Museumtijdschrift 3 - 2018

Hollandse Weelde Art Nouveau • Den Haag

ED & DESIGN KUNST, ERFGO

Extra dik

JUBILEUM NUMMER + 4 XL kunstkaarten cadeau

+ Special: de toekomst van het museum

nr 3 • april/mei 2018 • € 8,95 verschijnt 8x per jaar Alkmaar

Van Heemskerck

Terugkeer van 500 jaar oud altaarstuk Leeuwarden

Maurits Escher

Wereldberoemd om zijn visuele raadsels Parijs

František Kupka Geïnspireerd door kleur en muziek

+ de tentoonstellingsagenda 36 pagina’s gratis bijlage

gsagenda nstellin ht e overzic tentoo st complet het mee

diap

09

APR

20

MEI

INHOUD-

beeld omslag: Jan Willem Mijnlieff, wandbord, ca. 1900, geglazuurd, beschilderd aardewerk (uitvoering Fayence- en Tegelfabriek Holland, Utrecht), Den Haag, Gemeentemuseum

museumtijdschrift.nl nr.3 / april-mei 2018

22

Piet Mondriaan, ‘Victory Boogie Woogie’, 1944, olieverf, tape, papier, houtskool en potlood op doek, 127,5 x 127,5 cm, Den Haag, Gemeentemuseum (foto: Gerrit Schreurs)

34

30 8

M. C. Escher, ‘Dag en nacht’, 1938, houtsnede in zwart en grijs afgedrukt vanuit 2 blokken, 67,7 x 39,1 cm, the M.C. Escher Company B.V; all rights reserved; www.mcescher.com

JUBILEUM

21 2048

76 13-20 MUSEUM - KORT 30 Museumtijdschrifttips: de mooiste tentoonstellingen in binnen- en buitenland.

99-105 MUSEUM & MEER

het atelier Maria Roosen de criticus Joke de Wolf de kunstenaar Levi van Veluw en Zoro Feigl boeken & meer

40 89

54 58 62 66

COLUMNS

Oek de Jong Wrede schoonheid Maria Barnas Zingende lava

JUBILEUMSPECIAL 30 jaar museumbezoek door Jhim Lamoree

Directeuren, kunstenaars en kenners over het museum van de toekomst ERFGOED

22 Gemeentemuseum

Verfrissend ouderwets geloof in de beeldende kracht van kunst door Edo Dijksterhuis MODERNE KUNST

30 M.C. Escher

De Fries ontwikkelde zijn optische illusies vooral in het buitenland door Jet van der Sluis OUDE KUNST

34 Reislust

Wandelen en bergen bedwingen als motief in de schilderkunst door Kees Keijer MODERNE KUNST

42 Kleur en beweging

Net als Mondriaan streefde Kupka naar een hogere werkelijkheid door Nanda Janssen HEDENDAAGSE KUNST

76 Iris Kensmil

Verlangen om Zwarte verbeelding toe te voegen aan de canon door Esther Darley OUDE KUNST

82 Van Heemskerck

30 jaar kunst op straat

Keert eeuwenoud meesterwerk terug naar Alkmaar? door Adrienne Quarles van Ufford

Blik in de museumtoekomst

DESIGN

door Marjolein Geraedts

door Marina de Vries

Kunst te koop & 4 XL kunstkaarten cadeau: Emo Verkerk, Loes Koomen, herman de vries en Maria Roosen

90 Radicaal optimisme

Californië als bakermat van wereld­ veranderend ontwerp door Jeroen Junte

9

UITNODIGING TOT AANDACHTIG

KIJKEN

Lodewijk de XVIe-stijlkamer.

Wandbetimmeringen en stucplafond afkomstig uit een Dordts huis, jaren tachtig 18de eeuw. De wandschilderingen van de gebroeders Van Strij, vervaardigd in opdracht van de Dordtse reder en koopman Jacob Vriesendorp, zijn afkomstig uit een ander Dordts huis.

