Goud uit Java

120035_Cover_WBooks 02-04-12 11:28 Pagina 1

Goud uit Java

Gold from Java

GOUD UIT JAVA

Gold jewellery played a major role in the court culture of Java.

The precious metal was thought to possess divine power, a belief reflected in the decoration of the jewellery. Monsters, demons and other aggressive heads were intended to bring the wearer luck and ward off evil.

This book focuses on the exquisite collection of Javanese gold jewellery in the possession of the Gemeentemuseum Den Haag.

Together with other outstanding examples owned by the Dutch State, the pieces in the collection give a fascinating impression of the symbolic meaning and use of early Javanese jewellery.

This is the first time that the history of these Hindu-Buddhist ornaments has ever been placed in the limelight.

Gold from Java

Gouden sieraden hebben in de Javaanse hofcultuur een grote rol gespeeld. Aan het kostbare materiaal werd een goddelijke macht toegekend, iets wat ook tot uitdrukking komt in de wijze waarop de sieraden zijn versierd. Monsters, demonen en andere agressieve koppen brengen de drager geluk en zorgen er voor dat kwade machten worden afgeschrikt.

Centraal in deze publicatie staat de fraaie collectie gouden sieraden van het Gemeentemuseum Den Haag. Aangevuld met andere markante voorbeelden uit de Collectie Nederland ontstaat een fascinerend beeld van de betekenis en het gebruik van het vroege Javaanse sieraad. Het is voor het eerst dat de geschiedenis van deze hindoe-boeddhistische sieraden voor het voetlicht wordt gebracht.

GOUD UIT JAVA Gold from Java

Pauline Lunsingh Scheurleer

Gold from Java

Goud uit Java

Gemeentemuseum Den Haag

Preface I Introduction to the Hindu-Buddhist period in Indonesia Initial acquaintance with Javanese antiquities Nature, provenance and date of the antiquities Shrines and mountain abodes of the gods (750-930) Terraced temples and mountain slopes in the east Javanese period (930-1500) The kala-makara in the central Javanese period (750-930) The kala and makara in the east Javanese period (930-1500) Stone and bronze statues of deities and their characteristics The skull on crescent moon in the central Javanese period (750-930) The skull on crescent moon motif in the East Javanese period (930-1500) Extension of and variations on the biting head in the east Javanese period Bronze ceremonial objects (750-1500)

5

9 11

Woord vooraf I Inleiding tot de hindoe-boeddhistische cultuurperiode van IndonesiĂŤ Kennismaking met de Javaanse oudheden

Plaats, tijd en aard van de Javaanse oudheden Heiligdommen en bergen waar de goden wonen (750-930) Terras-tempels en berghellingen in de Oost-Javaanse periode (930-1500) Kala-makara-ornament in de Midden-Javaanse periode (750-930) 17 De kala en de makara in de Oost-Javaanse periode (930-1500) 18 21/18 Godenbeelden in steen en brons en hun kenmerken 22/21 Schedel-op-maansikkel in de Midden-Javaanse periode (750-930) 25/22 Schedel-op-maansikkel in de Oost-Javaanse periode (930-1500) Uitbreiding van en variatie op de happende kop in de Oost-Javaanse 25 periode Bronzen ceremoniĂŤle voorwerpen (750-1500) 30 11 12 14

II Java: the Island of Gold Gold and silver antiquities of the Hindu-Buddhist period

31 32

II Java als Goudeiland Gouden en zilveren voorwerpen uit de hindoe-boeddhistische periode

Research on the gold and silver antiquities The Wonoboyo hoard Some examples of Hindu-Buddhist gold and silversmithing

32 34 35

De studie van Javaanse gouden voorwerpen De schat van Wonoboyo Enkele voorbeelden van de hindoe-boeddhistische edelsmeedkunst

III The objects in the Gemeentemuseum Den Haag

49

III De voorwerpen in het Gemeentemuseum, Den Haag

Ornaments derived from the natural world Ornaments of special significance Ornaments made of gold or silver wire or filigree Circular or ring-shaped ornaments

50 67 96 114

Sieraden ontleend aan de natuur Siermotieven met een betekenis Sieraden van gouddraad, zilverdraad en filigrein Sieraden in de vorm van een ring, cirkel, krans of band

Notes Bibliography

135 140

Noten Literatuurlijst

WOORD VOORAF

Preface The Gemeentemuseum Den Haag possesses a large Indonesian decorative arts collection. Built up since the 1930s, it includes not only impressive collections of colonial furniture and silver from Batavia, but also a small yet extremely unusual collection of around fifty pieces of gold jewellery from Java. Virtually all of these tiny treasures were acquired in the early 1970s. Despite their beauty and imaginative appeal, they have scarcely been seen by the public since the 1980s. High time, therefore, to bring these hidden treasures from early Java back into the limelight. The decision to do so has led to this publication Gold from Java and an accompanying exhibition of the same name.

Het Gemeentemuseum Den Haag beschikt over een grote verzameling Indonesische kunstnijverheid die vanaf de jaren dertig van de twintigste eeuw is opgebouwd. Hiertoe behoren niet alleen de indrukwekkende deelcollecties van koloniale meubelen en zilver uit Batavia, maar ook een kleine maar bijzondere verzameling van zo’n vijftig gouden sieraden uit Java. Nagenoeg al deze kleinoden zijn in het begin van de jaren 1970 verworven. Hoewel de sieraden van een grote schoonheid getuigen en door hun verschijningsvorm tot de verbeelding spreken, hebben zij vanaf de jaren tachtig vooral een bestaan in het depot geleid. Vandaar dat het de hoogste tijd werd om deze verborgen goudschat uit het oude Java na vele jaren weer voor het voetlicht te brengen. Het resultaat hiervan is de publicatie Goud uit Java die vergezeld gaat van een gelijknamige tentoonstelling.

