AZ Groeninge

az groeninge

bezorgd om zorg activiteiten 2013 “Handel niet vanuit je eigen beeld van wat goede zorg is maar pas je zorg aan naar het verwachtingsbeeld van je patiĂ‹ntâ€?

kwaliteit en veilige zorg

|1|

Inhoud az groeninge stelt elke patiĂŤnt centraal

az groeninge verzekert aantoonbare kwaliteitsvolle zorg

1

| p 04|

2

|p12 |

3

|p22 |

4

| p 28|

5

|p34 |

6

|p44 |

az groeninge verzekert transmurale continuĂŻteit van zorg

|02|

az groeninge ontwikkelt een zo ruim mogelijk en tegelijkertijd hooggespecialiseerd zorgaanbod

az groeninge wenst een expertisecentrum te zijn voor vorming, opleiding en onderzoek

az groeninge voert een duurzaam beleid

az groeninge trekt voluit de kaart van kwaliteit 2013 was voor az groeninge een heel bijzonder jaar; na drie jaar voorbereiding en interne organisatie waren we klaar om ons te onderwerpen aan de JCI-accreditatie. Als eerste niet-universitaire ziekenhuis van de Benelux haalden we met succes de strenge normen van deze internationale accreditatie. Hierdoor situeert az groeninge zich in de kopgroep van de Vlaamse ziekenhuizen op vlak van patiëntveiligheid en zorgkwaliteit.

Alleen door volgehouden inspanningen van alle medewerkers was en is dit mogelijk; het is een “wij”-engagement en het wordt onverdroten opgenomen!

Daarnaast was 2013 een bijzonder moeilijk jaar inzake financiering. De doorgedreven besparingsdrift van de overheid laat ook bij ons zijn sporen na. Bij elke inspanning die we leveren om hieraan het hoofd te bieden, laten we ons evenwel leiden door onze wil om onze realisaties inzake kwaliteit en patiëntveiligheid te blijven garanderen en verder uit te breiden.

Onze wapens in de budgettaire strijd liggen in een vooruitstrevende aanpak: door te investeren in expertise, technologie en multidisciplinaire samenwerking willen we de patiënt ruime en hoogstaande zorg bieden, van basiszorg die terug te vinden is in ieder ziekenhuis tot gespecialiseerde topzorg voor complexe aandoeningen.

Hierbij reserveren we een belangrijke rol voor de patiënt: door hem te betrekken bij het volledige zorgproces wordt hij een partner in de zorg, een individu met een verwachtingspatroon dat we willen invullen door een open dialoog en een warme bejegening met hoofd, hart en handen.

Dankzij gemotiveerde artsen en medewerkers, ons netwerk van externe zorgverstrekkers en zorginstellingen, de hogescholen en universiteiten die

“door te investeren in expertise, technologie en multidisciplinaire samenwerking willen we de patiënt ruime En hoogstaande zorg bieden“ ons omringen, kunnen we een meerwaarde creëren voor de maatschappij.

Elke actie die we daarvoor ondernemen, toetsen we af aan onze zes strategische doelstellingen. Ze vormen de leidraad van dit activiteitenoverzicht van 2013 dat we de lezer, zowel patiënt, medewerker als zorgprofessional, aanbieden.

Jan Deleu, algemeen directeur

|03|

Doelstelling

1

az groeninge stelt elke patiënt centraal We voldoen maximaal aan de redelijke verwachtingen van de patiënt.

We hebben aandacht voor een gepersonaliseerde zorg voor de patiënt.

We organiseren ons optimaal rond de patiënt.

|04|

Zorg met hoofd, hart en handen Zorgverstrekkers en ondersteunende medewerkers van az groeninge zetten elke dag hun beste beentje voor om de patiënt zo goed mogelijk te verzorgen. We hanteren daarvoor uitgekiende procedures en meten om te weten waar we staan. Even belangrijk om de patiënt een helend verblijf te bieden, is zorgzame aandacht. In 2013 maakten we van presente zorg, of ‘zorg met hoofd, hart en handen’, een aandachtspunt voor de hele werkvloer in az groeninge.

“Bewust aanwezig zijn in de zorg lijkt een evidentie maar ligt niet altijd voor de hand.” vertelt Petra Archie, directeur patiëntenzorg. “Op de werkvloer hoorden we vaak de vraag naar meer tijd en ruimte voor de patiënt. Vanuit die vraag zijn we gaan kijken wat die tijd en ruimte dan wel kunnen betekenen en creëerden we de werkgroep ‘presente zorg’.”

Presente zorg kadert in onze strategische doelstelling om de patiënt centraal te stellen. In het streven naar goede zorg helpen procedures ons met de manier waarop we iets moeten doen. De technisch correcte en veilige zorg staat evenwel niet los van een warme en aandachtige zorg. “Het gaat erom bewust aanwezig te zijn in de zorg, bewust te zijn van de relatie met de patiënt en de patiënt uit te nodigen om partner te zijn in zijn zorgproces.” vervolgt Petra Archie.

“Dat betekent dat we aftoetsen bij de patiënt welke verwachtingen hij heeft als het gaat om goede zorg in plaats van uit te gaan van het beeld dat we zelf hebben van goede zorg. Om de zorg aan te passen aan de verwachtingen van de patiënt, moeten we wel eens kunnen afwijken van de geijkte procedure. Patiënten hebben vaak de neiging om hun eigen mening aan de kant te zetten.

Als zorgverlener is het belangrijk om duidelijk te

maken dat de patiënt helemaal niet zo afhankelijk hoeft te zijn en gerust zijn of haar mening kan geven. De drempel om los te komen van onze routines is niet eenvoudig maar vaak wel heel nuttig om de zorg echt individueel af te stemmen op de patiënt.”

Een andere aanpak?

Petra Archie: “De toepassing van presente zorg maakt onze job niet eenvoudiger maar wel aangenamer voor zowel zorgverlener als patiënt. Het vraagt wel om een andere aanpak. Samen met de werkgroep presente zorg definieerden we onze visie op de zorg. Daarin omschreven we een aantal concrete gedragsverwachtingen die sterk aansluiten bij presente zorg. Op die manier groeide onze ‘alaambak’, een hulpmiddel om presente zorg in de praktijk te brengen.

“Handel niet vanuit je eigen beeld van wat goede zorg is maar pas je zorg aan naar het verwachtingsbeeld van je patiënt“ In een zorgmodel waarin de beleving van de patiënt centraal staat, is de mogelijkheid om individuele verantwoordelijkheid te kunnen opnemen

>

|05|

>

onontbeerlijk. En dat vraagt een aanpassing in de organisatie. In 2013 legden we de basis voor die aanpassing door middel van een leiderschapstraject voor leidinggevenden. In een tweede fase focussen we op het organisatie- en zorgmodel.”

Marc Verpoort, directeur human resources: “De introductie van presente zorg is vooral een bewustwording. We willen mensen die presente zorg al centraal stellen een sterkere stem geven door duidelijk te maken dat az groeninge volledig achter deze filosofie staat. We krijgen nu al vaak concrete vragen over hoe en wanneer medewerkers mogen afwijken van een procedure. Waar ligt de grens? Waar kunnen ze keuzes maken? We merken dat de aandacht voor de beleving van de patiënt meer en meer ingang krijgt in onze organisatie.”

Presente initiatieven

In 2013 brachten we presente zorg ziekenhuisbreed onder de aandacht. We werkten onder andere nauw samen met sTimul, een labo voor zorgethiek dat de zorgsector en het onderwijs wil ondersteunen in zorgethisch handelen. Regelmatig trokken medewerkers en managers naar sTimul voor een inleefstage om aan den lijve te ondervinden hoe het voelt om patiënt te zijn. Ook Petra Archie, directeur patiëntenzorg, ging op inleefstage. “De stage was een heel ingrijpende ervaring die me echt liet voelen wat het is om afhankelijk te zijn. Het was confronterend maar de ervaring helpt me om elke dag stil te staan bij de noden en gevoelens van patiënten in het ziekenhuis.”

Medewerkers van az groeninge krijgen ook de kans om bij sTimul de opleiding van zorgethische coach te volgen. Die coaches kunnen hun competentie dan verder uitdragen in het ziekenhuis. Sinds vorig jaar maken we deel uit van de raad van bestuur van sTimul waardoor we mee de richting kunnen bepalen die sTimul in de toekomst uitgaat.

Ook de afdelingen geriatrie trekken voluit de kaart van presente zorg. Het project ‘zilverzacht ziekenhuis’ startte in 2013 en is een driejarig traject waarin de medewerkers van de afdeling dagelijks aftoetsen hoe de patiënt de zorg ervaren heeft. Om warme zorg in het hele ziekenhuis in de kijker te zetten, staken directie, zorgmanagers en enkele medewerkers de handen uit de (koks)mouwen! Ze bakten ‘warme koekjes’, bedrukt met woorden rond het thema zorgethiek en bedankten zo de verpleegafdelingen voor hun warme zorg. And last but not least: Het boek ‘Gekkenwerk’ van Linus Van Laere over de uitdagingen in een zorgjob kreeg mee vorm door de input van medewerkers van az groeninge over concrete casussen en ervaringen. En zo dragen we presente zorg ook uit over de muren van het ziekenhuis heen!

|06|

Bewust aanwezig in de zorg

»

Marc Verpoort, directeur human resources: ”We merken dat de aandacht voor de beleving van de patiënt meer en meer ingang krijgt.”

|07|

Patiënt, partner in de zorg

De patiënt is voor az groeninge een partner in de zorg die met kennis van zaken meebeslist over zijn behandeling. Om de patiënt toe te laten zich een gefundeerde mening te vormen over de voorgestelde ingreep of behandeling hebben wij van patiënteninformatie een prioriteit gemaakt: elke patiënt heeft recht op info over zijn gezondheidstoestand, het verloop van een behandeling, voor- en nadelen, alternatieven, mogelijke complicaties, te verwachten revalidatietraject, financiële elementen van de ingreep ...

Voor artsen en verpleegkundigen is deze uitgebreide informatieverstrekking een vaste rubriek geworden in hun gesprekken met de patiënt.

Om onze transparante houding kracht bij te zetten, vragen wij de patiënt voor tal van ingrepen via het toestemmingsformulier zijn betrokkenheid te bevestigen.

Om in het bijzonder patiënten die een chirurgische ingreep moeten ondergaan optimaal te informeren en voor te bereiden op de operatie, hebben we in 2013 het preoperatief opnamegesprek opgestart. Zo weet de patiënt perfect wat hem te wachten staat, kunnen we eventuele problemen op voorhand ondervangen en winnen zowel de patiënt als de verpleegkundigen van de afdeling tijd op de dag van de operatie.

Actief deelnemen aan het eigen genezingsproces

Ook tijdens het verblijf in het ziekenhuis nodigen wij de patiënt uit om actief deel te nemen aan zijn of haar genezingsproces. Kennis over de ziekte, de behandeling of een gezonde levenswijze is één zaak, maar even belangrijk zijn de vaardigheden en handelingen waardoor de patiënt na zijn terugkeer naar huis zo zelfstandig mogelijk kan instaan voor zijn eigen zorg.

Om deze educatie van de patiënt systematisch te integreren in onze aanpak

|8|

introduceerden wij in 2013 gestructureerde educatieplannen. Daarmee leren we de patiënt, of diens familieleden of naasten, stap voor stap, op eigen maat en ritme, de nodige zorghandelingen aan zoals het correcte gebruik van een inhalator, insuline inspuiten, de trap opgaan na een heupprothese …

Deze educatie kan verschillende vormen aannemen: naast een ruim aanbod aan folders en brochures krijgt de patiënt fotoboeken, educatieve filmpjes, infosessies (individueel of in groep), focusgroepen … voorgeschoteld. Deze informatie is maximaal beschikbaar op de website van az groeninge, in het bijzonder de brochures.

Luisteren naar de patiënt

Patiënten en hun naasten een optimale zorg bieden, dat is ons streefdoel.

Als lerende organisatie willen wij vanzelfsprekend ook weten wat patiënten zelf vinden van de zorg die ze ontvangen. Daarom hebben wij diverse kanalen in het leven geroepen om de perceptie van de patiënten te capteren. Uiteraard namen we in 2013 deel aan de halfjaarlijkse patiëntentevredenheidsenquête (VPP-peiling) die ondersteund wordt door de Vlaamse overheid. Daarnaast verwerkten we 950 verwelkomingskaartjes waarmee

patiënten ons feedback kunnen geven over hun ervaring in az groeninge.

Deze bleven geen dode letter; met tal van voorgestelde suggesties gingen we aan de slag. Zo kwam er een tijdelijke tweede ingang op campus kennedylaan, zorgden we voor zeep in elke sanitaire ruimte op onze dagziekenhuizen en integreerden we tal van opmerkingen over campus kennedylaan in de plannen voor de tweede bouwfase. Ook via medewerkers kreeg de werkgroep patiëntenperceptie regelmatig verbetertips van patiënten te horen. Tot slot hanteren enkele diensten een eigen bevragingssysteem.

Kleine patiëntjes, grote aandacht Elk kind dat az groeninge binnenkomt, heeft recht op een kindvriendelijke omgeving en benadering.

Om dit gedachtegoed en de kinddeskundigheid in az groeninge te promoten, creëerden we met de hoofdverpleegkundigen van alle afdelingen waar kinderen behandeld worden de werkgroep ‘kind in het ziekenhuis’. We bespreken er allerlei thema’s die te maken hebben met goede zorg voor kinderen. Om maar enkele voorbeelden te geven: we maken afspraken over het feit dat er steeds een ouder bij zijn kind kan overnachten, we hebben een uniforme werkwijze uitgewerkt over pijnbestrijding bij kinderen, we organiseren opleidingen voor de verpleegkundigen, we kopen speelgoed aan …

Om het kindvriendelijke klimaat op de werkvloer zelf te bewaken en te versterken, vonden we bondgenoten in de referentieverpleegkundigen ‘kind in het ziekenhuis’ als aanspreekpunt en ambassadeur voor het team op de eigen afdeling.

zibi aan de macht Onze kinderafdelingen zijn al een paar jaar helemaal ondergedompeld in de leefwereld van zibi. Maar uiteindelijk kunnen kinderen ook op andere afdelingen, wachtzalen en consultaties terechtkomen, en deze hebben we dan ook met speelhoekjes of speelgoedboxen en zibi-kleurboekjes uitgerust.

Met ons project van ouderparticipatie bieden we kinderen het recht om steeds een ouder bij zich te hebben wanneer ze wakker en bewust zijn. In geval van een operatie mag de ouder mee met de spelbegeleider tot aan zibi’s wachtzaaltje. Met goedkeuring van de anesthesist mag de ouder dan verder meegaan naar de operatiezaal tot het kindje de eerste stappen van de verdoving ingaat. Dan gaat de papa of mama terug naar de kamer. Na de operatie mag de ouder onmiddellijk terug bij zijn of haar kind in de ontwaakruimte. Dit is een enorme meerwaarde.

Klare (kinder)taal

Om onze patiëntjes voor te bereiden op een onderzoek of een behandeling stelden we een nieuwe reeks van visuele educatiefiches op. Aan de hand van foto’s en tekeningen kunnen de ouders of de spelbegeleiders in eenvoudige woorden vertellen wat er allemaal gaat gebeuren. En als voorbereiding op een operatie ontwierpen we het stripverhaal ‘zibi naar de slaapdokter’.

>

|9|

Herken, signaleer en pak aan Zorg voor de kwetsbare oudere in az groeninge Met een opvallende campagne bracht het geriatrisch supportteam van az groeninge de goede zorg voor de kwetsbare oudere op alle afdelingen en diensten onder de aandacht.

