DAG 3: SOUTH MANHATTAN
Op je derde dag in New York raden we je aan om de belangrijkste bezienswaardigheden in het zuiden van Manhattan te bezoeken. Begin je dag in Battery Park, maak een tour naar het Vrijheidsbeeld en Ellis Island voordat je een eerbetoon brengt aan de slachtoffers van de aanslagen van 11 september en een aantal van de belangrijkste bezienswaardigheden rond Wall Street gaat bekijken
Wil je graag een wandeltocht of fietstocht door het zuiden van Manhattan maken?
Bekijk alle georganiseerde wandelingen en fietstochten hier
• Afstand: 1.7 mi (2.8 km)
• Beginpunt: Battery Park
• Eindpunt: Wall Street
Battery Park- ©Shutterstock
AThe Battery, of het vroegere Battery Park, is een grote stedelijke ruimte op het zuidelijke puntje van Manhattan Island. De haven van New York ligt in het zuiden en de Hudson rivier in het westen. Het park en de omgeving zijn genoemd naar de artilleriebatterijen die hier in de 17e eeuw werden gebouwd om de nederzetting te beschermen. Vanaf hier kan je met veerboten of andere boottochtjes naar het Vrijheidsbeeld, Ellis Island en Staten Island gaan. Wie wil kan er ook een ritje maken op de bijzondere SeaGlass Carousel
Battery Park, NewYork,NY10004, USA //GPS: 40.702472, -74.016835//http://thebattery.org
B
Om bij het Statue of Liberty te komen kan je op eenvoudige wijze een boottochtje boeken. Het Vrijheidsbeeld is een van de bekendste beelden ter wereld. Het grote neoklassieke beeld, 'Liberty Enlightening the World', was een geschenk van de Fransen aan de Amerikanen. Het werd in 1886 onthuld. Het beeld staat op Liberty Island, dat deel uitmaakt van het Statue of Liberty National Monument. Je kan het eiland bezoeken door eenvoudigweg de veerboot te nemen. (Er zijn ook veerboten die je naar Ellis Island kunnen brengen)
Statue of Liberty - ©Shutterstock
Je kan een museum + sokkel ticket kopen. Belangrijk om weten: slechts 240 personen per dag mogen naar de kroon van het standbeeld gaan. Daarvoor moet je een speciaal ticket kopen en dat kan je een jaar van tevoren reserveren. Voor de andere delen van het beeld kan je iets vlotter een tour boeken, maar ook daar ben je er best tijdig bij. Boek je tickets voor het Vrijheidsbeeld online, zodat je zeker binnen kan
Wij raden je ten zeerste aan om tickets te reserveren voor de sokkel en het museum. Dit kost niet meer dan het basisticket, dat je alleen maar toegang geeft tot Liberty Island. Natuurlijk zou zou toegang tot de kroon geweldig zijn, maar omdat deze tickets zo beperkt zijn, is de kans al groot dat ze al lang uitverkocht zijn wanneer je dit leest.
Er is geen lift, om het voetstuk (pedestal) te bereiken, moet je meerdere trappen beklimmen. Je moet ook een kluisje huren om je persoonlijke spullen op te bergen terwijl je de beklimming maakt. Wees voorbereid op de smalle toegang en ook op de drukte, die op elk moment van de dag vrij intens kan zijn. Boek je tickets voor toegang tot de pedestal online.
Als het je toch lukt om een kaartje voor de kroon te bemachtigen, houd er dan rekening mee dat de trap erg smal en steil is. Er is geen lift, en je moet zonder hulp klimmen en dalen, want de trap is maar breed genoeg voor één persoon. Het kan in de zomer erg warm worden en er is geen airco.
Zorg er bij een bezoek aan het Vrijheidsbeeld (en Ellis Island) voor dat je voldoende tijd hebt voor de tour. Wanneer je in de ochtend gaat, is het iets minder druk en heb je zeker genoeg tijd om alles goed te zien.
OPMERKING: als je weinig tijd of budget hebt, kan je ook overwegen om de betaalde bezoeken aan het Vrijheidsbeeld over te slaan en in plaats daarvan gewoon het standbeeld van een afstand te bekijken op de gratis South Ferry, die je naar Staten Island brengt. (Meer hierover verderop in deze route.)