Het Gemeentemuseum Den Haag, zo blijkt uit een recente enquĂŞte, is het favoriete museum van onze lezers. Dat komt deels door het vrolijkstemmende gebouw, bevestigt directeur Benno Tempel. En door het verfrissend ouderwetse geloof in de beeldende kracht van kunst. DOOR EDO DIJKSTERHUIS

De wonderlijke complexiteit van de natuur Maurits Escher was voorbestemd om architect te worden. Hij werd kunstenaar. Zijn visuele illusies getuigen van verwon­dering over de schittering van sterrenhemel en modderplas. DOOR JET VAN DER SLUIS at de wieg van de wereldberoemde graficus Maurits Escher (18981972) in Leeuwarden stond, is lang niet bij iedereen bekend. Escher werd op 17 juni zelfs in een heel bijzonder pand geboren: het Oude Princessehof, een stadspaleis waar zijn vader als welgestelde ingenieur woonde en kantoor hield en dat inmiddels is omgetoverd tot het bij het Fries Museum horende Keramiekmuseum Princessehof.

Nu eert het Fries Museum Escher met een tentoonstelling, die in grote lijnen zijn levensloop volgt. Het gezin Escher verhuisde in 1903 van Leeuwarden naar Arnhem. Daar, op de HBS, leert de jonge Maurits linoleum snijden, een techniek die hem meteen fascineert. Op aandringen van Escher senior begint hij aan een studie bouwkunde in Delft. Maar ‘Mauk’ stapt al snel over naar een opleiding architectuur aan de School der Maatschappij voor Bouwkunde en Kunstnijverheid in Haarlem.

Hier krijgt hij les van de beroemde tekenaar en graficus Samuel Jessurun de Mesquita. Door hem wordt de jonge Escher op ‘Castrovalva’, 1930, litho, 53 x 42,1 cm, Amsterdam, Rijksmuseum

het spoor van de houtsnede gezet en hij besluit zich voor honderd procent te gaan wijden aan de grafische kunst. Hoewel de oude Escher liever gezien had dat zijn jongste zoon architect zou worden en zich regelmatig zorgen maakt over diens financiële positie, verzet hij zich niet tegen zijn keuze voor een ongewisse artistieke toekomst.

Na het voltooien van zijn opleiding in 1922 maakt de kersverse kunstenaar een reis naar Italië die van grote invloed zal zijn.

Het zuidelijke landschap inspireert hem tot veel tekeningen die hij later uitwerkt tot houtsneden. In dit jaar maakt hij ook zijn eerste bootreis als passagier op een vrachtschip, een manier van reizen waaraan hij de rest van zijn leven verslingerd blijft.

In Italië ontmoet hij zijn aanstaande vrouw, Jetta Umiker, dochter van een Zwitserse industrieel. Het paar trouwt in 1924 en vestigt zich een jaar later in Rome.

Hier worden hun twee zoons, George en Arthur, geboren. Later zullen ze nog naar Zwitserland en België verhuizen. In Brussel krijgen ze hun derde zoon, Jan. In 1941 vestigt de familie zich ten slotte in Baarn.

Hoewel het gezin aanvankelijk door beide ouderparen ondersteund moet worden, krijgt de jonge graficus een steeds grotere naamsbekendheid en wordt zijn werk

zowel in Nederland als in Italië zeer welwillend ontvangen. Hij illustreert verschillende boekuitgaven en zijn werk valt op, omdat de bijzondere, vaak hoge standpunten en de sterke grafische stilering zijn Italiaanse landschappen uittillen boven alledaags realisme.

STADSGEZICHTEN De expositie in het Fries Museum, vormgegeven door een in belevingen gespecialiseerd ontwerpbureau, toont aan de hand van biografisch materiaal, tekeningen en meer dan tachtig originele prenten hoe de onderzoekende Escher uiteindelijk zijn hoogsteigen beeldtaal ontwikkelt. Daarin spelen als bekend spiegelingen, stereometrische patronen en optische illusies een belangrijke rol. In een audiotour horen we de kunstenaar ‘zelf ’ aan het woord. Hij richt zich tot ons aan de hand van brieffragmenten, interviews en lezingen.

Mooi is te zien dat Escher tijdens zijn jaren in het buitenland zijn techniek steeds verder verfijnt. Naast de houtsnede, waarvoor de graficus met een guts in langshout snijdt, maakt hij zich ook de techniek van de houtgravure eigen. Dit is een lastige bewerking waarbij de kunstenaar in de harde kopse kant van het hout een voor-

31

Siebe Weide, directeur Nederlandse Museumvereniging “Brengen hoogwaardige 3D-prints en hologrammen museumobjecten altijd en overal binnen bereik van iedereen?

Wordt het museum dan overbodig? Ik betwijfel dat. Als kopieën niet van echt te onderscheiden zijn, willen we er juist op kunnen vertrouwen dat we het echte hebben gezien. Want in het echte, imperfecte herkennen we onszelf. Musea wachten gouden tijden.”

