Museumtijdschrift 8 - 2018

diap

Extra 3x op p ad Domb urg • R ijsoo rdam rd

Amste

nr 8 / 2018

Museumpark 11

ED & DESIGN KUNST, ERFGO

NIEUW LICHT Utrecht

MUSEUM NA RENOVATIE 27-11 WEER OPEN NIEUWE TENTOONSTELLING CHABOT VAN ROTTERDAM

photo Studio Goedewaagen Fotografie | graphic design ZEE

In het spoor van Caravaggio

chabotmuseum.nl museumparkvillas.nl

nr 8 • nov/dec 2018 • € 8,95 verschijnt 8x per jaar Den Bosch

Jan Sluijters

Wild, kleurig en vol temperament Groningen

Dale Chihuly

Magische sprookjes van glasvirtuoos Tervuren, België

AfricaMuseum

Nieuwe blik op koloniaal verleden

‘misschien wel het mooiste museum van Rotterdam’

+ de tentoonstellingsagenda 40 pagina’s gratis bijlage

gsagenda nstellin ht e overzic tentoo st complet het mee

Extra 3x op pad Domburg • Rijsoord Amsterdam

diap

19

NOV

13

JAN

INHOUD-

Beeld omslag: Dirck van Baburen, ‘Jongen met mondharp’, 1621, olieverf op doek, 65 x 52 cm, Utrecht, Centraal Museum, © CMU/Ernst Moritz

museumtijdschrift.nl

nr. 8 / november-december 2018

42

51

28 8

Jacoba van Heemskerck, ‘Bild (Bomen in de sneeuw)’, 1915, tempera en goudverf op paneel van mahonie, 39 x 55,5 cm, coll. Zeeuws Museum/particuliere bruikleen (foto: Ivo Wennekes, Middelburg)

OUDE KUNST

38

22 Caravaggio en Europa

Dramatisch spel met licht en schaduw veroorzaakte een sensatie door Erik Spaans HEDENDAAGSE KUNST

28 Dale Chihuly

De magie van virtuoze glassculpturen in groot overzicht door Jeroen Junte INTERVIEW

38 AfricaMuseum

Hoe vindt een voormalig koloniaal bolwerk zichzelf opnieuw uit? door Edo Dijksterhuis MODERNE KUNST

13-20

79-85

MUSEUM - KORT

30 Museumtijdschrifttips: de mooiste tentoonstellingen in binnen- en buitenland.

MUSEUM & MEER het atelier Femke Herregraven de criticus Sacha Bronwasser de kunstenaar Breure & Van Hulzen boeken & meer COLUMNS

34

Oek de Jong Vader en zoon

63

Maria Barnas Monet in Zaandam

42 Jan Sluijters

Zijn vroege werk is oogverblindend en vol temperament door Stefan Kuiper OUDE & MODERNE KUNST

51 Winterse wandelingen

Achter de kunstenaars aan, in Domburg, Amsterdam en Rijsoord door Marina de Vries HEDENDAAGSE KUNST

58 David Lynch

Boegbeeld van de cultcinema blijkt vooraleerst kunstenaar door Sophia Zürcher FOTOGRAFIE

64 Je bent wat je eet

Geschiedenis van de voedselfotografie, smakelijk opgediend door Vera Ros HEDENDAAGSE KUNST

68 Tomás Saraceno

Grootschalige toekomstvisioenen, tussen wetenschap en kunst door Nanda Janssen

9

DUELLEREN MET GLAS EN LICHT

De Amerikaan Dale Chihuly beheerst de kunst van het glasblazen als geen ander.

Zijn minutieus opgebouwde sculpturen tarten de zwaartekracht en verzachten de harde realiteit met een vleugje magie.

DOOR JEROEN JUNTE

‘Sol del Citrón’, 2014, 38 x 35 x 35 cm, Florida, Coral Gables, Fairchild Tropical Botanic Garden, © Chihuly Studio

laskunstenaar Dale Chihuly (1941) moet je aan het werk zien.

