Art Nouveau in Nederland

ART NOUVEAU IN NEDERLAND

‘We zijn kinderen van de eeuw der stoommachine, der telegraaf en der electriciteit. We hebben ons afgewend van het schoone en daarom begrijpen we het niet meer’, stelt ontwerper en sierkunstenaar Johannes Ros in 1904. Zijn houding is emblematisch voor de toegepaste kunsten in Nederland rond de eeuwwisseling. Dit boek presenteert een geschiedenis van deze periode; drie fascinerende decennia (18841914) waarin ontwerpers en kunstenaars, worstelend met grote maatschappelijke omwentelingen, een antwoord proberen te vinden op de moderne tijd. Art Nouveau in Nederland behandelt een zeer uiteenlopend spectrum van formidabele kunst en vormgeving Én schetst een breder tijdsbeeld van ’s lands fin de siècle.

ART NOUVEAU

IN NEDERLAND

INHOUDSOPGAVE voorwoord

Benno Tempel 6 proloog

Jan de Bruijn 10 MODERNE TIJD, NIEUWE KUNST? 14 TERUG NAAR DE HOLLANDSE ‘NATUUR’ 24 DE LEER VAN HET ORNAMENT 36 ‘VERRE VAN DEN STIJL DER SLINGERENDE BLOEMTAKKEN’ INTERNATIONALE MODE VERSUS HOLLANDSE NUCHTERHEID 48 affiches

56

MET HET VERSTAND OF MET DE HAND DE KUNSTENAAR ALS AMBACHTSMAN ROND 1900 84 Frouke van Dijke VERLANGEN NAAR HET OOSTEN 102 THEOSOFISCHE SYMBOLIEK EN GETALLENMYSTIEK DE BAZEL EN LAUWERIKS 126 HET WERK VAN VROUWEN 132 PAGINA 2

Theo Nieuwenhuis (1866-1951) uitvoering E.J. van Wisselingh & Co, Amsterdam Pendule, 1898 (detail) messing, agaat en glas h 32 cm GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG

PAGINA 3

Johan Thorn Prikker (1868-1932) Johan Coenraad Altorf (1876-1955) Wieg, 1901 (detail) notenhout, ivoor 142 x 79 x 112,5 cm GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG

Adolf le Comte (1850-1921) uitvoering De Porceleynce Fles, Delft Vaas, 1900 (detail) biscuit porselein h 38,5 cm GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG

ESTHETISCH EN ELEGANT ART NOUVEAU EN REFORMKLEDING IN NEDERLAND 144 Madelief Hohe ‘ZOOVEEL MOGELIJK HANDWERK VAN DE HOOGSTE SOORT’ DE INTERIEURAFDELING VAN VAN WISSELINGH & CO 164 ‘DE MACHT VAN HET GROOTKAPITAAL DIENSTBAAR MAKEN’ DE MOEIZAME VERENIGING VAN KUNST EN INDUSTRIE 174 epiloog

HET TOPJE VAN EEN ENORME IJSBERG 180 noten literatuur engelse vertalingen personenregister colofon

24

TERUG NAAR DE HOLLANDSE ‘NATUUR’

‘(…) het [is] een vreugde voor een bewonderaar van het mooie plantenleven, nu eens een prent te krijgen die een gewaarwording wekt, evenredig prettig aan het gevoel dat het aanschouwen der planten zelve hem geven.’22

Theo Nieuwenhuis (1866-1951) Studieblad met planten en vruchten, ca. 1895 (detail) potlood, pen en waterverf op papier 53,6 x 65 cm RIJKSMUSEUM AMSTERDAM

Het kon niet anders dan dat de grote verstedelijking en de komst van een nieuwe massacultuur in de laatste decennia van de negentiende eeuw hun weerslag hadden. Gelijk opgaand met de groei van de steden, groeide dan ook de fascinatie voor het leven buiten de stad: de natuur en het platteland. Als reactie op een nieuwe massacultuur van gecultiveerde efficiency ontstond een fascinatie en waardering voor het ongerepte en onbeschaafde.