“Proactief en holistisch”

“Artsen, verpleegkundigen, spelbegeleiders, psychologen, logistieke medewerkers, kinesisten, voedingshostesseS … allen in de bres voor onze kleinste patiëntjes” >

Daarnaast creëerden we in 2013 een knusse ruimte, zibi’s boomhut, waar (klein)kinderen van patiënten met kanker kunnen ontspannen, knutselen, huiswerk maken en informatie terugvinden over kanker. Elke woensdagnamiddag is er ook een psychologe beschikbaar, zowel voor de (groot) ouder (vragen over slecht nieuws vertellen, info over omgaan met kanker en kinderen ...) als voor de kinderen zelf (speltherapie, emotionele ondersteuning ...).

Ten slotte introduceerden we een couveusekoffer in samenwerking met enkele studenten van VIVES in het kader van hun eindwerk. De couveusekoffer bevat voorleesboekjes, kleurboeken, een kalender, een pop en allerlei spulletjes die een baby in de couveuse nodig heeft: spuitjes, oogbrilletjes, een maagsonde ... Hierdoor raken jonge kinderen wier pasgeboren broertje of zusje op neonatologie ligt, meer vertrouwd met de situatie en kunnen ze de ziekenhuisperiode beter verwerken. De koffer wordt heel regelmatig uitgeleend en de respons is heel positief.

|10|

Via de frailtygids voor verpleegkundigen belichtten ze 14 symptomen die – indien ze niet opgemerkt worden – vrij snel kunnen leiden tot functieverlies en afhankelijkheid bij de oudere, zieke patiënt. Aanwijzingen voor kwetsbaarheid – frailty – zijn onder meer verminderde mobiliteit, depressie, vallen, onevenwichtig voedingspatroon, te weinig drinken en gebruik van veel geneesmiddelen. Sleutelwoorden in de gids zijn “herken – signaleer – pak aan”. Per thema reikt het geriatrisch supportteam handvatten aan om gerichte observaties te doen, de geriatrische symptomen te herkennen, ze te signaleren in het team en aan de behandelende arts en het geïdentificeerde probleem deskundig aan te pakken.

Het supportteam ontwikkelde in 2013 ook een ‘look 4 frailty’-poster waarop maandelijks één van de 14 symptomen aan bod komt, geïllustreerd met een cartoon en gedocumenteerd via een infofolder.

Uw pijn,

onze zorg Wie in het ziekenhuis opgenomen is, mag niet onnodig pijn lijden. Onder het motto: “uw pijn, onze zorg” voert ons pijnteam een actief beleid om de pijn weg te nemen of tot een aanvaardbaar niveau terug te dringen. Daarom screenen wij standaard elke patiënt twee keer daags op pijn, vaker indien nodig. Zodra een patiënt aangeeft dat hij of zij pijn ervaart, treedt een behandelplan in werking, aangepast aan de indi-

Palliatieve zorg, een gedeelde zorg Jaarlijks sterven ongeveer 1000 patiënten in az groeninge, op diverse afdelingen. Elk van deze patiënten en hun naasten hebben recht op goede palliatieve zorg. Voor az groeninge betekent dit een gedeelde zorg, gebaseerd op een vlotte, verantwoordelijke samenwerking tussen de verschillende schakels binnen en buiten het ziekenhuis, rekening houdend met de verwachtingen van de patiënt.

Een vroegtijdige herkenning van de nood aan palliatieve zorg is essentieel voor de kwaliteit van de zorg. Daarom stelde het palliatief supportteam een nieuwe ziekenhuisbrede richtlijn op waarmee we willen benadrukken dat palliatieve zorg ruimer is dan zorg in de terminale fase.

Surprise question

Hoe weten zorgverstrekkers nu wanneer een patiënt palliatieve zorg nodig heeft? Dit kan eenvoudig door het stellen van de ‘surprise question’: “Zou u verbaasd zijn indien de patiënt in de komende 6 tot 12 maanden zou overlijden?”

Als het antwoord op deze vraag ‘neen’ is, contacteert de zorgverstrekker of afdeling het palliatief supportteam dat zorgt voor de nodige begeleiding om tegemoet te komen aan de noden van de patiënt en zijn naasten. Als het antwoord op deze vraag ‘ja’ is, dan is het voeren van een palliatief beleid uiteraard niet nodig.

Het palliatief supportteam ontwikkelde daarbij een geheugenkaart voor de verpleegafdeling, met onder meer een checklist en zorgplan dat de afdeling kan hanteren voor patiënten met een prognose van minder dan 3 maanden.

Omdat er geen ‘pijnthermometers’ bestaan, meten we de pijn van de patiënten aan de hand van een pijnschaal. Voor kinderen werkten we een aangepaste pijnschaal met gezichtjes uit.

viduele patiënt. Dat plan kan bestaan uit medicatie en/of uit niet-medicamenteuze maatregelen zoals ontspanningstechnieken, warmte en koude en lichamelijke oefeningen. Door regelmatige pijnmonitoring volgen we de doeltreffendheid van de gekozen aanpak op en sturen we bij waar nodig.

Samen met de referentieverpleegkundigen van de diverse afdelingen zorgt het pijnteam ervoor dat de

nieuwste inzichten inzake pijnbehandeling zo snel mogelijk op de werkvloer toegepast worden. Omdat we pijnbestrijding zo belangrijk vinden, doorloopt elke nieuwe verpleegkundige in zijn inwerktraject een e-learningpakket inzake pijnbeleid. Ook patiënten krijgen uitgebreide info over pijn en worden gestimuleerd om ons feedback te bezorgen over onze aanpak. Plan, do, check and act!

|11|

Doelstelling

2

az groeninge ontwikkelt een zo ruim mogelijk en tegelijkertijd hooggespecialiseerd zorgaanbod We willen groeien in zorgwaarde.

We willen een zo volledig mogelijk aanbod aan basiszorg.

We willen in onze regio de eerste keuze zijn van de patiĂŤnt.

|12|

Een ruim zorg­ aanbod ingebed in een ruim netwerk az groeninge biedt patiënten een ruim aanbod in zorg, van basiszorg die u terug­vindt in ieder ziekenhuis tot hooggespecialiseerde, multidisciplinaire top­­ zorg voor complexe aandoeningen.

In 2013 werkten we verder aan subspecialisaties en het uitbouwen van referentiediensten waarvoor andere ziekenhuizen naar ons doorverwijzen.

Onze medische diensten investeerden in een nog ruimer en gespecialiseerder aanbod zoals leverchirurgie, intraoperatieve bestraling en intraoperatieve chemotherapie.

Een netwerk van ziekenhuizen De overheid stuurt aan op het bundelen en delen van de expertise over complexe zorg en technologie in regionale centra en referentiecentra. az groeninge werkt met verschillende ziekenhuizen samen en deelt de intussen opgebouwde expertise.

Sinds 2013 is onze dienst cardiologie erkend als interventioneel cardiologisch B2-centrum met een eigen hoogtechnologisch laboratorium voor hartkatheterisatie. Ons hartcentrum op campus loofstraat staat in voor alle niet-chirurgische hartbehandelingen. De organisatie van de cardiale zorg gebeurt gezamenlijk binnen ons supraregionale netwerk met AZ Maria Middelares en AZ Damiaan. De samenwerking tussen de drie ziekenhuizen garandeert hoogkwalitatieve cardiologische zorg, onder meer door gemeenschappelijke behandelingsprotocollen.

tatie in het ziekenhuis van Moeskroen. Als een operatieve ingreep nodig is, komen de patiënten naar az groeninge en na de ingreep worden ze verder opgevolgd in CHM Mouscron. Voor andere specialisaties werkt az groeninge al meerdere jaren samen met het ziekenhuis van Moeskroen, bijvoorbeeld voor kinderurologie, reproductieve geneeskunde en vasculaire chirurgie. az groeninge sloot in 2013 met AZ Damiaan Oostende een samenwerkingsovereenkomst. De dienst orthopedie en de botbank van az groeninge ondersteunen met hun expertise het wegnemen van femurkoppen en het uitbaten van een botbank van femurkoppen in AZ Damiaan.

In 2013 sloten we ook samenwerkingsovereenkomsten af met UZ Leuven om ons aanbod voor patiënten met chronische pijn uit te breiden en voor ondersteuning bij het wegnemen en de transplantatie van organen bij overleden patiënten. Beide overeenkomsten kwamen tot stand in het kader van de erkenning van de algologische functie en de functie als lokale donorcoördinatie van az groeninge. az groeninge sloot ook een samenwerkingsovereenkomst met UZ Leuven in verband met specifieke testen van digestie en malabsorptie.

Ook de dienst neurochirurgie werkte over de muren van ons ziekenhuis heen een samenwerkingsakkoord uit. In 2013 hielden de neurochirurgen van az groeninge voor het eerst consul-

|13|

Leverchirurgie Het laatste decennium is er wereldwijd een enorme toename aan leverchirurgie, hoofdzakelijk in de strijd tegen levertumoren en uitzaaiingen van darmkanker naar de lever. De chirurgische verwijdering van alle leverletsels in combinatie met chemotherapie voor of na de ingreep vormt vaak de enige weg tot genezing.

In az groeninge kunnen wij deze agressieve chirurgische aanpak met soms zeer uitgebreide resecties uitvoeren dankzij de aanwezigheid van abdominale chirurgen met ervaring en een specifieke opleiding in de leverchirurgie. De ingrepen worden ook steeds gepland met een vast team van operatieverpleegkundigen en anesthesisten met ervaring in de leverchirurgie. De anesthesisten passen verschillende technieken toe om bloedverlies tijdens de ingreep te minimaliseren.

Het aantal patiënten dat in aanmerking komt voor leverchirurgie stijgt ook door de steeds efficiëntere chemotherapie: uit de nauwgezette wekelijkse analyses van de medische beelden van aanvankelijk niet-opereerbare patiënten komen

15 tot 20 procent uiteindelijk wel in aanmerking voor chirurgie doordat de leverletsels reageren op de chemotherapie.

De sleutel tot deze complexe behandeling ligt duidelijk in een multidisciplinaire aanpak.

Momenteel voert az groeninge jaarlijks meer dan 50 leverresecties uit, waarvan ongeveer de helft via kijkoperatie. Door intense samenwerking met verschillende andere ziekenhuizen gebeurt ongeveer 35% van de operaties bij patiënten die van elders doorverwezen worden. Deze patiënten worden in hun eigen ziekenhuis behandeld en opgevolgd. Tijdens de behandeling worden de scans op regelmatige basis doorgestuurd naar az groeninge, waar ze geanalyseerd worden door chirurgen met specifieke hepatobiliaire ervaring. Pas wanneer de leverletsels opereerbaar zijn, wordt de patiënt doorverwezen voor planning van de leveroperatie. Na de operatie gaan de patiënten terug naar hun eigen ziekenhuis voor eventuele nabehandeling en verdere opvolging door hun behandelende arts.

Ademtest voor maagen darmaandoeningen In 2013 namen de dienst gastro-enterologie en het klinisch laboratorium van az groeninge een nieuw toestel in gebruik waarmee ze via een eenvoudige ademtest de diagnose kunnen stellen voor tal van maag- en darmaandoeningen. Deze patiëntvriendelijke en veilige techniek is een primeur in West-Vlaanderen en hebben we opgestart in samenwerking met UZ Leuven.

Met dit niet-invasieve onderzoek kun-

|14|

nen we bijvoorbeeld melkintolerantie en pancreasinsufficiëntie detecteren, de functie van de lever bepalen, de snelheid van de maaglediging en de darmtransit opvolgen en de maagbacterie Helicobacter pylori opsporen, wat belangrijk is voor de diagnose en behandeling van maagzweren. De ademtesten zijn gebaseerd op een dynamische analyse van waterstof en koolstof in de adem, die variëren in functie van het verterings- en opnameproces in de darm. Hiervoor investeer-

den we in een specifieke massaspectrometer.

Voor de patiënt is het heel eenvoudig: hij/zij krijgt een pakketje mee naar huis met een aantal adembuisjes en een voedselbestanddeel om in te nemen. Dat kan een poeder zijn om te mengen in een drankje, een chocopasta voor op de boterham, een mix om pannenkoeken te bakken of een ei waarmee een omelet moet worden gemaakt. Na inname moet de patiënt

Hersentumoren Glioblastoma multiforme is de meest voorkomende kwaadaardige hersentumor. az groeninge heeft alles in huis om dit hersenkwaad optimaal te bestrijden: de menselijke expertise, de technisch geavanceerde apparatuur en een hoogstaande multidisciplinaire aanpak.

Na oppuntstelling van de diagnose door de neuroloog voert de neurochirurg via computerberekende navigatie een stereotactische (uiterst nauwkeurig plaats-bepaalde) biopsie uit. Indien haalbaar neemt de chirurg de tumor vervolgens weg via een open hersenoperatie.

Bij elke stap waken we over de maximale veiligheid van de patiënt. Om bijvoorbeeld zo veel mogelijk kanker-

weefsel te kunnen verwijderen, neemt de patiënt het product Gliolan in zodat de chirurg het tumorweefsel tijdens de operatie door middel van een microscoop met blauw licht (fluorescentie) perfect kan identificeren en onderscheiden van de gezonde hersenen.

Na de ingreep volgt een samenlopende bijkomende behandeling van radiotherapie en chemotherapie, aangestuurd door de radiotherapeuten en oncologen van az groeninge. Voor sommige patiënten is bijkomend een vaccinatiebehandeling opportuun, die we dan samen met UZ Leuven organiseren.

Na oppuntstelling van de diagnose door de neuroloog voert de neurochirurg via computerberekende navigatie een stereotactische biopsie uit.

met een vaste frequentie, bijvoorbeeld om het kwartier, met een rietje in een glazen buisje blazen. De inhoud van de uitgeademde lucht bevat kostbare informatie over heel wat verteringsprocessen, wat we via de massaspectrometer kunnen bepalen.

Door de betrouwbaarheid en het gebruiksgemak voor de patiënt is het opstarten van deze niet-invasieve techniek in az groeninge een onbetwiste diagnostische meerwaarde gebleken.

|15|

Oncoklinieken az groeninge

Oncologie

Borstkliniek

Kliniek dermatologische oncologie Kliniek digestieve oncologie

Kliniek geriatrische oncologie

Kliniek gynaecologische oncologie Kliniek hematologische oncologie Kliniek hoofd-halsoncologie Kliniek neuro-oncologie

Kliniek respiratoire oncologie Kliniek urologische oncologie

Het niveau van onze kankerzorg werd in 2013 nog opgetild door de invoering van twee vooruitstrevende technologieën, namelijk intraoperatieve radiotherapie en intraoperatieve chemotherapie, innovaties die in België maar door enkele ziekenhuizen aangeboden worden.

Intraoperatieve radiotherapie bij borstkanker

|16|

In België krijgt 1 op de 3 mannen en 1 op de 4 vrouwen kanker, een ziekte die diep in een mensenleven ingrijpt. Als groot oncologisch centrum kan az groeninge getalenteerde experten aantrekken die over de disciplines heen samenwerken. De voorbije jaren bouwden wij onze oncoklinieken sterk uit. Deze hooggespecialiseerde teams bieden de patiënt een totale en gepersonaliseerde zorg, van diagnose tot en met revalidatie: niet alleen de intensieve medische behandeling telt maar ook de aandacht voor de levenskwaliteit. Zo zorgt de oncoverpleegkundige als vertrouwenspersoon voor de persoonlijke opvolging van de patiënt doorheen het hele behandeltraject.