32

stelling graveert met behulp van een burijn, een speciaal soort beitel. In 1929 herontdekt hij de lithografie, een vlak­­ drukprocedé waar een tekening met vetkrijt wordt overgezet op een speciale, poreuze steen waarmee meerdere (kleuren)afdrukken gemaakt kunnen worden.

Maar ook de klassieke houtsnede blijft hem uitdagen: tijdens zijn nachtelijke omzwervingen in Rome in het voorjaar van 1934, werkt Escher aan een bijzondere serie donkere stadsgezichten waarin hij experimenteert met allerlei verschillende vormen van arceringen in de grijstinten.

De tekeningen die hij ’s nachts maakt worden de volgende dag meteen omgezet in houtsnedes. Als Escher op een lange reis door Spanje in 1936 de Moorse geometri-

‘Dag en nacht’, 1938, houtsnede in zwart en grijs, afgedrukt vanuit 2 blokken, 39, 1 x 67,7 cm, M.C. Escher Company B.V.

sche motieven bestudeert, die hem bij een eerder kort bezoek aan het Alhambra in Granada al in verrukking brachten, realiseert hij zich dat het voortdurend najagen van een nog grotere technische volmaaktheid hem niet meer bevredigt. Er volgt een radicale omslag: hij streeft niet langer naar de realistische weergave van bijvoorbeeld een landschap, maar gaat proberen vorm te geven aan bepaalde ‘beeldgedachten’, hem ingegeven door de wonderlijke complexiteit van de schepping.

VISUELE RAADSELS Steeds meer raakt Escher geïntrigeerd door het fenomeen ‘regelmatige vlakverdeling’, waarbij een afbeelding in gespiegelde vorm als een puzzelstuk in zijn tegendeel past. Door zijn broer Beer Escher, hoogleraar geologie te Leiden, komt hij in aanraking met het Zeitschrift für Kristallographie. Hoewel hij de wiskundige theorieën in deze publicaties niet volledig doorgrondt, heeft hij veel aan de illustraties die hem helpen de complexe problemen van de gelijkmatige vlakverdeling beter te doorzien.

In een door hemzelf ontwikkeld systeem gebruikt hij de termen ‘verschuiving’, ‘glijspiegeling’ en ‘rotatie’, om de verschillende bewegingen van de beeldelementen ten opzichte van elkaar, langs een aantal onzichtbare assen, te beschrijven. Uiteindelijk vormen deze decoratieve vlakverdelingen, gebaseerd op meetkundige principes, zijn meest vruchtbare inspiratiebron.

We zien ze ook in zijn iconische werken: de overbekende Eschers, waarin de kunstenaar een onbestaanbare werkelijkheid creëert met behulp van metamorfosen, symmetrie en optische illusies.

Dit latere, mathematisch georiënteerde werk maakt hem zeer geliefd bij kristallografen en wiskundigen en hij wordt een veelgevraagd spreker op congressen in binnen- en buitenland. Maar ook het grote publiek raakt geboeid door de visuele raadsels die hij creëert en hij kan nauwelijks voldoen aan de grote vraag in binnen- en buitenland. Van sommige houtsneden bestaan meer dan zeshonderd afdrukken!

De oplage van zijn litho’s ligt veel lager, omdat hij op enig moment de steen weer afvlakt om deze opnieuw te gebruiken.

Rond 1946 heeft hij een korte periode geëxperimenteerd met de mezzotint, een zeer bewerkelijke etstechniek waarmee je zon-

Escher is geliefd bij kristallografen en wiskundigen. der gebruik van zuren fluweelzwarte tonen kunt produceren. Een prachtig voorbeeld hiervan is de enigszins morbide prent Oog, (1946) waarvoor hij zeven verschillende drukgangen nodig had. Uiteindelijk maakt hij maar vijf van deze mezzotinten, omdat hij het procedé te tijdrovend vindt.

MEER DAN EEN SPEL Mede door de grote vraag naar zijn werk gaat Escher economisch om met zijn tekeningen en ideeën. Sommige motieven worden letterlijk herhaald in grotere werken. Zo komt het schip op Senglea, een driekleuren-houtsnede uit 1935, terug op de litho Prentententoonstelling uit 1956.

