Made in Zwolle (Celelezing 2020)

CELELEZING 2020

Made in Zwolle: het moderne individu?

Hoe ziel en handelsgeest elkaar vonden

MADE IN ZWOLLE: HET MODERNE INDIVIDU?

Een vraaggesprek met prof.em. dr. Herman Pleij

CELELEZING 2020

INHOUDSOPGAVE

9 Made in Zwolle: het moderne individu?

Hoe ziel en handelsgeest elkaar vonden Een vraaggesprek met Herman Pleij 35 Over de auteur 37 Johan Cele en zijn tijd 45 Stichting Cele Lezingen 46 Partners

Made in Zwolle: het moderne individu?

Hoe ziel en handelsgeest elkaar vonden Een vraaggesprek met Herman Pleij

“Na een lezing ’s avonds denk ik vaak: nu wil ik een sigaret. Ik ben al in 1986 gestopt met roken, maar op zo’n moment denk ik: ach, één sigaretje, wat maakt het nou helemaal uit?” Aan het woord is Herman Pleij, wiens Celelezing u zonet hebt beluisterd. In het gesprek dat de organisatoren voorafgaand aan de lezing bij hem thuis met hem hadden, laat hij de ontboezeming bijna terloops vallen. Hij is dan al bijna anderhalf uur aan het woord, dus mogelijk verlangt hij op dat moment inderdaad naar een sigaret. De bekentenis is relevant, want het voert hem als 21e-eeuwer terug naar het onderwerp van zijn lezing, naar de revolutionaire ervaringen die werden opgedaan in het Zwolle van de veertiende eeuw. “Als ik dan aan een sigaret denk, nou dan wil ik er ook wel een glas wijn bij, en misschien nog wel een. En ja, dan ontstaat er een gesprek in mij. Ik begin dat gesprek zelf. Een stem die ik tot dan toe nog niet heb gehoord, neemt het woord en zegt: Ho Herman, niet doen! Een irritant soort Beter Ik dat meestal zijn

9

zin krijgt. Ik denk dat veel mensen dit herkennen. Dat interne dialoogje hoort bij het moderne individu en dat kent heel duidelijk pioniers. Het is wat men bij de Moderne Devotie het ‘inwendige debat’ noemde, en wat Anna Bijns, een zestiende-eeuwse dichteres, treffend omschreef als ‘inwendig gekijf’. Mijn verhaal voor jullie gaat over het belang van het veertiende-eeuwse Zwolle in deze ontwikkeling, en over de voortrekkersrol die de onderwijshervormer Johan Cele, zijn vriend Geert Grote en de Moderne Devotie hierin speelden.”

“Daarbij kunnen we ook dat heel specifiek Nederlandse trekje van het individualisme in Zwolle zien ontstaan.

Nederland kenmerkt zich door een sterk individualisme.

Een horizontale samenleving die anti-hiërarchisch is.

Wij hebben minister-presidenten die bruggen slaan en die verbinden. Ze zijn bijna buitengewoon gewoon.

Heel anders dan de machtshebbers in het buitenland.

Daar zijn het heel vaak macho’s. Trump is daar een bijna belachelijk voorbeeld van, maar het gaat ook op voor Bush senior. Die verloor de herverkiezingen omdat hij moest overgeven bij de Japanse premier. Het werd omstandig door de media geregistreerd en ja, als je brakend op de buis verschijnt dat ben je nergens meer voor een Amerikaans publiek. Of neem Jimmy Carter, de pinda-president. Die kon zijn herverkiezing wel schudden nadat de camera hem had vastgelegd toen hij tijdens het joggen in elkaar zakte. Dan Rutte, die zien

10

CELELEZING 2020

-

PROF. EM. DR. HERMAN PLEIJ

OVER DE AUTEUR Herman Pleij (1943), emeritus hoogleraar Historische Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam, houdt zich vooral bezig met de cultuurhistorische betekenis van literatuur, de ontwikkeling van een burgermoraal en van Nederlandse identiteiten in het algemeen.

