Magazine 'Zuid-Limburg lonkt'

ZUID-LIMBURG MAGAZINE

Sjun daste d’r bis

⟶ visitzuidlimburg.nl

Zuid Limburg lonkt ...

Laat je verleiden door het buitenland in eigen land: boordevol tips, routes, evenementen en meer…

*

Verhalen van Limburgers zoals André Rieu, Twan Huys, Marcia Luyten en Jack Vinders

* * *

Vind de geheimen van het landschap

*

Duik in het verleden van onze veroveraars

Ontdek de lekkernijen van de streek Struin langs bijzondere architectuur en beleef moderne kunst en cultuur

Jouw Zuid-Limburgse favorieten Zoek in heel Zuid-Limburg en check de leukste routes, accommodaties, attracties, bezienswaardigheden, restaurants, evenementen, activiteiten en shopadressen.

Met de uitgebreide filtermogelijkheden stel jij in een oogwenk je bezoek of dagje uit in Zuid-Limburg samen.

Verzamel jouw persoonlijke favorieten op visitzuidlimburg.nl/favorieten en deel jouw lijstje met familie en vrienden! Ga aan de slag! ⟶ visitzuidlimburg.nl/favorieten

Zuid-Limburg lonkt…

Welkom in Zuid-Limburg. Een stukje Nederland dat in vrijwel alle opzichten anders is dan de rest van Nederland. Met zijn heuvels en dalen, zijn schitterende natuur, rivieren, beken en bronnen, zijn lieflijke dorpjes en zijn ontelbare monumenten - variërend van prachtige kerken, romantisch ogende vakwerkhuisjes tot perfect onderhouden kastelen - is de streek de bestemming bij uitstek voor wie houdt van cultuur en historie.

Dit magazine neemt je mee en leid je aan de hand van vijftien grote verhalen rond door Zuid-Limburg, een streek die niet alleen letterlijk, maar ook figuurlijk het hart van Europa is. Dat merk je aan alles: aan de mensen, de gewoontes en de Limburgse taal die overal nét een beetje anders klinkt, maar op alle plekken hetzelfde verwoordt: 'Geneet van 't laeve zolang este kins'.

Lees het verhaal van Zuid-Limburg, gezien door de ogen van bekende en minder bekende locals, en ontdek waarom deze streek, met de buitenlandse overheersingen door de eeuwen heen, gerust kan worden beschouwd als de bron van het huidige Europa.

Bekende Limburgers als journalist Twan Huys en bestsellerauteur Marcia Luyten vertellen in dit magazine op beeldende wijze wat hen zo fascineert aan Zuid-Limburg.

Ook André Rieu, zonder twijfel ’s werelds bekendste Limburger, treedt maar wat graag op als ambassadeur voor deze mooie streek: vanuit zijn kasteel aan de rand van Maastricht doet hij uitgebreid uit de doeken waarom hij maar geen genoeg kan krijgen van Zuid-Limburg.

Lees dit magazine en je begrijpt precies wat onze locals bedoelen.

3

In dit magazine → IN DE BRON VAN EUROPA

6

Zuid-Limburg is de bron van Europa → KRIJT, MERGEL EN KALK

Camille Oostwegel

26

Pieter Caljé

→ RIVIEREN, BEKEN EN BRONNEN

10

Onze bergen lagen er niet altijd

→ PREHISTORIE

Edmond Staal

30

De natuur geeft balans → ROMEINS ZUID-LIMBURG

Twan Huys

34 → VAKWERK EN AMBACHT

22

Prehistorie in Zuid-Limburg: een ‘Europese’ revolutie Joep Orbons

→ HEUVELS EN DALEN

14

Ons Krijtland

Om te baden ging je naar Coriovallum Karen Jeneson

Bouwen met hout, twijgen, leem, zand en witte kalk Leon Einöther

4

→ OORLOGSVERLEDEN

38

Permanent op zoek naar puzzelstukjes Sebastiaan Vonk

→ VAN ZUID-LIMBURGSE BODEM

62

→ MIJNVERLEDEN

44

Frank van Eerd

De trots is terug Marcia Luyten en Jack Vinders

→ NIEUW ELAN

68 → BOURGONDISCH ZUID-LIMBURG

48

Een passie voor bouwen met respect Koen Savelkoul

Limburg is écht bourgondisch

→ KERSTMIS IN ZUID-LIMBURG

André Rieu

72

De magie van Kerstmis Paul Cabo

→ RELIGIEUS VERLEDEN

52

De smaak van Limburg

De ultieme bezinning Patricia en Erwin Lennarts → WIJN

58

Limburgse wijnen: een klasse apart Maurice Warnier

5

→ Zuid-Limburg bruist van de activiteiten en evenementen

76

→ Nog meer tips / plattegrond

78

→ Het leukste startpunt van je bezoek

80

→ Colofon

82

→ Jouw Zuid-Limburgse favorieten

83

Zuid-Limburg

is de bron van Europa Camille Oostwegel

6

I N D E B R O N VA N E U R O PA

Camille Oostwegel sr. ziet de internationale ligging als belangrijkste troef.

