1917 Romanovs en Revolutie

 371 Toespraak van Lenin op een manifestatie op het Oeritski Plein (Paleisplein) van het Tweede Congres van de Derde Internationale, Petrograd, 1924 © 2017 State Hermitage Museum, St Petersburg

In 2017 is het precies honderd jaar geleden dat in Rusland de revolutie uitbrak. De gevolgen kennen we, maar wat ging er eigenlijk allemaal aan vooraf? En hoe verging het de tsaar in die roerige jaren? En zijn familie? Dit boek geeft een goed beeld van de gebeurtenissen: van de ongevallen op de dag van de kroning van Nicolaas en Bloedige Zondag tot en met de Eerste Wereldoorlog en de moord op de tsaar en zijn gezin.

In Nederland ging schrijver Alexander Münninghoff op zoek in de archieven naar de reactie van koningin Wilhelmina op alle tumult en deed daarbij verrassende ontdekkingen.

Een rijk geïllustreerd boek over een van de meest turbulente periodes van de twintigste eeuw, die niet alleen Rusland maar ook de rest van de wereld ingrijpend veranderde.

Het einde van een monarchie

 188 Tsaar Nicolaas II en tsarevitsj Aleksej, 1911 Foto Atelier Boissonnas & Eggler

 211 Tatjana, Olga, Aleksej, Maria en Anastasia op een bankje in een park, na 1910

© GARF, The State Archive of the Russian Federation, Moscow

© GARF, The State Archive of the Russian Federation, Moscow

Zijne Majesteit Koning Willem-Alexander was als Prins van Oranje onze beschermheer van 2004 tot aan zijn inhuldiging in 2013.

Hermitage Amsterdam 2017

Inhoud 6

1917 in 2017 Cathelijne Broers Voorwoord

Directeur Hermitage Amsterdam

9

Voorwoord Door de ogen van het Paleis Michail Piotrovsky Directeur Staatsmuseum de Hermitage

12 14 16

Tijdlijn Romanovs & Revolutie Stamboom De tsaren en potentiële troonopvolgers en hun lotgevallen na de Revolutie Kaart Rusland eind 1917

18

Rusland tijdens de regering van Nicolaas II Irina Zacharova

56

De Russische keizerlijke familie op de grens van de negentiende en de twintigste eeuw Irina Zacharova

90

‘Voor Geloof, Tsaar en Vaderland’. De Romanovs in de Eerste Wereldoorlog Dmitri Ljoebin

114

1917, het Winterpaleis en de Hermitage Jelena Solomacha

138

Spanningen in de Romanov-familie net voor de Eerste Wereldoorlog en de Revolutie Sergej Mironenko

156

Wilhelmina en de Romanovs. Een ongemakkelijke relatie Alexander Münninghoff

168 196 198

Objectlijst tentoonstelling Bibliografie Colofon

Voorwoord

Cathelijne Broers Directeur Hermitage Amsterdam

 189 Ivan GorjoesjkinSorokopoedov Portret van tsarevitsj Aleksej Nikolajevitsj, 1907

6

1917 in 2017 De mannen die in 2007 even buiten Jekaterinenburg de graven van de laatste Romanovs zochten, spreken erover met een stem die emoties verraadt. Ze zijn geraakt als ze vertellen hoe ze het graf van de nog geen veertienjarige Aleksej en zijn oudere zus Maria in de bossen ontdekten. Het waren amateurhistorici, die toch heel goed wisten wat ze deden. Ze beseften dat ze iets heel belangrijks op het spoor waren en daarbij geen fouten mochten maken.

De lichamen van de vermoorde tsaar, de tsarina, de drie andere dochters, twee bedienden en de lijfarts waren al in 1991 gevonden. Maar pas na jaren van onderzoek konden die resten officieel worden geïdentificeerd. DNA-tests gaven de doorslag. Tal van verre en minder verre Romanov-familieleden (onder wie de nu 96-jarige prins Philip, echtgenoot van koningin Elizabeth en tevens kleinzoon van de zus van de laatste tsarina) stonden hun DNA af.

Toenmalig president Jeltsin was erbij toen de vijf gezinsleden, op de dag af tachtig jaar nadat ze waren vermoord, voor het oog van de wereld werden bijgezet in de Peter en Paul Kathedraal van St.‑Petersburg. Hij sprak de wens tot verzoening uit. Verzoening tussen de verschillende kampen, maar ook met een pijnlijke episode in de Russische geschiedenis.

