Pyke Koch

Pyke Koch neemt een bijzondere plek in binnen de Nederlandse kunstgeschiedenis. Als auto­ didact ontwikkelde hij zich verbluffend snel en in de jaren dertig was zijn naam definitief gevestigd als een van de meest vooraanstaande kunstenaars in Nederland.

In dit boek gaan vier auteurs in op de wereld van Pyke Koch: zijn werk en zijn leven in de context van zijn tijd. Kleinzoon Andreas Koch herinnert zich zijn grootvader als een man met een haarscherpe esthetische blik. Kunsthistoricus Roman Koot gaat in op het vroege werk en beschrijft het culturele wereldje van schrijvers, dichters en schilders waarin Koch zich bewoog.

Kunsthistorica Mieke Rijnders behandelt Koch’s keuze voor het fascisme tegen de achtergrond van de algemene politieke onvrede die in het interbellum heerste. Marja Bosma, conservator moderne kunst van het Centraal Museum, exploreert Koch’s drijfveren en zijn diepe verlangen naar een ideale kunst.

P Y K E K O C H

PYKE KOCH

INHOUD

Herinneringen aan mijn grootvader: de blik van Pyke Koch 6 Andreas Koch Pyke Koch in Utrecht, ‘een stad met een koppig karakter’ Roman Koot

10

‘De voorstelling waarin ik leefde’, de politieke wereld van Pyke Koch 42 Mieke Rijnders Pyke Koch’s droom, schilderijen 1940 –1980 Marja Bosma

84

Literatuur

125

Register

127

Colofon

128

HERINNERINGEN AAN MIJN GROOTVADER: DE BLIK VAN PYKE KOCH

6

Andreas Koch

Pyke Koch, mijn talentvolle grootvader, was een boeiende en inspirerende persoonlijkheid: gevoelig, intelligent en geestig.

Hij was antiautoritair en antiburgerlijk en prikkelde mijn nieuwsgierigheid. Als diplomatenzoon groeide ik op in een bewogen wereld in verschillende landen. Een wereld van reizen, interessante ontmoetingen, ontvangsten, cocktails en diners. De gelijkmatige, ‘rustige’ momenten met mijn groot­ vader vormden een welkom contrast met de onrust van mijn internationaal bestaan. Onze momenten samen op ‘Oudegein’, een landgoed van mijn grootmoeders familie in de provincie Utrecht, waren dan ook als een anker in mijn kinderleven.

Mijn coming of age viel in 1989 samen met het Tiananmen protest in Peking, de val van de Berlijnse muur en het jaar van mijn inschrijving als geschiedenis student aan de Universiteit Utrecht. Pyke - zoals ik hem van jongs af aan noemde - leed toen al enkele jaren aan Alzheimer. Wij waren maatjes tot het einde toe, zelfs toen hij, door hersen­ schimmen geplaagd, steeds meer in een andere wereld ging leven. Hij stierf in 1991.

Ik was 21.

Het werk van mijn grootvader is bekend bij een breed publiek maar over de mens Pyke Koch weet men weinig. Pyke had geen boodschap aan de kunstenaar als publiek figuur. Zijn bijnaam voor de door hem bewonderde Picasso was Piet Kassa en het exhibitionistisch gedrag van zijn tijdgenoot Carel Willink keurde hij af. Dat wil niet zeggen dat hij zich niet bewust was van zijn imago. Precies als hij was bewaakte hij bewust het beeld dat men van hem had. In de zeldzame interviews die hij gaf en tijdens zijn publieke optredens presenteerde hij zich steevast als een ambachtsman.

Hij liet weinig los over wat hem dreef als schilder en sprak zelden over de mens Pyke Koch.

Ik heb in 2012 de Pyke Koch Stichting (PKS) mede opgericht. De PKS stelt zich tot doel om het erfgoed van Koch te beheren. Maar van meet af aan was mijn voornaamste drijfveer bij het oprichten van de stichting om de complexe wereld van mijn groot­ vader te vieren en om zijn werk toegankelijker te maken voor een breed publiek.

Het boek Pyke Koch voegt opnieuw een hoofdstuk toe aan de ‘Pykologie’. De Pyke Koch monografie van kunstenaar en emeritus hoogleraar Carel Blotkamp uit 1972 geldt tot de dag van vandaag als de kunsthistorische studie over het oeuvre van Koch.

Het is van groot belang dat kunsthistorica Mieke Rijnders in een biografie een nieuw licht zal laten schijnen over mijn grootvader. Ik laat het graag aan haar over om zijn leven en werk te vervlechten tot een Gesamtkunstwerk. Uiteraard zal Rijnders de beschermende lagen om de Pyke Koch familiemythologie als een ui pellen en zullen wij het vaak met haar eens zijn maar soms ook niet. Het schrijven van een biografie blijft als een wandeling van een buiten het oog van het publiek oefenende koorddanser, laverend tussen feiten en interpretatie.