Camille Oostwegel heeft Zuid-Limburg de afgelopen decennia op toeristisch vlak van een nieuwe markt voorzien. Met de ontwikkeling en exploitatie van Kasteel Erenstein in Kerkrade, Château Neercanne

DE GESCHIEDENIS VAN ZUID-LIMBURG: DE HIGHLIGHTS

in Maastricht, Winselerhof in Landgraaf, Château St. Gerlach in Valkenburg en Kruisherenhotel Maastricht heeft hij een internationaal publiek in het hogere segment

We nemen je mee op een ‘trip down memory lane’ langs een aantal historische momenten die Zuid-Limburg hebben gemaakt tot de plek – en de bron van Europa – die het vandaag de dag is.

naar deze regio weten te krijgen. Inmiddels heeft hij het bedrijf, Oostwegel Collection, overgedragen aan zijn zoon Camille, en gaat hij als ‘Oostwegel sr.’ door het leven.

De interesse voor allerlei maatschappelijke ontwikkelingen, van politiek tot cultuur, heeft Camille Oostwegel sr. nog altijd. Ook in zijn actieve tijd als horecaondernemer had hij niet alleen oog voor het ondernemerschap, maar ook voor de ontwikkeling van de streek. Hij was altijd goed op de hoogte van wat er speelde in de maatschappij, zodat hij ook voor de politiek een interessante gesprekspartner was.

Dat laatste is hij nog altijd.

Land zonder grenzen Zo beschouwt hij - inmiddels wonende in het hart van Maastricht met uitzicht op de Maas - de Eurotop van 1991 als een belangrijke impuls voor de economie in Limburg, en voor het toerisme in het bijzonder. “Het Verdrag van Maastricht dat uit die Eurotop is voortgekomen en dat leidde tot de invoering van de euro, heeft de stad internationaal een enorme bekendheid gegeven.”

1

Verdrag van Meerssen, 870 In het jaar 870 maakte Meerssen geschiedenis toen in het dorp – in die tijd een pleisterplaats voor Frankische vorsten – de deling van het Frankische Rijk tot stand kwam.

2

EGKS-vergadering Heerlen, 1950 Halverwege de vorige eeuw werd er in Heerlen vergaderd over het Shumanplan – dé geboorte-akte van Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) en tevens de aanzet voor de Europese Unie.

3

Verdrag van Maastricht, 1992 Heeft iemand je al eens verteld dat Maastricht de geboorteplaats is van de Europese Unie en de euro?

Dat waren de twee belangrijkste elementen uit het Verdrag van Maastricht, dat door regeringsleiders uit heel Europa in 1991 in Maastricht werd besproken en in 1992 ondertekend.

Tip: Ga op ontdekkingstocht langs een aantal iconische locaties die aan dit sleutelmoment in de Europese geschiedenis herinneren. ⟶ bezoekmaastricht.nl/verdrag

7

“Maastricht is een typisch Europese stad. Dat was al zo toen ik hier op de Hogere Hotelschool zat. Toen al werd gesproken van ‘un pays sans frontières’, een land zonder grenzen, en daarmee werd Zuid-Limburg bedoeld.

Parijzenaars kwamen hier al naartoe in de jaren vijftig.

Maastricht was destijds al een Europees centrum dat gold als toegang tot het rijke Nederland. De stad vormde een brug tussen Noord- en Zuid-Europa. Dat had niet alleen met de ligging te maken, maar ook met de meertaligheid van de bevolking. De mensen hier spraken vroeger ook Frans en Duits. Door de komst van het Engels is dat helaas niet meer het geval; het zou belangrijk zijn om die talen naast het Engels - weer terug op school te brengen. Het zijn immers de talen van onze directe buren. Het is heel handig als je goed met hen kunt praten.”

van Europese ministers tot en met de Amerikaanse president George W. Bush. We hebben ook artiesten als The Rolling Stones en Bruce Springsteen over de vloer gehad. Ook zij verbaasden zich over de schoonheid van deze streek.”

Historische middag De voormalig horecaondernemer zit in allerlei stichtingen die zijn opgericht om de kwaliteit verder te versterken, zodat het gebied nóg aantrekkelijker wordt voor zowel bewoners als bezoekers. “Ik zal nooit vergeten dat de Franse president François Mitterrand na de befaamde lunch op Château Neercanne tijdens de Eurotop in 1991 tegen me zei: “Monsieur, c’est la France ici”, toen hij over de vallei uitkeek. Hij voelde het belang van Europa aan en wist ook de Duitse Bondskanselier Helmuth Kohl daarvan te overtuigen. Het was een historische middag, die heel betekenisvol is gebleken voor Europa, en dat gebeurde toch allemaal in Zuid-Limburg.”

Altijd één gebied Oostwegel ziet Zuid-Limburg als bron van Europa.

“De Europese gedachte heeft hier altijd geleefd. De regio heeft nooit zoveel naar de Randstad gekeken, maar meer naar de buurlanden. Dat is begrijpelijk. En als je dat slim doet, kun je daar je voordeel uithalen. De handelaren die aan de wieg hebben gestaan van de wereldvermaarde kunstbeurs TEFAF Maastricht, organiseerden voorheen een antiekbeurs in Delft. Dat was een nationale beurs, niks mis mee. Maar hier konden ze er een internationale beurs van maken, die veel belangrijker werd. Het werd dé Europese kunstbeurs. Onze voorouders waren al heel Europees ingesteld.”