Bewust en onbewust werd het leven buiten de stad van een archaïsch en idyllisch imago voorzien. Bezien vanuit de stad zag het platteland er heel anders uit dan het beeld dat de ‘plattelanders’ er zelf van hadden. De stedeling zag het platteland als de buitenkant van een andere, onbekende wereld die nog ontdekt moest worden.23 Op het platteland, en onder de plattelanders, meende men nog een ‘ware’, onbedorven cultuur aan te treffen. ‘Onder den rook van Amsterdam wonen menschen, vele zelfs, voor wie die stad geenerlei bekoring heeft, wien het slenteren langs de winkels verveelt en de roezige drukte benauwt’, schrijft Rudolph Tutein Nolthenius. Tutein Nolthenius was waterstaatkundig ingenieur, maar zette zich rond de eeuwwisseling ook in voor de ‘volkskunde’ en de waardering van het ‘echte volk’. ‘Beklaag die menschen niet’, vermaant hij. ‘Hun ziel is anders gestemd dan de onze, (…) [maar] hun leven [is] rijker dan dat van menig stedeling.

Zij vormen het eigenlijke “volk” (…)’24

25

Jan Toorop (1858-1928) uitvoering Plateelbakkerij Rozenburg, Den Haag Tegeltableau Jong Holland, 1903 geglazuurd grès cérame 105 x 160 cm GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG

Met ‘het eigenlijke “volk”’ bedoelde Tutein Nolthenius dus het de bevolking op het platteland. De idealisering van het platteland en zijn bewoners creëerde een geruststellende gedachte: op de ‘echte’ Nederlander hadden de negatieve kanten van de moderne tijd gelukkig geen vat; binnen de razernij van een snel veranderende wereld bleef de nuchtere volksaard behouden.

Eenzelfde boodschap kan ook worden opgemaakt uit een groot tegeltableau dat de Haagse Plateelbakkerij Rozenburg presenteerde op de wereldtentoonstelling van 1904 in het Amerikaanse St. Louis. Het tegeltableau, vervaardigd uit veelkleurig grès cérame (een substantie die het midden houdt tussen aardewerk en porselein) heeft een (voor Rozenburg) ongekend heftig kleurenpalet en een zwaar reliëf van golvende lijnen die breken met de tegelvormen. Het nuchtere, o zo Hollandse tafereel breekt daar echter volledig mee. Jong Holland, eind 1903 door Jan Toorop (1858–1928) op verzoek van Rozenburg-directeur Jurriaan Kok (1861–1919) gemaakt als fabrieksreclame, toont een gezin in Zeeuwse klederdracht, pootjebadend in de schuimkoppende branding van een golvende (Noord) zee: in een woelige moderne wereld is de tevreden, onverstoorbare Hollander niet van zijn stuk te brengen, lijkt het tableau, dat als uithangbord in Amerika moest gaan dienen, te willen zeggen.25

HET MOOIE PLANTENLEVEN Het platteland bood naast folklore nog iets anders moois: de natuur. Die werd in het laatste kwart van de negentiende eeuw ongekend populair. De natuur was natuurlijk het perfecte contrast met het drukke jachtige stadsleven. In de natuur, of in parken en tuinen, kon een mens zich weer even eenvoudig voelen, en zich, vol aandacht, als een kind verwonderen over de ongereptheid van het landschap en de perfectie waarmee

26

27

34

35

48

‘VERRE VAN DEN STIJL DER SLINGERENDE BLOEMTAKKEN’ INTERNATIONALE MODE VERSUS HOLLANDSE NUCHTERHEID ‘Geef iemand een potlood in de hand, en zeg dan tegen hem: trek een streep op dit papier, dan zal het tien tegen een zijn, of hij maakt zoo’n gewone rechte haal. Ik zie in die lijn nu iets van “niet kunnen schelen” uit gewoonheid, zonder denken, onwillig.

Geen mensch zal zoo ineens een bijzondere lijn opschrappen, met buigingen (…). Nu geloof ik, dat ik de menschen ook best lijnen van onrust, van kracht, of van heiligheid zal kunnen uitleggen, geloof je dat ook niet?’45

Carel Wirtz (1884-1944) uitvoering Atelier Hubert Fermin, Den Haag Drieslags kamerscherm Bloemenkoningin, 1902 (detail) teakhout, geborduurde zijde 195,5 x 137 x 2,5 cm GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG

De breed uitgedragen leer van het beredeneerde ornament ten spijt, blijkt ook Nederland niet ongevoelig voor de modieuze zweepslaglijn van de Franse en Belgische art nouveau.