Met zijn wilde krullenbos en piratenooglap danst hij om een glasblazer, terwijl hij met twee grote houten spatels de vloeibare glasbel aan het uiteinde van de twee meter lange blaaspijp in sierlijke vormen duwt en kneedt. Met chirurgische precisie plaatst hij dunne glasdraden of -stoppels op het gloeiende glas, waar ze versmelten tot een veelkleurig vlindervleugel of een tere bloem.

Het is een spannend duet tussen de kunstenaar die het glas wil bedwingen en de glasblazer die het juist laat zwellen. Een duet ook tussen de kunstenaar en zijn materiaal, met intense concentratie. Alles moet in een keer lukken. Als het hele glas te vroeg wordt beroerd, dan komen er door de spanning barsten in. Te laat en het hete glas vloeit weg als water en de bel bezwijkt onder zijn eigen gewicht. En dat allemaal op nauwelijks een meter afstand van een loeiende oven van 1.300 graden.

Een verkeerde beweging en een hand of been is verbrand.

De eeuwenoude techniek van glasblazen is door de Amerikaanse Chihuly opgerekt en uitvergroot – letterlijk ook, want sommige werken zijn wel vier meter hoog en wegen honderden kilo’s. De Rotolo-sculpturen (2013) tarten de zwaartekracht en vliegen als serpentines omhoog. Een vaas uit de Macchia-serie (1983) is opgebouwd uit

meer dan driehonderd kleuren – van geel naar oranje naar rood naar paars en weer terug. Zijn Light Drawings (2014) zijn Pollock-achtige ‘schilderijen’ van dunne klodders en lange slierten gesmolten glas. Net zo gemakkelijk maakt hij de scenografie van een opera of een complexe kroonluchter, samengesteld uit honderden kleine elementen die zorgvuldig zijn gekoppeld.

WANDKLEED Het oeuvre van Chihuly is een droomwereld vol kleurrijke sculpturen in grillige vormen. De ene keer is het alsof er een bloem openvouwt, dan weer lijkt er een amorf dier langs een muur te kruipen.

Soms is het een handzame schaal of vaas.

Dan weer is het een abstracte blob met als enige functie verwonderen en verwarren.

Zijn werk is opgenomen in meer dan tweehonderd museumcollecties wereldwijd, waaronder die van het Metropolitan Museum of Art in New York en het Smith­ sonian American Art Museum in Washington DC. Deze winter toont het Groninger Museum een solotentoonstelling, zijn grootste in Europa in de afgelopen twintig jaar met zestien installaties, zowel binnen als buiten het museumgebouw.

Voor dit succes heeft Chihuly hard moeten werken. Als hij in 1961 zijn eerste glaswerk maakt, is de wereld in de ban van een nieuw materiaal: plastic. Gesmolten laat dat zich nog gemakkelijker dan glas in elke gewenste vorm gieten of persen. Bovendien is het onbreekbaar en standaard leverbaar in elke gewenste kleur. Glas

29

Wildemannen bij het vuilnis Hoe vorm je een koloniaal bolwerk als het AfricaMuseum in Tervuren om tot een kritische ontmoetingsplek en hedendaags centrum voor debat?

Een interview met de directeur, nu het museum na vijf jaar wordt heropend.

Aimé Mpane, ‘Congo, New Breath’, 2018

38

FOTO’S: JO VAN DE VIJVER, © KMMA

DOOR EDO DIJKSTERHUIS

Koninklijk Museum voor Midden-Afrika na de verbouwing, 2018 Opgezette savanneolifant, 3,4 x 8,8 m

G

uido Gryseels heeft waarschijnlijk de moeilijkste baan van België. Gryseels is directeur van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, of, in de Vlaamse volksmond, het AfricaMuseum. Elk besluit dat hij neemt ligt onder een vergrootglas en hij kan het nooit in ieders ogen goed doen. Sommige in België woonachtige Congolezen be schouwen hem als ambassadeur van geïnstitutionaliseerd racisme. Maar oudkolonialen schrijven juist weer verongelijkte brieven naar de koning als ze menen dat hun overzeese verleden wordt bekritiseerd. “Het debat over het koloniale verleden wordt de laatste jaren steeds scherper gevoerd”, constateert Gryseels. En hij functioneert daarin als kop van Jut. “Ik ben directeur van het museum dat wordt gezien als ultiem symbool van een fout verleden.”