Hij promoveerde in 1979 op Het Gilde van de Blauwe Schuit. (uitgebreide herdruk in 1983). Deze studie gaat in het bijzonder over carnavalsteksten en de betekenissen van het tijdelijk vestigen van omgekeerde werelden.

Zijn interesse gaat vooral uit naar de volksliteratuur en -cultuur, toneel, de rederijkers, de betekenis van de vroege drukpers, de ontwikkeling van een burgermoraal en van Nederlandse identiteiten in het algemeen.

Naast zijn wetenschappelijke werk draagt hij zijn inzichten actief uit voor een breed publiek. Hij maakte in 1991 een zesdelige radio- en TV-serie voor TELEAC onder de titel Sprekend over de middeleeuwen, waarvan ook een boek gemaakt is onder dezelfde titel (uitgeverij Prometheus). Hij werkte mee aan de tiendelige televisieserie ‘Wij Nederlanders’, gemaakt met G.J. Dröge en uitgezonden door de AVRO in 1997. In het

OVER DE AUTEUR

35

televisieprogramma ‘De Wereld Draait door’, in de periode 2005-2020 gepresenteerd door Matthijs van Nieuwkerk, was hij regelmatig te gast om zijn visie te geven over de Nederlandse mentaliteit en gewoontes aan de hand van actuele gebeurtenissen.

Hij schrijft ook in dag- en weekbladen over cultuur­ historische onderwerpen. Zijn essays over Nederlandse mentaliteiten en de nationale beschavingsgeschiedenis zijn verzameld onder de titel Het Nederlandse onbehagen (Prometheus, 1991), Hollands welbehagen (idem, 1998), Tegen de barbarij (idem, 1999), De herontdekking van Nederland (idem, 2003), alle herdrukt, en Erasmus en het poldermodel (idem, 2005).

Herman Pleij werd in 1993 onderscheiden door de Belgische regering met de Francqui-leerstoel voor buitenlanders, in 2000 door de Katholieke Universiteit Brussel met een eredoctoraat en bij zijn afscheid in 2008 van de universiteit als ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw.

36

CELELEZING 2020

-

PROF. EM. DR. HERMAN PLEIJ

JOHAN CELE EN ZIJN TIJD Voor het beste onderwijs ging je rond 1400 naar Zwolle.

Uit alle omliggende streken kwamen jonge mensen studeren aan de Latijnse School van Johan Cele. Op het hoogtepunt van zijn rectorschap trok de school ruim achthonderd leerlingen: in een stad van 4000 zielen was 1 op de 5 schoolgaand.

Johan werd rond 1350 in Zwolle geboren. Al op jonge leeftijd blonk hij uit door leergierigheid. Een keer had hij zo’n haast om naar school te gaan dat hij struikelde en zijn twee voortanden verloor, een prijs voor zijn kennishonger waar hij zijn studenten later graag op mocht wijzen. Als zoon uit een aanzienlijke familie kon hij aan de universiteiten van Parijs en Praag studeren.

Terug in Zwolle droeg hij de grote wereld met zich mee.

Vanaf zijn benoeming in 1377 tot rector wierp hij zich op de modernisering van de Latijnse School. Inbegrepen was een voorbereiding op een loopbaan in de wereld, maar ook een in de geest van de Moderne Devotie, met oog voor ‘de vreze des Heren en de liefde voor het hemelse vaderhuis’.

Celes onderwijshervormingen waren visionair. Hij deelde zijn leerlingen in op basis van niveau en vormde zodoende de ons bekende klassen. Op deze school gaven

JOHAN CELE EN ZIJN TIJD

37

CELELEZING 2020

Made in Zwolle: het moderne individu?

Hoe ziel en handelsgeest elkaar vonden

MADE IN ZWOLLE: HET MODERNE INDIVIDU?

Een vraaggesprek met prof.em. dr. Herman Pleij

CELELEZING 2020