Wie goed kijkt ziet dat de zwierige, vrije vormentaal rond de eeuwwisseling ook in ons land zijn sporen heeft achtergelaten, met name in de architectuur en in de meer vluchtige en eigentijdse kunstuitingen zoals sieraardewerk, boekbanden en affiches, waar in het fin de siècle voor iedere ontwerprichting wel ruimte is.46 ‘Wie zich een beeld wil vormen van de wijze waarop de [internationale] art nouveau in de Nederlandse gevelarchitectuur zijn sporen heeft nagelaten, zou kunnen volstaan met een bezoek aan Den Haag en Scheveningen’, schrijft de kunsthistoricus Louis Gans in zijn baanbrekende boek over de art nouveau in Nederland.47 ‘Hier, als in geen andere stad, was het de architecten gegund om in ruime mate hun vernieuwingsdrang naar het voorbeeld der buitenlandse experimenten uit te leven.’ En inderdaad, Haagse bouwmeesters als Jan Olthuis (1851-1921) en Johannes Lorrie (1861-1945) deinzen er niet voor terug de gevels van hun panden te laten zwiepen en golven. Collega-architect Johan Mutters (1858–1930) wordt, veelzeggend, al in 1900 de “profeet” van de Belgische architect Paul Hankar genoemd.48 Ook op internationale manifestaties laat Nederland zich van zijn meest eigentijdse kant zien. Sprekend voorbeeld is een weliswaar vrijwel onbekend, maar zeer monumentaal drieslags kamerscherm met geborduurde bespanning, getiteld Bloemenkoningin

49

66

Hendrik Petrus Berlage (1856-1934) (ontwerp) Marinus Hack (1871-1939) (snijwerk) uitvoering ’t Binnenhuis, Amsterdam Vitrinekast, ontwerp 1904 Opus 52 mahoniehout, ivoor, messing 190 x 166 x 41 cm GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG

Hendrik Petrus Berlage (1856-1934) (ontwerp) uitvoering Becht & Dyserinck, Amsterdam voor ’t Binnenhuis, Amsterdam Pendule met twee kandelaars, 1903 Opus 61 en 61a messing en geëmailleerd brons pendule h 50 cm kandelaars h 53 cm GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG

van den Bosch (1869–1948), die nota bene tot kort daarvoor nog zeer modieuze zweepslagontwerpen had afgeleverd.64 Berlages frequente opdrachtgever Carel Henny trad op als geldschieter. Met name de betrokkenheid van Hoeker lijkt welhaast vanzelfsprekend.

Deze had de productie van zijn in 1897 opgerichte aardewerkfabriek in 1899 uitgebreid met een metaalbewerkingsplaats en in 1900 nog eens met een meubelatelier. De hier vervaardigde producten konden dus rechtstreeks bij ’t Binnenhuis worden verkocht. Als artistiek leider van de aardewerkproductie werd beeldhouwer Lambertus Zijl (1866–1947) aangesteld, die Hoeker enkele jaren eerder al had aangetrokken als ontwerper van zijn eveneens in Amsterdam gevestigde juwelierszaak Hoeker & Zoon, waarvan hij medefirmant was. Zijl werd er voor verantwoordelijk dat het aardewerk van Amstelhoek volgens de constructieve ornamentleerbeginselen werd vormgegeven, hetgeen ongetwijfeld Berlages goedkeuring kon wegdragen. Als hoofd van het metaalbewerkingsatelier vroeg Hoeker Jan Eisenloeffel (1876–1957) – later opgevolgd door Johannes Blinxma (1872-1941).

De leiding van meubelwerkplaats kwam in handen van de bevlogen interieurontwerper Willem Penaat (1875–1957).

Een van de belangrijkste doelstellingen van ’t Binnenhuis, hoewel deze nooit expliciet op papier zijn gezet, lijkt het fungeren als koppelstuk tussen kunstenaar-ontwerper en koper, om op die manier ‘verantwoord’ ontworpen producten voor een grotere groep mensen beschikbaar te maken. De toekomst leek rooskleurig. In de openingsmaanden kon men in de door Van den Bosch ontworpen toonzaal het werk van een indrukwekkend aantal ontwerpers en sierkunstenaars (‘medewerkers’) aanbieden: meubels van Berlage,

67

84

MET HET VERSTAND OF MET DE HAND DE KUNSTENAAR ALS AMBACHTSMAN ROND 1900 Frouke van Dijke

De Rozenburg-plateelschilder Sam Schellink (1876-1958) aan het werk, ca. 1903 Uit: Netscher 1903, p. 838.