In het voorjaar van 2013 behandelden we de eerste borstkankerpatiënten met intraoperatieve radiotherapie (IORT), dit is bestraling tijdens de operatie. Dankzij deze techniek kan een eenmalige hoge dosis straling heel precies gericht worden op de plaats van de verwijderde tumor met minimale bestraling van omliggend gezond weefsel. Doordat we de dosis in één enkele keer toedienen, moeten patiënten zich minder vaak naar de bestralingsafdeling verplaatsen; IORT vervangt immers een deel of soms zelfs de volledige externe bestralingsbehandeling. Met intraoperatieve bestraling kunnen we een aantal nevenwerkingen van een uitwendige bestraling beperken zoals blijvende huidveranderingen ter hoogte van de zone die het meest bestraald werd.

Deze nieuwe techniek werd in az groeninge ingevoerd door een nauwe samenwerking tussen de diensten radiotherapie, gynaecologie en de borstklinieken van Kortrijk en Waregem.

Intraoperatieve chemotherapie in de strijd tegen buikvlieskanker

Kort na de introductie van IORT konden onze artsen de eerste patiënten met buikvlieskanker behandelen door middel van intraoperatieve

Veel patiënten ervaren haarverlies als één van de meest ingrijpende bijwerkingen van chemotherapie. Bij bepaalde chemo­ therapiebehandelingen kan het gebruik van een hoofdhuidkoeler voor, tijdens en na de chemotherapie haaruitval verminderen of zelfs voorkomen. In 2013 kon het kankercentrum van az groeninge een vierde hoofdhuidkoeler aanschaffen, mede dankzij steun van het Nationaal Kankerplan, IMOG en de benefiet­actie Fashion 4 Life.

De klinisch apotheker op een afdeling oncologie verwarmde chemotherapie in de buikholte (Hypertherme Intra Peritoneale Chemotherapie, in het kort HIPEC).

Daarbij neemt de chirurg in de eerste fase van de operatie alle zichtbare kankercellen in de buikholte weg via uitgebreide cyto-reductieve chirurgie. Vervolgens start de eigenlijke HIPEC-procedure. Tijdens de openbuikoperatie spoelt het chirurgisch team gedurende een bepaalde tijd de buikholte met verwarmde chemotherapie om zo voor het oog niet-waarneembare achtergebleven kankercellen te vernietigen. Dankzij deze gespecialiseerde techniek wordt een anders snel progressieve ziekte nu controleerbaar of zelfs in specifieke gevallen geneesbaar.

Het intensieve HIPEC-behandelingsprogramma wordt gedragen door een multidisciplinair team van chirurgen, anesthesisten, oncologen, gynaecologen, apothekers, verpleegkundigen en hygiënisten.

Recent onderzoek laat vermoeden dat deze behandelingen in de nabije toekomst uitgebreid kunnen worden naar andere aandoeningen en ook daarin wil az groeninge via multidisciplinaire samenwerking verder specialiseren.

Kankerpatiënten krijgen vaak zware medicatie voorgeschreven om hun ziekte te bestrijden. De symptomen van kanker en de mogelijke nevenwerkingen van de medicatie kunnen heel wat onaangename effecten veroorzaken: pijn, misselijkheid, osteoporose, infecties … In 2013 leidde klinisch apotheker Julie Van Den Broucke gedurende drie maanden een project ‘ondersteunende zorg’ op de afdeling oncologie van az groeninge.

Julie: “Via ondersteunende zorg of ‘supportive care’ willen we de neveneffecten van kanker en de bijhorende therapie voorkomen en behandelen, inclusief de verbetering van de revalidatie en van de overleving. Als klinisch apotheker liep ik mee met de arts en kon ik mij helemaal focussen op de farmaceutische zorg van elke specifieke patiënt. Dit slaat bijvoorbeeld op de optimale toedieningswijze, de ideale dosering, de mogelijk ongewenste wisselwerking tussen diverse geneesmiddelen, de therapietrouw enz.

In overleg met de behandelende arts kon ik adviezen formuleren om de geneesmiddelentherapie aan te passen.

Er is een belangrijke rol weggelegd voor de klinisch apotheker in wetenschappelijke informatieverstrekking aan zowel patiënt als zorgverlener, in het ziekenhuis én daarbuiten. Hiervoor werkten we reeds enkele informatiefiches uit voor enkele orale cytostatica. Zij dragen bij aan een maximale patiëntveiligheid en een naadloze transmurale zorg.”

|17|

Elke dag moederen vaderdag Kersverse ouders op de materniteit hebben wellicht andere verwachtingen van een ziekenhuis dan zieke patiënten op andere afdelingen. En daarom hebben we hen in 2013 gewoon de vraag gesteld: “Wat verwachten jullie van jullie verblijf in az groeninge?”. Bij de koppels die al ervaring hadden met de kraamafdeling van az groeninge door een eerdere zwangerschap en geboorte peilden we naar hun concrete ervaringen, zowel positieve als negatieve.

Om een volledig plaatje te krijgen van de dienstverlening op de materniteit lieten we ook huisartsen en medewerkers aan het woord via focusgroepen. Op basis van al deze input gingen we onder leiding van prof. Paul Gemmel en Katrien Verleyen, beiden verbonden aan het Center for Service Intelligence van de Universiteit Gent, aan de slag om te zien waar en hoe we onze service nog kunnen verbeteren.

Borstvoeding ligt jonge ouders duidelijk na aan het hart. Daarom maakten we ons beleid hierrond nog meer eenvormig en startte een vroedvrouw de opleiding tot lactatiekundige om het bestaande team van lactatiekundigen verder te versterken.

“zorg

op maat”

|18|

Voor de begeleiding van mama’s die hun kindje via een normale vaginale bevalling op de wereld zetten, beschreven we in detail via een klinisch pad welke zorg en welke informatie verstrekt moeten worden op elk moment van het verblijf.

Uiteraard zijn elke moeder en elke baby uniek, maar zorgverstrekkers weten hoe ze de vastgelegde leidraad op verantwoorde wijze kunnen aanpassen aan de individuele behoeften en voorkeuren van mama en baby.

Naast een verbeterproject om de beloproepen sneller te beantwoorden, staan een aantal mooie projecten in de steigers voor 2014: verbouwingswerken om 5 ruimere studiokamers met meer comfort te creëren, aanbod van een gratis overnachting met ontbijt voor

de partner de eerste nacht na de bevalling, prenatale counseling met 2 individuele gesprekken met een vroedvrouw tijdens de zwangerschap … en nog een paar leuke en nuttige verrassingen die we voor de volgende editie in petto houden!

Gesubspecialiseerde zorg voor de oudere patiënt Door de toenemende vergrijzing – lees verzilvering – van de bevolking kende het aantal acuut zieke oudere patiënten een steile klim. De diensten geriatrie van az groeninge hebben goed op deze tendens ingespeeld om de geriatrische patiënten een adequate zorg op hoog niveau te bieden. Na een uitbreiding van 100 naar 120 acute G-bedden en een subspecialisatie wondzorg op de afdeling buda 3, startte de dienst in 2013 een ‘joint venture’ met de dienst orthopedie om over te gaan tot de subspecialisatie ortho-geriatrie op buda 1.

We laten medische diensthoofd dr.

Véronique Ghekiere aan het woord.

Joint venture geriatrieorthopedie Wat was jullie motivatie om van start te gaan met de nieuwe afdeling ortho-geriatrie? “az groeninge heeft een ruim aanbod aan geriatrische zorg. Dat gaf ons de kans om de orthopedische patiënten ouder dan 75 te concentreren op één geriatrische afdeling en ons te verdiepen in de unieke zorg voor orthopedische patiënten. De vraag hiernaar is reëel: kwetsbare ouderen vallen vaker, met vaak zware gevolgen. Tijdens het verblijf op de ortho-geriatrie kunnen we zowel het orthopedisch als het geriatrisch probleem tezelfdertijd aanpakken, wat de totale verblijfsduur in het ziekenhuis kan inkorten. De afdeling orthopedie blijft op die manier eerder voorbehouden voor jongere orthopedische patiënten.”

Welke gespecialiseerde zorg krijgen de patiënten op ortho­­­ geriatrie?

»

Dr. Veerle Mouton, één van de drijvende krachten achter het project orthogeriatrie, in gesprek met één van haar patiënten.

“De kinesist, ergotherapeut en orthopedist gaan samen met de geriater wekelijks op ronde. Dankzij deze nauwere samenwerking en intensievere kinesitherapie willen we patiënten met orthopedische problematiek zo snel mogelijk reactiveren om terug te keren naar de thuissituatie.

Het revalidatieprogramma is aangepast in functie van leeftijd en polypathologie. Naast het genezingsproces zorgen wij in de valkliniek ook voor preventie van vallen via een gestructureerde aanpak van evenwichts- en gangstoornissen.

Hoe is de organisatie van deze verandering verlopen?

“De verpleegkundigen op orthogeriatrie hebben een vooropleiding gevolgd met orthopedische informatie. Via een follow-up optimaliseren we dit groeiproces in samenwerking met de orthopedisten. Het is nu de bedoeling om de verworven kennis die buda 1 heeft opgebouwd door te spelen aan de andere geriatrische afdelingen en te dienen als referentieafdeling binnen de verschillende geriatrische diensten.”

|19|

Spine unit In 2013 groeide de spine unit uit tot een volwaardige multidisciplinaire samenwerking. De diensten fysische geneeskunde en revalidatie, neurochirurgie, neurologie, orthopedie, reumatologie en anesthesie/pijnkliniek werken samen om patiĂŤnten met problemen ter hoogte van de wervelzuil te behandelen. Tijdens hun maandelijkse bijeenkomst bespreken de artsen de meer complexe dossiers en zoeken ze een gepaste therapeutische oplossing. Daarbij bewaken ze zorgvuldig dat de diagnostische en therapeutische acties die ze ondernemen conform de wetenschappelijk bepaalde richtlijnen verlopen. Op die manier is de consensus voor deze vaak complexe diagnostische problematiek gebaseerd op evidence-based modellen.

Nieuwe artsen in 2013

Tine Vandendriessche anesthesie/reanimatie 2 januari 2013

|20|

Wouter Van Moerkercke gastro-enterologie 1 september 2013

David Derthoo cardiologie 1 oktober 2013

Nele Vankeirsbilck gynaecologie 1 oktober 2013

Gastroenterologie Naast hun hoofdactiviteit op campus kennedylaan zijn de gastro-enterologen begin 2013 van start gegaan met een polikliniek in de stad, op campus reepkaai. Dit brengt heel wat comfort met zich mee voor wie in Kortrijk woont, niet altijd kan beschikken over een auto en zich sneller vanuit het centrum naar de Reepkaai wil begeven. De dienst gastro-enterologie beschikt er over alle faciliteiten, met name ook de mogelijkheid voor endoscopische onderzoeken.

Daarnaast kreeg de dienst een stevige injectie van nieuw bloed met de komst van dr. Wouter Van Moerkercke. Dr. Van Moerkercke heeft een speciale interesse in inflammatoire darmziekten (ziekte van Crohn, colitis ulcerosea) en is als consulent hierin ook nog actief aan de KU Leuven.

Tot slot zijn de dienst gastro-enterologie en het klinisch laboratorium in 2013 gestart met het uitvoeren van ademtesten om op een voor de patiënt eenvoudige manier tal van gastro-enterologische aandoeningen op te sporen.

Meer info hierover vindt u op pagina 14.

Oogziekten In 2013 kon de dienst oogziekten de vitreoretinale heelkunde verder uitbouwen dankzij de inzet van prof. Christophe Delaey. Complexe procedures van het achterste oogsegment (maculaire gaten en epiretinale membranen, vitreumbloedingen …) die we vroeger doorverwezen naar een universitaire dienst kunnen nu ook in az groeninge plaatsvinden.

Plastische chirurgie In een blijvende drive naar expertise in alle deelgebieden was in het bijzonder de lipofilling-techniek een belangrijk onderwerp in 2013. De techniek werd verder op punt gesteld waardoor de indicaties toenemen. De dienst investeerde in

de aankoop van een nieuw toestel dat beantwoordt aan de hoogste eisen volgens de internationale standaarden.

Vasculaire en thoracale chirurgie In 2013 nam de dienst vasculaire en thoracale chirurgie de kaap van de eerste 100 thoracoscopische anatomische longresecties. In het flebologie-gamma was er een duidelijke opmars van de endovasculaire technieken (RFA – radiofrekwentie-ablatie). En tot slot laat de verdere uitbouw van het vaatlabo toe elke dag een volledig arterieel en/of veneus diagnostisch bilan aan te bieden.

Klinisch labo Het klinisch laboratorium van az groeninge investeerde in 2013 sterk in de automatisatie van de pre-analytische en analytische fase. Hiervoor werd nieuwe en performantere apparatuur voor hematologie en scheikunde aangekocht.

Deze laatste werd bovendien gekoppeld aan een automatische staalverdeling.

Bedoeling van deze investering is het benodigde staalvolume te verminderen, pre-analytische fouten te beperken en een snellere en constantere doorlooptijd te bereiken waardoor de resultaten sneller beschikbaar zijn voor de clinicus.

schikt de dienst neurochirurgie sinds 2013 over de mogelijkheid om hypofysetumoren endoscopisch, dus via kijkoperatie te opereren, in samenwerking met de dienst neus-, keel- en oorziekten. Ook voor endoscopische operaties in de hersenventrikels is de nodige knowhow en apparatuur aanwezig.

Er is ook een nauwe samenwerking met de dienst anesthesie/pijnkliniek o.a. op gebied van ruggenmergstimulatoren en ook voor de behandeling van aangezichtspijnen onder neuronavigatie ofwel operatief (microvasculaire decompressie volgens Janetta).

Anesthesie De dienst anesthesie kon in 2013 volgende realisaties aanbieden: - de uitbreiding van de soorten zenuwblocks voor postoperatieve analgesie - de opstart pijnpompimplantaties en follow-up - de opstart van neurostimulatie percutaan en follow up.

- de upgrade van de financiering naar een algologisch team met intensifiëring van het multidisciplinaire profiel.

- de opstart van neuronavigatiegeleide Gasserdenervatie.

- het bloedsparend protocol bij partiële hepatectomie - het anesthesieprotocol voor HIPECprocedures.

Pathologische anatomie Sinds 2013 voert de dienst pathologische anatomie de mutatieanalyse voor het KRAS-gen in het ziekenhuis uit. Op basis van deze analyse kunnen we bepalen voor welke vorm van behandeling van dikkedarmkanker de patiënt in aanmerking komt.

neurochirurgie Naast de verdere ontwikkeling van doorgedreven spinale chirurgie en prothesechirurgie van de wervelkolom be-

|21|

Doelstelling

3

az groeninge verzekert aantoonbare kwaliteitsvolle zorg We willen kwaliteit en veiligheid via meetbare criteria aantoonbaar maken, zowel intern als extern.

We willen verschillen in zorg inperken op basis van de algemeen geldende richtlijnen.

We willen een geĂŻntegreerd (elektronisch) patiĂŤntendossier, beschikbaar voor elke zorgverstrekker van de patiĂŤnt

|22|

Wie naar het ziekenhuis moet, kiest toch liefst voor “kwaliteit”. Herkenbaar ... maar niet altijd even tastbaar. Om de patiënt te helpen bij het maken van een geïnformeerde keuze over het ziekenhuis waaraan hij zijn gezondheid toevertrouwt, lieten we de kwaliteit en patiëntveiligheid in az groeninge objectief vaststellen. Daarvoor deden we een beroep op een gerenommeerde internationale instantie die wereldwijd ziekenhuizen auditeert: Joint Commission International, in het kort JCI.

az groeninge haalde in 2013 als 1e niet-­academische ziekenhuis van de Benelux het internationale kwaliteitslabel JCI In oktober 2013 onderzochten auditors van JCI of de zorg die az groeninge verstrekt, voldoet aan de strengste internationale normen inzake kwaliteit en patiëntveiligheid. Daarvoor kamden ze zes dagen lang vakkundig alle aspecten van de ziekenhuiswerking uit, vertrekkende vanuit één bezorgdheid: de noden van de patiënt. Als eerste niet-academische ziekenhuis van de Benelux slaagde az groeninge erin dit label te behalen!