ONHOUDBAAR Het AfricaMuseum werd in 1898 geopend in Tervuren, een chic voorstadje van Brussel. Behalve tentoonstellingsruimte is het ook onderzoeksinstituut. Wie tot vijf jaar geleden het museum bezocht maakte een reis terug in de tijd, naar 1958 of eerder.

België voerde nog het bewind over Rwanda, Burundi en Congo, een gebied ruim tachtig keer zo groot als het eigen land. Koning Leopold II (1835-1909) was nog niet ontmaskerd als een van de grootste massamoordenaars uit de moderne geschiedenis, met het bloed van miljoenen Congolese dwangarbeiders aan zijn handen. En de Belgische aanwezigheid in Afrika werd nog beschreven in termen van ‘beschavingsmissie’ en het ‘verheffen van negers’.

“Het museum is opgericht om de koloniale boodschap uit te dragen”, vertelt Gryseels.

“Toen in 1960 de kolonies onafhankelijk werden en er geen minister van koloniën meer was, wist men niet goed wat ermee te doen. Mijn voorgangers waren allemaal wetenschappers en gaven voorrang aan onderzoek. Renovatie van het museum was geen prioriteit.”

39

‘Danseres’, 1914, olieverf op doek, 40 x 35 cm, Laren, Singer, bruikleen uit particulier bezit

e w t u h R rtstoc ha

‘Spaanse danseres’, 1906, olieverf op doek, 95 x 107 cm, Laren, Singer, bruikleen uit particulier bezit

Het vroege werk van Jan Sluijters is oog­ verblindend en vol temperament, met een uitgesproken kleurenpalet. Pas later worden zijn schilderijen voornamelijk behaagzuchtig. DOOR STEFAN KUIPER

A

fgelopen najaar toonde het Van Gogh Museum in Amsterdam de geslaagde expositie ‘Nederlanders in Parijs’. Hier was te zien hoe schilderende landgenoten als Gerard van Spaendonck en Kees van Dongen gedurende twee eeuwen hun sporen nalieten in de Franse hoofdstad; wat ze er opstaken, waar ze woonden. De expositie hield op bij de Eerste Wereldoorlog, maar je had hem makkelijk uit kunnen breiden naar het heden. Na Mondriaan waren dan Karel Appel en Ed van der Elsken gevolgd. Je had de selectie ook nog kunnen aanvullen met tijdgenoten. Een schilder die er in dat geval nog bij had gehangen was Jan Sluijters.

Zijn vroege werk is nu in het Noordbrabants Museum te zien, naast dat van avant-gardisten als Kees van Dongen, Henri Matisse en Georges Braque. Maar

ook van Piet Mondriaan en Leo Gestel, op wie Sluijters grote indruk maakte.

Ook Sluijters (1881-1957) woonde in Parijs, zij het niet lang. Een half jaar, hooguit. In 1906. Zomer en herfst. Twee jaar eerder had hij de Prix de Rome gewonnen en met afnemend enthousiasme Italië en Spanje doorkruist. Nu mocht hij – eindelijk! – naar Parijs. Hij was vijfentwintig.

Zijn zakken waren leeg en zijn hotel was aan de krottige kant, maar hij klaagde niet, want hé: hij was waar de actie was.

