Museumtijdschrift 5

Rijswijk

Susanna Inglada Virtuoze werelden van verf en papier Nederland

nr 5 • 2020

13 collectiestukken Gewoon voorwerp, verhaal

Bergen, Museum Kranenburgh ongewoon Zomerspecial

MET DE KUNSTPUZZEL

België

12 kunstparels, een bezoek waard

+ de tentoonstellingsagenda 40 pagina’s gratis bijlage Het meest complete overzicht

BP

T/M 26 SEPT 2020

museumtijdschrift

Breitner vs Israels Vrienden en rivalen

nr 5 juli-aug 2020 • € 9,95 • verschijnt 8x per jaar

DESIGN MUSEUM

DEN BOSCH

Gratis bijlage

Gouda, Museum Gouda

STILLEVENS ALS PROEFTUIN Van Bart van der Leck tot Charley Toorop

www.kunstmuseum.nl

bij Museumt

ijdschrift editie

5 • 2020

13 juli 6 sept

www.museumtijds

chrift.nl

INHOUD-

Beeld omslag: Willem Steelink jr., ‘Na de lunch I’, 1915, olieverf op doek, 88,5 x 113,5 cm, Singer Laren

museumtijdschrift.nl nr 5 / juli-aug 2020

32

26

46 64 6

54 MODERNE KUNST

58

20 Stillevens

De ‘nature morte’ als bron van inspiratie en vernieuwing door Adrienne Quarles van Ufford KUNST & ERFGOED

Ab

van H

ane ge

m

26 Ridders en Romanovs

Onder de tsaren van de negentiende eeuw herleefden de middeleeuwen door Dorien Tamis HEDENDAAGSE KUNST

32 Susanna Inglada 11-18

71-78

38 53

MUSEUM - KORT Museumtijdschrifttips: de mooiste tentoonstellingen in binnen- en buitenland

Virtuoos papierkunstenaar met statements over politiek en macht door Machteld Leij ZOMERSPECIAL

41 Bij de zuiderburen

Vergeet Manneken Pis en het Atomium; hiervoor moet u écht naar België door de redactie OUDE KUNST

MUSEUM & MEER het atelier Fransje Killaars de gevestigde David Bade de nieuwkomer Yair Callender boeken etc. de lezerspagina Met oproep de kunstpuzzel

COLUMNS

Oek de Jong Werkpaarden op het water Op zaal De vloer

46 Angelika Kauffmann

Achttiende-eeuws wonderkind schilderde mensen als Griekse beelden door Stefan Kuiper KUNST & ERFGOED

54 13 bijzondere voorwerpen Ze lijken doodgewoon, maar de verhalen erachter zijn dat zeker niet door Erik Spaans VOOR HET VOETLICHT

58 Ab van Hanegem

Illusionist pur sang over zijn doelen, drijf­veren en denkruimtes door Edo Dijksterhuis DESIGN

64 Tentoonstellingsaffiches

Hoe het Nederlandse affiche in de twintigste eeuw alle stijlen doorliep door Arjan den Boer

7

Vluchten in de

Horace Vernet, ‘De carrousel van Tsarskoje Selo’, 1843, olieverf op doek, 340 x 248 cm

KUNST& ERFGOED-

De negentiendeeeuwse tsaren waren gefascineerd door ridders en jonkvrouwen.

De spectaculaire collectie middeleeuwse kunst die zij opbouwden, is binnenkort te zien aan de Amstel.

DOOR DORIEN TAMIS

Toernooiharnas, Neurenberg, 1500-20, staal, leer, koper

I

n de elfde eeuw ontstaan als een rauwe en vaak bloederige oefening voor het echte hak- en snijwerk van de oorlog, ontwikkelde het riddertoernooi zich in de loop der eeuwen tot een geformaliseerd, zuiver ritueel schouwspel. In zo’n zogenoemde carrousel paradeerden ridders, gehuld in speciaal vervaardigde pronkpantsers, te paard in formatie voor hun publiek.