7

Pyke Koch in zijn atelier, zittend voor De oogst | 1954.

23 Pyke Koch | Portret Asta Nielsen | 1929 | olieverf op doek | 95,5 x 80 cm | collectie Centraal Museum | Utrecht (aankoop met steun van Vereniging Rembrandt, de Mondriaan Stichting en de Provincie Utrecht) | foto: CMU/Ernst Moritz.

26

24 Asta Nielsen in Die freudlose Gasse | Georg Wilhelm Pabst | 1925 | Photo 12 / Alamy Stock Photo.

standhield ondanks beider radicaal verschillende politieke opvattingen. Toorop gaf Koch een plaats op haar grote vriendentableau De maaltijd der vrienden uit 1933 [afb. 21].58 Onder de indruk was Pyke ook van het werk van de Duitse expressionisten, dat hij in 1919 zag op een grafiektentoonstelling die Arthur Lehning en Hendrik Marsman hadden georganiseerd in de boekhandel van Marsmans vader in Zeist. Pyke zat toen in het internaat in Zeist. Ook het werk van Carel Willink uit het midden van de jaren twintig was volgens Koch zelf een inspiratiebron voor hem. 59 De eerste associatie bij de vroege schilderijen van Koch is toch die met de Duitse schilders van de Neue Sachlichkeit. Begin jaren twintig ontwikkelden verschillende Duitse kunstenaars nieuwe vormen van een min of meer realistische weergave van de werkelijkheid. Nooit was er sprake van een directe kopie, maar altijd van een zekere vorm van stilering en herordening van elementen, vaak uit een stedelijke context. In 1925 werden deze varianten voor het eerst onder de verzamelnaam Neue Sachlichkeit gepresenteerd in een expositie in Mannheim. 60 In hetzelfde jaar verscheen een breder overzicht in een boek van de hand van Franz Roh, Nach-Expressionismus/ Magischer Realismus. Probleme der neuesten europäischen Malerei. Tot de belang­ rijkste richting behoorden de veristen, maatschappelijk links georiënteerd, onder wie Otto Dix en Georg Grosz, die het decadente leven in de moderne stad tot onderwerp namen [afb. 22]. Anderen benaderden de werkelijkheid meer ‘objectief’ en schilderden stillevens en landschappen. In wezen was hier sprake van een retour à l’ordre, als reactie op de veelvoud aan experimentele en abstracte kunst uit het decennium ervoor. In heel Europa deed zich deze ontwikkeling voor, niet alleen in de beeldende kunst, maar ook in de literatuur, de grafische vormgeving en de fotografie. In Frankrijk kreeg het een meer classicistische vorm, in Italië zien we de pittura metafisica ontstaan.

Nederland maakte in 1929 kennis met de Duitse nieuw-zakelijken, toen de kunste­ naarsvereniging De Onafhankelijken in mei en juni een tentoonstelling aan deze kunst wijdde in het Amsterdamse Stedelijk Museum. 61 Pyke Koch heeft deze tentoon­stelling ongetwijfeld gezien – hij was lid van de Onafhankelijken en exposeerde er vanaf 1928.

27

28 Pyke Koch | Suicide et Souvenir | 1928 | olieverf op doek | 75,2 x 59,9 cm | collectie Centraal Museum | Utrecht | foto: CMU/Ernst Moritz

30

29 Pyke Koch | Kermis te Utrecht | 1928 | olieverf op doek | 100 x 110 cm | collectie Museum Het Markiezenhof | Bergen op Zoom.

31

37 De voorgevels van de panden Oudegracht 341-lager te Utrecht, met tweede van links nr 341 | ca 1947-1951 | collectie Het Utrechts Archief | cat.nr 67800.

Utrecht Bloomsbury Het huis Oudegracht 341 is een van Utrechts goed bewaarde geheimen. Het pand, dat stamde uit de periode rond 1700 en de naam ‘de oude Keyzer’ droeg, was aan het begin van de jaren dertig een trefpunt van artistiek talent, een culturele broedplaats in hedendaagse termen [afb. 37]. 79 Verantwoordelijk daarvoor was allereerst Pyke Koch, die het huis in oktober 1928 betrok. 80 Met enkele onder­brekingen zou hij hier blijven wonen en werken tot 1985. Een jaar later, op 2 augustus 1929, voegde Hans Philips zich bij hem [afb. 20]. Daarna zouden voor korte of langere tijd in het huis wonen: Jan Engelman (van 1932 tot 1937), Cola Debrot en zijn vrouw Estelle Reed (1930 –1931 en 1938 –1939) en Martinus Nijhoff (1934 –1935).