Diminutive though they are, pieces of gold jewellery like these played a major role in the court culture of Java. Gold was thought to possess divine powers and this belief is reflected in the motifs adorning the jewellery. Monsters, demons and other aggressive heads were intended to bring the wearer luck and ward off evil.

Ondanks hun kleine formaat hebben gouden sieraden een grote rol gespeeld in de Javaanse hofcultuur. Aan het kostbare materiaal werd een goddelijke macht toegekend, iets wat ook tot uitdrukking komt in de wijze waarop de sieraden zijn versierd. Monsters, demonen en andere agressieve koppen brengen de drager geluk en zorgen er voor dat kwade machten worden afgeschrikt.

This publication focuses on the exquisite collection of Javanese gold jewellery in the possession of the Gemeentemuseum Den Haag. Its discussion of these pieces and other outstanding examples owned by museums in the Netherlands and around the world paints a fascinating picture of the symbolic meaning and use of early Javanese jewellery. This is the first time that the intriguing history of these Hindu-Buddhist ornaments in Dutch museum collections has ever been properly examined.

In deze publicatie staat de fraaie collectie gouden sieraden van het Gemeentemuseum Den Haag centraal. Aangevuld met andere markante voorbeelden uit de Collectie Nederland en buitenlandse musea wordt een fascinerend beeld geschetst van de betekenis en het gebruik van het vroege Javaanse sieraad. Het is voor het eerst dat deze intrigerende geschiedenis van deze hindoe-boeddhistische sieraden in Nederlands openbaar bezit onderwerp van studie vormt.

For the contents of the book, we have been fortunate enough to be able to draw on the erudition of the leading expert on this subject, Pauline Lunsingh Scheurleer, former curator of South and Southeast Asian Art at the Rijksmuseum Amsterdam. We are hugely indebted to her for investing the text of this publication with her immense knowledge of Javanese jewellery.

Voor de samenstelling van deze publicatie hebben we een beroep kunnen doen op de expertise van drs. Pauline Lunsingh Scheurleer, oud-conservator van de kunst van Zuid en Zuidoost Azië van het Rijksmuseum Amsterdam, die als geen ander bekend is met dit onderwerp. Wij zijn haar bijzonder veel dank verschuldigd voor de wijze waarop zij haar grote kennis over het Javaanse sieraad in deze publicatie heeft vastgelegd.

This publication is the second in a current series of bilingual books on the decorative arts collections of the Gemeentemuseum Den Haag. We are delighted to have the opportunity to produce this series in collaboration with WBooks. That we can do so is thanks in part

De publicatie vormt het tweede deel in de tweetalige reeks die is gewijd aan de deelcollecties kunstnijverheid van het Gemeentemuseum Den Haag. Het verheugt ons dat wij in samenwerking met WBooks deze uitgave kunnen realiseren. Een belangrijke financiële steun hierbij 5

to a major financial contribution from Ernst Nijkerk, himself a passionate collector of Hague silver. The new series of books are designed by Gert Jan Slagter and the English translation of the originally Dutch texts is in the trusty hands of Janey Tucker. In this book, the photographs of the jewellery were taken by Alice de Groot of the Gemeentemuseum’s Photographic Services Department. The work of collections assistant Joyce Quast is less visible, but was equally vital to the end result. To all these people we owe a great debt of gratitude for their dedicated work on this publication.

ontvingen wij van Ernst Nijkerk, die zelf een hartstochtelijk verzamelaar van Haags zilver is. De Engelse vertaling van deze nieuwe serie, die wordt vormgegeven door Gert Jan Slagter, ligt in de vertrouwde handen van Janey Tucker. Voor de fotografie van de gouden sieraden stond Alice de Groot van de afdeling Foto & Vorm garant. Minder zichtbaar, maar onmisbaar voor het eindresultaat is de bijdrage van collectiemedewerker Joyce Quast.

Wij zijn allen veel dank verschuldigd voor hun bijdrage aan de totstandkoming van deze publicatie.

Benno Tempel, Director

Benno Tempel, Directeur

6

I Introduction to the Hindu-Buddhist period in Indonesia

Inleiding tot de hindoeboeddhistische cultuurperiode van IndonesiĂŤ

ill. 1 Boroboedoer: poort met kala-makaraornament van de trap op de vierde gaanderij, noordzijde | Borobudur: gateway with kala-makara, stairway on the fourth terrace, north side, foto A. Nagel, Centre for the Documentation of Ancient Indonesian Art

KENNISMAKING MET DE JAVAANSE OUDHEDEN

Initial acquaintance with Javanese antiquities

Javanen leven al eeuwenlang tussen de overblijfselen van een beschaving, die ooit op hun eiland bloeide maar al lang geleden is vergaan.

De betekenis er van is verloren geraakt. Alleen in dans en poppenspel leven oude heldenverhalen uit die tijd nog voort. In elkaar gestorte tempels waarop tropische plantengroei vrij spel had gekregen, waren veranderd in een natuurlijke heuvel. Hier en daar in bos en veld lagen stenen godenbeelden. Bij bronnen die ontspringen op berghellingen liep het water vrij over ingezakte bassins met gebeeldhouwde waterspuwers.

Bij het bewerken van de grond stuitten Javaanse landarbeiders soms bij toeval op potten of bronzen vaten waarin metalen oudheden lang geleden waren opgeborgen en begraven.