Vanwege zijn fascinatie voor het middeleeuws wapengekletter wilde tsaar Nicolaas I (1796-1855) de festiviteiten voor zijn 25-jarig huwelijk in 1842 luister bijzetten met een nagespeelde carrousel. Voor de keizerlijke familie echter geen ordinaire verkleedpartij met goedkope harnassen uit de feestwinkel en zelfgeknutselde speelgoedzwaarden. Al vanaf zijn tienerjaren had Nicolaas gretig antieke wapens en harnassen verzameld. In Tsarskoje Selo, het buitenverblijf van de tsaren, had hij een oud barokpaviljoen laten ombouwen tot een neogotisch kasteel compleet met vier slottorens – het Arsenaal – om zijn 15.000 stuks omvattende collectie te kunnen onderbrengen. Keuze genoeg, dus.

Een fraai uitgedoste stoet van zestien ‘rid-

27

OUDEKUNST-

als Griekse beelden

De achttiende-eeuwse Angelika Kauffmann was een van de beroemdste kunstenaars van haar tijd en medeoprichter van de Britse Royal Academy. Met haar classicistische schoonheidsideaal veroverde ze Europa.

DOOR STEFAN KUIPER

I ‘Zeuxis kiest modellen voor zijn schilderij van Helena van Troje’, ca. 1780-82, olieverf op doek, 81 x 112 cm, Annmary Brown Memorial Collection, Brown University

n het Annmary Brown Memorial in de Amerikaanse stad Providence hangt een historiestuk van de Zwitserse kunstenaar Angelika Kauffmann (1741-1807). Daarop zien we de legendarische Griekse schilder Zeuxis voor de aardigheid eens niet in de weer met het schilderen van druiven die zo levens­ echt zijn dat de vogels ervan proberen te pikken; op Kauffmanns schilderij is de meest vermaarde schilder van de oudheid bezig met het selecteren van een geschikte ‘Helena’ voor zijn volgende kunstwerk.

Vijf vrouwen staan te wachten, als modellen bij een casting. Een is blond. Ze haalt alles uit de kast om de schilder te charmeren.

Uitslover, zie je de brunette rechts denken.

Onbedoeld grappig aan Zeuxis kiest modellen voor zijn schilderij van Helena van Troje (ca. 1780-82) is dat er niet zoveel te kiezen valt; de modellen lijken op elkaar. Ze zouden af kunnen stammen van dezelfde voor­ou­ ders – ze hebben sowieso dezelfde schoon­ heidsspecialist. Zelfde Romeinse neus, zelfde artificiële blosjes. Onder hun rossige, blonde of donkerblonde haar zie je steeds dezelfde trekken en onder die trekken hetzelfde lijf.

U en ik herkennen in deze vrouwen een ideaal, dat stamt uit de achttiende eeuw: het classicistische ideaal van de vrouw als een Grieks beeld. Kauffmann vond zulke archetypes aantrekkelijk, maar werd er deels ook toe gedwongen. Daarover later meer.

47

VAN VERSTEEND BROOD TOT DE STOFZUIGER VAN VESTDIJK

U vindt ze in streekmusea, kerken en internationaal vermaarde collecties: schijnbaar onbeduidende voorwerpen met een bijzonder verhaal. Museumtijdschrift kiest er 13.

DOOR ERIK SPAANS

LEIDS WONDERBROOD

‘Leids wonderbrood’, natuursteen, 1315, Museum De Lakenhal, Leiden

Een middeleeuwse legende verhaalt over een brood dat op wonderbaarlijke wijze in steen veranderde. Een vrouw die tijdens de hongersnood van 1315 haar buurvrouw (in sommige versies haar zuster) bezwoer geen brood in huis te hebben, riep dat ‘al het brood in steen mag veranderen als ik lieg’. Zij werd voor haar bekrompenheid bestraft, want het brood dat zij bakte veranderde prompt in steen, waarna ze van honger overleed. De Leidse steeg waar dit wonder zou hebben plaatsgevonden, staat nog altijd bekend als de Mirakelsteeg. Het ‘wonderbrood’ lag lange tijd als reliek in de Pieterskerk. In 1950 werd het overgedragen aan Museum De Lakenhal.