Hans Philips bewoonde aanvankelijk de kamers aan de voorkant, terwijl de kamer aan de kant van de tuin min of meer een gemeenschappelijke ruimte was. 81 In 1932 betrok hij een ander deel van het pand, toen Engelman er zijn intrek nam. Koch woonde op de eerste verdieping, met een atelier aan de grachtzijde, direct boven de kamers van Engelman. Het kon er levendig aan toegaan, als we de laatste mogen geloven. Hij herinnerde zich in 1953 “het rokkengewapper der modellen op de trap, het geklak en geklik van schoentjes met hooge hakken, die driftig als castagnetten op den vloer van het atelier neerkwamen, het klaterend en dartel gelach uit jonge kelen.”

Daarbij kwamen een hartstochtelijk stuk muziek van De Falla op de vleugelpiano of een zweverige Debussy uit de grammofoon. 82 In 1934 trouwden Pyke en Heddy de Geer, waarna ze voor een jaar in Den Haag gingen wonen. 83 Martinus Nijhoff betrok voor die periode het atelier.

Een dergelijke concentratie van talent betekende echter niet dat men bij elkaar de deur plat liep. Men was erg op zijn privacy gesteld. Engelman schrijft in een herinnering dat het maanden duurde voordat hij wist dat de nieuwe bewoner op de verdieping boven hem collega-dichter Martinus Nijhoff was. “Toen de schilder was vertrokken werd het stil in huis”. De nieuwe bewoner “moest een uitermate ingetogen en bespiegelend man zijn, een verdoolde monnik, zich bezig houdende met contem­ platies, die geen gerucht verdragen.” 84 En dat terwijl zij elkaar al kenden en

38

38 Café-restaurant Flora (Lucasbolwerk 1) te Utrecht | ca 1939-1940 | collectie Het Utrechts Archief | cat.nr 41368.

verschillende gemeenschappelijke vrienden hadden, onder wie Hendrik Marsman.

Marsman behoorde tot de vaste bezoekers, evenals de dichter Adriaan Roland Holst en de schrijver Simon Vestdijk, kunsthistorica Victorine Hefting, classica Josine van Dam van Isselt, die een verhouding had met Nijhoff, balletdanser-choreograaf Igor Schwezoff en actrice Claudine Witsen Elias. Maandag was de dag van de ‘maandag­ avond­eetclub’. Victorine Hefting herinnert zich: “We zaten nogal eens bij Hans [Philips] op de Oude Gracht 341 en brachten om beurten iets mee, of Hans of Jootje [Josine van Dam van Isselt] maakten eens wat. We zijn wel veel bij elkaar blijven eten.”85 Van een sinterklaasviering die gezamenlijk werd gehouden, zijn nog gedichtjes van Nijhoff overgebleven.86 Ook het huwelijk van Pyke en Heddy, dat op 7 mei 1934 op Oudegracht 341 werd gevierd, werd gezamenlijk voorbereid en gevierd. Nijhoff hield een toespraak en schreef gedichten bij vijf schilderijen van Koch, die werden voor­ gedragen, op de piano begeleid door Hans Philips. 87 Nijhoff en Koch werkten in deze jaren samen aan een opera en een toneelstuk, waarbij Koch ontwerpen maakte voor de decors.88 Behalve op de Oudegracht troffen de vrienden elkaar ook regelmatig in restaurant Laponder aan de Oudegracht en bij café Flora, aan het Lucasbolwerk. Dit café was midden jaren dertig populair bij kunstenaars en intellectuelen [afb. 38]. Utrecht was een kleine stad, zodat iedereen die iets betekende of wilde betekenen als schrijver of kunstenaar elkaar snel kende. Hans Philips, Victorine Hefting en waarschijnlijk ook Heddy de Geer hadden elkaar ontmoet bij de studie kunstgeschiedenis bij professor Willem Vogelsang, Nijhoff en Josine van Dam van Isselt hadden een relatie, Engelman en Marsman waren al sinds 1925 bevriend, Koch en Debrot woonden sinds 1921 in hetzelfde huis.