Tekst: Jo Cortenraedt

Hij herinnert zich nog goed dat binnen zijn familie een goede band heerste met de stad Luik. “Bij veel families was dat het geval. Velen hadden wel een oom of tante in Luik of Aken wonen. Die contacten werden niet gehinderd door de grens; het was een heel natuurlijke situatie. Eigenlijk is de driehoek Maastricht-Luik-Aken altijd één gebied geweest. Meer dan nu hadden mensen over de landsgrenzen contact met elkaar. Aken is bovendien de stad van Karel de Grote, de geestelijk vader van een verenigd Europa.”

Virtual reality-film de Bron van Europa Beleef de rijke geschiedenis en vele verhalen uit het verleden van ZuidLimburg en Europa met de virtual reality-film ‘de Bron van Europa’. ⟶ visitzuidlimburg.nl/ bron-van-europa

“De Romeinen vestigden zich al tweeduizend jaar geleden in ons gebied. Toen ik in 1980 met mijn bedrijf begon, was Europa de basis. Met alleen gasten uit Limburg zouden we het op dat niveau niet redden. Onze hotels en restaurants kennen een rijke Europese geschiedenis met als bekroning inderdaad de lunch die Koningin Beatrix in 1991 op Château Neercanne organiseerde voor de Europese regeringsleiders. Daar aan tafel is in een goede sfeer de basis gelegd voor het Verdrag van Maastricht. En op Château St. Gerlach hebben we tal van beroemdheden ontvangen,

Meer weten?

Bezoek de Visit Zuid-Limburg Shops of het Maastricht Visitor Center – onze collega’s vertellen je alles over de meest indrukwekkende plekken en leukste activiteiten rondom het thema ‘in de bron van Europa’! (pag. 80)

8

I N D E B R O N VA N E U R O PA

Geboorteplaats van Europa Ontdek de geboorteplaats van Europa: drie locaties die een essentiële rol hebben gespeeld in de geschiedenis van Zuid-Limburg en het Europa zoals wij dat kennen…

1. Keltisch graf, westerreide Tuddern – een van de belangrijkste monumenten uit de regio, daterend uit de laatste 500 jaar voor Christus, een begraafplaats voor Kelten en Franken.

2. Basiliek van Meerssen – dé plek waar in 870 het Verdrag van Meerssen werd geschreven.

3. Schatkamer ’t Stift in Susteren - huis van het Evangeliarium: geschreven aan het begin van de 11e eeuw en dus het oudste boek van Nederland!

3x

GRENZE(LOOS)

Cittaslow

In Zuid-Limburg is het buitenland nooit ver weg: voor je het weet passeer je de landgrens met Duitsland of België. Laat je inspireren door de grenzenloosheid van Zuid-Limburg; bewandel landsgrenzen en ervaar ons Europese karakter.

Wist je dat… maar liefst vier ZuidLimburgse gemeenten het Cittaslowkeurmerk dragen? Dat is een internationaal keurmerk voor gemeenten die tot de top behoren als het gaat om onder meer kwaliteit van leven, streekproducten, gastvrijheid én cultuurhistorie en -behoud. Geen wonder dat gemeenten Echt-Susteren, Eijsden-Margraten, Gulpen-Wittem en Vaals erg trots zijn dat ze dit keurmerk mogen dragen.

1. Het Smalste Stukje Nederland & Westzipfelpunkt (D) Het smalste stukje van Nederland ligt in Zuid-Limburg en is slechts 4,8 km breed. Hier wandel je makkelijk binnen een uur van Duitsland (Westzipfelpunkt) door Nederland, naar België.

2. Historische Driehoek van Eurode Burcht Rode, Adbij Rolduc en de Baalsbruggermolen zijn op zichzelf een bezoekje waard, maar wist je ook dat ze samen symbool staan voor de eeuwenoude relatie tussen Kerkrade en Herzogenrath (D)?

3. Grensoverschrijdend wandelen en fietsen Ervaar de bijzondere ligging van Zuid-Limburg optimaal met de ‘Drielandenwandeling Het Smalste Stukje Nederland’, de ‘Drielandenroute Sittard-Geleen’ en de ‘Driegrenzenroute vanuit Vaals’. Deze routes nemen je, vanuit Zuid-Limburg, mee naar Duits én Belgisch grondgebied!

Meer weten over In de bron van Europa ⟶

9

Onz

g r e e n’ b ‘ e Edmond Staal

n er ni d j e i e t a lt l ag

10

RIVIEREN BEKEN EN BRONNEN

De Heimansgroeve was de eerste liefde van Edmond Staal in het Heuvelland

Aan de rand van de Duitse Eifel en de Waalse Ardennen ligt het Zuid-Limburgse Heuvelland. Een glooiend landschap, dat bij wandelaars en fietsers erg geliefd is om zijn heuvels en zijn beekdalen.

‘The Dutch Hills’, zoals de Engelstaligen zeggen. Of ‘The Dutch Mountains’ zoals ze genoemd worden in een pittige meerdaagse wandelroute, die voert over de hoogste Zuid-Limburgse ‘bergtoppen’.