“een cultuur van permanent streven naar betere kwaliteit” Jan Deleu, algemeen directeur: “Het totale voorbereidingstraject op de JCIaudit nam een drietal jaar in beslag. We wilden er vooral over waken dat alle oplossingen goed ingebed werden in de dagelijkse manier van werken zodat de nieuwe werkwijzen en procedures ook de tand des tijds kunnen weerstaan en niet alleen van toepassing zijn tijdens de audit. Daarvoor zijn we heel intensief met medewerkers van alle geledingen in discussie gegaan over de JCIverwachtingen.

Samen hebben we gezocht naar oplossingen. De dynamiek die we op gang gebracht hebben, de cultuur van permanent streven naar betere kwaliteit is heel belangrijk.”

Lerende organisatie

Tom Coolen, directeur ICT, kwaliteit en processen: “We zijn enorm fier dat we de patiënt een hoog kwaliteitsniveau kunnen aanbieden. Maar in de zorg blijf je wel altijd werken met mensen … die fouten kunnen maken. Daarom blijven we eraan werken om zo weinig mogelijk gaten te laten in onze systemen om te vermijden dat er iets fout zou lopen. Met elk gaatje dat we dichttimmeren, wordt het risico kleiner.

Een ziekenhuis heeft per definitie een heel complexe organisatiestructuur, daarom stellen wij ons op als een ‘lerende organisatie’. De cultuur waarmee we met onvolkomenheden omgaan, zorgt ervoor dat er snel een oplossing komt.”

gen beter werken dan vandaag? Ze hebben ons een lijstje met werkpunten meegegeven, dus op onze lauweren rusten, willen we allerminst. Bovendien moeten we om de 3 jaar een nieuwe, steeds strengere audit doorlopen: kwaliteit is geen slapende materie, we houden de dynamiek levendig.”

“De patiënt heeft elke dag recht op die goede zorg”

Geen slapende materie

Jan Deleu: “De JCI-auditoren hebben vastgesteld dat de veiligheidscultuur ingebed is in onze dagelijkse werking.

Ze kijken heel sterk naar je openheid en bereidheid tot verandering: wil je mor-

|23|

Meten is weten Al een aantal jaren trekt az groeninge resoluut de kaart van kwaliteit en veilige zorg. Om dit te meten, maken we gebruik van indicatoren. Op basis van dergelijke objectieve meetpunten krijgen we inzicht in verbeterpotentieel en kunnen we de evolutie van de kwaliteit opvolgen. Onze kwaliteitsresultaten stellen we beschikbaar via www.azgroeninge.be/kwaliteit.

1100 JCI-meetpunten

Voor JCI draait alles rond de vraag hoe de kwaliteits- en veiligheidsnormen op de werkvloer vertaald worden en hoe de patiënt er beter van wordt. De zowat 1100 JCI-meetpunten hebben betrekking op elke denkbare handeling die zich in het ziekenhuis voordoet: in de operatiezaal en de verpleegafdeling, maar ook in de keuken, de technische ruimtes … overal. En in de praktijk moeten we kunnen aantonen hoe artsen, apothekers, paramedici, psychologen, schoonmaakmedewerkers, diëtisten, technici … met elkaar afstemmen en samenwerken om te voldoen aan die strenge internationale eisen. Voor de JCI-audit in oktober 2013 kregen we voor 41 van de 1100 meetpunten niet de score “volledig voldaan”.

Nalevingstoezicht chirurgisch zorgtrAject

De overheid gaat helemaal mee in de richting van het patiëntgerichte kwaliteitsdenken. Minister Jo Vandeurzen stimuleert de Vlaamse ziekenhuizen om tegen 2018 een accreditatietraject te doorlopen. Dan worden ze vrijgesteld van het ziekenhuisbrede systeemtoezicht en doorlopen ze alleen nog het jaarlijkse nalevingstoezicht op een bepaald zorgtraject.

Net als alle andere Vlaamse ziekenhuizen kreeg az groeninge in de loop van 2013 het onaangekondigde bezoek van de zorginspectie van de Vlaamse overheid voor een doorlichting van het chirurgisch zorgtraject (operatiekwartier, chirurgische afdelingen en dagziekenhuizen, centrale sterilisatie-afdeling en bloedbank), met een zeer goed rapport als resultaat.

VIP²-kwaliteitsindicatoren

Om de ziekenhuizen en patiënten toe te laten de kwaliteit van ziekenhuizen onderling te vergelijken op basis van uniforme

|24|

kwaliteitsindicatoren lanceerde de Vlaamse overheid het project VIP². az groeninge nam hier van bij de start actief aan deel. De bevraging van de patiëntentevredenheid toont aan dat de acties die we ondernamen voor onze JCI-accreditatie duidelijk hun vruchten afwerpen: we scoren bijvoorbeeld hoog voor de identificatiecheck en voor pijnbehandeling, aandachtspunten waar we de laatste jaren sterk op hamerden. Ook voor de borstkanker­indicatoren scoren we goed, onder meer door de doorgedreven kwaliteit die de borstkliniek van az groeninge al verschillende jaren toepast in alle aspecten van haar werking.

Interne indicatoren via de kwaliteitsmuur

Om zorgafdelingen te ondersteunen in hun streven naar kwaliteitsverbetering voerden we op elke afdeling een kwaliteitsmuur in. Via de kwaliteitsmuur visualiseren we een 20-tal kwaliteitsmeetpunten die gekozen zijn op basis van prioriteiten inzake kwaliteit: pijnmeting, doorligwonden, screening op valrisico en op geriatrisch risicoprofiel, handhygiëne ….

Aan de hand van de erg tastbare en beïnvloedbare proces- en outcomemeetpunten op de kwaliteitsmuur legt elke afdeling 1 of 2 verbeteracties vast. De resultaten worden op trimesterbasis geactualiseerd.

Accreditaties op specifieke deelactiviteiten

Naast een ziekenhuisbrede accreditatie bestaan tal van internationale accreditaties voor specifieke medische activiteiten of afdelingen. Zo is onze centrale sterilisatie-afdeling iso-gecertifieerd (9001:2008), beschikt ons labo over een ISO-15189:2007-accreditatie voor het kwaliteitssysteem en een aantal analyses. Onze borstkliniek behaalde als een van de eerste in België het Europese kankerzorgcertificaat van de “European Breast Centres Certification” en het PET-centrum West-Vlaanderen, gevestigd in az groeninge, kan uitpakken met de Europese EARL-accreditatie.

Ook in de omkadering is kwaliteit belangrijk. Zo behaalde de cateringdienst van campus kennedylaan de prestigieuze ’Smiley’-erkenning en is az groeninge als werkgever internationaal erkend als ‘investor in people’.

Acties Hierna een korte bloemlezing uit de vele acties die wij ondernamen voor een kwaliteitsvolle en veilige zorg.

Medicatie

Geneesmiddelen zijn niet weg te denken uit een ziekenhuis. Zowat elke patiënt krijgt tijdens zijn of haar verblijf medicatie toegediend. Om de geneesmiddelen in de juiste dosis bij de juiste persoon te krijgen, leven we in az groeninge strikte afspraken na over zowel de manier van noteren van de toe te dienen medicatie als het bereiden, klaarzetten, nazien en toedienen van de medicatie.

Om de geneesmiddelen op een goede en vlotte manier te verdelen, beschikken de verpleegeenheden over speciale medicatiewagens met bakjes per patiënt.

Ook de verpleegdossiers gaan mee met de wagens zodat het medicatieschema onmiddellijk na het toedienen van de medicatie afgetekend kan worden met de initialen.

Zorginfecties, beter voorkomen dan genezen

Na een operatie bestaat altijd het risico op een infectie. In az groeninge nemen we graag het zekere voor het onzekere: onder impuls van het comité ziekenhuishygiëne bouwden we een aantal preventieve maatregelen in om infecties tegen te gaan.

Om een infectie van de wonde met Staphylococcus aureus (MSSA/MRSA) te voorkomen, onderzoeken we bij risicogroepen en bij bepaalde ingrepen zoals bij prothesechirurgie systematisch vóór de operatie of de patiënten drager zijn van de bacterie. Als ze drager zijn, brengt de combinatie van het wassen met chloorhexidinezeep en speciale neuszalf soelaas. Die behandeling reduceert de kans op een infectie met zo’n 60%.

|25|

Time-out: dubbele check voor elke operatie “De juiste ingreep aan de juiste zijde bij de juiste patiënt” is een vanzelfsprekende basisvoorwaarde voor een geslaagde operatie. Om dit in de dagelijkse praktijk hard te maken, voeren wij voor elke operatie of invasieve ingreep een aantal essentiële controles uit aan de hand van een timeoutprocedure. Via een checklist herbevestigen wij expliciet de identiteit van de patiënt, het type ingreep, aan welke zijde, of de patiënt wel degelijk nuchter is (wanneer dat noodzakelijk is), of de patiënt eventuele allergieën heeft, de bloedgroep enzovoort. De controles vinden deels plaats op de afdeling voor de patiënt naar de operatie- of behandelzaal gaat en deels bij de aanvang van de ingreep.

Ook aan het einde van de interventie overlopen wij een aantal checkpunten: zo worden onder andere de kompressen, instrumenten en naalden geteld, en worden de belangrijkste aandachtspunten voor het ontwaken en de postoperatieve behandeling genoteerd.

Uit internationaal onderzoek blijkt dat met behulp van zo’n checklist meer dan dertig procent van de complicaties en overlijdens naar aanleiding van chirurgische ingrepen vermeden kan worden.

Een stoffen spelbord?

Neen, een genummerde poetsdoek!

Christel Quidousse, afdelingshoofd schoonmaak op campus reepkaai, leert ons de propere kneepjes van het vak: “Elk handcontactpunt zoals een deurklink of een schakelaar kan een bron zijn van bacteriën. Om te voorkomen dat bacteriën zich via het poetsdoekje naar het volgende handcontactpunt overzetten, is het belangrijk om een nieuwe zijde van het poetsdoekje te gebruiken. Als hulp voor de onderhoudsmedewerkers introduceerden we genummerde poetsdoekjes die in 16 vlakken ingedeeld zijn. Hierdoor is het makkelijker bij te houden welke vlakken van het poetsdoekje al gebruikt werden. Aan de hand van een korte opleiding door de kwaliteitscoach leren de onderhoudsmedewerkers ook welke route ze best volgen tijdens het reinigen van een kamer.”

|26|

Ondervoeding

Medewerkers

Uit nationale cijfers blijkt dat 20 à 60 % van alle in een ziekenhuis opgenomen patiënten ondervoed zijn. Ondervoeding kan het genezingsproces belemmeren, en omgekeerd is een opname in het ziekenhuis niet altijd gunstig voor de voedingsinname door de verplichting om nuchter te zijn voor operaties of onderzoeken, of door neveneffecten zoals misselijkheid, braken ...

Voor elke nieuwe zorgverstrekker die bij az groeninge van start gaat, checken wij de validiteit van het voorgelegde diploma af bij de betrokken onderwijsinstellingen. Valse diploma’s maken bij ons geen kans!

Vervolgens heeft elke medewerker en arts jaarlijks een evaluatiegesprek met zijn leidinggevende om te zien hoe hij zijn competenties verder kan bijschaven.

Op enkele afdelingen maakt de diëtist integraal deel uit van het wekelijkse patiëntenoverleg om met het team van artsen, psychologen, kinesisten etc. de optimale aanpak van de patiënt te bespreken.

Om als ziekenhuis een kwaliteitsvolle dienstverlening aan te bieden, moeten we ook kunnen vertrouwen op een onberispelijke kwaliteit van goederen en diensten die het ziekenhuis binnenkomen. Daarom voerden we een kwaliteitsbeoordeling in van onze leveranciers. Voor een paar hoofdleveranciers doen we dat door een audit ter plekke. Andere leveranciers beoordelen we aan de hand van een aantal meetpunten. We stelden daarvoor twee verschillende evaluatieformulieren op: één voor facilitaire goederen en diensten en een specifiek formulier voor geneesmiddelen en medische materialen. Bij de controle gaan we onder andere na of de leverancier een kwaliteitslabel of certificaat draagt, of we correcte productinformatie krijgen, of we kunnen rekenen op tijdige leveringen ... De conclusie van de controle bespreken we met de leverancier.

Scoort de leverancier slecht, dan bouwen we de samenwerking af. Bij een middelmatige score sturen we bij waar nodig.

Zo kunnen we samenwerken met leveranciers die kwaliteit even hoog in het vaandel dragen als wijzelf.

Daarom besliste het nutritieteam van artsen, apothekers, diëtisten, verpleegkundigen en paramedici van az groeninge om elke opgenomen patiënt te screenen aan de hand van de NRSscore (Nutritional Risk Screening). Wijst deze screening door de verpleegkundigen uit dat de patiënt een risico loopt op ondervoeding, dan volgt verder onderzoek door de diëtist. Is een aanpassing van de voeding nodig, werpt dit zijn vruchten af, moeten we nog bijsturen?

Patiëntendossier

Verschillende teams van artsen, verpleegkundigen, paramedici … staan de klok rond paraat voor de patiënt. Bij de aflossing van de shift krijgt de nieuwe ploeg een gedetailleerde briefing over de gezondheidstoestand van elke patiënt maar daarnaast houden we elke zorghandeling en elk onderzoeksresultaat nauwgezet bij in het patiëntendossier dat de patiënt volgt bij al zijn bewegingen door het ziekenhuis. Daardoor kan elke zorgverstrekker die een rol speelt in de behandeling van de patiënt heel snel alle essentiële informatie over de patiënt raadplegen. Cruciaal voor een doeltreffende behandeling!

Het elektronisch patiëntendossier KWS dat az groeninge in gebruik nam, is in 2013 echt uit de startblokken geschoten op de werkvloer. KWS is het ‘klinisch werkstation’ dat UZ Leuven deelt met een aantal ‘Nexus’-ziekenhuizen. Wanneer een patiënt in een van deze ziekenhuizen opgenomen wordt of er op consultatie gaat, hebben de behandelende zorgverstrekkers er meteen ook inzage in het digitale dossier van de patiënt. Zo zijn ze onmiddellijk op de hoogte van bijvoorbeeld allergieën, thuismedicatie … wat de diagnose en de zorgverstrekking ten goede komt.

Kwaliteit, ook buiten onze eigen muren

Ook medische toestellen ontsnappen niet aan een kwaliteitscontrole.

Om kwalitatieve en veilige zorg te verlenen aan onze patiënten moeten we te allen tijde kunnen voortgaan op de correcte werking van onze medische toestellen, denk bijvoorbeeld aan een infuuspomp of bloeddrukmeter. In 2013 maakte de dienst biotechniek een volledige inventaris van alle medische toestellen en stelde voor alle toestellen een onderhoudsschema op. In samenwerking met de materiaalverantwoordelijke van elke afdeling controleert de dienst biotechniek elk toestel jaarlijks of halfjaarlijks, afhankelijk van het type apparaat. Ze kijken de goede werking en de ijking na en controleren de elektrische veiligheid. Voor bepaalde toestellen zoals de beademingstoestellen en couveuses sloot de dienst een contract af met een externe firma die instaat voor de controle. Na een controle krijgt elk toestel een sticker met de datum van de volgende controle. Zo glipt geen enkel toestel tussen de mazen van het controlenet.

|27|

Doelstelling

4

az groeninge verzekert transmurale continuĂŻteit van zorg We zorgen ervoor dat de patiĂŤnt en zijn directe omgeving informatie en educatie op hun niveau krijgen, zowel bij opname als bij ontslag.