Ook zijn beroemde, zesdelige Metamorphose II (rond 1940) gaat gedeeltelijk

terug op eerdere ontwerpen: hierin wordt het dorpje Atrani hergebruikt, een litho uit 1931, net als het motief van de hagedissen dat afkomstig is van de houtsnede Ontwikkeling uit 1939.

Escher bleef zijn hele leven gefascineerd door het feit dat menselijke hersenen tweedimensionale afbeeldingen ruimtelijk willen interpreteren. In prenten als Dag en Nacht en Reptielen speelt hij heel bewust met dit gegeven. Dat wat plat lijkt, geeft hij volume, al is juist dat een illusie.

Natuurlijk verdienen perspectivische raadsels als Belvédère en Waterval onze bewondering, vooral omdat ze ons op het verkeerde been zetten: we weten letterlijk niet wat we zien.

Toch ging het Escher om veel meer dan

een spel. Vanaf zijn jonge jaren voelde hij zich aangetrokken tot de sterrenhemel en de zee. Hij wilde niets liever dan anderen laten delen in zijn eigen overweldigende visuele ervaringen. In litho’s als Drie Werelden en Modderplas overstijgt hij het cerebrale dat zijn werk vaak aankleeft. De natuurlijke reflecties in deze twee prenten dwingen als vanzelf tot bespiegelingen.

Voor wie zijn ogen gebruikt, ligt het wonder binnen handbereik: er schuilt zelfs schoonheid in een modderplas.

Jet van der Sluis is kunsthistoricus en publicist ‘Escher op reis’, 28 april t/m 28 oktober, Fries Museum, Wilhelminaplein 92, Leeuwarden; di t/m zo 11-17; MK € 5,00; friesmuseum.nl; geadviseerd wordt om al online uw kaarten te reserveren

‘Modderplas’, 1952, houtsnede in zwart, groen en bruin, afgedrukt vanuit 3 blokken, 24 x 31,9 cm, M.C. Escher Company B.V. (alle foto’s: © the M.C. Escher Company B.V. All rights reserved. www.mcescher.com)

33

INSPIREREN, REFLECTEREN, VERBONDEN ZIJN

In het bedrijfsleven is het gebruikelijk om ver vooruit te kijken. Maar hoe ziet het museum er over dertig jaar uit? Museumtalent Imara Limon, kunstenaar Robbie Cornelissen en museum­directeur Wim Hupperetz wagen zich aan een vooruitblik.

DOOR MARINA DE VRIES • ILLUSTRATIES: OLIVIA ETTEMA

Meer dan een gebouw Hoe het museum, een uitvinding van de negentiende eeuw, er halverwege de eenentwintigste eeuw uit ziet? Imara Limon (1988), Museumtalent van 2017 en conservator bij het Amsterdam Museum, zegt: “Ik ben een realist. Over honderd jaar kun je de objecten misschien via een virtual realitybril door de lucht zien vliegen, over dertig jaar zullen musea en tentoonstellingen niet heel anders zijn dan nu”. Wat wel een vraag is: blijft het museum in de toekomst beperkt tot één gebouw of wordt het ‘meer dan een gebouw’. “Ik hoop dat laatste, dat je dan overal in de stad kunst en erfgoed tegenkomt, van de supermarkt tot het stadhuis en andere plekken die voor de geschiedenis van een stad of gemeenschap belangrijk zijn. Nu staat 90 procent van de collectie in depot, ik wil die werken graag zien en laten zien.”

Wat zeker anders zal zijn, vermoedt Limon, is wat er in een museum is te zien en hoe het museum zich opstelt in de woelige samenleving. “Het gaat niet meer alleen om kijken naar een mooi ding op een sokkel, maar ook om wat het object of schilderij betekent voor mensen, voor de stad, voor Nederland.” Limon hoopt dat

musea de komende jaren meer gaan reflecteren op hun eigen achtergrond. Het Amsterdam Museum is bijvoorbeeld van oudsher sterk gericht op kunst en erfgoed uit het centrum, omdat Amsterdam in die tijd nu eenmaal vooral uit de grachtengordel bestond. “Inmiddels richten wij ons ook op de uitbreidingswijken, waar zich andere verhalen en andere geschiedenissen afspelen. Zo hebben we onlangs een werk aangekocht van Brian Elstak, een portret in beeld en geluid van metrolijn 54 die het centrum verbindt met de Bijlmer, en van zijn reizigers.”