Museum De Lakenhal, Oude Singel 32, Leiden; di t/m zo 10-17; MK geldig; lakenhal.nl

HET PAK VAN JULES DEELDER

In Museum Rotterdam wordt werk gemaakt van het verzamelen van kledingstukken die zijn gedragen door bekende Rotterdammers. Het jasje van de zeventiende-eeuwse rechtsgeleerde Hugo de Groot – sinds jaar en dag in bezit van het museum – heeft zodoende gezelschap gekregen van het ribfluwelen pak dat André van der Louw in 1974 droeg bij zijn benoeming tot burgemeester.

Ook kon de hand worden gelegd op de sporttas van de legendarische bokser Bep van Klaveren.

Het meest in het oog springende onderdeel van deze historische garderobe is een ensemble van dichter en ‘nachtburgemeester’ Jules Deelder (1944-2019), bestaand uit een knalroze maatpak, bijpassende two-toneschoenen, een zwart overhemd en ‘een rechthoekig jabot van lila katoen’.

Museum Rotterdam, Rodezand 26, Rotterdam; di t/m za 10-17, zo 11-17; MK geldig; museumrotterdam.nl

54

Colbert van roze kunstzijde, van kostuum van Jules Deelder, Museum Rotterdam

KUNST& ERFGOED-

Schoenen van Trijntje Keever, 1616, leer, 15 x 35 x 12 cm, Edams Museum

De stofzuiger van Simon Vestdijk, Literatuurmuseum, Den Haag

DE SCHOENEN VAN TRIJNTJE KEEVER

De Edamse schipper Cornelis Keever trouwde in 1605 met zijn dienstmeid Anna Pouwels. Uit dit huwelijk werd een dochter – Trijntje – geboren die een groeistoornis had. Op tienjarige leeftijd mat zij al twee meter. Trijn werd door haar ouders meegenomen naar kermissen en jaarmarkten, waar zij tegen betaling aan het publiek werd getoond. De ‘Groote Meyt’ overleed op zeventienjarige leeftijd en had op dat moment een lengte van twee meter en 54 centimeter. In het Edams Museum is een (postuum) portret van haar te zien.

Daar worden ook haar reusachtige schoenen tentoongesteld.

Edams Museum, Damplein 8, Edam; di t/m zo 11-16.30; MK geldig; edamsmuseum.nl

OORLOGSSINAASAPPEL

Op 20 januari 1942 maakte een Engelse bommenwerper een noodlanding op het strand van Terschelling. Twee van de zes bemanningsleden – sergeant en staartschutter Rutherford en copiloot Fowler – kwamen daarbij om het leven.

In de broekzak van een van de mannen werd een sinaasappel aangetroffen, die als eerbetoon aan de Engelsen lange tijd op het buffet van de familie Maas stond. Het ingedroogde kleinood werd aan Museum ‘t Behouden Huys geschonken door Hendrik Maas. Zijn vader had de vrucht in 1942 van een Duitser gekregen tijdens de lijkschouwing.

Museum ‘t Behouden Huys, Commandeurstraat 30, WestTerschelling; ma t/m vr 11-17, za-zo 13-17; MK geldig; behouden-huys.nl Gedroogde sinaasappel uit 1942, Museum ‘t Behouden Huys, West-Terschelling

DE STOFZUIGER VAN VESTDIJK

Simon Vestdijk (1898-1971) wenste tijdens het schrijven niet door geluiden van buitenaf te worden gestoord en gebruikte daartoe oordopjes.