Tours en tickets die langs het Vrijheidsbeeld komen kan je online boeken
Statue of Liberty, Liberty Island, New York, NY 10004, USA // GPS: 40.689207, -74.044619 // https://www.nps.gov/stli/index.htm
Ellis Island maakt ook deel uit van het Statue of Liberty National Monument. Aan de noordkant bevindt zich het Museum of Immigration, dat je bereikt met boottochten vanuit Battery Park, vaak in combinatie met een bezoek aan het Vrijheidsbeeld. Dit was tussen 1892 en 1954 het drukste inspectiestation van het land voor immigranten. Voor ongeveer 12 miljoen immigranten was het hun eerste voet op Amerikaanse bodem. De zuidkant van het eiland, waaronder het Ellis Island Immigrant Hospital, is verlaten maar toegankelijk voor het publiek.
Op Ellis Island kan je de infrastructuur zien die werd gebruikt voor controles van aankomende immigranten. Je kan ook meer te weten komen over de massa mensen die verlangde naar vrijheid en die van Amerika hun nieuwe thuis hebben gemaakt - de grimmige realiteit die ze hebben achtergelaten en de al even grimmige realiteit waarmee ze te maken kregen toen ze hier aankwamen.
Boek je tickets voor een tour naar Ellis Island online
Ellis Island, 1 Liberty Island - Ellis Island, New York, NY 10004, USA // GPS: 40.698652, -74.040246 // https://www.nps.gov/elis/planyourvisit/index.htm
Ellis Island- ©Shutterstock
1
Het National Museum of the American Indian leert je de oude inheemse culturen van het westelijk halfrond kennen en begrijpen, zowel in het verleden, het heden als de toekomst. Door middel van partnerschappen met inheemse volkeren wil dit museum het voortbestaan van cultuur en traditionele waarden heden ten dage bij de inheemse bevolking ondersteunen. Hier in New York maakt het George Gustav Heye Center deel uit van dit museum. Het herbergt een reeks van inheemse objecten die verzameld zijn door George Gustav Heye en biedt een scala aan tentoonstellingen, filmvertoningen en evenementen.
National MuseumoftheAmericanIndian, 1 BowlingGreen, NewYork,NY 10004, USA //GPS: 40.704028, -74.013681 //https://americanindian.si.edu
2
Het Museum of Jewish Heritage is een memorial die de slachtoffers van de Holocaust herdenkt Het gebouw waarin het is gehuisvest is ontworpen door Roche-Dinkeloo en wordt bekroond door een piramidestructuur die het 'levend monument voor de Holocaust' wordt genoemd. Dit Battery Park museum opende zijn deuren in 1997 en leert mensen van alle leeftijden en achtergronden over het joodse leven in de 20e en 21e eeuw. Toegang tot het museum is inbegrepen in een New York Sightseeing Day Pass
MuseumofJewish Heritage, Battery Park, 36Battery Place, NewYork, NY 10280, USA //GPS: 40.706004, -74.018530 //https://mjhnyc.org
3
The Skyscraper Museum is opgericht in 1996 en staat sinds 2004 op de huidige locatie. Het museum is gewijd aan wolkenkrabbers en al hun facetten: toonbeelden van technologie, design, bouw, vastgoedinvestering en woon- en werkplekken. Als je interesse hebt in de New Yorkse skyline, is dit een erg leerzaam museum. Er zijn zowel permanente als tijdelijke tentoonstellingen.
Boek je tickets voor het Skyscraper Museum online
The Skyscraper Museum, Battery Park, 39 Battery Place, New York, NY 10280, USA // GPS: 40.705809, -74.017747 // https://www.skyscraper.org/index.htm
Ga noordwaarts vanaf Battery Park om uit te komen bij 9/11 Tribute Museum en 9/11 Memorial.
D9/11 Memorial and Museum is een must tijdens je bezoek aan New York De aanslagen van 11 september 2001 wegen vandaag nog steeds door op het karakter en de identiteit van New York. Je kan de stad pas echt begrijpen als je geconfronteerd wordt met dit tragische verlies aan mensenlevens en de heldenmoed van de New Yorkers die de overlevenden te hulp zijn geschoten en die zich verenigd hebben in de strijd tegen het terrorisme.