Hij sliep op kruipafstand van de Moulin Rouge, onderwerpen te over. De straten, de vrouwen, het dansen – de stad bood ‘zóóveel stof tot verluchting, dat het haast onmogelijk is niet meer te beginnen, dan waarvoor men met mogelijkheid tijd zou kunnen vinden.’ Het was een plek vol nieuwe indrukken. Als etalage voor al wat

43

IN DE VOETSPOREN VAN

Miss Wilhelmina Douglas Hawley Rijsoord, mini-wandeling 1 kilometer

W Zie voor de bijbehorende routebeschrijving de tentoonstellingsagenda pp. 19-22

56

ie vanuit Dordrecht in het Zuid-Hollandse Rijsoord arriveert, onderdeel van de gemeente Ridderkerk, begrijpt op slag waarom deze plek eind negentiende eeuw uitgroeide tot schildersdorp, vooral geliefd bij vrouwelijke, Amerikaanse kunststudenten. Na een half uurtje rijden door een tamelijk saai landschap doemt dit rond de rivier de Waal geplooide dorp namelijk nog altijd op als een schilderachtige oase. Destijds een bloeiend centrum van vlasteelt en vlasverwerking, met kerken en molens, met prachtige hoge vlasschuren, meisjes met appelwangen op houten klompen, fraaie boereninterieurs en niet te vergeten de traag stromende rivier, was dit de plattelandsidylle die in het industrialiserende Amerika op het punt stond te verdwijnen.

Ook niet onbelangrijk: op het kruispunt van wegen stond een gigantische herberg, toen Hotel Warendorp, nu restaurant Ross Lovell. Zoals een van de reizigers het zich herinnert ‘een chaletachtig gebouw, schilderachtig als in de Alpen’, met een gastvrije en charmante waardin, Vrouw Warendorp, die ‘a leetle English’ sprak.

links: Portret Wilhelmina Douglas Hawley, ca. 1910 onder: Zicht op rivier de Waal met molen De Kersenboom

Hier arriveerde op 4 juli 1892 Miss Wilhelmina Douglas Hawley (1860-1958), overgrootmoeder van Alexandra van Dongen, conservator historische vormgeving bij Museum Boijmans Van Beuningen. Miss Hawley was een vrouw van de wereld, 32 jaar oud. Ze had net een verbroken verloving achter de rug. Ook had ze grootheden ontmoet als Oscar Wilde en James Whistler en een kunstopleiding gedaan aan onder meer de Art Students League in New York, waarvan ze ook de eerste vrouwelijke vicevoorzitter was.

ZOEKTOCHT NAAR NOSTALGIE Waarom vooral vrouwelijke kunststudenten in Rijsoord terechtkwamen, is deels toeval. Vrouwen waren op dat moment niet welkom bij de officiële academies.

Getalenteerde en bemiddelde vrouwen volgden daarom particuliere opleidingen en summer schools, in dit geval in Parijs, waar de Nederlands-Amerikaanse John Vanderpoel lesgaf. Vanderpoel organiseerde vanaf 1888 ook zomerklassen in Rijsoord, waar zijn ouders hadden gewoond en zijn nicht Volksje NoorlanderVan Nes nog altijd woonde. Ook Hawley kwam via John Vanderpoel naar Rijsoord.

‘Twee vrouwen bij de rivier de Waal’, 1894, 73,5 x 61 cm, olieverf op doek, part. coll. (foto: Floor van Dongen)

Restaurant Ross Lovell, voorheen Hotel Warendorp

‘Molen aan de rivier de Waal’, 1899, 58 x 39 cm, aquarel, part. coll. (foto: Floor van Dongen)

Plaatselijke bewoners roeiden de Amerikaanse kunstenaars naar de locatie van de dag.

Met mooi weer trokken de studenten eropuit om in de buitenlucht te schilderen. Plaatselijke bewoners roeiden hen naar de locatie van de dag. Of de kunstenaars liepen een stukje om hun impressies van het dorp, het oeverlandschap en de tegen betaling poserende, op hun zondags geklede modellen te schilderen.

Van Hawley zijn prachtige postimpressionistische olieverfschilderijen en aquarellen overgebleven, vooral van vrouwen die vlas repelen, wassen of de kinderen baden. Deze doeken zijn deels nog in familiebezit en deels via de Parijse salons verkocht aan Amerikaanse particulieren, een enkele keer aan een Amerikaans museum.

Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog bleven de Amerikaanse kunstenaars weg uit Rijsoord, uit Nederland en uit andere Europese oorden, waar zij op hun zoektocht naar nostalgie terecht waren gekomen.