Javanen namen ten opzichte van dit voorouderlijk erfgoed twee verschillende houdingen aan. Uit de negentiende eeuw is er wat meer bekend: de ene was ze als heilig te vereren. Ze brachten geluk als ze op de juiste manier werden behandeld. Ze waren immers achtergelaten door voorouders en die konden invloed op het hedendaagse leven uitoefenen. Sommige oudheden werden vereerd door middel van meditatie, wierook branden en met gele zalf (boreh) besmeren. De andere houding was ze geheel over te laten aan de natuurelementen. In de tropen zijn die krachtig en ru誰nerend. Maar ook gebruikten de Javanen grote uitgehakte tempelstenen als stevige ondergrond voor dijken van ge誰rrigeerde rijstvelden, voor het stampen van rijst of andere nuttige, huishoudelijke doeleinden. De gevonden metalen oudheden namen de eigenaren van de grond waarin ze waren gevonden in huis op, omdat ze niet alleen geluk maar ook prestige brachten, of ze legden ze terug als ze meenden er geen recht op te hebben. Dan zouden ze ongeluk brengen.

Voor Europeanen die op Java verbleven om handel te drijven, waren de oudheden nieuw en intrigerend. De oudheidkundige waarde er van zagen ze pas aan het begin van de negentiende eeuw in. Ze gingen ze verzamelen en bestuderen. Maar ook de geschiktheid van tempelstenen, al dan niet bewerkt, als fundament voor straten, spoorwegen en bruggen, werd al direct ontdekt en velen bleven die stellen boven de waarde als oudheid. Al deze verschillende houdingen ten opzichte van de Javaanse oudheden leidden onvermijdelijk tot het verplaatsen van deze vondsten, uiteraard zonder vermelding van hun herkomst. Het is onbegrijpelijk hoe veel en ver er met loodzware stenen is gesleept door zowel Javaanse inwoners als daar verblijvende Europeanen. Geheel zonder schade zijn deze verplaatsingen dan ook niet verlopen. De nieuwe belangstelling voor oudheden van de Europeanen bood Javanen een extra manier om geluk uit de oudheden te verkrijgen. Handelaars en verzamelaars gaven er goed geld voor.

The people of Java have lived for centuries amid the ruins of a civilisation that once flourished on their island but perished long ago. The meaning of those ruins has been forgotten. Ancient epics survive only in the form of dance and puppet plays. From an early period, collapsed temples overgrown by lush tropical vegetation had become indistinguishable from the natural landscape. Stone statues of deities lay scattered in forests and fields. The water from mountain springs ran freely over the ruins of pools with sculpted gargoylelike water spouts. Local peasants working the land sometimes stumbled on hoards of ancient metal objects buried close to the surface in ceramic pots or bronze vessels.

Attitudes to this ancestral heritage were ambiguous.

On the one hand the Javanese regarded such sites and objects as sacred. If treated correctly, they were believed to bring good luck. After all, they were the legacy of ancestors and ancestors were capable of influencing the life of the present. Certain antiquities were worshipped by means of meditation, burning incense and smearing them with a yellow paste (boreh). On the other hand, there was a degree of indifference: objects were left entirely at the mercy of natural forces (which, in tropical countries, are rapidly devastating) and great carved stones were taken from the temples for use in constructing solid foundations for the dikes protecting paddy fields, for pounding rice or for other utilitarian domestic purposes. When ancient metal objects were found, the owners of the land often took them home, regarding them as good luck charms and status symbols; sometimes, however, they simply reinterred them, believing that they would bring them bad luck because they were not entitled to them.

To Europeans trading in Java, the antiquities seemed novel and intriguing, although it was not until the early nineteenth century that they started to recognise their archaeological value and began to collect and study them. Right from the start, however, they recognised the practical value of blocks of stone (carved or otherwise) from the ruined temples as building material for roads, railways and bridges. Indeed, many of them continued to regard the stones as more valuable in that way than as antiquities. The inevitable result of all these different attitudes to Javanese antiquities was that objects were displaced (without, of course, recording their provenance). It is incredible how many of these colossally heavy stone blocks were moved and

9

how far they were transported, whether by the indigenous population or by resident Europeans. Such operations inevitably caused a degree of damage. Soon, however, the Europeans’ new interest in antiquities offered the Javanese another way of exploiting their heritage: selling objects to traders and collectors who were ready to pay good money for them.

In the course of the nineteenth century, many efforts were made to map, draw (or, later, photograph) and collect the antiquities. These activities were undertaken by the Batavian Society of Arts and Sciences (Bataviaas Genootschap van Kunsten en Wetenschappen), founded in 1778 and based in the capital of the Dutch East Indies, Batavia (present-day Jakarta).

The Society encouraged the Residents (colonial provincial governors) to survey the antiquities in their areas and to report to the Society on what they found.

Later in the century, the Society became the government’s official agency for archaeological activities in the colony.

In 1863 the government went a step further and decreed that all archaeological finds were to be surrendered to the local colonial authorities. The main target was finds of smaller antiquities, such as the buried hoards of objects made of bronze or precious metals that were regularly uncovered by peasants working in the fields. Such finds were to be communicated to local officials. They were then to report to the Governor General in Batavia, who in turn notified the Batavian Society of Arts and Sciences. The Society’s Directors met regularly and the appraisal of such finds was always on the agenda. They determined whether each object was of archaeological value and should therefore be included in the Society’s collection (now the National Museum of Indonesia in Jakarta). If not, the object was returned to the finder. If it was thought to duplicate an object already in the collection, it was sent to the Netherlands for inclusion in that of its Dutch counterpart, the National Museum of Antiquities (Rijksmuseum voor Oudheden) in Leiden. If its value exceeded the available funds (a sum reserved for this purpose in the colonial budget), the find was to be divided between the two museums. This rule was interpreted literally: for example, a pair of ear ornaments would be divided, with one ornament going to Batavia and the other to Leiden, although the museum in Batavia invariably had first choice. This arrangement was to continue right up to the early twentieth century.