Heuvels zijn het, geen bergen. Met de hoogste top op 322,4 meter boven NAP. Dat is de Vaalserberg. “Onze heuvels waren er niet altijd”, beklemtoont stafmedewerker Edmond Staal van Stichting het Limburgs Landschap. De stichting is eigenaar van tachtig natuurgebieden en vijftig monumentale complexen zoals watermolens, windmolens, boerderijen en kastelen verspreid over heel Limburg.

“Héél lang geleden waren Eifel en Ardennen één groot plateau en Zuid-Limburg was daar een deeltje van. In de aardkorst zitten veel breuken. Delen van het plateau zakken daardoor weg, andere delen komen juist omhoog.”

bovenop nog aangewaaide, o zo vruchtbare, löss. De beken en rivieren snijden door al deze lagen heen. In de Heimansgroeve, een voormalige steengroeve in het Geuldal bij Cottessen, wijst Edmond Staal op de oudste lagen, zoals het carboon. Staal vertelt dat de Heimansgroeve tijdens zijn studie zijn favoriete plek in Zuid-Limburg was. “Het besef dat je daar honderden miljoenen jaren oude bodem kon zien. Dat was een soort universeel gevoel dat de aarde maar door blijft gaan en wij ‘slechts’ voorbijgangers zijn.”

Overstromingen Staal praat met passie over heuvels en dalen. En over het zakken en stijgen van dat plateau, dat al honderden miljoenen jaren gaande is. Waar de aardkorst omhoogkomt, breekt het plateau in stukken. Water, dat van hoog naar laag stroomt, slijt dat landschap vervolgens uit. “Daarom is Zuid-Limburg geen heuvellandlandschap, maar eigenlijk een dalenlandschap. Rivieren en beken slijten in dit plateau hun loop uit. Dat levert dalen op.”

Uitgesleten Inmiddels is Zuid-Limburg niet meer één plateau: het water heeft de grond op tal van plaatsen uitgesleten.

We kennen nu een stuk of tien grotere en kleinere plateaus.

Zoals het Centraal Plateau, het Plateau van Margraten of het Plateau van Bocholtz. Daar tussendoor kronkelen door beken uitgesleten dalen, zoals het Gulpdal. Ook zijn er droge beekdalen zoals het Gerendal. Staal vindt de overgangen tussen plateaus en dalen het interessantst. “Noem het de taartrand. Daar is in deze streek de interessantste en rijkste natuur te vinden. Het is een heel bijzondere aaneenschakeling van minilandschappen, zoals de Bemelerberg.”

Die beken verrasten Staal in de zomer van 2021 onaangenaam tijdens de rampzalige overstromingen: “De enorme kracht van de rivier en de beken die aan de ene kant ons als mens grote schade berokkenen en tegelijkertijd het landschap gevormd hebben dat wij zo mooi vinden.”

In de bodem van dat Zuid-Limburgse plateau kom je van alles tegen. Carboon, mergel, grind en klei, met daar

11

VOLG HET WATER

We blijven nog even bij de naam. Want wat is volgens Staal de betere naam: Heuvelland, Mergelland of Krijtland?

“Mergelland niet, want die naam omvat niet het hele gebied. In Oostelijk Zuid-Limburg is de mergel immers al weggesleten. Heuvelland, dat dus eigenlijk een dalenlandschap is, is een prima naam voor toeristen. Geologen spreken liever van Krijtland. Europees gezien is Krijtland ook de betere naam om Zuid-Limburg te positioneren.

Maar als ik met een groep toeristen onderweg ben, spreek ik van Heuvelland.” Die drie verschillende namen zijn typisch voor het ‘raar stukje Nederland’ dat ZuidLimburg is. “Je komt hier op een paar vierkante kilometer zoveel geologische variatie tegen. Die vind je in de Noordoostpolder niet. Dat heeft alles te maken met die breuklijnen hier.”

Laat je meevoeren door de Limburgse wateren en ontdek te voet, op de fiets of met het veerpontje rust, prachtige uitzichten en verborgen pareltjes.

Beekdaelenroute → 50 km Langs prachtige natuur, vergezichten, kastelen en cultuurhistorie. Neem ook de tijd om te luisteren naar de verhalen van de locals.

Maasfietsroute met kunstwerken → 89,9 km Volg de Maas en laat je onderweg verrassen door de rust van karakteristieke maasdorpjes en kolossale kunstwerken.

Wat de Maas rond Spaubeek achterliet → 11,5 km Met onderweg monument Diependaal, een plateau, graften, oude boerderijen, fruitboomgaarden, veldkruisen, holle wegen en fraaie uitzichten.

Löss

Natuurroute Meers-Maasband ST04 → 13 km Omringd door water, tussen het Julianakanaal en de Maas, met onderweg het mysterieuze Woodhenge.

De sociale structuren worden ook bepaald door die beekdalen. In vroeger tijden gingen de mensen het liefst wonen in de buurt van stromend water. Dat duurde tot in de elfde eeuw. “In de dalen vond je de sociale eenheden.