In Rusland zal waarschijnlijk dezelfde verzoeningswens worden uitgesproken bij de grote herdenkingen van de Revolutie in 2017. Misschien mogen dan ook de resten van Aleksej en Maria worden bijgezet en kunnen de Russen weer een bladzijde van hun geschiedenis omslaan.

Vanzelfsprekend besteedt de Hermitage Amsterdam aandacht aan de Russische Revolutie. We kwamen uit op een tentoonstelling die ook de periode ervóór presenteert, waarin de kiemen voor de omwentelingen al besloten liggen. De bezoeker gaat mee naar het St.-Petersburg van begin twintigste eeuw (vanaf 1914 Petrograd). Een bruisende aristocratische en tegelijk gevaarlijk revolutionaire stad.

De tentoonstelling brengt de geschiedenis in kaart, stap voor stap: het was niet één revolutie, het was een proces. Hedendaagse historici leggen daarbij vaak de nadruk op de zeer zwakke maatschappelijke positie van de tsaar en tsarina. Zij waren in behoorlijke mate zelf debet aan hun ondergang, nog afgezien van het grote sociale onrecht in hun keizerrijk. Misstappen van de tsaar, een gebedsgenezer die de landspolitiek beheerste, een uitzichtloze oorlog. Het zijn een paar van de verhelderende verhalen die wij in de tentoonstelling presenteren. Het artikel van Sergej Mironenko, adjunct-directeur van het indrukwekkende Staatsarchief van de Russische Federatie, dat vele persoonlijke bezittingen van de Romanovs bewaart, brengt ze in kaart.

Het archief leende zeer genereus uit voor deze tentoonstelling die door haar optiek en objecten een unicum voor West-Europa is. Brieven van de tsaar, portretten van Raspoetin, een van de bajonetten waarmee het keizerlijke gezin de dood werd ingejaagd en politiefoto’s van Lenin uit zijn jonge jaren; ze worden hier bewaard voor studie en onderzoek. Tezamen

Nicolaas II en zijn familie, 1911 Staand v.l.n.r.: Maria, Alexandra.

Zittend v.l.n.r.: Olga, Nicolaas, Anastasia, Aleksej, Tatjana

commissie die de activiteiten van de tsaristische ministers onderzocht. Het was het eerste, zij het niet zeer strenge revolutionaire tribunaal. Het was de eerste en laatste zitting in de Hermitage waar ook Lenin aanwezig was, de architect van de daaropvolgende destructieve gebeurtenissen.

Het paleis zat vol leven. Diverse nieuwe machthebbers wilden zich de residentie toe‑eigenen, terwijl oude werknemers het gebouw probeerden te behouden. Het museum de Hermitage, toen nog losstaand van het Winterpaleis, kreeg speciale aandacht: een substantieel deel van de collectie werd geëvacueerd naar Moskou. Achtergebleven werken werden streng bewaakt onder leiding van graaf Dmitri Tolstoj. Hij probeerde het museum zo veel mogelijk van het paleis gescheiden te houden, wat ook lukte. Zelfs tijdens de Oktoberrevolutie.

Een ware nachtmerrie voor de paleisdienaren was het besluit de Voorlopige Regering hier te laten zetelen. Pogingen om toch enige orde te bewaren hadden geen zin, er waren te veel nieuwe bewoners. De vele cadetten betrokken kazerneruimten in het elegante paleis. Prachtige zalen als de Malachietzaal werden gebruikt voor vergaderingen. Premier Kerenski woonde in de oude keizerlijke appartementen. De leefruimte in het Winterpaleis werd verdeeld onder oudere revolutionairen, zoals de ‘moeder’ van de Russische Revolutie Jekaterina Bresjko-Bresjkovskaja. Er was een speciale commissie aanwezig om de kostbaarheden in het interieur van het paleis te behouden, maar orde was er niet.

Verslechtering van de toestand zowel binnen als buiten het paleis maakte evacuatie van de objecten die nog niet naar Moskou waren vertrokken, noodzakelijk. Twee transporten vertrokken. Het derde bleef achter in het paleis doordat de revolutionairen binnenvielen.

De bolsjewieken waren vastberaden de macht te grijpen. Rond het Winterpaleis ontstond een welhaast komisch schouwspel. Troepen liepen af en aan, Kerenski ging weg om hulp te halen. Door het paleis dwaalden tamelijk controversiële figuren, van oplichters tot parlementariërs.

De Russische Revolutie leunde op de mythe van de Franse Revolutie. Er moest een bestorming komen à la de Tuilerieën, met net zulke gigantische aantallen bestormers, net zulke strategische zetten en dezelfde heldhaftigheid als die van de Zwitserse Garde.