We verzekeren een optimaal ontslagbeleid t.a.v. alle externe zorgpartners.

|28|

Zorg op de eerste en tweede lijn az groeninge is door zijn omvang een grote speler in het zorglandschap maar zeker niet de enige. Het ziekenhuis fungeert als een tweede lijn, na de zeer diverse eerste lijn van huisartsen, mantelzorgers, thuisverpleegdiensten … De zorg die u krijgt in ons ziekenhuis staat niet los van de zorg die u voor of na een opname krijgt. De ziekenhuiszorg is immers een schakel in de zorgketen die over de muren van het ziekenhuis doorloopt. Door een goede informatieoverdracht en een gezamenlijk ontslagbeleid streven we naar continuïteit in de zorg voor de patiënt. Om dat in goede banen te leiden, richtte az groeninge samen met het SEL (samenwerkingsinitiatief eerstelijnszorg) het eerstelijnsoverlegplatform op.

Het eerstelijnsoverlegplatform is een overleg met alle partners die betrokken zijn bij de thuiszorg en ambulante zorg voor patiënten. Op het overleg zijn vertegenwoordigers aanwezig uit de huisartsenkring, de ziekenfondsen, thuisverplegingsorganisaties, kinesitherapeuten, OCMW’s, lokale dienstencentra, apothekersvereniging, Kind en Gezin, familiehulp, SEL en az groeninge.

“Het eerstelijnsoverlegplatform is een plaats om de partners uit de eerste lijn beter te leren kennen, elkaars problemen te erkennen en samen naar oplossingen te zoeken.” vertelt dr. Serge Vanderschueren, medisch directeur van az groeninge. “Vanuit het ziekenhuis stellen we vast dat het vaak voor oudere patiënten niet evident is om na een opname terug naar huis te gaan. Op het overlegplatform proberen we het

ontslagbeleid zo goed mogelijk af te stemmen en streven we een goede organisatie van hulp aan huis na zodat de patiënt verder in zijn eigen omgeving kan herstellen.”

Uw huisarts, onze partner

Dr. Serge Vanderschueren: “De huisartsen zijn een belangrijke partner in de zorgketen voor patiënten. We gaan dan ook regelmatig in overleg met de huisartsen. Tijdens dit structurele overleg met een delegatie van de huisartsenvereniging plannen we sinds 2013 ook momenten in waarop elk medisch diensthoofd van az groeninge in overleg gaat met de huisartsen. Zo hoort az groeninge welke noden leven bij de huisartsen en kunnen we daar op inspelen.”

Sinds 2013 stelt az groeninge medische beelden beschikbaar via PACSonWEB, een voorbeeld van een project dat voortvloeit uit het overleg met de huisartsen. Via het digitale patiëntendossier kunnen huisartsen dan weer de medische verslagen over hun patiënten raadplegen en zo de toestand van hun patiënten blijven opvolgen tijdens hun verblijf in het ziekenhuis.

Opleiding thuisverpleegkundigen

Een mooi voorbeeld van hoe zorg kan doorlopen over de muren van het ziekenhuis is de opleiding stomazorg voor thuisverpleegkundigen. az groeninge beschikt over heel wat ervaring met en expertise over de zorg voor patiënten met een stoma. Om die patiënten ook na hun opname in het ziekenhuis optimaal te laten begeleiden, organiseerde de werkgroep stomazorg een opleiding waarin thuisverpleegkundigen de kneepjes van het vak en de nodige materiaalkennis meekregen. Zo kunnen stomapatiënten ook thuis een professionele en accurate zorg genieten.

PACSonweb: medische beelden beschikbaar via het web Sinds eind 2013 stelt de dienst medische beeldvorming alle beelden van onderzoeken beschikbaar via PACSonWEB (www.azgroeninge.be/rx). De beelden zijn toegankelijk voor zowel (huis)artsen als patiënten door middel van het referentienummer van het onderzoek en de geboortedatum van de patiënt. Patiënten krijgen dus geen cd’tje meer mee met de beelden en ook naar de (huis) artsen versturen we geen beelden meer via de post.

De nieuwe werkwijze biedt heel wat voordelen: • Patiënten hoeven na het onderzoek niet meer te wachten op de beelden of het verslag.

• Patiënten kunnen ook zelf de beelden bekijken via het internet.

• Alle beelden zijn veilig opgeslagen en kunnen niet verloren gaan.

• De aanvragende arts heeft de beelden en de verslagen van het onderzoek digitaal ter beschikking nadat de radioloog het verslag heeft opgesteld.

• PACSonWEB

is milieuvriendelijk: geen gebruik van vervuilende stoffen, geen afvalproductie.

|29|

Zorg in het ziekenhuis, geen eiland maar een schakel Gezondheidszorg voor geriatrische patiënten is niet alleen weggelegd voor de ziekenhuizen. Mantelzorgers, huisartsen, thuiszorgorganisaties en zeker ook woonzorgcentra spelen voor deze groep patiënten een cruciale rol. Bewoners van woonzorgcentra komen regelmatig in contact met het ziekenhuis en na een opname in het ziekenhuis is voor een aantal patiënten opvang nodig in een woonzorgcentrum. Een goede afstemming tussen ziekenhuis en woonzorgcentra is dus belangrijk. Petra Archie, directeur patiëntenzorg van az groeninge: “Een ziekenhuis is niet langer een eiland maar een schakel in het zorgproces. Om bruggen te slaan tussen de partners in een zorgproces voerde de overheid het geriatrisch zorgprogramma in. Eén van de pijlers van dat zorgprogramma is transmurale samenwerking. In az groeninge geven we die samenwerking vorm door een geriatrisch overlegplatform.”

Samen met zo’n 35 woonzorgcentra uit de regio grijpt az groeninge het geriatrisch overlegplatform aan als een drijfveer voor een nauwe samenwerking en voor het lanceren van verbeterprojecten.

“Het overleg speelt zich vooral af op beleidsniveau.” zegt Petra Archie. “We stemmen het beleid af en bouwen samen een toekomstvisie. De systematische registratie van patiënten die wachten op een plaats in ons ziekenhuis of op een opname in een woonzorgcentrum, is een voorbeeld van een gezamenlijk plan van aanpak. De data die we al een drietal jaar verzamelden, gebruiken we nu voor de opmaak van een zorgstrategisch plan voor de hele regio. Door het overleg stemden we bijvoorbeeld ook onze aanpak van patiënten met dementie af op die van de woonzorgcentra.

Petra Archie: “Twee keer per jaar komen we met een afvaardiging van az groeninge samen met de partners uit de woonzorgcentra om elkaars werking te leren kennen, visies af te stemmen en te kijken naar de toekomst. We streven samen naar zorgcontinuïteit voor onze bewoners en patiënten, zodat de zorg naadloos doorloopt van de ene instelling naar de andere. Om dat te verwezenlijken, moet de zorg in de verschillende instellingen op een lijn zitten, zowel voor, tijdens als na een opname in het ziekenhuis.”

woonzorgcentra bijvoorbeeld elke dag contact op met de dienst geriatrie om af te stemmen of het woonzorgcentrum zelf de nodige zorg kan aanbieden zodat de bewoners zo snel mogelijk terug naar hun vertrouwde omgeving kunnen. Een ander concreet voorbeeld is het uitwisselingstraject tussen het ziekenhuis en een woonzorgcentrum om elkaars visie en aanpak te ervaren. Onze verpleegkundigen draaien een periode mee in een woonzorgcentrum om meer voeling te krijgen met de leefwereld van geriatrische patiënten en verpleegkundigen

Wat mogen we ons voorstellen bij een geriatrisch overlegplatform?

|30|

Uiteraard komen uit het overleg ook heel wat concrete projecten voort die de betrokken diensten uitwerken. In het streven naar een zo kort mogelijke opname in het ziekenhuis nemen een aantal

Zo ontstaat een leerrijke kruisbestuiving waar een warme en kwalitatieve zorg uit voortvloeit

uit het woonzorgcentrum komen naar az groeninge om hun verpleegkundige technieken aan te scherpen. Zo ontstaat een leerrijke kruisbestuiving waar een warme en kwalitatieve zorg uit voortvloeit.”

De woonzorgcentra de Weister in Aalbeke en Lichtendal in Kortrijk zitten onder de veilige vleugels van directeur Jan Goddaer. Ook hij is de samenwerking tussen woonzorgcentra en ziekenhuis zeer genegen. Sinds 2009 maakt hij deel uit van het geriatrisch overlegplatform; in die tijd zag hij heel wat positieve gevolgen van het overleg.

Welke meerwaarde biedt het overlegplatform nu concreet voor een woonzorgcentrum?

“Door het overlegplatform leren we de verschillende partners beter kennen, kunnen we makkelijk informatie uitwisselen en kunnen we van elkaar leren.

Het blijft echter niet bij uitwisselen, we zetten ook gezamenlijke verbeterprojecten op om ons doel van een naadloze zorg waar te maken. Denk maar aan de gezamenlijke procedure bij een PEGsonde, een sonde waardoor een patiënt voeding toegediend krijgt. In het woonzorgcentrum bekeken we de vraag of een sonde zinvol of nodig is anders dan in het ziekenhuis. Door de gezamenlijke procedure hanteren we nu dezelfde manier van werken in beide instellingen en gebruiken we dezelfde criteria om een sonde te plaatsen. Op vaste tijdstippen evalueren we of de sonde nog nodig is.

Het overlegplatform maakte ook gezamenlijke opleidingen voor verpleegkundigen en symposia mogelijk. We organiseerden bijvoorbeeld samen een studienamiddag voor de hoofdverpleegkundigen van het ziekenhuis en de woonzorgcentra over vroegtijdige zorgplanning.

Doordat we elkaar als partners beter kennen, kunnen we ook vlotter samenwerken. Via het platform brachten we de hoofdverpleegkundigen van het woonzorgcentrum samen met de hoofdverpleegkundigen van az groeninge. Nu contacteren ze elkaar makkelijker bij problemen of vragen over een bewoner en overleggen ze samen over de verdere aanpak. We maken ook meer gebruik van het geriatrisch dagziekenhuis en kunnen zo vermijden dat bewoners opgenomen moeten worden in het ziekenhuis.”

Hoe hebben jullie bewoners concreet baat bij deze samenwerking?

“Voor onze bewoners uit de samenwerking zich niet in opvallende zaken: het gaat er net om dat er geen verschil is in de zorg die hij of zij krijgt in het ziekenhuis of in het woonzorgcentrum door de betere stroomlijning van de zorg. De bewoner zal wel merken dat alle informatie doorstroomt van het woonzorgcentrum naar het ziekenhuis en omgekeerd. Als hij in ons woonzorgcentrum een wilsverklaring tekent, gaat die ook mee naar het ziekenhuis en houden de zorgverleners daar ook rekening mee.

Door de beter afgestemde zorg verloopt een opname in het ziekenhuis vaak vlotter. Ook het omgekeerde geldt: als een patiënt na een opname in het ziekenhuis niet meer naar huis terug kan, kan hij door de betere afspraken en samenwerking tussen de woonzorgcentra en het ziekenhuis vlotter opgenomen worden in een woonzorgcentrum.”

|31|

Weet wat je slikt Klinische farmacie Geneesmiddelen zijn onmisbaar voor een doeltreffende geneeskunde. Maar omgekeerd kan een verkeerd gebruik van geneesmiddelen al even nefaste gevolgen hebben. Als basis voor een onderbouwd geneesmiddelenbeleid ontwikkelde de dienst klinische farmacie van az groeninge in 2013 het ‘persoonlijk medicatieschema van de patiënt’. Aan de hand van dit overzicht kunnen we het geneesmiddelengebruik van de patiënt in kaart brengen en optimaliseren. Dit faciliteert een transparante communicatie met de patiënt zelf en met de diverse interne en externe zorgverleners.

Een Nederlandse studie toont aan dat ongeveer 5,6% van de spoedopnames te maken heeft met het gebruik van geneesmiddelen (bijwerkingen, interacties, overdoseringen …). Bijna de helft hiervan is potentieel vermijdbaar.

Het detecteren en vermijden van geneesmiddelengerelateerde gezondheidsproblemen is precies de kernopdracht van de klinisch apothekers van az groeninge die de dienst spoedopname ondersteunen.

Katy Verhelle, hoofdapotheker van az groeninge, licht toe: “Drie dagen per week is een van onze ziekenhuisapothekers aanwezig op de dienst spoedopname. Deze apotheker bevraagt elke patiënt die binnenkomt naar de medicatie die hij of zij thuis inneemt. Het volledige en correcte overzicht hiervan wordt vervolgens geanalyseerd om dubbele therapie, interacties, nevenwerkingen, onderdosering … op te sporen. Het medicatieoverzicht is essentieel om zicht te krijgen op de diagnostiek van problemen en dient als basis om de therapie verder te zetten, af te bouwen, te stoppen of te wijzigen.

De ziekenhuisarts kan rekenen op het advies van de klinisch apotheker om de therapie bij te sturen. De apotheker kijkt immers altijd naar het totaalbeeld van het medicatiegebruik van een patiënt, terwijl andere zorgverleners dikwijls andere prioriteiten stellen in de zorg voor hun patiënt.”

|32|

Wordt de patiënt na opname verder opgevolgd?

Katy Verhelle: “Ja, ook bij ontslag besteden ziekenhuisapothekers veel zorg aan een duidelijke communicatie met de patiënt. De patiënt krijgt steeds een geactualiseerde versie van het medicatieoverzicht mee. Wij raden de patiënt aan om zo snel mogelijk het vernieuwde medicatieover-

“Essentieel voor de diagnostiek En verderzetting van de zorg” zicht voor te leggen aan zijn huisarts en apotheker zodat ook zij op de hoogte zijn van wat er gebeurd en veranderd is. De huisarts kan bij de verdere begeleiding van de patiënt ook gebruik maken van de suggesties van de klinische apotheker.“

Voeren jullie nog andere acties rond correct medicatiegebruik?

“Naast de introductie van het nieuwe medicatieoverzicht was ons jaarlijks symposium in samenwerking met de huisartsenvereniging HZW en de apothekersvereniging De Westvlaamse in 2013 gericht op de verdere sensibilisering over deze problematiek. Het sjabloon van ons medicatieoverzicht stellen we publiek beschikbaar op de website. De bedoeling is dat iedereen uiteindelijk dezelfde methodiek gaat gebruiken om de veiligheid van patiënten te optimaliseren.”

“Het medicatieschema is Een belangrijk communicatiemiddel naar zowel patiënt als zorgverlener”

|33|

Doelstelling

5

az groeninge wenst een expertisecentrum te zijn voor vorming, opleiding en onderzoek We willen hoogopgeleide medewerkers houden en aantrekken.

We integreren een wetenschappelijke dimensie in onze werking.

We werken samen met externe partners om onze expertise te vergroten.

|34|

az groeninge investeert in medewerkers In az groeninge krijgen medewerkers de kans om hun eigen ontwikkeling in handen te nemen via een uitgebreid opleidingsaanbod en een doeltreffend loopbaanbeleid. In 2013 registreerden we dan ook net meer dan 50.000 opleidingsuren: een gemiddelde van 18,5 uren per medewerker! We maken ons sterk door opleidingen doelgericht, budgetvriendelijk en in samenwerking met andere partners te ontwikkelen.

74% van de vormingsuren werden intern georganiseerd. Meestal zijn het ook onze medewerkers die een docentenrol opnemen en zo hun expertise delen. Dat betekent ook dat de vormingen sterk op maat worden gemaakt om zo aan de behoeften van de medewerkers en de organisatie tegemoet te komen en onze zorg te optimaliseren.