In het 9/11 Tribute Museum kun je reacties van overlevenden, reddingswerkers en familieleden van slachtoffers beluisteren om meer te weten te komen over wat er op de dag en tijdens de nasleep is gebeurd. Je kan ook een bezoek brengen aan het 9/11 Memorial Park. Daar vind je een ontroerend gedenkplein en tentoonstellingen ter ere van de slachtoffers van de terroristische aanslagen op het World Trade Center. Boek je ticket voor het 9/11 Memorial en Museum met voorrangstoegang online
9/11 Memorial, 180 Greenwich Street, New York, NY 10007, USA // GPS: 40.711486, -74.013831 // https://www.911memorial.org 9/11Memorial- ©Shutterstock
De hoge toren van het One World Observatory is een symbool geworden van de weerbaarheid van New York na de aanslagen. De Freedom Tower, zoals hij ook wordt genoemd, is het nieuwe hoofdgebouw waar ooit het World Trade Center stond. De wolkenkrabber is met z’n 1776 voet of omgerekend 541 meter momenteel het hoogste gebouw van het westelijk halfrond, en het zesde hoogste gebouw ter wereld.
Er is een observatiedek op de 100e verdieping, een food court op de 101e verdieping en ruimte voor evenementen op de verdieping erboven. Je klim naar dit observatiedek is niet alleen een geweldige manier om de stad te zien, maar ook om degenen te eren die zijn omgekomen bij de terroristische aanslagen van 11 september en om de veerkracht van een samenleving te ervaren.
Geniet van een fantastische uitzicht over de Big Apple, boek je ticket zonder wachtrij online
One World Observatory, 285 Fulton Street, New York, NY 10006, USA // GPS: 40.712111, -74.013215 // https://oneworldobservatory.com/en-US One WorldObservatory - ©Shutterstock
Nadat je enige tijd hebt stilgestaan bij een van de meest tragische gebeurtenissen in de recente geschiedenis van New York, kan je het Ierse Hunger Memorial te bezoeken. Niet veel verder naar het
noordwesten in Rockefeller Park. Heb je geen zin meer in gedenkmonumenten? Dan kan je dit wel overslaan.
Irish Hunger Memorial herdenkt een tragische periode, waarin tussen 1845 en 1852 meer dan een miljoen mensen in Ierland omkwamen van de honger. De hongersnood ontstond door een ernstige aardappelziekte, die de oogsten enorm gedecimeerd had. De bouw van het gedenkteken begon in 2001 en ondanks de aanslagen van 9/11 werd het in 2002 voltooid. Het is een gebied van een halve hectare dat is aangelegd met stenen, grond en inheemse vegetatie van de westkust van Ierland en een authentiek 19e-eeuws huisje uit het graafschap Mayo dat in de jaren zestig van de vorige eeuw werd verlaten.
IrishHungerMemorial, North EndAvenue andVesey Street, NewYork,NY10280, USA //GPS:40.715128, -74.016380 //http://bpcparks.org/whats-here/parks/irish-hunger-memorial/
Irish HungerMemorial - ©Shutterstock
De World Trade Center Transportation Hub of het Oculus station werd ontworpen door Santiago Calatrava, dit is dezelfde archtitect die ook het Belgische spoorwegstation Luik-Guillemins tekende. De architect gaf zijn ontwerp de naam ‘A bird being released from a child’s hand’ . Het vorige station werd verwoest tijdens de 9/11 aanslagen, het nieuwe ging open in 2016 en verbindt de PATH (Port Authority Trans-Hudson) met het metro netwerk van New York City.
World TradeCenterTransportationHub, NewYork,NY10007, USA //GPS: 40.712642, -74.009913
Vanaf One World Observatory, neem je Vesey Street naar het oosten toe. Sla linksaf op Broadway, en nog eens links richting Park Place, daar kom je de volgende bezienswaardigheid tegen.
The Woolworth Building is één van de oudste wolkenkrabbers in de stad. Dit was het hoogste gebouw ter wereld van 1913 tot 1930 en is nu nog steeds één van de 30 hoogste
gebouwen in New York City. Het staat nog steeds in de top 100 van de Verenigde Staten. Het gebouw heeft een toren van 30 verdiepingen op een basis van 30 verdiepingen. De gevel is versierd met terracotta en kalksteen. De sierlijke lobby heeft verschillende beeldhouwwerken, mozaïeken en interessante architectonische elementen. De buitenkant zou lijken op gotische kathedralen in Europa, daarom heeft het de bijnaam ‘the Cathedral of Commerce'
The Woolworth Building, 233Broadway, NewYork, NY10007, USA //GPS:40.712624, -74.008339
Wat verder naar het noordoosten heb je City Hall Park. Daar vind je de fontein van Jacob Wrey Moulden de New York City Hall.