Hoewel het langzaam gaat, zullen tradities veranderen en zullen we over dertig jaar met een andere blik kijken naar discussies die nu soms heftig zijn, denkt Limon. Om tegen die tijd in alle rust te kunnen reflecteren op het huidige oproer rond het Sinter­klaasfeest, verzamelt ze voor het Amster­dam Museum bijvoorbeeld nu al de nieuwe pietenpakken van de Amsterdamse

intocht. En zij houdt zich bezig met onderzoeks- en kunstprojecten rond de Gouden Eeuw, nu nog vooral getoond in de vorm van pracht, praal en heroïek. Zo meldde zich bij het Amsterdam Museum onlangs de bekende Nederlandse kunstenaar Hans Broek. Een van zijn voorouders staat als luitenant op een zeventiende-eeuws schuttersstuk van Cornelis van der Voort. Die persoon is betrokken geweest bij de Nederlandse slavenhandel, ontdekte Broek, die momenteel een aantal voor de slavenhandel belangrijke plekken in de wereld bezoekt. Voor een nieuwe serie tekeningen en schilderijen mixt hij die geschiedenis met zijn eigen familiegeschiedenis. “Zo ontstaat een genuanceerder, soms persoonlijk beeld, waarbij meerdere grote en kleine verhalen mogelijk zijn, in plaats van één universele waarheid.”

Zal het museum in de toekomst meer op een pretpark gaan lijken, om te concurreren met de amusementsindustrie? “Je gaat niet naar het museum omdat je je verveelt of omdat je je wilt amuseren. Je gaat om op een inspirerende manier naar het leven te kijken en nieuwe inzichten op te doen. Dat is zo en dat blijft zo.”

In een onregelmatig verschijnende interviewserie aandacht voor mid-career kunstenaars waarvan Museumtijdschrift graag een mooie, museale tentoonstelling in Nederland zou zien.

Aflevering 5: schilder Iris Kensmil

MET STRIJD ALLEEN MAAK JE GEEN KUNST

In de tekeningen en schilderijen van Iris Kensmil komt de Surinaamse geschiedenis tot leven.

Haar ambitie? Zwarte verbeelding toevoegen aan de Europese kunsthistorische canon.

DOOR ESTHER DARLEY

76

‘February 21, 1965’ (drieluik), 2017, olieverf op doek, 150 x 380 cm (foto: W. van Keulen)

(5)

‘Thinking’, 2002, olieverf op doek, 150 x 150 cm (foto: G.J. van Rooij)

77

VOLGEND NUMMER Droomwerelden, buitenplaatsen en kleur

Odilon Redon

Kastelen & Kunst

Hella Jongerius

20-90-40-0 cmyk

Odilon Redon, 'Pegasus' (detail), 1895-1900, pastel op papier, 67,4 x 48,7 cm, part. coll.

Fraeylemaborg, Slochteren (foto: Stad en Ommelanden/ Heijenga)

Meer lezen? Kijk op www.museumtijdschrift.nl voor actuele informatie, tips, recensies en interviews

Hella Jongerius, nieuw werk op 'Breathing Colour' (foto: Roel van Tour)

Museumtijdschrift nummer 4 ligt op 22 mei in de winkel Museumtijdschrift verschijnt 8 x per jaar

(om de 6 weken en tijdens zomer en winter om de 8 weken)

Een prachtig welkomstcadeau voor nieuwe abonnees:

cadeau bij een jaarabonnement

HET GOUDEN EEUW BOEK De grote kunstenaars van de zeventiende eeuw - Rembrandt, Vermeer en Frans Hals - zijn wereldberoemd, maar de schilderijen van de minder bekende oude meesters zijn vaak ook prachtig. Ze komen allemaal aan bod in dit naslagwerk door Jeroen Giltaij, oud-hoofdconservator van Museum Boijmans Van Beuningen.

€ 29,95

cadeau bij een tweejarig abonnement

KUNST IN CONTEXT Het eerste boek dat kunstenaars verbindt met de tijden die hen inspireerden - wereldwijd en door de eeuwen heen! 150 stromingen en bewegingen worden in hun sociale, culturele en politieke tijd geplaatst. Dit prachtig geïllustreerde boek met index is een onmisbaar naslagwerk.

€ 49,95

OOK LOS VERKRIJGBAAR IN DE BOEKHANDEL, BESTEL OP WWW.WBOOKS.COM OF BEL 038 – 467 34 00 (GRATIS VERZENDING BINNEN NEDERLAND)

Voor de liefhebber van geschiedenis en kunst