In dit Utrechtse ‘Bloomsbury’, zoals criticus Koplos de kring rond Koch karakteri­ seerde,89 schreef Nijhoff zijn Awater, niet zonder daarbij de hulp in te roepen van zijn medebewoners en gasten van Oudegracht 341. Over het ontstaan van Awater doen tal van verhalen de ronde. Zo zou de titel ontleend zijn aan de naam van een patiënt van vader Koch, die deze naam telefonisch noemde toen hij bij zoon Pyke op bezoek was,

39

‘DE VOORSTELLING WAARIN IK LEEFDE’ DE POLITIEKE WERELD VAN PYKE KOCH

42

Mieke Rijnders

De jaren dertig gaven wereldwijd grote veranderingen te zien in het economische en politieke klimaat. De recessie die spoedig na de Amerikaanse beurskrach in oktober 1929 intrad, eiste ook in Nederland haar tol. Hoge werkloos­heid leidde tot verpaupering en sociale onrust. In juli 1934 kwam de onvrede met de economische situatie tot een uitbarsting in het zogenoemde Jordaan­oproer. Dat protest van Amsterdamse werklozen naar aanleiding van de verlaging van de steun­uitkeringen werd hardhandig door politie en leger neer­geslagen. Ook nam, na Hitlers machtsovername begin 1933 in Duitsland, de politieke spanning in Europa toe.

In kringen van intellectuelen voerde een cultuurpessimisme de boventoon in het denken over heden en toekomst.

De sociaaleconomische onrust bood een vruchtbare voedings­­ bodem voor een politiek activisme van uiteenlopende partijen, parlementaire en buitenparlementaire, waarbij zowel aan de linker- als aan de rechterzijde van het politieke spectrum de grenzen werden opgezocht: radicale standpunten, radicale actie. Velen voelden zich geroepen door actieve bemoeienis met de politiek verandering af te dwingen. Of men nu koos voor links of rechts, het activisme kwam, misschien niet bij allen, maar dan toch bij velen, voort uit idealisme: men zag de noden van de samenleving en wilde daar iets aan doen, of men zag een, al dan niet denkbeeldig, gevaar dat de westerse beschaving en de gevestigde maatschappelijke orde bedreig­ de en wilde dat afweren. Pyke Koch behoorde tot die laatste groep.

Behalve in het hiervoor geschetste artistieke milieu van literatoren en kunstenaars bewoog Koch zich actief in het politieke milieu van het Nederlands fascisme. Op 25 juni 1934 sloot hij zich aan bij het Verbond van Dietsche Nationaal-Solidaristen (Verdinaso) en ontpopte zich tot een overtuigd pleitbezorger van de idealen van dit verbond. Toen het Verdinaso op 9 november 1940 opging in de Nationaal-Socialistische Beweging in Nederland (N.S.B), werd hij automatisch lid van die partij. Eind april 1941 liet hij zich uitschrijven, wat medio mei zijn beslag kreeg. Interessant is te zien hoe Kochs politieke betrokkenheid zich ontwikkelde en welke vorm die aannam, ook in zijn werk.

43

36 Pyke Koch | Staande schoorsteenveger I | 1943 | olieverf op tempera op papier, geplakt op paneel | 73 x 43,5 cm | particuliere collectie.

76

37 Pyke Koch | Staande schoorsteenveger II | 1944 | olieverf op paneel | 78,5 x 45,5 cm | collectie Gemeentemuseum Den Haag.

77

COLOFON De wereld van Pyke Koch verschijnt ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling in het Centraal Museum, van 18 november 2017 t/m 18 maart 2018.

Uitgave WBOOKS | Zwolle info@wbooks.com www.wbooks.com i.s.m.

Centraal Museum | Utrecht info@centraalmuseum.nl www.centraalmuseum.nl Tekst Marja Bosma | Andreas Koch | Roman Koot | Mieke Rijnders Redactie Marja Bosma | Hans Schopping Beeldredactie Hans Schopping Vormgeving Erlend Schenk | Arnhem

© 2017 WBOOKS | Centraal Museum | de auteurs Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevens­bestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2017.

ISBN 978 94 625 8238 5 NUR 646

Pyke Koch neemt een bijzondere plek in binnen de Nederlandse kunstgeschiedenis. Als auto­ didact ontwikkelde hij zich verbluffend snel en in de jaren dertig was zijn naam definitief gevestigd als een van de meest vooraanstaande kunstenaars in Nederland.

In dit boek gaan vier auteurs in op de wereld van Pyke Koch: zijn werk en zijn leven in de context van zijn tijd. Kleinzoon Andreas Koch herinnert zich zijn grootvader als een man met een haarscherpe esthetische blik. Kunsthistoricus Roman Koot gaat in op het vroege werk en beschrijft het culturele wereldje van schrijvers, dichters en schilders waarin Koch zich bewoog.

Kunsthistorica Mieke Rijnders behandelt Koch’s keuze voor het fascisme tegen de achtergrond van de algemene politieke onvrede die in het interbellum heerste. Marja Bosma, conservator moderne kunst van het Centraal Museum, exploreert Koch’s drijfveren en zijn diepe verlangen naar een ideale kunst.

P Y K E K O C H

PYKE KOCH