Daarnaast zette hij tijdens zijn werk een stofzuiger aan, waarvan het monotone geloei andere geluiden moest overstemmen. Deze stofzuiger van het merk Nilfisk bevindt zich – evenals Vestdijks Remington-schrijfmachine – in het Literatuurmuseum. Toen het zilverkleurige apparaat geen geluid meer gaf, liet het museum een reparateur uit Denemarken komen, die het weer aan de praat kreeg. In de stofzak werden papiersnippers met aantekeningen van de schrijver aangetroffen.

Literatuurmuseum, Prins Willem-Alexanderhof 5, Den Haag; di t/m zo 10.30-17; MK geldig; literatuurmuseum.nl

SIAMESE TWEELING

Het Academisch Medisch Centrum herbergt een ietwat sinistere verzameling anatomische en medische preparaten die in de negentiende eeuw bijeen zijn gebracht door professor Gerardus Vrolik en zijn zoon Willem. De collectie omvat menselijke en dierlijke foetussen op sterk water, skeletten, schedels en wasmodellen van allerhande organen. Vader en zoon Vrolik hadden veel belangstelling voor aangeboren afwijkingen en bezaten onder meer een ‘cyclopische baby’ en het skelet van een Siamese tweeling. De catalogus vermeldt: “waar de schouders aan elkaar zitten is één samengestelde arm ontstaan met twee losse handen”.

Museum Vrolik, Academisch Medisch Centrum, Meibergdreef 15, Amsterdam; ma t/m vr 11-17; € 7,50; museumvrolik.nl Skelet van een Siamese tweeling, 45 x 18,5 cm, Museum Vrolik, Amsterdam

55

De kunst van het affiche

Soms is de aankondiging van een expositie een kunstwerk op zich. Vorm en inhoud van tentoonstellingsaffiches veranderden drastisch in de loop van de twintigste eeuw: van jugendstil tot postmodernisme, alle stijlen passeerden de revue.

DOOR ARJAN DEN BOER

E linksboven: Hendrik Wijdeveld, ‘Internationale economischhistorische tentoonstelling’, Stedelijk Museum, 1929 (foto: IISG) boven: Jan Sluijters, Stedelijk Museum, 1951 rechtsboven: Anoniem, ‘Inter­na­tionale tentoonstelling van Hedendaagsche kunst’, Stedelijk Museum, 1912 (foto: Reclame Arsenaal/Geheugen van Nederland)

64

en van de eerste Nederlandse museale tentoonstellingsaffiches werd gemaakt voor een Duits museum. In het Kaiser Wilhelm Museum in Krefeld was in 1903 een ‘Holländische Kunstausstellung’ en museumdirecteur Friedrich Deneken vroeg de Haagse ontwerper Johan Thorn Prikker hiervoor een affiche te maken. Hij paste daarop decoratieve patronen toe die doen denken aan zijn ontwerpen voor batikstoffen. Het Hollandse element wordt verbeeld door geabstraheerde tulpen en appeltjes van oranje.

Thorn Prikker wordt gezien als een vertegenwoordiger van de Nieuwe Kunst, een Nederlandse variant van de jugendstil. Na de tentoonstelling verhuisde hij zelf naar Krefeld om daar docent te worden aan de Kunstgewerbeschule.

Een ander opmerkelijk affiche dateert uit 1912, toen in het Stedelijk Museum in Amsterdam de ‘Internationale Tentoonstelling van Hedendaagsche Kunst’ werd gehouden. Er waren ruim 1500 werken van levende kunstenaars uit achttien landen te zien. Tot de deelnemende Nederlanders behoorden Hendrik Willem Mesdag, Martin Monnickendam, Thérèse Schwartze en Jan Sluijters. Voor het affiche koos men echter een tekening van Rembrandt van de Westerkerk uit Museum Fodor. Deze afbeelding had niets met de tentoonstelling te maken, behalve dan de locatie (Amsterdam) en de kunstzinnige aard.