New York City Hall is een van de oudste stadhuizen in de V.S. en qua architectuur ook een van de mooiste. De majestueuze rotunda, de gebogen ramen en de Korinthische zuilen mogen meer dan gezien worden. Je kan een gratis rondleiding krijgen om meer te weten te komen over het bestuur van New York City. Je kan ook de gouverneurskamer zien, waar doorheen de geschiedenis heel wat belangrijke figuren zijn geweest, van Abraham Lincoln tot G
NewYorkCity Hall- ©Shutterstock
Albert Einstein. Je kan op donderdag om 10.00 uur een rondleiding reserveren. Op woensdag zijn er rond lunchtijd gatis rondleidingen zonder dat reservering nodig is. (Gewoon aanmelden bij de toeristische kiosk in het zuiden van het park tussen 10:00 en 11:30 uur).
Stap op een hop-on/hop-off bus en je komt langs de New York City Hall
New York City Hall, City Hall Park, New York, NY 10007, USA // GPS: 40.712795, -74.006054 // https://www1.nyc.gov/site/designcommission/public-programs/city-hall/about-city-hall.page
Ga zuidwaarts op Broadway tot je St Paul's Chapel aan je rechterkant ziet.
St Paul's Chapel is een van de bekendste koloniale gebouwen van de stad. Binnen zie je een 9/11 tentoonstelling en de kerkbank die George Washington gebruikte wanneer hij naar de kerk kwam. Op het terrein achter de kerk staat sinds 2002 de Bell of Hope, een geschenk uit Londen naar aanleiding van de tragedie van 9/11.
Paul's Chapel is het oudste nog bestaande openbare gebouw in Manhattan. Na de terroristische aanslagen diende het als een plaats van hoop en rust voor de leden van de New Yorkse brandweer- en politiediensten en voor anderen die betrokken waren bij de Ground Zero hersteloperatie. De kapel bleef op wonderbaarlijke wijze ongedeerd toen de Twin Towers instortten – niet één raam was gebroken. Een half miljoen warme maaltijden werden toen door het personeel van de kapel uitgedeeld aan de hulpverleners.
St Paul's Chapel, 209 Broadway, New York, NY 10007, USA // GPS: 40.711352, -74.009163 // https://www.trinitywallstreet.org/about/stpaulschapel
Wat verder naar het noordwesten voorbij the Chapel, vind je een ander notabel gebouw van de stad: het New York Evening Post Building Dit is het voormalige kantoor en drukkerij van de New York Evening Post. Het werd gebouwd in 1906-1907 en is een van de weinige bijzondere art-nouveau gebouwen die ooit in de Verenigde Staten zijn gebouwd. Het gebouw heeft veertien verdiepingen, met drie hoge traveeën van gietijzeren boogvensters, gescheiden door bleke kalkstenen pilaren. De structuur heeft ook een met koper bedekt mansardedak en vier figuren die de vier periodes van publiciteit uitbeelden.
NewYork Evening PostBuilding, 20Vesey St,NewYork, NY10007, USA //GPS: 40.712084, -74.009493
Ga verder op Broadway naar de volgende stop op deze route.
De Barthman's Sidewalk Clock bevindt zich in het beton voor de deur van een juwelierswinkel en geeft al meer dan een eeuw lang de tijd aan vanop de grond. Veel mensen lopen er dagelijks overheen zonder er veel bij stil te staan. Enfin, toch een leuke manier om even te checken hoe laat het is voordat je verder gaat met je tour.
Sidewalk Clock, Broadway and Maiden Lane, New York, NY 10038, USA // GPS: 40.709814, -74.009832 // https://www.atlasobscura.com/places/barthman-s-sidewalk-clock
Ga verder zuidwaarts op Broadway, sla dan rechtsaf richting Trinity Place in Cedar Street.
Als je zin hebt om wat te eten, vind je hier Trinity Place Bank Vault Restaurant and Bar, een restaurant in een bankkluis die in opdracht van Andrew Carnegie is gebouwd.