Later, toen de mensen diepe waterputten konden graven, gingen ze boven op de vruchtbare plateaus wonen en bouwden er grote boerderijen. Daar ligt de löss, de beste grond van Nederland.” De ontginning van de plateaus vanuit de laaggelegen gebieden verliep via verbindingen door droogdalen. Mede hierdoor ontstonden de voor Zuid-Limburg zo kenmerkende holle wegen. Edmond Staal werkt al tientallen jaren in héél de provincie voor het Limburgs Landschap, maar komt graag in het zuidelijk werkgebied. Toch woont hij hier niet, maar in de noordelijke stad Venlo. “De perfecte combinatie. Wonen in de stad en werken en recreëren in de natuur, zoals hier in het Heuvelland met zijn on-Nederlandse landschappen.”

Epen Bronnenland → 3, 8 en 10 km 3 bijzondere wandelroutes langs de bronnen en bronbeken in het Geuldal. ⟶ visitzuidlimburg.nl/routes

Wil je de andere kant van de Maas ontdekken?

Neem dan de charmantste ‘short-cut’ en steek de Maas over met het veerpontje! Je vindt er in Zuid-Limburg vier…

Van Grevenbricht (NL) naar Rotem (BE) Van Geulle (NL) naar Uikhoven (BE) Van Eijsden (NL) naar Lanaye (BE) Van Berg (NL) naar Meeswijk (BE)

Tekst: Wiel Beijer

Ultiem genieten in de Maasvallei Bezoektip: Ontdek de veelzijdigheid van de Maas, de gevarieerde landschappen langs haar oevers en de nabijgelegen historische dorpen en steden. RivierPark Maasvallei heeft 40 km lang een gevarieerd landschap met een wirwar van oude rivierarmen, oeverwallen, stroomgeulen en grindbanken. Het leent zich perfect voor indrukwekkende (langeafstands)wandelingen. ⟶ rivierparkmaasvallei.eu 12

RIVIEREN BEKEN EN BRONNEN

De mooiste watermolens in Zuid-Limburg

BRON VAN GELUK Ze zijn onderdeel van onze natuur, maar wist je ook dat je volop kunt genieten van de Zuid-Limburgse bronnen? Zo kun je bij Thermae 2000 baden in thermaal water (en dat is dus supergezond) en gebruiken alle drie de grote Limburgse bierbrouwerijen

– Alfa, Brand en Gulpener – water uit eigen bron voor hun bier. Of bezoek het Bunderbos, een magisch en sprookjesachtig bos, gelegen tussen Bunde en Elsloo tegen de helling van het Maasdal en één van de mooiste bronbossen van Nederland.

Rivierpark Maasvallei Julianakanaal

Maas

Echt Vloedgraaf

Visserweert Susteren

Grevenbicht Geleenbeek Rodebach

Sittard Berg aan de Maas

Geleen Stein

Roode Beek Geleenbeek

Molens, Nederlandser kan het bijna niet. Niet zo gek natuurlijk, we zijn een land van wind en water, en dat gaat hand in hand met molens. Zo ook in Limburg, waar je nog steeds tal van monumentale watermolens terugvindt. Een paar suggesties: 1. Ophovenermolen, Sittard 2. Volmolen, Epen 3. Vijf watermolens op een rij: Muggemolen en Breustermolen in Hoog-Caestert, Zaagmolen en Eijsdermolen in Laag-Caestert en Meschermolen in Mesch 4. Neubourgermolen, Gulpen 5. Baalsbruggermolen, Kerkrade 6. Bovenste Molen, Mechelen

Brunssum

Oud-Elsloo

Geulle aan de Maas

Landgraaf Strijthagerbeek

Julianakanaal

Worm

Heerlen Kerkrade Valkenburg a.d. Geul

Maastricht Maas

Anstelbeek Geul

Margraten Gulpen

Albertkanaal

Eijsden

Oud-Eijsden

Seizerbeek

Pietersplas Gulp

Vaals Voer Epen Bronnenland

= Leukste Maasdorpjes!

13

Meer weten over Rivieren beken en bronnen ⟶

Aken

De natuur geeft balans Twan Huys

“De rust en de weidse luchten dempten het rumoer van de stad. Mijn creativiteit groeide weer.”

14

HEUVELS EN DALEN

Twan Huys is journalist, televisiemaker, presentator en schrijver, maar ook een man met een missie. Via zijn werk vraagt hij aandacht voor de aftakeling van de natuur en de opwarming van de aarde. Die liefde voor de natuur begon een halve eeuw geleden in de heuvels van Zuid-Limburg, al wandelend met zijn familie.

Saaie zondagen Na de opnames vervolgen we met z’n tweetjes onze tocht en praten we over zijn jeugd. Hij groeide op in Noord-Limburg in een warm nest met ouders die hem al vroeg meenamen op lange zondagse wandelingen, die hij tijdens zijn kinderjaren als saai ervoer. Zo ook het ritueel dat daaraan voorafging: vroeg opstaan, de straat oversteken naar de kerk, je vervelen tijdens de preek, een plakkerige hostie wegslikken, na de mis (mee-)luisteren naar de Duitse schlagers van pa, vervolgens de zondagse soep van ma oplepelen en dan – hup – naar het bos. Wandelen!

Maar een paar jaar later is de weerstand gebroken. En inmiddels wandelt hij elk jaar tijdens de kerst door de heuvels van Zuid-Limburg. Deze wintervakanties zijn een traditie die de familie Huys al bijna vier decennia in ere houdt.