In 1901 a Commission on Antiquities (Oudheidkundige Commissie) was set up and in 1914 a professional Archaeological Service (Oudheidkundige Dienst) was established for the Dutch East Indies. In 1903, the

In de loop van de negentiende eeuw ondernam het Bataviaas Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, opgericht in 1778 en gevestigd in de hoofdstad van Nederlands-Indië, Batavia, het tegenwoordige Jakarta, allerlei activiteiten om de oudheden in kaart te brengen, ze te laten uittekenen, later te laten fotograferen, en te verzamelen.

Het spoorde bijvoorbeeld de Residenten aan oudheden in hun gebied te inventariseren en het Genootschap op de hoogte te brengen.

Het Genootschap werd in de loop van de negentiende eeuw het officiële uitvoerend orgaan van het Gouvernement voor oudheidkundige activiteiten.

Een bepaalde regeling gaat ons hier aan. In 1863 werd door het gouvernement bepaald dat elke gevonden oudheid aan de lokale overheid opgebracht moest worden. Dit sloeg vooral op vondsten van kleinere oudheden, zoals bronzen en edelmetalen voorwerpen die lang geleden ondiep in de grond weggeborgen waren. Het gebeurde regelmatig dat landarbeiders bij toeval op zo’n pot stuitten. De lokale ambtenaar stelde er een rapport van op en dat werd naar de Gouverneur Generaal in Batavia gestuurd. Die stuurde het door naar het Bataviaas Genootschap.

De directeuren vergaderden regelmatig en het beoordeelden van oudheden was een vast punt op de agenda. Ze bepaalden of ze oudheidkundige waarde hadden en of ze geschikt waren voor de collectie van het Genootschap in Batavia, nu het Nationaal Museum van Indonesië in Jakarta. Zo niet, dan ging het voorwerp terug naar de vinder. Wanneer het als een duplicaat van een voorwerp in de collectie werd beschouwd, dan ging het naar het museum dat tot vaderlandse tegenhanger was bestempeld, het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Als de waarde het budget overschreed, dan moest de vondst verdeeld worden over deze beide musea. Deze verdeling werd rigoureus uitgevoerd: een paar oorsieraden bijvoorbeeld werd gesplitst, het ene stuk naar Batavia en het andere naar Leiden, waarbij het Bataviaas Museum altijd op de eerste plaats kwam. Een bedrag werd hiervoor op de koloniale begroting gereserveerd. Deze regeling zou voortduren tot het begin van de twintigste eeuw. In 1901 werd de Oudheidkundige Commissie in het leven geroepen en in 1914 werd de professionele Oudheidkundige Dienst in Nederlands-Indië opgericht. In 1903 werd de gehele collectie Javaanse oudheden uit het Rijksmuseum van Oudheden overgebracht naar het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden, nu Museum Volkenkunde geheten.1 De regeling van 1863 werkte redelijk en veel oudheden zijn rechtstreeks uit handen van de vinders terecht gekomen in het Museum van het Bataviaas Genootschap, en in het Museum van Oudheden. Maar daad10

Dutch National Museum of Antiquities’ entire Javanese collection was transferred to the National Museum of Ethnology (originally the Rijksmuseum voor Volkenkunde, now known simply as the Museum Volkenkunde), also in Leiden.1 The arrangement decreed in 1863 worked reasonably well and many antiquities passed straight from the hands of the finders into the possession of the museums in Batavia and Leiden. However, it was impossible to exercise strict control over the entire island. Since private individuals and traders could inevitably act faster than the officials operating the government procedure, a multitude of objects found their way into private collections and museums around the world. Many more were melted down by local metalworkers. An unforeseen benefit of the 1863 arrangement was that the location of finds was recorded, as well as the circumstances in which they were made. Reconstructions have revealed that a single hoard might contain extremely disparate objects: for example, both Hindu and Buddhist antiquities, or objects dating from differing periods. Equally, however, some objects found in the same hoard might actually belong together (for example, parts of the same matching set of jewellery).

More research is needed to determine whether there is any connection between the objects in each hoard, other than the fact that they were buried simultaneously after falling into disuse).2 The extraordinary Wonoboyo hoard will be discussed later in this publication. nat u r e , prov enan ce and dat e o f t he an t i q u i t ie s The arrival of Hinduism and Buddhism from the Indian subcontinent brought with it not only particular deities and the use of prescribed features in the images used for their worship, but also the use of durable materials to make those images. The objects that survive from this Old Javanese civilisation are made of stone, brick, terracotta, glass and metal – materials which, throughout the Indonesian archipelago, are invariably linked to the supernatural world and to the veneration of ancestors. It is unclear why some items have survived while others have been recycled, destroyed, or simply allowed to decay away. Still more unclear is what may have disappeared over time because it was made of perishable materials. The types of object that survive are the stone and brick ruins of sacred buildings, stone images of gods from temples, metal statuettes of gods, metal ceremonial implements, gold jewellery and ornaments, ceremonial utensils made of the same precious

werkelijk controle uitoefenen over het hele eiland was onmogelijk.

Particulieren en handelaars konden veel sneller optreden dan de ambtenaren binnen de overheidsprocedure waardoor ook heel veel in particuliere collecties en in musea over de hele wereld is beland. Ook de lokale edelsmid was gemakkelijk te vinden met als gevolg dat menig voorwerp in de smeltkroes verdween. Een onvoorzien gunstig gevolg van de regeling van 1863 is dat van deze vondsten de vindplaats en vondstomstandigheden werden genoteerd. Uit gereconstrueerde vondsten blijkt dat het kan voorkomen dat in een pot heel uiteenlopende voorwerpen geborgen waren, die bijvoorbeeld zowel hindoeïstisch als boeddhistisch waren, of uit verschillende periodes stamden, maar ook werd duidelijk dat groepen bij elkaar behorende voorwerpen deel van de vondst konden uitmaken, zoals sieraden uit een set. Of er een ander verband tussen oudheden uit een en dezelfde vondst bestaat dan tegelijkertijd na in onbruik geraakt te zijn op dezelfde plaats onder de grond gestopt te zijn, dient nader te worden onderzocht.2 De uitzonderlijke Wonoboyovondst, zal verderop ter sprake komen.