‘Waarom een wedstrijd’, luidt de vraag onder een spotprent uit 1898 waarin kunstenaar Willem van Konijnenburg (1868-1943) de concurrentie tussen Pulchri Studio en de Haagsche Kunstkring in beeld bracht. In de vorm van twee galopperende centauren proberen de leiders van deze beide kunstverenigingen elkaar voor te blijven in de ‘Haagsche Kunstrace’. Hun hoeven doen een hoop stof opwaaien en schilder Hendrik Willem Mesdag (1831-1915), voorzitter van Pulchri Studio, moet zelfs zijn hoed vasthouden om deze niet te verliezen in de strijd. De oprichting van de Haagsche Kunstkring in 1891 had voor enige opschudding gezorgd in de kunstwereld, die voorheen werd gedomineerd door Pulchri Studio. Terwijl deze laatste instelling zich haast uitsluitend inzette voor de schilderkunst, en dan vooral van gevestigde namen als de schilders van de Haagse School, bood de nieuwe Kunstkring ook een podium aan beeldhouwers, architecten en ‘sierkunstenaars’.86 Schilderijententoonstellingen van het impressionisme, neo-impressionisme en symbolisme werden net zo makkelijk afgewisseld met presentaties van gevelontwerpen of porselein. Deze insteek is typerend voor de periode rond 1900, waarin de voorheen zo duidelijk getrokken grenzen tussen verschillende kunstdisciplines vervaagden.

De wedijver die Van Konijnenburg in zijn karikaturale lithografie heeft verbeeld, doelde meer op de concurrentie tussen de twee verenigingen en niet zozeer op enige competitie tussen kunstvormen. Toch bestond er al eeuwenlang wel degelijk een duidelijke hiërar-

85

lijkheid zeer goed verkochten, kan de recensent er geen goed woord opbrengen. ‘Het is braaf, eenvoudig teekenwerk zonder vernuft. Zeer voldoende voor een meisje dat haar akte M.O. teekenen moet halen, maar waar geen artiesten-temperament uit spreekt. (…)

Gevoel voor kleurtegenstelling, vooral in de achtergronden, mist deze dame blijkbaar geheel; emotie van kleur in de zoo woest rijke natuur schijnt haar vreemd. En vandaar dat zij, zooals bij de versiering der maanden Maart en September, is gedaald tot de hoogte van huurhuisjes-behangselpapier.’194 Toch konden vrouwen af en toe ook op goedgezinde besprekingen rekenen. Zo werden de ontwerpen van Anna Sipkema stukken welwillender ontvangen.195 Sipkema was tussen 1894 en 1897 opgeleid aan de Amsterdamse Rijksnormaalschool voor Teekenonderwijzers en behaalde in 1903 haar M-1 akte tekenen. In datzelfde jaar vroeg Van Dishoeck haar, nadat de eerdergenoemde Van der Waarden de edities van 1901, 1902 en 1903 voor haar rekening had genomen, de Bloem en Blad-kalenders van 1904 en 1905 te ontwerpen.

Ondanks haar opleiding vertonen de ontwerpen van Sipkema een zeer vrije, golvende en florale tekenstijl, een vormentaal die veel dichter bij de zo verfoeide Frans-Belgische art nouveau staat dan bij de leer van het ornament zoals deze op de Amsterdamse tekenscholen werd gedoceerd. Toch spraken ze grafisch ontwerper Theo Molkenboer (1871– 1920) aan: ‘’t is bepaald een zeer prettig geheel geworden. (…) Om de uitvoering verdient deze kalender allen lof; niet alleen is de compositie van bloemslingers in de randen dikwijls zeer aangenaam van samenstel, ook de teekening, de vorm van de bladeren, de lijningen van de hoofdmotieven zijn op bijna alle platen even aardig.’196 De positieve toon van Molkenboers recensie is opmerkelijk, omdat deze dissoneert met hoe kunsthistorici later Molkenboers positie beoordeelden. Molkenboer, jarenlang opgeleid als bouwkundig tekenaar aan het bureau van Cuypers en later iemand met een grote fascinatie voor de nationale klederdrachten, geldt in de geschiedschrijving van de art nouveau namelijk als een van de belangrijke pleitbezorgers van een nuchtere Nederlandse ‘Nieuwe Kunst’, en zou dus niet veel op moeten hebben met de frivolere Frans-Belgische zweepslagstijl.197 Het is dus op zijn zachtst gezegd opmerkelijk dat hij de zucht tot versieren in de ontwerpen van Sipkema weet te waarderen.198 Kennelijk was de kloof tussen de nuchtere Hollanders en de ‘losbandige’ internationale vormentaal aan het begin van de eeuw niet altijd zo groot als verondersteld.