Eén van de acties die we hierbij opzetten, is de organisatie van de ‘dag van de afdeling/discipline’. Medewerkers en leidinggevenden krijgen hiermee de kans om zelf een opleidingsdag voor het team in elkaar te steken. Uiteraard kunnen ze rekenen op de groeipool, onze dienst voor training en ontwikkeling, om het proces uit te tekenen.

Dat geeft een enorme boost aan onze leercultuur omdat medewerkers niet alleen een opleiding aangeboden krijgen, maar ook dieper kunnen ingaan op het ‘wat, waarom, waarmee …’ van de opleiding. In 2013 staken de diensten 59 dagen van de afdeling/discipline in elkaar, daarmee bereikten ze 1744 medewerkers. Een dikke pluim voor alle organisatoren!

In samenwerking met de ziekenhuizen van Ieper en Waregem bieden we ook een mooi opleidingsaanbod in het kader van de bijzondere beroepstitels voor spoed, intensieve zorg, kindergeneeskunde, oncologie, materniteit en operatiekwartier. Onze medewerkers

kunnen op die manier in huis de nodige verplichte vormingsuren volgen voor het behouden van hun bijzondere beroepstitel.

Steeds groeien … ook in ons stagebeleid

az groeninge neemt actief deel aan de vorming van studenten uit heel wat studierichtingen. We boden in 2013 878 stageplaatsen aan en verwelkomden 602 verpleegkundigen en 107 artsstagiairs. We zorgen samen voor een aangename en leerrijke omgeving met een open leercultuur, voldoende begeleiding en focus op de eigenheid van elke student.

Wie denkt dat een stage op het verloskwartier zich beperkt tot het begeleiden van bevallingen heeft het dik verkeerd. Even belangrijk zijn de observatie van patiënten, het monitoren van ambulante opnames, de voorbereiding van sectio’s enzovoort.

Gezien het grote aantal stagiairs (artsen, vroedvrouwen, geneesheren-specialisten in opleiding) op deze afdeling stelden we een stagebeleid op dat een evenwicht vindt tussen de privacy en intimiteit rond de bevalling en maxi-

male leerkansen voor de stagiairs.

Voor arts-stagiairs werd bijvoorbeeld een apart traject opgemaakt zodat ze naast bevallingen ook kennis opdoen in het domein van IVF, prolaps …

Naast de courante stages biedt het ziekenhuis in samenwerking met Vives ook een zorg- en leercentrum aan. Dat is een verpleegafdeling waar kwaliteitsvolle patiëntenzorg en het opleiden van bachelorstudenten verpleegkunde de twee centrale kernprocessen zijn. Zo’n leerafdeling is een unieke stagevorm: de stagiairs worden optimaal in de (team)werking geïntegreerd en krijgen reële verantwoordelijkheden via een intensieve een-opeen-begeleiding door mentoren. In een zorg- en leercentrum draait het dus om een gelijkwaardige samenwerking in een krachtige leeromgeving met innovatieve projecten.

|35|

Reanimatie

In getrainde handen Een persoon in nood reanimeren, daarvoor zijn zorgverstrekkers opgeleid. Maar zonder regelmatige praktijkervaring riskeren ze de handeling of de kennis te verliezen. Om deze levensreddende vaardigheden helemaal in de vingers te krijgen of te houden, organiseert de dienst spoedopname voor alle ‘bedside’medewerkers van az groeninge een intensieve training op maat.

Skillstation als training voor basic life support Alle medewerkers die aan het bed van de patiënt komen, moeten de reanimatietechnieken (‘cardio-pulmonaire resuscitatie’) vlot onder de knie hebben.

Daarom voorzien wij voor elke nieuwe bedside-medewerker in een klassikale opleiding van 3 uur. Maar om de praktische training op een efficiënte manier te organiseren voor een massa locatiegebonden zorgverstrekkers met onvoorspelbare planning haalden we het ‘skillstation’ in huis.

Het skillstation is een volledig geautomatiseerd systeem met een reanimatiepop, een pc die de oefeningen aanstuurt (hartmassage, beademing, en vervolgens de combinatie van beide) en de resultaten opmeet. Het skillstation is geïnstalleerd op een mobiel karretje dat gedurende 4 weken op elke afdeling van het ziekenhuis staat. Dit systeem laat medewerkers met de nodige voorkennis toe om de 2 jaar de basisreanimatievaardigheden te oefenen zonder dat er een lesgever aan te pas komt.

Hiervoor beschikken we over drie skillstations voor training op volwassen poppen, waarvan een exemplaar ook dienst doet voor training op een kinderpop voor de afdelingen die geregeld met kinderen in contact komen.

|36|

Advanced life support De medewerkers van de kritieke diensten zoals spoed, intensieve zorg, cath lab en de interne mug volgen jaarlijks de cursus advanced life support. Het gaat om een training op maat van de dienst, steeds in hun eigen werkomgeving, waarbij specifieke dienstgebonden situaties gesimuleerd worden.

Voor de cursus advanced life support hebben we de volledige familie simulatiepoppen in huis: de volwassen pop, de junior pop en sinds 2013 de babypop waarop de medewerkers van het verloskwartier en neonatologie kunnen trainen. Hiermee kreeg de kinderreanimatie het laatste jaar een flinke boost.

Om de uitrol van dit vormingsprogramma haalbaar te maken, investeren we fors in de opleiding van medewerkers die de doorgedreven cursus tot reanimatie-lesgever volgen aan de European Resuscitation Council.

En tot slot organiseren we op vraag van afdelingen de cursus immediate life support, die zich qua intensiteit situeert tussen de basic en de advanced life support. Deze cursus gaat bijvoorbeeld ook dieper in op medicatie en het gebruik van de automatische externe defibrillator, een draagbaar toestel dat wordt gebruikt voor de reanimatie van een persoon met een hartstilstand.

Zuid-West-Vlaamse denktank Simulatie-onderwijs

Van de meerwaarde van simulatie-onderwijs zijn az groeninge, Katholieke Hogeschool VIVES en Universiteit Kulak al een paar jaar overtuigd: elke instelling beschikt immers over een eigen simulatiecenter. Om de investering optimaal te benutten, beslisten ze om hun kennis en kunde te delen.

Zo kunnen az groeninge-medewerkers voor bepaalde gespecialiseerde trai-

Via simulatie-onderwijs kunnen studenten, verpleegkundigen en (para) medici in een veilige leeromgeving op levensechte hoogtechnologische poppen praktijksituaties nabootsen. Op die manier kunnen ze de juiste reacties en vaardigheden trainen en hun samenwerkings- en communicatieskills binnen het team aanscherpen, in het bijzonder in de uitzonderlijke situaties die ze in hun echte loopbaan maar zelden zullen tegenkomen. Indien nodig kan de situatie keer op keer herhaald worden tot alles vlot gaat, zonder ook maar één iemand in gevaar te brengen.

Ramp A19

az groeninge in the lead Een paar OPLEIDINGScijfers voor 2013 - Basic life support en automatische externe defibrillator: 969 medewerkers - Advanced life support kritieke diensten en interne mug: 251 medewerkers - Immediate life support volwassenen en kinderen: 189 medewerkers ningen zoals bevallingen terecht in het simulatiecenter van VIVES dat voor deze opleidingen beter uitgerust is.

Omgekeerd springen wij bij tijdens de oefensessies die VIVES en Kulak voor hun studenten organiseren: ziekenhuismedewerkers sturen vanuit de regiekamer van het simulatiecentrum in de hogeschool en de universiteit de gepaste reacties van de pop aan op basis van de handelingen van de studenten. Op die manier dragen wij ons steentje bij tot de vorming van goede verpleegkundigen en artsen die later bij az groeninge aan de slag kunnen.

De onderwijsinstellingen helpen ons dan weer met de didactische aanpak, bijvoorbeeld hoe je best didactisch onderbouwde sjablonen opstelt en een debriefing leidt. az groeninge hielp VIVES en Kulak ook voor de uitrusting van hun simulatiecenters. Bovendien vergemakkelijkt de samenwerking de aankoop van materiaal.

3 december 2014: Op de snelweg A19 Ieper-Kortrijk, tussen Beselare en Geluwe, worden meer dan 100 automobilisten verrast door een plotselinge muur van mist. Over een afstand van 4 km doen zich verschillende botsingen voor. Gezien de ernst van de situatie wordt het provinciaal rampenplan afgeblazen; de ziekenhuizen van Kortrijk, Ieper en Menen schieten ter hulp. az groeninge rukt onmiddellijk uit met een mug-wagen en de rampenwagen. Spoedarts dr. Frederik Deleu wordt aangesteld als ‘dir-med’ (directeur medische hulpverlening), spoedverpleegkundige Kurt Planckaert als adjunct-dir-med. Samen coördineren ze ter plaatse de medische hulpdiensten. Ondertussen draait de spoedafdeling op volle toeren: extra mensen worden opgeroepen, shifts worden verlengd … Onder leiding van medisch diensthoofd dr. Philip Struyve en hoofdverpleegkundige Geert Gunst vangen we 18 slachtoffers op, onder wie 3 heel ernstig gekwetsten. De opvang verloopt efficiënt en gestroomlijnd, dankzij de inzet van goedgetrainde medewerkers van de dienst spoedopname maar ook van medische beeldvorming, labo, apotheek, sociale dienst, security ... De vele simulatie-oefeningen en opleidingen in rampengeneeskunde en -management werpen hun vruchten af.

Dankzij de gezamenlijke sjablonen, casussen en lestypes kunnen de drie instellingen een gemeenschappelijk attest uitreiken aan studenten, ziekenhuismedewerkers en artsen die een opleiding via simulatie-onderwijs succesvol afrondden.

|37|

B-Fast 8 november 2013: de Filipijnen worden getroffen door Tyfoon Haiyan. Ondanks de voorzorgsmaatregelen worden hele dorpen van de kaart geveegd en loopt het dodental op tot over 5500.

Matthijs Samyn en Leen Hoste, spoedverpleegkundigen in az groeninge, trekken met het B-Fastteam naar Tacloban waar ze de kennis en expertise die ze opbouwden op de dienst spoedopname volop kunnen inzetten. Samen met een Duitse ploeg verzorgen ze meer dan 250 patiĂŤnten per dag waarvan een groot deel met respiratoire aandoeningen, wonden en wondinfecties.

De dankbaarheid van de Filipijnen en de levenservaring die Leen en Matthijs meebrachten naar huis, maakte een onuitwisbare indruk op deze jonge, gemotiveerde zorgverstrekkers. Hun belangeloze actie werd mee gedragen door de collega’s van de dienst spoedopname die van harte shifts overnamen om de expeditie mogelijk te maken.

|38|

Notenhof In 2013 legden we de laatste hand aan het nieuwe auditorium op campus kennedylaan. Ons meetingcenter Het Notenhof krijgt daarmee een extra capaciteit van 230 plaatsen en biedt vanaf begin 2014 extra ruimte voor interne en externe opleidingen, symposia, videoconferen­ties en evenementen.

Symposia Naast de talrijke medische kransen voor interne artsen en geneesheer-specialisten in opleiding organiseerden we in 2013 de volgende symposia voor interne ĂŠn externe doelgroepen (huisartsen, specialisten van andere ziekenhuizen, apothekers ...).

31 januari 2013 Zin en onzin van nieuwe orale anticoagulantia en plaatjesremmers 14 maart 2013 Orthopodium 2013

26 maart 2013 HARM: geneesmiddelen als oorzaak van spoedopname 19 april 2013 Rampenmanagement voor leidinggevenden: risicomanagement bij natuurrampen

26 april 2013 Gastro-enterologie heeft wind in de zeilen 12 september 2013 Spasticiteit als vriend en vijand

26 september 2013 Reanimatie te velde: is er leven na de dood?

11 oktober 2013 Cardiosymposium

16 oktober 2013 Vaccinatie: tijd voor een booster!

23 oktober 2013 Klinische en radiologische follow-up van MS-patiĂŤnten

7 november 2013 Afscheidssymposium dr. Louis Oosterlynck 5 december 2013 Longziekten in evolutie

|39|

az groeninge-artsen leiden toekomstige collega’s op.

az groeninge, UZ Leuven, KU Leuven en KU Leuven Kulak bevestigen intense samenwerking Vanaf academiejaar 2014 - 2015 treedt de vernieuwde artsenopleiding in werking. Door de inkorting van de medische basisopleiding van 7 naar 6 jaar gaat er tijdens de 3 bachelorjaren, die studenten ook kunnen volgen aan de Kulak, veel meer aandacht naar ziektemechanismen en specifieke pathologieën. Dit houdt ook in dat de jonge studenten al vroeger in hun opleiding in contact komen met patiënten.

Om studenten de beste stagemogelijkheden te bieden in een ziekenhuisomgeving vlakbij Kulak ondertekenden az groeninge, Kulak, UZ Leuven en KU Leuven in het voorjaar van 2013 een intentieverklaring tot samenwerking.

|40|

Onder begeleiding van onze artsen zullen de bacherlorstudenten geneeskunde van dichtbij kennismaken met de verschillende domeinen binnen de ziekenhuisgeneeskunde via klinische lessen (tutorships) en stages. Voor az groeninge betekent dat een substantiële uitbreiding op de meer dan achthonderd stagiairs uit diverse opleidingen die we jaarlijks ontvangen. Hiermee willen we ons duidelijk profileren als expertisecentrum voor vorming, opleiding en onderzoek.

Bovendien gaan een groter aantal arts-specialisten in Kulak doceren aan de bachelorstudenten geneeskunde. De doorgedreven interactie met de universitaire wereld zal ons ook toelaten aan onderzoeksprogramma’s deel te nemen en onze wetenschappelijke dimensie te versterken.

Samenwerkingsprojecten tussen ziekenhuis en universiteit Niet alleen voor de opleiding van bachelorstudenten maar ook voor de vervolmaking van geneesheer-specialisten in opleiding en ervaren arts-specialisten deelt az groeninge zijn kennis. Bij wijze van voorbeeld verwijzen wij hier naar de initiatieven genomen door ons orthopedisch centrum, in samenwerking met de Kulak. In het najaar van 2013 werden de aula’s van de faculteit geneeskunde aan de Kulak immers tot twee maal toe ingenomen door voornamelijk orthopedische chirurgen.

Op 10 september organiseerde dr. Jeroen Vanhaecke samen met artsen van AZ Damiaan Oostende en GZA Antwerpen een cursus polschirurgie voor laatstejaarsstudenten en pas afgestudeerde artsen orthopedie en plastische heelkunde.

Meer van het goede ...

Onze goede samenwerking met de Kulak uit zich verder ook in volgende projecten.

• Verschillende az groeninge-artsen do­ceerden in 2013 (of vroeger) aan de Ku­lak. Prof. dr. Alex Maes (nucleaire geneeskunde) is (co-)titularis van de vakken medische biofysica en radioprotectie, wetenschappelijke Op 4 oktober kwamen tal van orthovorming en nucleaire geneeskunde pedisch chirurgen uit binnen- en bui(opleiding geneeskunde) en medisch tenland naar Kortrijk afgezakt om deel gebruik van radiofarmaca (opleiding te nemen aan een unieke trainingsdag, biomedische wetenschappen). Prof. georganiseerd door dr. Guy Putzeys en dr. Frank Martens (klinisch laboratohet labo anatomie van de Kulak, over rium) en dr. Antoon Lambrecht (rade behandeling van fracturen van het diotherapie) zijn gastdocenten. Prof. kniegewricht. Deze cursus vond plaats dr. Filip Stockmans geeft de cur­ sus onder de paraplu van AO Trauma, een EHBO en anesthesisten dr. Matthias internationale trauma-organisatie van Desmet en dr. Marc Reynvoet begeleitopniveau die wereldwijd instaat voor den studenten geneeskunde tijdens opleidingen in traumatologie. Ondertuswerkzit­tingen topografische anatomie. sen werd dr. Guy Putzeys voorzitter van Endocri­ noloog/diabetoloog dr. Dany de afdeling België-Luxemburg.