Plaats, tijd en aard van de oudheden Met de komst van het hindoeïsme en boeddhisme uit het Indisch subcontinent werden op Java niet alleen goden en hun manier van verering door middel van beelden met voorgeschreven uiterlijk geïntroduceerd, maar ook het gebruik hiervoor van duurzame materialen. De overblijfselen van deze oude Javaanse beschaving zijn gemaakt uit steen, baksteen, terracotta, glas en metaal. Deze materialen hebben in culturen in de hele Indonesische archipel steeds verband met het bovennatuurlijke en de voorouders. Onbekend is waarom sommige stukken zijn bewaard en andere zijn hergebruikt, vernietigd of vergaan. Nog minder is bekend wat er allemaal uit vergankelijke materialen bestond en verdwenen is.

De soorten overblijfselen zijn natuurstenen en bakstenen ruïnes van heilige gebouwen, stenen godenbeelden uit tempels, metalen godenbeeldjes, metalen ceremoniële gebruiksvoorwerpen, gouden sieraden en ceremoniële gebruiksvoorwerpen, terracotta versieringen van gebouwen en volkse beeldjes, stenen en koperen platen waarin oorkondes zijn gegrift. Meestal wordt daarin de naam van de koning die deze oorkonde heeft uitgevaardigd en de datum genoemd. De datering werd gesteld in de shaka-tijdrekening die in het jaar 78 van de christelijke jaartelling begint. Hier is die steeds aangepast aan de christelijke kalender. Ook zijn Oud-Javaanse dichtwerken (kakawin) gemaakt in opdracht van vorsten en geïnspireerd op de heldendichten Ramayana en 11

metal, terracotta architectural ornaments and vernacular figurines, and stone or copper plaques bearing incised decrees. These usually include the name of the king who issued the decree and its date. Such dates are always stated on the plaques in accordance with the Shaka calendar, which begins in the year 78 AD by the Christian calendar. In this publication, however, dates are invariably stated in their equivalent Christian calendar form. Poems composed in Old Javanese (kakawin) have also survived, even though they were originally transmitted orally and later written on palm leaves.

Composed by order of kings, they were inspired by two epic Hindu poems, the Ramayana and Mahabharata.

Indeed, it quickly became apparent that the Old Javanese civilisation was based on two religions from the Indian subcontinent: Hinduism and Buddhism.

Traces of the same Hindu-Buddhist civilisation have also been found on other Indonesian islands – Sumatra, Bali and Kalimantan – but the finds on Java are so overwhelmingly in the majority that this publication confines itself exclusively to them.

The Hindu-Buddhist era is usually divided into three periods: the Protoclassic period (200-750), in which there was already contact with the Indian subcontinent and Indonesian rulers started to adopt Hindu customs; the Central Javanese or Early Classic period (750-930), when political power was centred in Central Java and alternated between the Buddhist Shailendra dynasty (778-circa 830) and a Hindu dynasty that called itself after its primogenitor Sanjaya; and the East Javanese or Late Classic period (930-1500), in which the focus of power shifted from place to place in East Java as various dynasties ruled in succession. The best-known of these are the Kediri (1049-1222), Singhasari (1222-1292) and Majapahit (1292-1530) dynasties. The Majapahit kingdom throve and expanded under King Hayam Wuruk (1350-1389) and his minister Gajah Mada but the arrival of Islam in the early fourteenth century eventually put an end to it. It managed to survive inland until around 1530, while a string of Islamic kingdoms appeared along the north coast of the island. In the extreme eastern corner of Java, the Hindu kingdom of Blambangan clung on for a time, supported by the island of Bali, where Hinduism is even today the dominant religion.3 Elsewhere, Java made a smooth transition to Islam, helped by the fact that the mystical dimension of the new religion greatly resembled that of the established faith.

Mahabharata, mondeling en later op palmblad geschreven, overgeleverd.

Het was snel duidelijk dat deze beschaving was gebaseerd op twee godsdiensten uit het Indisch subcontinent, het hindoeïsme en het boeddhisme. Sporen van deze hindoe-boeddhistische beschaving zijn ook op andere Indonesische eilanden gevonden, op Sumatra, Bali en Kalimantan, maar de vondsten op Java zijn zo overdonderend talrijker dat we ons hier tot Java beperken.

De hindoe-boeddhistische periode wordt gewoonlijk in drieën ingedeeld: de Protoklassieke periode (200-750) waarin er al contacten waren met het Indische subcontinent en Indonesische leiders hindoeïstische gebruiken gingen overnemen. De Midden-Javaanse of vroeg-Klassieke periode (750-930) waarin het politieke centrum zich op Midden-Java bevond en de boeddhistische Shailendra-vorsten (778-circa 830) de boventoon voerden, afgewisseld door een hindoeïstische dynastie die zich naar hun stamvader Sanjaya noemde, en de Oost-Javaanse of laatKlassieke periode (930-1500) waarin het machtscentrum op verschillende plekken in Oost-Java was gevestigd en verschillende dynastieën opeenvolgend de toon aangaven. De bekendste dynastieën waren die van Kediri (1049-1222), van Singosari (1222-1292) en Majapahit (12921530). Onder koning Hayam Wuruk (1350-1389) met zijn minister Gajah Mada was het rijk van Majapahit welvarend en expansief. De komst van de islam vanaf het begin van de veertiende eeuw maakte er uiteindelijk een einde aan. Het wist zich nog tot omstreeks 1530 in het binnenland te handhaven, terwijl zich langs de noordelijke kuststrook islamitische rijken vestigden. In de uiterste oosthoek van Java hield het hindoeïstische rijk van Blambangan zich nog een tijd staande, in de rug gesteund door het eiland Bali waar hindoeïsme tot op de dag van vandaag de belangrijkste godsdienst is.3 De overgang naar de islam verliep soepel. De mystieke richting van de nieuw ingevoerde godsdienst vertoonde grote overeenkomst met die van de nog gevestigde.