142

Netty van der Waarden uitvoering C.A.J. van Dishoeck, Amsterdam Kalender Bloem en Blad, 1903 kleurenlithografie op papier 30 x 25 cm PARTICULIERE COLLECTIE

Anna Sipkema (1877-1933) voor C.A.J. van Dishoeck, Bussum Ontwerp voor kalender Bloem en Blad 1905, 1904 Potlood en waterverf op papier 42 x 28 cm PARTICULIERE COLLECTIE

143

COLOFON Bruikleengevers Collectie Jan en Ellen Nieuwenhuizen Segaar Collectie Sipke van de Peppel (Anno1900.nl) Collectie Dick Veltman Drents Museum, Assen Kunstconsult 20th century art | objects Kunsthandel Proportio Divina Museum Hengelo Rijksmuseum, Amsterdam En de particuliere bruikleengevers die anoniem wensen te blijven.

Met dank aan Reinier Baarsen, Joosje van Bennekom, Sara Creange, Paul van Duin, Sara Gijssel, Marjan Groot, Ludo van Halem, Doede Hardeman, Frederike Huygen, Gerard van Houweninge, Hans Janssen, Erica Jonkman, Andre de Kluyver, Marc Knook, Daniel Koep, Suzanne Lambooy, Germaine van Leeuwe, Frans Leidelmeijer, Willemijn Lindenhovius, Jaap Nieuwenhuizen Segaar, Sebastiaan Ostkamp, Sipke van de Peppel, Timo de Rijk, Wim van Sinderen, Edward Smits, Laura Stamps, Carola Steenbergen, Dick Veltman, Wiljan Versteeg, Belinda Visser, Jelmer Wijnstroom.

Met speciale dank aan Eveline Holsappel, Erna Onstenk, Bao Yao Fei.

Deze publicatie is verschenen ter gelegenheid van de tentoonstelling Art Nouveau in Nederland, te zien in het Gemeentemuseum Den Haag van 21 april t/m 28 oktober 2018.

Directeur Benno Tempel Concept en organisatie Jan de Bruijn Auteurs Jan de Bruijn Frouke van Dijke Madelief Hohé Eindredactie Jan de Bruijn Tekstredactie Els Brinkman Vertalingen Sue McDonnell Vormgeving A10design

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich tot de uitgever wenden.

Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2018

Omslag Plateelbakkerij Rozenburg, Den Haag uitvoering Sam Schellink (1876-1947) (signatuur), Johannes Hakkert (1879-?), Tobias de Jong (1888-?)

Koffiekan, 1902 geglazuurd, beschilderd eierschaalporselein h 23 cm GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG

Beeldredactie Vivien Entius, Jan de Bruijn Fotografie / Beeldbewerking Albertine Dijkema, Alice de Groot Druk en bindwerk Printer Trento, Italië Tentoonstellingcoördinatie Esther van der Minne, Silvia Nuijten Tentoonstellingsvormgeving Roland Buschmann Uitgave Gemeentemuseum Den Haag www.gemeentemuseum.nl

Achterzijde Chris Wegerif (1859-1920) uitvoering Arts & Crafts, Den Haag Staande klok, 1901 (detail) teakhout, palissanderhout, ebbenhout, ivoor 281 x 49 x 40 cm GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG

Schutbladen Michel Duco Crop (1863-1901) uitvoering P. Fentener van Vlissingen & Co, Helmond Cretonne met pauwen en kamperfoelie, 1896 machinaal bedrukt katoen GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG

WBOOKS info@wbooks.com www.wbooks.com ISBN 978 94 625 8266 8 NUR 655

240

ART NOUVEAU IN NEDERLAND

‘We zijn kinderen van de eeuw der stoommachine, der telegraaf en der electriciteit. We hebben ons afgewend van het schoone en daarom begrijpen we het niet meer’, stelt ontwerper en sierkunstenaar Johannes Ros in 1904. Zijn houding is emblematisch voor de toegepaste kunsten in Nederland rond de eeuwwisseling. Dit boek presenteert een geschiedenis van deze periode; drie fascinerende decennia (18841914) waarin ontwerpers en kunstenaars, worstelend met grote maatschappelijke omwentelingen, een antwoord proberen te vinden op de moderne tijd. Art Nouveau in Nederland behandelt een zeer uiteenlopend spectrum van formidabele kunst en vormgeving Én schetst een breder tijdsbeeld van ’s lands fin de siècle.

ART NOUVEAU

IN NEDERLAND