Nicolaij geeft een gastcollege over diabetes mellitus.

Beide opleidingen boden een combinatie van lezingen en hands-on sessies. Er werden verschillende tech- • In het kader van zijn doctoraat over kwaliteitsverbetering van loconieken gedemonstreerd waarna de regionale anesthesie verricht az deelnemers de moeilijker operatiegroeninge-anesthesist dr. Matthias technieken konden oefenen op anatoDesmet onderzoek in samenwerking mische modellen onder begeleiding met prof. Evie Vereecke van de Kuvan de instructeurs. lak. Prof. Hans Pottel is co-promotor van dit doctoraat. De studie “PneumMet deze opleidingen gaat de dienst oroperitoneum does not cause a posthopedie verder op het bestaande elan. In terior spread of local anaesthetics 2012 organiseerde dr. Frederik Michels in midaxillary approach transverse ook al een cursus over percutane techabdominis plane block: a descripnieken in de behandeling van voetprobletive cadaver study” werd in samenmen.

werking met de dienst anatomie van de Kulak uitgevoerd. Daarnaast is er een nauwe samenwerking met prof. Hans Pottel voor de statistische analyse van de academische studies opgezet door de dienst anesthesie.

• Elk jaar organiseren az groeninge en de Kulak een gezamenlijk eindejaarssymposium. In 2013 gebeurde dat in samenwerking met dienst pneumologie van az groeninge. Prof. Hans Pottel geeft ook jaarlijks een seminarie over medische statistiek in az groeninge. Verleden jaar ging dat over survival analyse.

• Prof. Lieven Thorrez heeft een samen­ werking met het klinisch laboratorium van az groeninge inzake toxiciteit na intramusculaire injectie van bio-artificiële spieren. Prof. Simon De Meyer heeft een overeenkomst met de dienst gynaecologie die navel­strengbloed bezorgt voor de isolatie van stamcellen (onderzoek van Wim Maes). Prof. Simon De Meyer werkt ook samen met het klinisch laboratorium voor het gebruik van de flow cytometer van het laboratorium van az groeninge bij uitval van de flow cytometer van de Kulak.

• Dr. Serge Vanderschueren, medisch directeur van az groeninge, is lid van de raad van bestuur van de Kulak. De rector van de Kulak maakt deel uit van de raad van bestuur van az groeninge. Dr. Liesbeth De Waele vertegenwoordigt de Kulak dan weer in het wetenschappelijk comité van az groeninge.

|41|

Klinische studies Elke vooruitgang in de behandeling van een ziekte is het resultaat van jarenlang zoeken naar nieuwe of betere behandelingen: behandelingen worden eerst uitvoerig getest in het laboratorium, daarna op dieren en ten slotte bij mensen. Dat is wat wetenschappelijk onderzoek bij patiënten, ook klinische studies genoemd, doet: onderzoeken of een nieuw middel veilig is en betere resultaten oplevert dan de bestaande behandelingen. Voor patiënten betekent zo’n studie vaak een extra behandelingsmogelijkheid en dus een extra kans. Voor artsen is het interessant om mee in de ontwikkeling te staan van een nieuwe behandeling en zo een voorsprong uit te bouwen.

Ons ‘bureau klinische studies’ zorgt voor de overkoepelende coördinatie van alle klinische studies in az groeninge; een vijftiental studiecoördinatoren fungeren dagelijks als spilfiguur tussen alle deelnemende partijen. De commissie medische ethiek (met volledige erkenning sedert 1 april 2014) waakt over de veiligheid van de deelnemende patiënten en moet elke kli-

|42|

nische studie voor de effectieve start ervan goedkeuren. Zij komt hiervoor tweewekelijks samen. Dankzij ons contract met Quintiles behoren we tot de ziekenhuizen in België die altijd de eerste kans krijgen om aan een studie deel te nemen. Via de website www.azgroeninge.be/klinischestudies kunnen geïnteresseerden het volledige aanbod bekijken en zich kandidaat stellen.

Fonds oncologie Kortrijk Steun de vooruitgang in kankeronderzoek Ook in de strijd tegen kanker is wetenschappelijk onderzoek cruciaal. Dankzij de sterke uitbouw van ons kankercen-

trum kunnen wij deelnemen aan klinische studies en kunnen we nieuwe, veelbelovende experimentele behandelingen in een vroeger stadium aan onze patiënten aanbieden. Daarnaast streven we ernaar via academisch (niet-commercieel) onderzoek, in samenwerking met andere ziekenhuizen en universiteiten, nieuwe behandelingswijzen te ontwikkelen. Het is de bedoeling dat

dit onderzoekswerk resulteert in publicaties in internationale tijdschriften en doctoraalstudenten toelaat een doctoraatsthesis te verdedigen aan een Belgische of internationale universiteit.

De verdere ontwikkeling van projecten voor wetenschappelijk oncologisch onderzoek en voor de verbetering van de levenskwaliteit van de

patiënten vergt vanzelfsprekend financiële middelen. Om geïnteresseerden de kans te geven onze projecten financieel te ondersteunen, hebben we in 2013 binnen de Koning Boudewijnstichting het Fonds oncologie Kortrijk opgericht.

|43|

Doelstelling

6

az groeninge voert een duurzaam beleid We voeren een duurzaam beleid op economisch vlak.

We voeren een duurzaam beleid voor onze medewerkers.

We voeren een duurzaam beleid op maatschappelijk vlak.

We voeren een duurzaam beleid op ecologisch vlak.

|44|

De besparingsmaatregelen van de overheid leidden tot een flinke besnoeiing in de financiële middelen van de ziekenhuizen. De begroting 2013 die az groeninge eind 2012 opstelde, was het resultaat van een moeilijke oefening. De zware inspanningen die nodig waren om een begroting in evenwicht te viseren, situeerden zich op verschillende vlakken: een her-ijking van het personeelsbestand van 2013 op het niveau van 2011, een solidaire bijdrage van de artsen bovenop de reële kosten, een inperking van de kosten voor de afwerking van bouwfase 2 en van de parking, en andere vormen van organisatie en omgaan met infrastructuur.

In de loop van het jaar 2013 werden wij evenwel geconfronteerd met bijkomende financiële uitdagingen, in het bijzonder door de snellere stijging van de reële loonkost dan het ‘budget van de financiële middelen’ dat de overheid toekent om deze loonkost te dekken. Ook in de apotheek moesten

Overheidsbesparingen snijden diep in ziekenhuisbegroting wij het hoofd bieden aan tal van besparingsmaatregelen. Daardoor konden wij het geviseerde evenwicht in 2013 niet realiseren.

De Maha-sectoranalyse van Belfius, waarin de financiële stromen van de deelnemende ziekenhuizen worden vergeleken, toont aan dat steeds meer

ziekenhuizen de laatste jaren kampen met slechte cijfers. Ook voor het geheel van de zorginstellingen in de steekproef zet deze negatieve trend zich door. Uit een steekproef van Zorgnet Vlaanderen blijkt dat het aantal ziekenhuizen met een courant resultaat in het rood verdubbelde tot 40% van de instellingen in 2013.

|45|

Catering In april 2010 betrok az groeninge het eerste deel van de nieuwe campus aan de Kennedylaan. In 2016 verhuist het gros van de andere ziekenhuisdiensten van az groeninge naar de nieuwe campus. Als voorbereiding op deze aanzienlijke toename van het aantal patiënten in 2016 stuurde de cateringdienst het bestaande maaltijdconcept bij. Hierbij was de huidige moeilijke financiële context van de ziekenhuizen een belangrijke factor.

Regeneratiewagens op de afdeling In 2013 testten we een aantal alternatieve bereidingsmogelijkheden uit, van regenereren in regeneratiekasten op de afdeling over ‘meals on wheels’ tot het conventionele ééndienbladsysteem. Na grondige voorbereiding viel de keuze op het eerste systeem.

De voedingshostesses bevragen de dag zelf wat de patiënt wil eten. Via een onlinesoftwarepakket vullen ze de keuze van de klant in, die automatisch doorgeseind wordt naar de centrale keuken.

In deze keuken, gerund in eigen beheer, assembleren we de borden en rond 10 uur leveren we ze aan de verdeelkeukens op de afdeling. Daar wordt het dienblad samengesteld, gaat in de regenereerwagen en is klaar om 11.30 uur. Grootste voordeel is dat we heel flexibel zijn wat de samenstelling van de maaltijden betreft. Zelfs tot een uur voor het opdienen kunnen we die nog wijzigen. Op die manier kunnen we heel wat service bieden aan de patiënt. Uniek in het concept zijn de voedingshostesses. Zij doen de bevraging bij de patiënten en regenereren de maaltijden, en bedienen daarnaast ook de buffetwagen voor ontbijt en avondmaal.

|46|

Compacte logistiek Tijdens deze piloot reduceerden we ook de zes verdeelkeukens voor telkens 60 bedden naar vier verdeelkeukens voor telkens 90 bedden.

Dankzij het nieuwe systeem werd de logistiek compacter en wonnen de medewerkers heel wat tijd. Op die manier kwam er een sterke afbouw van cateringpersoneel. Deze konden we volledig realiseren via de stopzetting van tijdelijke contracten en personeelsverschuivingen. Alle cateringmedewerkers werden tijdig en correct ingelicht en konden ook aangeven naar welke functie hun voorkeur uitging binnen de mogelijkheden van de nieuwe organisatie.

Keuze en kwaliteit

Lekkere, gezonde en gevarieerde maaltijden bleven het belangrijkste aandachtspunt. Elke patiënt krijgt de keuze uit een dagschotel en een dieetafgeleide, geschikt voor basisdiëten (zoals licht verteerbaar, vetarm, diabetes).

Ook zijn er vijf alternatieve schotels, waarvan twee met vis, twee met vlees en één pastascho­ tel. Daarnaast biedt catering uiteraard nog de specifieke dieetmaaltijden. Gedurende heel het veranderingsproces bleven we de tevredenheid van de patiënt nauwgezet opvolgen en op niveau houden.

Snelweg en parking voor goederen op weg naar een professioneel voorraad- en distributiebeheer

In 2016 brengen we het leeuwendeel van de ziekenhuisdiensten samen op campus kennedylaan. Ook de verdeling van de goederen zal vanaf dan vertrekken vanuit één logistiek platform. Alle geneesmiddelen, linnen, voeding, verzorgingsmaterialen, apparatuur … worden daar geleverd, gecontroleerd, gestockeerd en gebundeld om de goederen op het juiste moment, in de juiste hoeveelheid naar de juiste eindbestemming te brengen.

Lieven Deproost is manager logistiek van az groeninge en leidt met zijn dienst de logistieke stromen dagelijks in goede banen. “De verschillende goederenstromen in een ziekenhuis zijn zeer complex en hebben specifieke (kwaliteits) eisen en achterliggende controleprocedures. De ziekenhuisdiensten hebben op elk moment van de dag nood aan de juiste goederen op de juiste plaats. Om de goederenstromen efficiënt te organiseren, op te volgen en te beheren, namen we een krachtig systeem in gebruik dat ons daarbij kan ondersteunen. Dat vonden we in een digitaal platform, warehousemanagement genoemd.

Via het warehousemanagementsysteem kunnen we de voorraden in heel het ziekenhuis nauwgezet opvolgen en bijsturen.” vertelt Lieven. “Dat betekent dat we op elk moment zicht hebben op alle goederen die in het ziekenhuis aanwezig zijn. We kunnen perfect nagaan waar de goederen zich bevinden, welke houdbaarheidsdatum ze hebben en hoeveel er nog in voorraad zijn.

We kunnen bepaalde artikelen ook specifieke instructies meegeven zoals ‘breekbaar’, ‘dringend’ of ‘koel houden’ zodat de artikelen tijdens het traject op de juiste manier behandeld worden.”

“Elke interne bestelling van goederen wordt aangestuurd met een opdracht die wordt bevestigd en gecontroleerd op correctheid. Zo vermijden we dat we bijvoorbeeld te veel goederen leveren en ze dan terug moeten ophalen. Via het

digitale systeem vermijden we fouten en kunnen we de veelheid aan bewegingen in een complex gebouw opvolgen. Via het digitale platform kunnen we de leveringen ook bundelen en zo efficiënter organiseren.

Na jaren van grondige voorbereiding hebben we het systeem ingevoerd op de huidige nieuwe campus. Dat was een goede leerschool en nu hebben we nog even tijd om bijkomende ervaring op te doen voor de verhuizing van de andere campussen naar de nieuwbouw.”

|47|

Kasten vol nietjes en haakjes Efficiënt beheer van hechtingsmateriaal

Viscerosynthesemateriaal is speciaal materiaal dat we gebruiken om wonden te hechten tijdens endoscopische (kijk)operaties. Vaak gaat het om een speciaal soort nietjes waarmee de chirurg een wonde kan hechten. Die speciale hechtingsmaterialen bestaan in alle soorten en vormen en bieden heel wat voordelen als je de eigenschappen vergelijkt met die van de aloude naald en draad. En daar hangt ook een prijskaartje aan vast. Een optimaal beheer van deze materialen is dus onontbeerlijk! Daarom startte de dienst logistiek het verbetertraject ‘logistiek beheer viscerosynthesemateriaal’ en rondde dat in 2013 succesvol af.

Lieven Deproost, manager logistiek: “Dagelijks komt een immense stroom goederen binnen in een ziekenhuis.

Omdat de goederenstromen alsmaar complexer worden en blootstaan aan heel wat eisen werkt de dienst al een aantal jaren aan een uitgebreid professionaliseringstraject. Het project rond het viscerosynthesemateriaal is een voorbeeld van een succesvolle verbetering van de materiaalvoorziening.

Samen met het operatiekwartier en de apotheek optimaliseerde de dienst logistiek het traject vanaf de bestelling, over het gebruik tot aan de aanrekening aan de patiënt. De veranderingen aan het traject gebeurden uiteraard zonder enige invloed op de kwaliteit van de zorg aan onze patiënten.”

|48|

Realtimescanning om het verbruik van goederen in het operatiekwartier nauw op te volgen.

Was een verbeterproject noodzakelijk?

Lieven Deproost: “Een aantal factoren zorgden ervoor dat het beheer van deze dure hechtingsmaterialen vroeger niet optimaal verliep.

• Het beheer van de bestellingen gebeurde decentraal en de voorraad was verspreid over de operatiekwartieren van drie campussen.

• Door de technologische ontwikkeling komen frequent nieuwe materialen op

Aangepaste aankoop­ procedures door de wet op de overheidsopdrachten de markt waardoor de voorraden niet steeds werden opgebruikt.

• Van deze dure hechtingsmaterialen hadden we steeds een grote hoeveelheid in voorraad, omgerekend ter waarde van zo’n 900 000 euro.

In een eerste fase inventariseerden we alle aanwezige materialen en brachten we de aanvraag- en bestelprocessen in kaart. We controleerden ook alle nieuwe bestellingen op soort en aantal. Door de inventarisatie konden we een standaard uitwerken voor de wijze van bestellen en het beheer. En met de controle slaagden we erin om het verlies door vervallen materiaal uit te schakelen. We namen ook de voorraad zelf onder de loep. Is het wel nodig om van alle soorten materiaal een grote voorraad in huis te hebben? Per soort materiaal polsten we naar de nood en het reële verbruik en stelden we een minimumvoorraad in, samen met de medische discipline die de materialen gebruikt.”

Het resultaat? 30% minder voorraad!

Sinds de hervorming beheert de dienst logistiek de voorraad en de aanvragen van nieuw materiaal op één campus.