Heiligdommen en bergen waar de goden wonen (750-930) Het meest voorkomende type tempelgebouw bestaat uit drie horizontale geledingen. Het heeft een vierkante plattegrond. De onderbouw is geprofileerd en steekt uit aan de vier zijden van het tempellichaam dat er op staat. Een trapje leidt naar de toegang tot de tempelkamer, meestal op het oosten. De tempel is een vierkante kamer waar middenin het godenbeeld staat aan wie de tempel is gewijd. Bovenop rust een geprofileerd dak. Op de hoeken van het dak zijn kleine stoepa’s aangebracht wanneer de tempel boeddhistisch is, en geribbelde bolle topstukken bij 12

s h r i n e s a n d m o u n tai n a b o d e s o f t he g o d s ( 7 5 0 - 9 3 0 ) The commonest type of temple building is constructed in three tiers with a square floor plan. The base tier is stepped and extends on all four sides beyond the body of the temple that surmounts it. A stairway leads up to the entrance of the temple chamber, usually on the east side. The temple interior is a square chamber with a statue of the god to whom the temple is dedicated at its centre. The building is topped by a stepped roof.

The corners of the roof support small stupas in the case of a Buddhist temple and spherical ridged pinnacles in that of a Hindu shrine. The three tiers represent (from the bottom up) the world of ordinary mortals, the middle realm of holy people, and the highest realm of the gods. The temple chamber was not intended as a place of communal worship but seen as the place where the heavenly and earthly realms came together.

Only a priest was capable of performing the necessary ritual to ensure a proper interface between the two.

This type of building is completely geometrical in design. The holy of holies is located in the centre. The terrace formed by the broader base provided a walkway on which worshippers could circulate around the temple chamber in honour of the deity represented by the statue at its centre. They walked to the right, following the course of the sun (pradakshina), and the narrative reliefs adorning the outer walls of some of these temples invariably run in that direction.

This concentric principle was taken still further in the Central Javanese period. The Buddhist temple complex of Candi Sewu consists of a square main temple with a stairway on each side leading up to the terrace and the entrance on the east side. Within the temple precinct and around the main temple are four rows of ancillary shrines, laid out in concentric squares. In the temple chamber stands an empty stone throne, originally occupied by a vast bronze statue of a seated Buddha.

The Borobudur is a building of matchless size and splendour. Its floor plan measures around 113 metres each way. Designed as a stupa, it is compact and not intended to be entered. Worshippers were supposed to circumambulate the temple with the building on their right. To facilitate this, the building has ten platforms or terraces, of which the lower five are square and the upper three circular. The circular terraces are surmounted by perforated stupas containing statues of the Buddha and forming circles around the highest, central stupa. Each of the four sides of the temple has a stairway in the middle. (ill. 1) The niches on the outer side of the balustrades of the square terraces are

een hindoeïstische tempel. De horizontale driedeling beeldt van beneden naar boven de mensenwereld, de tussenwereld en de bovenwereld uit. De tempelkamer was niet bedoeld om gelovigen te ontvangen om samen hun geloof te belijden, maar het was de plaats waar het hemelse en het aardse elkaar ontmoetten. Alleen een priester kon daar de handelingen verrichten die nodig waren om die ontmoeting op de juiste wijze tot stand te brengen. Dit type gebouw is helemaal geometrisch opgevat.

Het allerheiligste bevindt zich in het midden. Het terras van de bredere onderbouw geeft gelegenheid om rechtsom, in de richting van de loop van de zon (pradakshina), om de tempelkamer heen te lopen in verering van de godheid van het hoofdbeeld. De verhalende reliëfs op de buitenwanden van sommige van deze tempels lopen ook in deze richting.

Dit concentrische principe werd in de Midden-Javaanse periode nog verder doorgevoerd. Het boeddhistische tempelcomplex van candi Sewu bestaat uit een vierkante hoofdtempel met trapjes aan elke kant naar het omloopterras en de ingang op het oosten. Binnen de omheining en om de hoofdtempel zijn vier rijen van bijtempeltjes in concentrische rechthoeken geplaatst. In de tempelkamer staat een lege, stenen troon. Oorspronkelijk zat hier een reusachtig bronzen boeddhabeeld.