Er waren echter aan beide kanten geen aanstichters daarvoor te vinden. Bovendien werden de Voorlopige Regeringsleden eenvoudig in het paleis gearresteerd. Toen de beroemde regisseur Sergej Eisenstein Oktober filmde, ensceneerde hij zijn eigen bestorming.

De grote Jean Renoir leende die bestorming van de Tuilerieën voor zijn La Marseillaise.

De schade in de bergingen werd nog in kaart gebracht, en de directie van de Hermitage probeerde de plundering van de wijnkelders te stoppen. Maar op 30 oktober (12 november) werd het Winterpaleis benoemd tot nationaal museum in lijn met de Hermitage. Een nieuwe ‘bestorming’ van het Winterpaleis ging van start, een strijd om het paleis werkelijk onderdeel van museum de Hermitage te maken. Een strijd die nog dertig jaar zou duren.

11

283 Kaart van de oorlogs­ handelingen van 1914 met de landen afgebeeld als menselijke figuren in het tijd­schrift Novoje krivoje zerkalo (De nieuwe lachspiegel) Moskou, 1914, Lithografie Russische Vennootschap

Irina Zacharova

36

het tekort aan munitie hadden immense verliezen aan mankracht tot gevolg, bij de infanterie soms oplopend tot 400 à 500 procent. 42 In de campagnes van 1914 en 1915 sneuvelden de beste Russische officiers.

Ook het Huis Romanov moest een verlies betreuren: op 29 september (12 oktober) 1914 bezweek groot­ vorst Oleg Konstantinovitsj aan een verwonding. Op de eerste overwinningen volgde al spoedig een reeks zware neder­lagen. De opmars van beide partijen aan het oost­front kwam tot staan en de troepen gingen over tot een loop­graven­oorlog. Om dichter bij het leger te zijn, nam Nicolaas het opper­bevel op zich en vertrok naar het hoofd­k wartier. Zijn aankomst, samen met zijn zoon, had wel­iswaar gunstige uitwerking op het moreel, maar kon het verloop van de oorlog niet echt veranderen. De

kolossale verliezen, de gebrekkige bevoorrading, fouten van de leger­leiding en tegenslagen hadden een uiterst negatief effect op de stemming aan het thuisfront.

Eind 1916 bevond Rusland zich in een diepe sociaaleconomische, politieke en morele crisis. De zich voort­ slepende oorlog en de ernstige verliezen trokken een zware wissel op de economie, wat leidde tot inflatie en scherpe daling van de levens­standaard. Dat alles zorgde voor een ongekende politieke verharding. De bevolking liet zich makkelijk beïnvloeden door revolutionaire propaganda en verloor in korte tijd alle respect voor de tsaar en de autocratie. Personen uit Nicolaas’ naaste omgeving waarschuwden hem voor de dreigende uitbarsting van onvrede, mogelijk zelfs resulterend in omverwerping van zijn regime, maar hij vertrouwde

zoals gewoonlijk op God. In hof­kringen ontstond het idee om de dynastie te redden door de tsaar troons­ afstand te laten doen ten gunste van tsarevitsj Aleksej.

De abdicatie van de impopulaire Nicolaas en zijn Duitse echt­genote zou het politieke klimaat verbeteren en de aanstaande revolutionaire opstand voorkomen. Maar deze kwam toch, en wel spontaan. Ernstige voedsel­ tekorten in Petrograd in februari 1917 vormden de aanleiding voor massale protest­demonstraties, die uitmondden in wat de Februari­revolutie is gaan heten.

Het leger begon over te lopen naar de opstandige arbeiders. De stedelijke autoriteiten verloren de controle.

Via de stafchef van het hoofd­k wartier, generaal Michail Aleksejev, gaf Nicolaas opdracht regerings­getrouwe troepen van het front naar Petrograd te delegeren om de

opstand neer te slaan. Om dichter bij de hoofd­stad en bij zijn gezin te zijn, vertrok hij vanuit het hoofd­k wartier in Mogiljov (nu in Wit-Rusland) naar Petrograd. Zijn trein werd echter door overgelopen troepen tegengehouden.

In Pskov, waar de tsaar op 1 (14) maart 1917 aankwam, vernam hij dat generaal Aleksejev zijn bevel om een straf­expeditie naar de hoofd­stad te sturen niet had uitgevoerd en dat de opstandelingen in Petrograd de macht hadden gegrepen.