Lieven Deproost: “Intussen voerde de apotheek realtimescanning in waardoor we het verbruik van deze materialen nauwgezet kunnen opvolgen. Als een chirurg tijdens een operatie materiaal verbruikt, scant een medewerker het materiaal in en koppelt dat aan een ingreep en aan een patiënt. Zo kunnen we de kost van deze materialen exact berekenen per ingreep en controleren of de juiste materialen worden aangerekend. En door het scannen, kunnen we de voorraad nog beter beheren.

Missie geslaagd!”

In 2013 trad de wet op de overheidsopdrachten in werking. De wet regelt het aankoopgebeuren in de publieke sector en ook in alle ziekenhuizen. De invoering hiervan had een grote impact. Voor aankopen hoger dan een bepaald bedrag moeten we nu, afhankelijk van de omvang van de levering, een offerteaanvraag, een aanbesteding of een onderhandelingsprocedure opstarten.

De aankoopdienst van az groeninge begon de voorbereiding op de invoering al in 2011 en stond paraat voor de veranderingen. Zowel op vlak van organisatie, processen als IT-ondersteuning voerden ze grondige aanpassingen door. Binnen de inkooporganisatie van az groeninge doorlopen 3 inkopers de praktische afhandeling van het proces en geven onze artsen en medewerkers advies over de optimale procedure.

Duurzaamheids­ verklaring voor leveranciers Duurzaamheid is niet alleen voor onze eigen organisatie een sturend element, ook van elke leverancier van diensten en/of goederen waarop we een beroep doen, verwachten we een duurzame en verantwoorde wijze van ondernemen. Daarom namen we in onze samenwerkingscontracten een verklaring op met minimale gedragsregels voor een duurzame bedrijfsvoering op gebied van ondernemen, milieu, mensenrechten en arbeid.

|49|

az groeninge trapt mee 511 fietsende medewerkers, 2868 km duurzaam fietsverkeer per dag en heel veel goesting om dit de komende jaren te verviervoudigen. The sky is the limit …

az groeninge kiest voor een duurzaam beleid, ook op vlak van mobiliteit. Het is beter voor het milieu, draagt bij tot de gezondheid én vermindert het aantal nodige parkeerplaatsen, dus ook de kosten. In 2013 startten we enkele nieuwe projecten op die het duurzaam woon-werkverkeer de komende jaren nog meer zullen stimuleren.

Daarnaast pakten we ook de problematiek aan rond het tekort aan parkeerplaatsen voor medewerkers én buurtbewoners van campus vercruysselaan.

Medewerkers stimuleren tot duurzaam woon-werkverkeer

Al ruime tijd promoten we de fiets en het openbaar vervoer als duurzame vervoermiddelen voor woon-werkverkeer bij onze medewerkers. We bieden hen een interessante, dubbele fietsvergoeding aan én betalen het trein- en busabonnenent volledig terug. Door de komst van een nieuwe mobiliteitscoördinator in 2013 – gesubsidieerd vanuit het pendelfonds - kregen we meer tijd om projecten voor duurzame mobiliteit uit te werken. De bedrijfsfiets, een mobiliteitskrant, een railpass voor externe opleidingen en nieuwe, beveiligde fietsstallingen zijn er enkele van.

Ann Debaere, preventieadviseur van az groeninge: “Eén van de belangrijkste realisaties is de komst van de bedrijfsfiets waarbij medewerkers die met de fiets naar het werk komen, aan heel gunstige tarieven een fiets kunnen aankopen. We spreken hier over kortingen van meer dan 50% voor een elektrische fiets, stads- of plooifiets. Budgettair leverden we een enorme inspanning. Daarom vroegen we ook aan de medewerkers die intekenden voor een bedrijfsfiets, het engagement om gedurende 3 jaar met de fiets naar het werk te komen voor 80% van de tijd. We geven hen dus de ruimte om één dag per week met de auto te komen, bij bijvoorbeeld

|50|

regenweer of sneeuw. Bij overstap naar fietsvergoeding veranderen we ook de toegangsrechten tot de parking, waarbij medewerkers alleen nog tijdens hun wachtdienst met de auto op de personeelsparking kunnen. De mobiliteitscoördinator volgt deze zaken op waardoor het autogebruik zo veel mogelijk ontmoedigd wordt, ook bij medewerkers op fietsvergoeding.”

Hilde Deslee, kinesiste in az groeninge, was één van de medewerkers die zich kandidaat stelde voor een bedrijfsfiets: “Sinds de levering van de bedrijfsfietsen leg ik dagelijks 30 km af met de fiets. Veel collega’s begrepen deze keuze niet maar bij het opsommen van alle voordelen zagen ze al snel in dat het een uniek aanbod is. Door de keuze voor een elektrische fiets is de afstand perfect haalbaar en ben ik maar 10 minuten langer onderweg dan vroeger. Ik heb geen last meer van files en de bijhorende stress en ben ondertussen in beweging. Door de voordelige prijzen voor aankoop van een elektrische fiets en door de hoge fietsvergoeding zijn de kosten verwaarloosbaar tegenover de kosten van een auto. Ik kan dit aanbod alleen maar aanraden aan mijn collega’s!”

Parkeeroverlast voor onze buren beperken

Tot mei 2013 was parkeren gratis in de buurt van onze campus in de Burgemeester Vercruysselaan. Om het autogebruik in het centrum te ontmoedigen, bracht stad Kortrijk hierin verandering en werd ook deze zone betalend.

Marc Verpoort, directeur human resources: “Heel wat medewerkers parkeerden zich vroeger in de buurt van campus vercruysselaan. Door de omschakeling naar een betalende zone gingen we op zoek naar een betere oplossing voor zowel onze medewerkers als voor onze buren. Sinds september gebruiken we de vroegere drive-in tegenover het ziekenhuis als personeelsparking voor 100 wagens én huren we 50 extra plaatsen op parking Broeltorens. Op die manier kunnen we onze medewerkers voldoende parkeerplaatsen aanbieden en beperkten we ook de parkeeroverlast voor onze buren, die voordien vaak geen parkeerplaats vonden in de buurt van hun huis.”

Al ruime tijd promoten we de fiets en het openbaar vervoer als duurzame vervoermiddelen voor woon-werkverkeer

|51|

Alle medewerkers ambassadeur!

Meer warme zorg DANKZIJ onze vrijwilligers Om onze missie kracht bij te zetten, doet az groeninge ook een beroep op vrijwilligers. Sinds mei 2013 neemt de groeipool een coördinerende rol op om een duurzaam vrijwilligersbeleid uit te werken.

We zijn heel dankbaar dat we kunnen rekenen op een 180-tal vrijwilligers die dat extraatje geven in de kwaliteit van onze zorgverlening. Hun bijdrage bij het onthaal, in een gesprek met de patiënt, bij het vervoer van de patiënt, in het ondersteunen van onze diensten betekent een absolute meerwaarde. Daarom creëren we voor hen een goede werkomgeving waarbij respect, waardering en motivering een cruciale rol spelen.

Sportief az groeninge Bijna 200 ziekenhuismedewerkers namen in 2013 deel aan Kortrijk Loopt. Een sportieve prestatie, goed voor de gezondheid en het ideale teambuildingevenement met veel supporterende collega’s. Wie wou, kon zich samen met collega’s voorbereiden op de wedstrijd via start-to-runsessies die az groeninge organiseerde.

Ook op andere sportevenementen zoals het beachvolleytornooi in Kortrijk en de bedrijventriatlon vertegenwoordigden sportieve medewerkers az groeninge. En de jaarlijkse voetbalmatch tussen artsen en verpleegkundigen zorgt telkens weer voor sportieve ambiance.

|52|

Onze medewerkers kansen geven, is zowat ons leidmotief. En ze de kans geven om hun positieve ervaringen te delen, is natuurlijk het summum, voor alle partijen. Daarom zijn een aantal medewerkers van diverse afdelingen zoals patiëntenzorg, schoonmaak, catering, callcenter, kwaliteit aan de slag gegaan als ‘ambassadeur’: op vraag van middelbare scholen, opleidingscentra of bedrijven geven ze rondleidingen en uiteenzettingen over het ziekenhuis vanuit hun eigen beleving over de organisatie en hun job in az groeninge. Authenticiteit verzekerd!

Ook in de huidige digitale maatschappij kunnen we rekenen op een gevarieerd team van medewerkersambassadeurs die op facebook, twitter en linkedin een positieve conversatiespiraal op gang trekken over wat er te zien en te beleven valt in az groeninge. Zo hoort u het eens van een ander!

In 2013 pakten we uit met een nieuwe employer branding (vormgeving voor onze communicatie als werkgever). De slogan ‘Kom het beleven’ en de bijhorende beelden tonen waarvoor we staan: in az groeninge pakken we de zaken samen aan, in een collegiale sfeer van samenwerking binnen en tussen de teams, met een warm hart voor de patiënt en in een vooruitstrevende omgeving.

Tegelijkertijd lanceerden we een nieuwe jobsite, een verrassende beursstand en een muzikaal rekruteringsfilmpje. Met onze originele employerbrandingcampagne kaapten we een top 5-plaats weg in de competitie ‘HR-pionier’ en met het rekruteringsfilmpje rijfden we twee hoofdprijzen binnen op het Corporate Video Festival, zowel in de categorie ‘employer branding/motivation’ als in de categorie ‘beste video voor interne communicatiedoeleinden’.

|53|

Partnerziekenhuis in Kameroen De werkgroep voor solidariteit en ontwikkelingssamenwerking die az groeninge enkele jaren geleden in het leven riep, SOLAZ|Kortrijk, staat onder andere in voor een duurzame samenwerking met een zorginstelling in een achtergesteld gebied. Sinds 2013 hebben we een samenwerkingsovereenkomst met een ziekenhuis in Kameroen.

Het afgelopen jaar spitste SOLAZ |Kortrijk zich in hoofdzaak toe op de contacten met Bandja in Kameroen waar az groeninge het regionale districtsziekenhuis en zijn dispenaria ondersteunt.

Het ziekenhuis ligt in de West-Provincie op 300 km ten noorden van de havenstad Douala nabij Bafoussam.

In januari 2013 reisden Jan Deleu, algemeen directeur, en dr. Jan Taveirne, voorzitter van SOLAZ|Kortrijk, af naar Kameroen om samen met onze lokale partner vzw Comité de Développement du Cameroun (C.D.C.) een inventaris te maken van de noden en om na te gaan welke stappen prioritair zijn om een goede basis te leggen voor verdere steun en hulpverlening. Zo

|54|

startte na de zomervakantie de bouw van een waterput die in mei 2014 operationeel zal zijn en is een aannemer aangetrokken voor het plaatsen van zonnepanelen voor de elektriciteitsvoorziening.

In januari 2013 liet SOLAZ|Kortrijk een container met elementaire hulpgoederen afleveren in Bandja. 32 bedden met matras en nachtkastje, rolstoelen, naalden, verband, hechtingsmateriaal, infuusstaanders, rolwagentjes … kregen een nieuwe thuis in het Kameroense ziekenhuis. Dr. Modeste Gatcho, de verantwoordelijke arts, aanvaardde het materiaal met dank en toont zich gemotiveerd om het districtsziekenhuis van Bandja uit te bouwen tot een referentieziekenhuis dat garant staat voor goede zorg en dienstverlening.

Ondertussen voerden we via verschillende kanalen gesprekken met de Kameroense overheidsdiensten om onze hulpgoederen – en op termijn onze artsen, verpleegkundigen, technische medewerkers … - vlot en zonder te hoge kosten ter plaatse te krijgen. Deze gesprekken leidden tot de opmaak van een conventie tussen de vzw’s az groeninge Kortrijk en C.D.C. waarin wederzijdse engagementen zijn opgenomen. Op 28 oktober 2013 werd deze conventie plechtig voorgesteld en ondertekend in het bijzijn van de ambassadeur van Kameroen.

Krachtig leiderschap van binnenuit Om een sterk leiderschap te ontwikkelen, biedt az groeninge ondersteuning en begeleiding aan alle niveaus van leidinggevenden. Zowel bestaande als nieuwe afdelingshoofden, weekendverantwoordelijken, adjuncten, managers, directie én externen kunnen deelnemen aan verschillende trajecten, workshops en referentiegroepen om zichzelf te ontwikkelen in hun (nieuwe) functie.

Het uitgangspunt van de trajecten is om te leren van en met elkaar, en op die manier de aanwezige kennis binnen het ziekenhuis optimaal te benutten.

Naast de bestaande opleidingen Clinical Leadership Program, InTeam, individuele coaching en diverse workshops namen we in 2013 een aantal nieuwe initiatieven. Vier basisopleidingen over kwaliteit, sociaal recht, ziekenhuisfinanciering en gevleugeld leiderschap maken deel uit van het inwerktraject voor nieuwe leidinggevenden en staan ook open voor alle andere leidinggevenden en artsen. Daarnaast lanceerden we in 2013 ook het traject ‘Goeie teams, verse koffie’. In een aantal intervisiebijeenkomsten leren zowel heel ervaren als nieuwe afdelingshoofden uit eigen casussen en knelpunten gekoppeld aan een bepaald thema. De managers definieerden dan weer hun eigen

az groeninge draagt al jaren het label Investor in People.

Het label erkent onze investering in de ontwikkeling van onze medewerkers. Hun kennis, vaardigheden en motivatie zijn immers de bouwstenen van de toekomst.

specifieke kernsituaties voor een goed leiderschap en helpen elkaar op weg bij hun eigen ontwikkeling in leergroepen.

Johan Van De Woestijne, zorgmanager: “De laatste jaren kreeg ik de kans om deel te nemen aan verschillende trajecten. Als hoofdverpleegkundige volgde ik het ‘Clinical Leadership Program’. Dit traject was heel zinvol voor mij: er mag dan wel een grote diversiteit bestaan tussen de collega-hoofdverpleegkundigen die samenkomen, de grote uitdagingen liggen vaak in de interactie met mensen.

In oktober 2013 ben ik doorgegroeid van hoofdverpleegkundige naar zorgmanager. Els Vanhoven van de dienst

Wat is Investor in People?

Investor in People is een internationale erkenning voor bedrijven die investeren in de groei van hun medewerkers. Investor in People (IiP) omschrijft zichzelf als een ‘strategisch model voor de ontwikkeling van medewerkers’. IiP vertrekt vanuit de missie, visie en strategie en het

leren van en met elkaar HR-leiderschapsontwikkeling heeft mij daar uitstekend in begeleid als individuele coach. Als hoofdverpleegkundige heb je door de jaren heen ervaring, respect en kennis opgebouwd. Wanneer je in de nieuwe functie van zorgmanager terechtkomt, moet je dit allemaal opnieuw opbouwen. Het leiderschapstraject voor managers en het persoonlijk ontwikkelplan vormden een goede ondersteuning en hebben mij in 6 maanden tijd een heel stuk maturiteit geschonken.”

vastleggen van meetbare doelstellingen op organisatie- en afdelingsniveau. IiP gaat na hoe de doelstellingen worden vertaald in de opleidings- en ontwikkelactiviteiten en bevraagt de waardering voor geleverde inspanningen, het krijgen van feedback en hoe informatie en communicatie verloopt.

|55|

“tijdens een verblijf in het ziekenhuis nodigen we patiënten uit om actief deel te nemen aan hun genezingsproces”

De digitale versie van dit jaarverslag vindt u op www.azgroeninge.be/jaarverslag.

Met vragen of opmerkingen kan u terecht bij communicatie@azgroeninge.be. t. 056 63 63 63 www.azgroeninge.be

v.u. Jan Deleu - Pres. Kennedylaan 4 - 8500 Kortrijk

Altijd op de hoogte van onze activiteiten?

Volg ons op de sociale media!