“Het is hier zo mooi," verzucht Twan wanneer we het plateau bereiken en even halthouden om van het weidse uitzicht te genieten. Hij pakt zijn camera en maakt een foto.

“Soms kijk ik wel eens voor de lol op Funda en mijmer hoe het zou zijn om hier te wonen." "Nou, heel goed dus”, zeg ik. We lachen en dalen af via een kronkelende holle weg.

Het is een warme en zonnige dag in november. De ZuidLimburgse heuvels pronken nog met hun goudrode pracht.

Een zacht windje verspreidt de olieachtige geur van composterende bladeren. “Kijk! Een dassenburcht!”, roept Twan enthousiast, wanneer we met de cameraploeg de holle weg omhoog klimmen die ons naar de plek leidt waar een paar minuten later tv-opnames zijn gepland. Daar aangekomen beweegt hij zich zonder vrees langs een enorme stier door het weiland, wijzend op bekende plekken in de verte, zoals de ‘Toscaanse’ rij populieren in Eys. Zijn scherp waarnemingsvermogen is het eerste wat me opvalt tijdens onze wandeling. Twan Huys is duidelijk iemand die niet alleen kijkt, maar die ook ziét.

“Dat heb ik van mijn ouders,” vertelt hij even later.

“Zij leerden me al jong om de natuur écht te observeren en wezen me tijdens onze wandelingen op bijzondere dieren en planten. We hadden thuis ook een abonnement op De Lepelaar, een tijdschrift van de Vogelbescherming.

Door dit blad ging ik vogels herkennen, zoals de Wielewaal, die we in mijn jeugd regelmatig zagen op de Napoleonsbaan bij Baarlo.” Twan pakt zijn telefoon en toont me een foto van de prachtige geelzwarte zangvogel.

De poort naar het Heuvelland Heb je de Vrouwenbosroute al geprobeerd? De route wordt ook wel de ‘Poort naar het Heuvelland’ genoemd, omdat je gedurende de 8,1 kilometer lange route de diversiteit van het Heuvelland ervaart: veldwegen, veldkruizen, holle wegen, voetpaden, plateaus en het bos… deze route heeft het allemaal.

“Ik heb ‘m al jaren niet meer gezien.”

Melancholie klinkt door in zijn stem.

15

“Daarom trek ik me regelmatig terug in de natuur. Daar vind ik mijn balans.”

Wandellust We praten over het effect van wandelen op ‘de mens’ en waarom onze soort dit zo graag doet. Twan vertelt daarop dat hij zich tijdens het wandelen zo goed ‘los’ kan maken van zijn drukke bestaan waarin hij maar al te vaak ‘aan’ staat. Zijn enthousiasme voor wandelen leidde tot het boek 'Wandellust'. Hierin bezoekt hij zeventien natuurgebieden in Nederland, waar hij al wandelend filosofeert met bijzondere mensen. Uit het boek distilleert de lezer zowel tederheid als bezorgdheid voor de natuur. Wanneer Twan bijvoorbeeld het Zuid-Limburgse Gerendal beschrijft en zijn blik laat gaan over de bloeiende orchideeën op de kalkhellingen, dan waant de lezer zich in de heuvels. Maar even later, wanneer Twan vertelt over ‘de stikstofdeken’ die deze prachtige maar kwetsbare bloemen geleidelijk bedekt, voelt diezelfde lezer ook de vrees dat al dit moois verloren kan gaan.

De natuur als rustpunt “Ik waak er natuurlijk wel voor dat mijn werk geen obsessie wordt. Daarom trek ik me regelmatig terug in de natuur. Daar vind ik mijn balans”, zegt hij en heft zijn hoofd naar een troep passerende ganzen. “De lockdown tijdens corona was in die zin wel een bijzondere periode voor mij en mijn gezin", vervolgt hij na een korte stilte. “We verbleven in die maanden in een huisje op het platteland.

De rust en de weidse luchten dempten het rumoer van de stad. Mijn creativiteit groeide weer, waarna ik het programma 'De waarde van de aarde' maakte.”

De waarde van de aarde Hier manifesteert zich dan de man die zich zorgen maakt over de toekomstige leefbaarheid op onze planeet en daar op zijn manier bewustzijn voor wil creëren. Soms doet hij dat door voor zijn programma College Tour gasten uit te nodigen die inspirerend kunnen vertellen over de fragiliteit van onze samenleving, zoals recent nog chimpanseeexpert Jane Goodall en schrijfster Margaret Atwood. Soms doet hij dat via confronterende journalistiek, zoals met de documentaire ‘De waarde van de aarde’, die er mede toe leidde dat het Nederlandse pensioenfonds ABP stopte met beleggen in producenten van fossiele brandstoffen.

“Ik voel het als een verantwoordelijkheid om uit te leggen waar we op af koersen als we niks doen,” zegt hij wanneer we even uitrusten op een bankje met zicht op bruin glooiend akkerland waar net de bieten zijn gerooid. De urgentie die hij ervaart over de opwarming van de aarde, leidde ertoe dat zijn beroep van journalist de laatste jaren muteerde van een hobby naar een passie. Hij zoekt nu de onderwerpen waarmee hij het verschil kan maken.