Zo niet Miss Hawley. Ze werd verliefd op de Rijsoordenaar Bastiaan de Koning, waarschijnlijk een van de roeiers, trouwde, verbouwde een paar arbeidershuizen tot het nog altijd bestaande landhuis aan de Rijksstraatweg 66, kreeg een kind en ging nooit meer weg. Inmiddels is ook de vlasindustrie en vlasteelt uit Rijsoord verdwe-

nen en hebben de meeste vlasschuren plaatsgemaakt voor villa’s. Maar de traag stromende rivier, de kerken, de (verplaatste) molen, kortom de schilderachtigheid van weleer, is nog altijd herkenbaar. En op de bovenverdieping, onder de balken van het toenmalige Hotel Warendorp, waar met slecht weer werd geschilderd en de natte doeken te drogen hingen, heeft de tijd stilgestaan. Alleen wordt er nu getrouwd.

Marina de Vries is hoofdredacteur van Museumtijdschrift Met dank aan Alexandra van Dongen en Jan Plaisier, wiens familie al sinds twaalf generaties in Rijsoord woont.

Meer lezen? Alexandra Gaba-Van Dongen: Dromen van Rijsoord, Wilhelmina Douglas Hawley 1860-1958; uitgeverij Thoth, 2005. Dutch Utopia, Amerikaanse kunstenaars in Nederland, 1880-1914; uitgeverij Thoth/Singer Laren, 2010.

Meer zien? De Amerikaanse kunstenaars kwamen destijds ook naar Nederland voor de schilderijen van Frans Hals en de Haagse School. Miss Hawley bezocht daartoe onder meer het Frans Hals Museum en het Dordrechts Museum.

57

CO CO C H A N E L , M I U CC I A P R A DA I R I S VA N H E R P E N E N V E L E A N D E R E N .

VOLGEND NUMMER Schilderende broers en nationale helden

Gebroeders Barraud

Rembrandtjaar

Erwin Olaf 60 jaar

20-90-40-0 cmyk

François Barraud, 'La tailleuse de soupe', 1933, olieverf op doek, 87 x 92 cm, part. coll. Zürich, Zwitserland

Jan Lievens, ‘Portret van Rembrandt’, ca. 1629, olieverf op paneel, 57 x 44 cm, Rijksmuseum, bruikleen van een particulier

Meer lezen? Kijk op www.museumtijdschrift.nl voor actuele informatie, tips, recensies en interviews

Erwin Olaf, 'Rain. The Ice Cream Parlour', 2004, chromogene print, 120 x 120 cm

Museumtijdschrift nummer 1 ligt op 15 januari in de winkel Museumtijdschrift verschijnt 8 x per jaar

(om de 6 weken en tijdens zomer en winter om de 8 weken)

Een prachtig welkomstcadeau voor nieuwe abonnees:

cadeau bij een jaarabonnement

1 7 N O V 2 0 1 8 T/ M 24 MAART 2019

HET GOUDEN EEUW BOEK De grote kunstenaars van de zeventiende eeuw - Rembrandt, Vermeer en Frans Hals - zijn wereldberoemd, maar de schilderijen van de minder bekende oude meesters zijn vaak ook prachtig. Ze komen allemaal aan bod in dit naslagwerk door Jeroen Giltaij, oud-hoofdconservator van Museum Boijmans Van Beuningen.

€ 29,95

cadeau bij een tweejarig abonnement

KUNST IN CONTEXT Het eerste boek dat kunstenaars verbindt met de tijden die hen inspireerden - wereldwijd en door de eeuwen heen! 150 stromingen en bewegingen worden in hun sociale, culturele en politieke tijd geplaatst. Dit prachtig geïllustreerde boek met index is een onmisbaar naslagwerk.

€ 49,95

OOK LOS VERKRIJGBAAR IN DE BOEKHANDEL, BESTEL OP WWW.WBOOKS.COM OF BEL 038 – 467 34 00 (GRATIS VERZENDING BINNEN NEDERLAND)

Voor de liefhebber van geschiedenis en kunst