De Boroboedoer is een gebouw zonder weerga. De plattegrond is 113 meter in het vierkant. Als stoepa is het compact en niet bedoeld om binnen te gaan, maar om er omheen te lopen met de rechterzij naar het gebouw toe. Daarvoor heeft het gebouw tien terrassen. Op vijf vierkante terrassen staan drie ronde terrassen. De opengewerkte stoepa’s met boeddhabeelden op de ronde terrassen vormen cirkels om de hoogste, centrale stoepa. In het midden van alle vier zijden loopt een trap. (ill. 1) In nissen aan de buitenkant van de balustrades van de vierkante terrassen zijn zittende boeddhabeelden ondergebracht; in totaal 504. Zij stralen als het ware heiligheid in alle windrichtingen. Op beide wanden van de gaanderijen van de vijf vierkante terrassen zijn verhalende reliëfs uitgehakt, evenals op de verborgen voet. Dit zijn natuurlijk stichtelijke verhalen zoals het leven van de Boeddha, voorbeeldige levens van boeddhistische heiligen, de spirituele zoektocht van een jonge prins en andere verhalen. Het gebouw heeft een compleet concentrische structuur.4 De boeddhistische Shailendra-vorsten (778-circa 830) wisselden de macht af met de shiwaitische Sanjaya-dynastie. Zij ontwikkelden grootse religieuze bouwprojecten en waren de opdrachtgevers van bijvoorbeeld de Boroboedoer en candi Sewu. In hun visie, gebaseerd op de boeddhistische cultuur van het noorden van het Indisch subcontinent, op Mahayana boeddhisme met Mahawairocana als hoogste boeddha, 13

designed to accommodate a total of 504 seated Buddhas, radiating holiness – as it were – to all points of the compass. The walls on both sides of the walkways on the five square terraces are carved with narrative reliefs, as is the hidden foot of the edifice. These feature edifying stories, such as the life of the Buddha, the exemplary lives of Buddhist saints, and the spiritual quest of a young prince. The structure of the building is completely concentric.4 During this period, power alternated between the Buddhist Shailendra dynasty (778-circa 830) and the Shaivite Hindu Sanjaya dynasty. The Shailendra kings originated great religious construction projects, such as the Borobudur and Candi Sewu. Inspired by the Buddhist culture of the north of the Indian subcontinent – Mahayana Buddhism with Mahavairocana as the supreme Buddha, whose spiritual power fills the entire universe – they saw their temples as representing the cosmic mountain, Mount Meru. For this reason, they had to be oriented to the four points of the compass with their entrances facing east, so that the rising sun could illuminate the statue of the Buddha. The ritual circumambulation began in the east and followed the course of the sun to the south, west and north, to finish back where it started. The Shailendras built their temples on the plain to the northeast of what is now the city of Yokyakarta, where they probably had their seat. They brought the cosmic mountain to themselves.

By contrast, the Sanjaya dynasty built Hindu temples in already sacred places. Examples include the eight temples on the Dieng Plateau whose names derive from the shadow puppet theatre (wayang) and the Gedong Songo group on the slopes of Mount Ungaran. Edicts appealed to gods who were clearly associated with mountains and a king might be deified after his death and venerated in the form of a temple statue. For the Shaivites, divinity was associated with specific places and figures, mountains and ancestors. Since the discovery of the Wanua Tengah III inscription, which lists a succession of kings, discussion has raged concerning exactly which monarch practised which religion and which temples he built.5 t er r aced t empl e s and m o u n tain s lo pe s in t he e a s t javane s e per i o d ( 9 3 0 - 1 5 0 0 ) This type of concentric, three-tiered temple was used in both the Central and the East Javanese periods and by both religions. Candi Kidal (circa 1250), the first temple built in the East Javanese period, is of this type, as is the tower temple of Singosari (circa 1290). In the

wiens geestelijke kracht het hele universum vervult, was een tempel de kosmische berg Meru. Daarom was die georiënteerd op de vier windrichtingen met de ingang op het oosten, zodat de opgaande zon het boeddhabeeld kon beschijnen. De rituele rondgang begon in het oosten en volgde de baan van de zon via het zuiden, westen, noorden naar het beginpunt. De Shailendra’s lieten de tempels neerzetten in de vlakte ten noordoosten van de tegenwoordige plaats Yokyakarta, waar ze waarschijnlijk zetelden. Zij haalden de kosmische berg naar zich toe.

De shiwaitische Sanjaya-dynastie bouwden hindoeïstische tempels op heilige plaatsen, op het Dieng Plateau de acht temples met namen uit het schaduwpoppenspel (wayang) en tegen de hellingen van de berg Ungaran de Gedong Songo groep. In oorkonden werden goden aangeroepen die klaarblijkelijk bij bergen hoorden. Ook werd een vorst na zijn dood vergoddelijkt en in een beeld in een tempel vereerd. Voor de shiwaieten was goddelijkheid verbonden met specifieke plaatsen en figuren, bergen en voorouders. Sedert de ontdekking van de Wanua Tengah III inscriptie waarin een reeks van elkaar opvolgende vorsten wordt genoemd, is er discussie over welke vorst nu precies tot welke religie behoorde en welke tempels hij heeft laten bouwen.5

Terras-tempels en berghellingen in de Oost-Javaanse periode 930-1500 Dit type concentrische en driedelige tempel was in gebruik zowel in de Midden- als in de Oost-Javaanse periode, zowel in het hindoeïsme als in het boeddhisme. Candi Kidal, de eerste tempel in de Oost-Javaanse periode gebouwd in circa 1250, is van dit type, evenals de torentempel van Singosari van omstreeks 1290. Maar in de loop van de Oost-Javaanse periode, omstreeks 1350, ontstaat een ander type. Dit houdt onder andere verband met het feit dat de zon in het tropische Indonesië een andere baan volgt dan in het Indisch subcontinent. Een rondgang in navolging van de zonnebaan heeft geen zin. Bij dit meer Javaanse type staat de tempel niet in het midden, maar achter in een binnenplaats die alleen bereikt kan worden via twee er voor liggende binnenplaatsen. Dus geen omringende, steeds groter wordende omheiningen, maar heilige binnenruimten achter elkaar gelegen. Het achterste deel, en niet het midden, is het binnenste en daar bevindt zich het allerheiligste. Een goed voorbeeld hiervan is het candi Panataran complex waarvan de wachters van het hoofdgebouw 1347 zijn gedateerd.

Maar ook in tempelbouw wordt deze gefaseerde toegang weergegeven.