Deze bankkluis werd in 1904 bestempeld als de grootste en sterkste ter wereld. Het is nu een plek voor sociale bijeenkomsten en lekker eten, waarbij de moderne keuken wordt gecombineerd met de glamour van weleer. Dit is een geweldige plek om te proeven van de rijkdom en overmaat van het financiële district van New York. Het gebouw waarin deze
Barthman Clock// NewYorkEveningPostBuilding - ©Shutterstock
verborgen bar zich bevindt, is een van de oorspronkelijke twin towers van New York, een voorbeeld van gotische pracht en praal.
Trinity Place, 115 Broadway, New York, NY 10006, USA // GPS: 40.708984, -74.011276 // https://www.trinityplacenyc.com
Of je nu wel of niet klaar bent voor een drankje of iets te eten: neem wat tijd om de gebouwen in de buurt te bewonderen voordat je verder naar het zuiden stapt Niet veel verder vind je Trinity Church en het aangrenzende kerkhof. Misschien wil je ook even langs Zuccotti Park lopen, de locatie van de Occupy Wall Street protesten, die begonnen in november 2011.
Op het kruispunt van Broadway en Wall Street, kom je Trinity Church tegen. Dit is de derde kerk die is opgetrokken op deze locatie en ze staat er sedert 1846. Ze heeft een gotische torenspits met een verguld kruis. Toen de torenspits voor het eerst gebouwd werd,
Trinity Church - ©Shutterstock
domineerde hij de skyline van Lower Manhattan en diende hij als een welkomstbaken voor schepen die de haven van New York naderden. Tot 1869 was dit het hoogste gebouw in de Verenigde Staten. Het was het hoogste punt in New York tot het in 1883 werd overtroffen door de stenen toren van Brooklyn Bridge.
Tijdens de aanslagen van 11 september schuilden heel veel mensen in de kerk voor de enorme puinwolk die door de straten werd geblazen.
Het historische kerkhof is de rustplaats van een aantal opmerkelijke figuren uit de Amerikaanse geschiedenis, waaronder stichter Alexander Hamilton. Hier kan je ook de oudste gebeeldhouwde grafsteen in de stad zien, die toebehoort aan Richard Churcher, die in 1681 op amper 5-jarige leeftijd overleed
Wil je graag het zuiden van New York verkennen met een gids? Boek je tour online
Trinity Church and Churchyard, 75 Broadway, New York, NY 10006, USA // GPS: 40.707938, -74.011912 // https://www.trinitywallstreet.org
Na je bezoekje aan de kerk en het kerkhof, wandel je verder richitng Wall Street.
LWall Street is een wijk van 8 blokken tussen Broadway en South Street, nabij East River Dit is het epicentrum van de westerse financiële wereld. In de loop der tijden is het een synoniem geworden voor de financiële markten van de Verenigde Staten, de Amerikaanse financiële dienstensector en de New Yorkse grootbanken.
Maak een wandeling door Wall Street om de architectuur van het vergulde tijdperk te zien. Je komt onder andere langs de thuisbasis van de New York Stock Exchange en een aantal andere belangrijke hoofdkantoren en financiële gebouwen. Hier is alles wat goed en slecht is aan financiële en economische macht te zien.
Een andere bezienswaardigheid is de Wall Street Charging Bull Sculpture bij Lower Manhattan. Vroeger kon je ook het standbeeld “Fearless Girl” voor de stier vinden, maar het werd op 28 november 2018 verwijderd nadat er heel wat controverse rond was ontstaan. Op de plek waar het standbeeld stond, vind je een tekst: "Fearless Girl is on the move to the New York Stock Exchange. Until she's there, stand for her." De plaquette heeft voetafdrukken waar je symbolisch op kan gaan staan.
Op de muren van 23 Wall Street zijn de sporen te zien van de bombardementen op Wall Street. In 1920 werd een koets met een paard en wagen naar de kruising van Wall en Broad Streets gereden en werd een bom tot ontploffing gebracht. 39 mensen werden gedood en vele anderen zwaar gewond. Men gelooft dat het een terroristische aanslag was op het leven van bankier J.P. Morgan.