De ogenschijnlijk logische gedachte om op een tentoonstellingsaffiche een van de tentoongestelde kunstwerken af te beelden, vond pas laat ingang. Deels was dit omdat er rond 1900 nog geen goede reproductietechnieken waren, hoewel het afdrukken van zwart-witfoto’s al mogelijk was. Lithografen en ontwerpers zagen het

DESIGN-

Albert Hahn, ‘Sint Lucas Vereniging, 25ste jaarlijksche tentoonstelling’, Stedelijk Museum, 1915

65

VOLGEND NUMMER

Allemaal wonderen

Landschappen, keramiek en schilders van het licht

John Constable

Human After All

Lichtschilders

John Constable, ‘Beach at Osmington Mills’ (detail), 1816, part. coll.

Kris Lemsalu, ‘3 of Life’, 2017, courtesy kunstenaar, Temnikova & Kasela Gallery, Koppe Astner Gallery

Kees van Dongen, ‘Cannes, le casino’ (detail), ca. 1925, Singer Laren

Museumtijdschrift nummer 6 ligt op 8 september in de winkel

Meer lezen? Kijk op www.museumtijdschrift.nl voor actuele informatie, tips, recensies en interviews

Museumtijdschrift verschijnt 8 x per jaar

(om de 6 weken en tijdens zomer en winter om de 8 weken)

Een prachtig welkomstcadeau voor nieuwe abonnees Omslag finaldef.qxp_Opmaak 1 06-01-20 20:19 Pagina 1

h E t G rOt E

GOUDEN EEUW bOEk et Grote Gouden Eeuw Boek geeft een compleet overzicht van de

h

schilderkunst uit één van de meest opmerkelijke perioden

in de Nederlandse geschiedenis.

De zeventiende eeuw noemt men vaak de Gouden Eeuw vanwege de grote rijkdom die toen werd vergaard, en de indrukwekkende

h E t G rOt E

cadeau bij een tweejarig abonnemen t In deze reeks verschenen eerder

cultuur die tot bloei kwam. Het was vooral de schilderkunst die daarin uitblonk. Talloze schilders met groot talent schiepen ge-

I SR A E L S

groeien uit tot gevierde kunstenaars, die elkaar gedurende hun gehele carrière zowel hebben bewonderd als benijd en uiteindelijk het beste in elkaar naar boven haalden.

In tien hoofdstukken – vergelijkbaar met verschillende rondes in een artistieke bokswedstrijd – schetst Frouke van Dijke een prachtig beeld van de langdurige wedijver tussen deze twee rivaliserende schilders en hoe dit hun werk diepgaand heeft beïnvloed.

GOUDEN EEUW bOEk

Eind negentiende eeuw zetten twee jonge kunstenaars uit Den Haag de stad Amsterdam op stelten.

De een is Isaac Israels, de zoon van Nederlands beroemdste kunstenaar Jozef Israëls. De ander is George Hendrik Breitner, de rauwdouwer die de achterbuurten schildert. Dit is het verhaal over hun vriendschap en rivaliteit.

Beide kunstenaars schilderen het moderne leven in de stad. Hun onderlinge strijd zorgt jarenlang voor een gespannen relatie. Breitner en Israels

BREITNER

28 februari t/m 23 augustus 2020

cadeau bij een jaarabonnemen t

Jeroen Giltaij werd na zijn studie in

BREITNER

Het Grote 40-45 Boek

durende die hele eeuw meesterwerken, die na ruim vier eeuwen

1972 assistent-conservator teken-

nog steeds bewondering wekken. Hun schilderijen behoren tot de

kunst in het Museum Boijmans

pronkstukken van musea waar dan ook ter wereld.

