe hiigi. U mengischt hii si der sogar nug ä Gruess bbracht vanere Mitschüeleri ol äme Mitschüeler.

De isch de langsam der Aabe choe. Ussenaha hets gfiischteret, un angends het d Mueter ir Stube müesse d Petrollampen aazünte. Der Brueder ischt i Stall gan aafaa hirte. U wen den der Vatter var Aarbiit ischt hiimchoe, het er sig a ds Mälche gmacht.

Naam Znacht hesch de wohl ol übel umhi i ds chalt Gaden uehi müesse zügle, u de isch es den äs guets Schützi ggange, bis d warm ghabe hescht, o we der 16

d Mueter nug ä hiissi Bettfläscha ol äs Stiiseckli under d Dechi gschmugglet het.

U de hesch den oppa guet gschlaaffe un am nääschte Morgen i d Schuel chöne, was dig og umhi gfröuwt het – o wed dig nät meh im warme Stubebett hescht chöne la pflege!

17