Over geluk We staan op en lopen verder. We passeren een wegkruisje en praten een tijdje over de katholieke tradities uit onze jeugd en de invloed daarvan op ons denken in de nazomer van ons leven. Waarna we filosoferen over ‘geluk’ en de vraag wat dit dan precies is.

Twan gaf in 2009 een voordracht over dit thema tijdens de Jan Modderman Lezing in Groningen. Zijn betoog sloeg aan. De aanwezigen vroegen om de tekst, waarna hij zijn speech bewerkte tot het boek ‘Over geluk’. Hierin citeert hij enkele filosofen die zochten naar een definitie van geluk.

16

HEUVELS EN DALEN De achttiende-eeuwse Jean-Jacques Rousseau komt volgens Twan dicht bij de kern. In zijn autobiografische roman ‘Overpeinzingen van een eenzame wandelaar’ beschrijft de oude Rousseau het moment van járen geleden dat hijzelf totaal gelukkig was: Rousseau lag tijdens een zomerse dag in een bootje op een meer bij het Zwitserse Biel en dobberde maar wat rond. Hij beschrijft het alleen zijn, de kleuren en geuren van de bloemen aan de oever, het kabbelende water en de afwezigheid van gedachten.

5x WANDEL-

ROUTES BOORDEVOL HOOGTEMETERS Niet alleen wielrenners vinden in groten getale hun weg naar de Limburgse heuveltoppen; ook wandelaars testen conditie en uithoudingsvermogen in ZuidLimburg. En dat doe je met deze vijf routes – kuitenbijters incluis – gegarandeerd.

Dobbermomenten “Geluk is dus een moment zonder besef van tijd, wanneer je ziel heel vredig wat heen en weer schommelt?” vraag ik.

“Ja, volgens Rousseau dan.” Waarna ik informeer of hij zelf ook wel eens van die ‘dobbermomenten’ heeft. Twan knikt.

Zeker, die heeft hij wanneer hij bij zijn gezin is. “En alleen?

Heb je die ervaring ook wel eens als je alleen bent?”

Zijn blik lijkt even weg te zweven.

1. Dutch Mountain Trail → 100 km ↕ 1.690 hoogtemeters 2. Hoogtewandeling Valkenburg → 15,9 km ↕ 326 hoogtemeters 3. Historische stadswandeling Vaals → 6,2 km ↕ 147 hoogtemeters 4. Panoramaroute SC08 Schimmert → 14,1 km ↕ 179 hoogtemeters 5. V16 Vrouwenheide → 24,2 km ↕ 205 hoogtemeters

“Ja”, zegt hij dan, terwijl hij zich naar me toedraait.

“Ik herinner me een moment in 2019. Ik stond toen op een kruispunt in mijn carrière en logeerde bij vrienden in New Hampshire. Op een winterse ochtend maakte ik een lange wandeling. Ik was alleen. De lucht was intens blauw en de zon deed de contouren van de bevroren bossen helder oplichten. Toen ik naar de top van een heuvel wandelde, kraakte de sneeuw onder mijn voetstappen. Voor me doemde een grote rots op met daarop de inscriptie: It’s like this. Ik stopte en liet de woorden op me inwerken.

Ja, klopt, dacht ik. Dit is het dus. Hier staan. Hier ZIJN.”

Nationaal landschap Zuid-Limburg

Tekst: Anya Niewierra

Als in een gebied natuurlijke, landschappelijke én cultuurhistorische elementen fraai samenkomen, dan kán het uitgeroepen worden tot ‘Nationaal Landschap’. Zuid-Limburg is een van de 20 nationale landschappen en draagt vol trots deze ‘titel’. ⟶ visitzuidlimburg.nl/ nationaallandschap

Op het topje van Nederland Wist je dat… het hoogste punt van Nederland in Limburg ligt? De Vaalserberg ligt ruim 322,4 meter boven NAP en verschaft een indrukwekkend uitzicht over delen van Nederland, België en Duitsland.

17

De pareltjes van het Limburgse landschap De Limburgse natuur kent zo haar bijzonderheden. Welke heb jij al gespot tijdens je wandeling of fietstocht? * Maretakken vind je in Limburg niet alleen rond Kerst, maar het hele jaar door * Knotwilgen * Stegelkes, ofwel: draaihekjes in akkers en weilanden * Bloeiende akkerranden, ingezaaid met granen en kruiden als plaagdierberstrijding * Hellingbossen, uniek in Nederland * Holle wegen * Wegkruizen, sieraden van het landschap, monumenten van ons katholieke verleden * Begrazing door schapenkuddes onder leiding van de herder (o.a. Schaapskooi Mergelland)

18

HEUVELS EN DALEN

8x

DE MOOISTE UITZICHTEN Al wandelend of fietsend door het groene Zuid-Limburg word je om de haverklap getrakteerd op on-Nederlandse uitzichten. Om daarvan te kunnen genieten, moet je soms een kuitenbijter hebben bedwongen, al is een stevig partijtje trappen soms ook voldoende…

1. Beukenberg, Oirsbeek 2. Wilhelminatoren + Skywalk, Vaals Tip: bezoek zeker ook het labyrint 3. Wilhelminatoren, Valkenburg Tip: hier kun je ook abseilen, rodelen en lunchen of dineren 4. Wilhelminaberg, Landgraaf 5. De Huls, Simpelveld 6. Uitkijktoren Mescherhei, Mesch 7. Schlounerberg, Selfkant 8. Watertoren De Reusch, Schimmert

NIEUW IN ZUID-LIMBURG:

KNOPEN LOPEN

5x HELEMAAL

TOT RUST KOMEN

In de stiltegebieden die Limburg rijk is. Dat zijn gebieden waar de normale geluiden van de natuur zo min mogelijk verstoord mogen worden. Voor jouw rust… en die van de natuur.