Van Beuningen, waar hij de catalo-

Aan het begin van de zeventiende eeuw begon men landschappen,

gus schreef van de tekeningen van

stillevens, taferelen uit het dagelijks leven, zeegezichten en kerk-

Rembrandt en zijn school. In 1978

interieurs te schilderen zoals nog niet eerder was vertoond. Het

werd hij hier hoofdconservator

lijkt alsof de schilders hun dagelijkse omgeving wilden vastleggen,

oude schilders en beeldhouwkunst

maar zij deden dat allemaal in het atelier achter de ezel. De

en organiseerde hij verschillende

schilders hadden een verbeeldingskracht die men zich nu niet

tentoonstellingen, onder meer over

meer kan voorstellen. De hele eeuw lang dienden zich nieuwe

thema’s in de zeventiende-eeuwse

talenten met een eigen stijl aan. De schilderkunst van de Gouden

schilderkunst. De catalogus van de

Eeuw kenmerkt zich door een niet aflatende creativiteit, de

tentoonstelling over de architec-

enorme productie en een stijl, die uniek was en kenmerkend

tuurschilderkunst werd in 1991

voor die tijd. De grote namen Rembrandt, Vermeer en Frans Hals

bekroond met de Prix Minda de

zijn wereldberoemd, maar ook de schilderijen van meesters met

Gunzburg. Hij promoveerde in

minder bekende namen zijn vaak prachtig, heerlijk, kostelijk of

1997 op de Siciliaanse verzamelaar

indrukwekkend.

René Kok en Erik Somers

in samenwerking met het niod Het Grote Jaren 50 Boek

Paul Brood, René Kok en Erik Somers

in samenwerking met het Nationaal Archief

Het Grote Boerderijen Boek

Ben Kooij en Judith Toebast in samenwerking met de

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Antonio Ruffo, die schilderijen bij Rembrandt bestelde. In 2004 ver-

Het Grote Gouden Eeuw Boek is geschreven en samengesteld door

scheen zijn beknopte overzicht van

Jeroen Giltaij, oud-hoofdconservator Oude Schilderkunst in het

V R I E N D E N E N R I VA L E N

de schilderkunst van de Gouden

Museum Boijmans Van Beuningen.

h E t G rOt E

GOUDEN EEUW bOEk

Eeuw, uitgangspunt voor dit boek.

I SR A E L S

j e ro e n g i lta i j

WWW.WBooKS.CoM

Breitner en Israels - vrienden en rivalen

Het Grote Gouden Eeuw Boek

Breitner en Israels. Aan het eind van de negentiende eeuw misschien wel de twee belangrijkste figuren in de Nederlandse schilderkunst.

De onderlinge rivaliteit tussen de schilders zorgt jarenlang voor spanningen en mondt in 1894 uit in een ruzie die pas in 1903 wordt bijgelegd.

Breitner en Israels waren gevierde kunstenaars, die elkaar gedurende hun gehele carrière zowel hebben bewonderd als benijd en uiteindelijk het beste in elkaar naar boven haalden.

Het Grote Gouden Eeuw Boek is het nieuwe standaardwerk over de Hollandse schilderkunst in de 17e eeuw. Jeroen Giltaij, oud-hoofdconservator Oude Schilderkunst van het Museum Boijmans Van Beuningen, bracht 371 schilderijen uit de collecties van Nederlandse musea bijeen in dit prachtige bladerboek. Het boek geeft een compleet overzicht van de Hollandse schilderkunst tussen 1600 en 1700, waarin alle genres vertegenwoordigd zijn, van landschappen, portretten en stillevens tot taferelen uit het dagelijks leven, zeegezichten en kerkinterieurs.

ISBN: 9789462583832

€ 29,95

ISBN: 9789066304659

€ 49,95

Voor de liefhebber van geschiedenis en kunst

OOK VERKRIJGBAAR IN DE BOEKHANDEL, BESTEL OP WWW.WBOOKS.COM OF BEL 038 - 467 34 00 (GRATIS VERZENDING BINNEN NEDERLAND)