In een poging monarchie en dynastie te redden spraken de voorzitter van de vierde Doema Michail Rodzjanko en de opperbevelhebbers van de fronten zich uit voor een troons­afstand van Nicolaas. Een belang­ rijke rol speelde ook grootvorst Nikolaj Nikolajevitsj, die hem in een telegram verzocht troonsafstand te doen

288 Luchtgevecht tussen het Franse vliegtuig met de piloot Garros en een Duitse zeppelin Moskou, Lithografie Vennootschap I.D. Sytin, 1914

Rusland tijdens de regering van Nicolaas II

37

82

203 Het gezin van tsaar Nicolaas II, 1914 Foto Atelier Boissonnas & Eggler

 187 Nicolaas II en een heel jonge tsarevitsj Aleksej, 1907 Aleksej met zijn ouders op het jacht Sjtandart, 1908–09

 210 Tsaar Nicolaas II, tsarina Alexandra Fjodorovna, hun dochters Olga, Tatjana, Maria en Anastasia en Alexandra’s zuster grootvorstin Jelizaveta Fjodorovna op de treden van het Soldatenkov Ziekenhuis in Moskou, 1914

83

110

‘De overwinning aan Rusland en de Slavische volkeren’. Openbare steun­ betuiging aan de tsaar in de Eerste Wereldoorlog, St.-Petersburg, 1914

Gewonden worden gezegend aan het front, mei 1915

 294 Tsaar en tsarevitsj inspecteren prikkeldraad­ versperringen bij het Hoofd­ kwartier in Mogiljov, 1915

111

Deelnemers aan de Eerste Vredesconferentie op het bordes van Huis ten Bosch, 1899

Een groep deelnemers aan de Tweede Vredes­ conferentie komt aan bij de Ridderzaal in Den Haag, 1907

164

 en  De aanhankelijk­ heids­b etuiging voor koningin Wilhelmina op het Haagse Malieveld, 18 november 1918

165

Colofon catalogus Auteurs artikelen

Wetenschappelijke redactie

Dmitri Ljoebin Sergej Mironenko Alexander Münninghoff Jelena Solomacha Irina Zacharova

Georgi Vilinbachov Vjatsjeslav Fjodorov

198

Copyright

Verspreiding in de boekhandel

© 2017 State Hermitage Museum, St Petersburg © 2017 GARF, State Archive of the Russian Federation, Moscow © 2017 Museum of Artillery, Engineers and Signal Corps, St Petersburg © 2017 Russian National Museum, Moscow © 2017 Hermitage Amsterdam

Eindredactie

Arnoud Bijl Vincent Boele

Auteurs objectbeschrijvingen

Jekaterina Abramova JAb Jelena Anisimova JAn Maria Anisimova MA Natalja Avetjan NA Aleksandr Babin AB Joelia Balachanova JB Jelena Chmelnitskaja JC Jekaterina Derjabina JD Maksim Djakonov MD Anton Djatsjenko AD Ljoedmila Dobrovolskaja LD Ivan Garmanov IGr Joeri Goedymenko JG Dmitri Goesev DG Natalja Goeseva NG Irina Gogoelina IGg Tatjana Iljina TI Galina Jastrebinskaja GaJ Grigori Jastrebinski GJ Irina Jefimova IJ Irina Koeznetsova IK Olga Kostjoek OK Daria Lazarevskaja DL Nikolaj Lomakin NL Marina Lopato ML Galina Miroljoebova GM Natalja Nekrasova NN Sergej Nilov SN Nikita Ovodkov NO Tatjana Pankova TPa Tatjana Petrova TPe Joelia Plotnikova JP Galina Printseva GP Tatjana Semjonova TS Anna Sidorova ASd Joelia Sjarovskaja JSj Aleksandr Solin ASn Jelena Solomacha JSo Aleksandr Solovjov ASv Evelina Tarasova ET Nina Tarasova NT Georgi Vilinbachov GV Vadim Vilinbachov VV Irina Zacharova IZ

Uitgegeven door

wbooks.com info@wbooks.com

Tekstredactie Engels en Nederlands

Swetlana Datsenko Dave Laaper Catherine Phillips Proevencorrectie

ISBN Nederlands

978-90-78653-66-0 ISBN Engels

978-90-78653-67-7 NUR 644

Lucy Klaassen Lettertypes Beeldredactie

Sara van der Linde Annelies ter Brugge

Akzidenz-Grotesk Impact Papier

Fotografie

Natalia Antonova Pavel Demidov Leonard Heifetz Aleksandr Koksjarov Aleksandr Lavrentjev Joeri Molodkovets Aleksej Pachomov Inessa Regentova Konstantin Sinjavski Svetlana Soejetova Andrej Terebenin Vladimir Terebenin Vertalers