Maar hier in niveaus. De plattegrond is rechthoekig met de ingang aan de korte kant. De onderbouw steekt naar voren uit zo dat een terras 14

course of the East Javanese period, however, around 1350, a new type emerged. The change was connected with the fact that the sun takes a different course in the tropical country of Indonesia than in the Indian subcontinent. This makes it pointless to circumambulate a temple in the same way. In the new, more distinctively Javanese type, the temple is not in the middle but at the rear of a precinct, which can be reached only by traversing two other enclosures. The sacred compounds are therefore no longer arranged concentrically but one behind the other and the heart of the linear complex, where the holy of holies is located, is at the back rather than the centre. A good example of this is the Candi Panataran complex, where the statues guarding the main building bear the date 1347.

This preference for phased access is also reflected in the vertical structure of the temple itself, which is built in tiers. The floor plan is rectangular with the entrance on the shorter side. The base extends forwards forming a platform or terrace, from which a stairway leads up to a second terrace. From there, another stairway leads up to a third terrace. And only there, right at the back of the topmost terrace, is the temple chamber containing the holy of holies. Here, therefore, there is no platform with a circular walkway, but terraces marking a route upwards. The building is like a mountainside. Candi Jago is a clear example but most other temples dating from the latter half of the fourteenth century – Surowono, Tigawangi, Rimbi and the terraced temples on the slopes of Mount Penanggungan are also constructed in this way, as are the fifteenth-century temples of Sukuh and Cetoh, built on the slopes of Mount Lawu. This type of temple is built in accordance with two principles: orientation along an axis (for example, running from the mountain to the sea, or upstream and downstream) and location of the holy of holies at the rear of the temple. The majority of East Javanese temples face west with a mountain behind them to the east. This means that a worshipper facing the main statue is also facing the mountain. It also means that the front and back of the temple represent two different realms and this fact in turn dictates the arrangement of the various scenes in the narrative reliefs.

Rather than following a narrative sequence, they are now ordered in accordance with the realm. At the back (i.e. to the east) of the temple is the mountain where the gods reside; it is therefore an appropriate place for scenes showing heaven, ascetics and the elixir of life. By contrast, the front (to the west) is the realm of demons: a suitable place for scenes of battle and death.

The concentric layout emphasises the independent, cosmic nature of Mount Meru, while the linear model

wordt gevormd, vanwaar een trap naar het volgende terras leidt. Van het tweede terras leidt weer een trap naar het volgende terras. Daar, op het hoogste terras en op het verst naar achteren gelegen gedeelte, bevindt zich de tempelkamer met het allerheiligste. Hier dus geen terras voor een rondgang, maar terrassen die een weg omhoog aangeven. Het gebouw is als een berghelling. Candi Jago is een duidelijk voorbeeld.

Maar ook de meeste andere tempels uit de tweede helft van de veertiende eeuw, de candi’s Surowono, Tigawangi, Rimbi, de terrastempels op de hellingen van de berg Penanggungan en de tegen de berg Lawu opgebouwde candi’s Sukuh en Cetoh uit de vijftiende eeuw zijn zo gebouwd.

Dit type tempel wordt door twee uitgangspunten bepaald. Enerzijds de oriëntatie langs een as, zoals naar de berg en naar de zee, en stroomopwaarts en stroomafwaarts. Anderzijds de plaats van het allerheiligste achter in de tempel. De meeste Oost-Javaanse tempels liggen op het westen, met de achterkant naar een berg in het oosten. Gericht zijn op het hoofdbeeld staat dan gelijk aan gericht op de berg. Dit houdt bovendien in dat de voor- en achterkant van een tempel tegengestelde sferen vertegenwoordigen. Als gevolg hiervan worden de verschillende scènes van verhalende reliëfs niet in de verhaalvolgorde, maar naar de sfeer ingedeeld. De achterkant (oost) is de berg waar de goden verblijven en waartoe scènes met de hemel, asceten en het levenselixer behoren, terwijl de voorkant (west) van de demonen is, waar gevechten en dood een plaats hebben. De concentrische opzet benadrukt het zelfstandige, kosmische karakter van de Meru-berg, terwijl het lineaire model de weg naar de heilige bergtop weergeeft en verbonden is met een bestaande berg.

De Majapahit-vorsten voerden hun dynastie terug tot de god Shiva als Heer van de Bergen (Girendra). Hun belangrijkste tempel Palah, de tegenwoordige candi Panataran, was aan hem gewijd. De goden van de andere tempels die zij lieten bouwen, of waarvan ze de godheid vereerden aan wie de tempel was gewijd, waren allemaal dynastieke voorouders, die na hun dood terugkeerden naar hun oorspronkelijke, goddelijke vorm. De Majapahit-vorsten formaliseerden een oude, inheemse verering van goddelijke voorouders en bergen die behoorden tot specifieke plekken. Als afstammelingen van die godheden waren zij zelf focus van goddelijke verering.

Een totaal ander type heiligdom is een badplaats. Uit de Oost-Javaanse periode stammen er twee, gelegen op twee hellingen van de OostJavaanse heilige berg, de Penanggungan. Het Jolotundo heiligdom, dat 977 is gedateerd, en het Belahan heiligdom uit de beginperiode van koning Sindoks regering (927-circa 939). Water uit bronnen op de bergen 15

ill. 2 Kala van een bijtempel van candi Sewu | Kala from an ancillary shrine at Candi Sewu, H. 37,5 cm, Rijksmuseum, Amsterdam inv. ak-mak-246, foto Rijksmuseum, Amsterdam ill. 3 Makara vermoedelijk van candi Sewu | Makara, probably from Candi Sewu, H. 97 cm, Rijksmuseum, Amsterdam inv. ak-mak-247, foto Rijksmuseum, Amsterdam

16