Op nummer 26 van Wall Street kan je de Federal Hall vinden, het eerste capitool van de Verenigde Staten. Het was hier dat George Washington als eerste president werd ingehuldigd in 1789 en waar de Bill of Rights werd aangenomen. Zijn standbeeld pronkt er voor het gebouw geïnspireerd op een Griekse tempel.
Wall Street, NewYork, USA //GPS: 40.707478, -74.011185
Wall Street Charging Bull Sculpture, 27-9 Broadway, New York, NY 10004, New York, USA // GPS: 40.705557,74.013460
Wall StreetChargingBull Sculpture- ©Shutterstock
Vanaf hier kan je wandelen in zuidelijke richting van Wall Street om via Broad Street uiteindelijk op Stone Street uit te komen.
Stone Street, een korte voetgangersstraat, was de eerste geplaveide straat in Manhattan. Vandaag de dag is het een charmante plaats omzoomd door restaurants en bars, waar je de oude NYC vibe kan oppikken en misschien een drankje of een hapje kan eten.
StoneStreet, NewYork,USA //GPS: 40.704014, -74.011670
Over die oude NYC vibe gesproken: bij South Street Seaport vind je die ook.
South Street Seaport ligt rond het kruispunt van Fulton Street en de East River. Hier vind je heel wat oude architectuur in het centrum van Manhattan. Er zijn heel wat gerestaureerde 19e-eeuwse commerciële panden, waaronder oude handelsgebouwen, gerenoveerde zeilschepen en de voormalige Fulton Fish Market. Er zijn ook toeristische winkelcentra waar je kan winkelen, dineren of drinken.
Als je tijd hebt, kan je ook een bezoek brengen aan het South Street Seaport Museum, een onderdeel van het National Maritime Museum in Amerika. Het museum heeft de grootste vloot van historische schepen in het land die in privébezit is. Kom nog meer te weten over het historische district met een georganiseerde wandeltocht (klik hier voor info en reservatie)
South Street Seaport,NewYork, USA //GPS:40.706680, -74.003524
Misschien wil je wel even iets gaan drinken in deze buurt Dan kan je bijvoorbeeld eens naar Fraunces Tavern op 54 Pearl Street gaan. Het is een populaire bar voor toeristen en werknemers uit Wall Street. Hier beraamden de revolutionairen ooit hun complotten tegen de Britten
Dit was de locatie waar George Washington aan het einde van de oorlog afscheid nam van zijn officieren. De pub en het daaraan verbonden gebouw waren de locatie van een aantal vroege regeringscongressen in de tijd dat New York de officiële hoofdstad van het land was. In de jaren zeventig ontplofte er een bom in de deuropening van de bar, maar de taverne bleef bestaan.
Vandaag de dag vertelt een museum het verhaal van de fascinerende en soms bloedige geschiedenis van de bar.
Fraunces Tavern, 54 Pearl Street, New York, NY 10004, USA // GPS: 40.703429, -74.011332 // https://frauncestavern.com/
Een hotel boeken in New York? Kijk hier voor speciale aanbiedingen.
Deze gratis reisgids bevat 1 wandeling uit onze volledig uitgewerkte reisgids New York City.
Bespaar jezelf uren opzoekingswerk en mis geen enkele bezienswaardigheid.
Koop nu de digitale (pdf – 130 blz A4) reisgids met de volledige rondreis en meer dan 133 beschreven bezienswaardigheden, boordevol praktische informatie, bijzondere plekjes en tips van locals.
Koop de volledige gids op shop.themediabay.be
DISCLAIMER
We krijgen onze informatie van betrouwbare en zorgvuldig geselecteerde bronnen. Niettegenstaande kunnen we niet verantwoordelijk worden gehouden voor mogelijk niet-accurate informatie noch voor het gebruik van deze informatie en mogelijke negatieve gevolgen. We waarderen het als je opmerkingen, toevoegingen of fouten aan ons zou kunnen doorgeven via info@themediabay.be. Ontdek meer reisgidsen op www.reisroutes.be en www.reisroutes.nl. Alle kaarten © OpenStreetMap.org
Adverteren in deze reisgids?
Neem contact op met The Media Bay via info@themediabay.be.
Laatste update: juli 2024
© Alle rechten voorbehouden. Deze reisgids is een uitgave van The Media Bay. Niets van deze uitgave mag vermenigvuldigd worden zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever.