Jane Hedley-Prole NL-EN Anna Lawrence NL-EN Catherine Phillips RU-EN Aai Prins RU-NL Trudie Stoppelenburg RU-NL Janey Tucker NL-EN Peter Wezel RU-NL Uitgever

Annelies ter Brugge Grafisch ontwerp Beeldbewerking en digitale lithografie

UNA designers, Amsterdam Druk- en bindwerk

Drukkerij Tesink, Zutphen

Arctic Volume White, 150 g Oplage

2750 Nederlands 1000 Engels Catalogus bij de tentoonstelling 1917. Romanovs & Revolutie. Het einde van een monarchie van 4 februari 2017 tot en met 17 september 2017, georganiseerd door Staatmuseum de Hermitage Museum in St.-Petersburg en de Hermitage Amsterdam

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveel­voudigd, opgeslagen in een geauto­matiseerd gegevens­b estand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of op welke andere manier, zonder vooraf­gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Fotoverantwoording © State Hermitage Museum, St Petersburg, met uitzondering van de beelden op de volgende pagina’s: AP | Associated Press / Hollandse Hoogte: 88 o Carnegie-Stichting / Vredespaleis: 164 b/o 164 Collectie Huis Oranje-Nassau (Nationaal Museum Paleis Het Loo): 157 Collectie Straatliederen. Meertens Instituut: 159 De Agostini Picture Librar / Hollandse Hoogte: 142 delpher.nl: 161 Everett Collection, Inc. / Hollandse Hoogte: 53 o, 109 b, 115 © GARF, State Archive of the Russian Federation, Moscow: 10, 57, 63, 76, 77, 80, 81, 82, 83, 84 b, 85 lo, 86, 87 b/o, 88 b, 94, 98, 110, 139, 145, 148, 151 o, 195 © Het Geheugen van Nederland / Koninklijke Bibliotheek – Nationale bibliotheek van Nederland, 2016: 166–67 Imagno/Getty Images: 49 b Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam: 160 l, 163 Mary Evans Picture Library Ltd.: 109 o, 111 b Nationaal Archief, Den Haag: 160 r passage.spb.ru: 45 Photo © Tallandier / Bridgeman Images: 84 ro Photo12/UIG via Getty Images: 89 Private Collection / Bridgeman Images: 144, 150 Private Collection / Photo © Christie’s Images / Bridgeman Images: 75 Private Collection / The Stapleton Collection / Bridgeman Images: 153 b/o REX features Ltd. / Hollandse Hoogte: 85 ro Ron Cardy / Rex Features Ltd. / Hollandse Hoogte: 84 lo Rue des Archives SAS / Hollandse Hoogte: 85 b, 151 b Russian State Archive of Film and Photographic Documents, Krasnogorsk: 48 m/o Spaarnestad Phot / Hollandse Hoogte: 165 Sputnik / Bridgeman Images: 54 State Archive of Film and Photographic Documents, St Petersburg: 52, 112b Süddeutsche Zeitung Photo / Hollandse Hoogte: 53 b © SZ Photo / Scherl / Bridgeman Images: 50 o, 133 Universal History Archive/UIG / Bridgeman Images: 50 b Universal History Archive / UIG via Getty Images: 49 o World History Archive / Hollandse Hoogte: 108

 371 Toespraak van Lenin op een manifestatie op het Oeritski Plein (Paleisplein) van het Tweede Congres van de Derde Internationale, Petrograd, 1924 © 2017 State Hermitage Museum, St Petersburg

In 2017 is het precies honderd jaar geleden dat in Rusland de revolutie uitbrak. De gevolgen kennen we, maar wat ging er eigenlijk allemaal aan vooraf? En hoe verging het de tsaar in die roerige jaren? En zijn familie? Dit boek geeft een goed beeld van de gebeurtenissen: van de ongevallen op de dag van de kroning van Nicolaas en Bloedige Zondag tot en met de Eerste Wereldoorlog en de moord op de tsaar en zijn gezin.

In Nederland ging schrijver Alexander Münninghoff op zoek in de archieven naar de reactie van koningin Wilhelmina op alle tumult en deed daarbij verrassende ontdekkingen.

Een rijk geïllustreerd boek over een van de meest turbulente periodes van de twintigste eeuw, die niet alleen Rusland maar ook de rest van de wereld ingrijpend veranderde.

Het einde van een monarchie

 188 Tsaar Nicolaas II en tsarevitsj Aleksej, 1911 Foto Atelier Boissonnas & Eggler

 211 Tatjana, Olga, Aleksej, Maria en Anastasia op een bankje in een park, na 1910

© GARF, The State Archive of the Russian Federation, Moscow

© GARF, The State Archive of the Russian Federation, Moscow