1. Natuurgebied Marissen ’t Kranenbroek, Pey-Echt 2. Jabeekse bossen, Jabeek 3. Schinveldse bossen, Schinveld 4. Hellingbossen en plateau Rimburg, Landgraaf 5. Meertensgroeve, Berg en Terblijt

Welke route kies jij?

Groene hotspot: Brunsummerheide Net iets anders dan de rest van Zuid-Limburg, geen heuvels maar een uitgestrekt landschap van bos, heide, zand en water. 600 hectare volop genieten en tot rust komen, in de zomer omringd door prachtig paarse fauna, in de winter op de slee of op de langlauflatten.

Er zijn meer dan 400 routes voor je samengesteld, want als het om actief genieten gaat, kent ZuidLimburg geen grenzen.

Ontdek de routes online ⟶ visitzuidlimburg.nl/routes of met de vele routekaarten en brochures ⟶ visitzuidlimburg.nl/webshop.

19

Gekleurde paaltjes verstopt in het Zuid-Limburgse landschap.

Je kent ze wel… ze leiden je ruim 1.800 kilometer langs indrukwekkende landschappen, vergezichten en gezellige dorpskernen. Maar daar komt in 2023 verandering in: de gekleurde paaltjes maken plaats voor een compleet vernieuwd knooppuntennetwerk.

Dat betekent: nieuwe bewegwijzering, meer wandelpaden, meer kilometers en nog meer uitzichten die imponeren.

Voorproefje? Ga naar Het Smalste Stukje Nederland, daar vind je de knooppunten al.

Limburg: land der wielrenners Zeg je Limburg, dan zeg je wielrennen.

Onze heuvels, hoogtemeters en hellingspercentages hebben een magnetische aantrekkingskracht op wielrenners uit binnen- en buitenland.

Tel daarbij op: een overzichtelijk en uitgebreid routenet, prachtige uitzichten én ontelbare bourgondische pauzeplekken, en je hebt een droombestemming voor wielrenners. Die liefde is trouwens wederzijds: Limburg ademt wielrennen.

Het zit in ons DNA. Kijk maar naar de wielerevenementen, locaties, horeca en monumenten in de regio. Hier kun je je wielerhart ophalen.

Ode aan de kampioenen In Limburg komen wielrenners samen om te genieten van de wielersport in optima forma. Al bijna een eeuw brengen wielerwedstrijden de absolute top van de wereld samen op onze heuvels. Daar zijn we trots op.

In de Wielergalerij in de Gemeentegrot in Valkenburg vind je de wielerhistorie van Zuid-Limburg vereeuwigd.

De Cauberg Hill of Fame is een ode aan alle wereldkampioenschappen die op Zuid-Limburgse bodem zijn verreden. Op het topje van de Gulpenerberg en onder aan de Maasberg in Elsloo worden wielerhelden uit het verleden geëerd.

Tip!

De naam zegt het al: bij Shimano Experience Center in Valkenburg aan de Geul vind je niet alleen een nieuwe fiets van absolute topkwaliteit; je hebt hier alle mogelijkheden om je nieuwe tweewieler van een uitvoerige test te voorzien. ⟶ shimano-ec.com

20

WIST JE DAT… Zuid-Limburg – Valkenburg in het bijzonder – de afgelopen eeuw al meerdere malen het decor is geweest van internationale wielerwedstrijden? In 1938, 1948, 1979, 1998 en 2012 befietste de absolute wereldtop onze heuvels tijdens het WK. Ook zaten we maar liefst twee keer op de eerste rij voor een finish van een etappe in de Tour de France: in 1992 en 2006.

HEUVELS EN DALEN

Een walhalla voor mountainbikers

GOUD VAN LIMBURGSE BODEM

TOM DUMOULIN Professioneel wielrenner team Jumbo-Visma

“Ik kan me geen beter trainingsgebied wensen dan het glooiende landschap van Zuid-Limburg. Elke

Wist je dat… Zuid-Limburg het oudste én modernste MTB-routenetwerk van Nederland heeft? 21 routes die het allemaal hebben: techniek, kilometers, hoogtemeters en natuurlijk prachtige uitzichten onderweg.

Voor de beginner of de prof en alles daar tussenin!

helling is onderdeel van een

Tip! Ontdek de uitdagendste trails met de routekaart Mountainbiken in Zuid-Limburg

wedstrijdparcours. En dat in mijn achtertuin!”

Tip: De kuitenbijters van ZuidLimburg waren zijn speelveld en maakten hem tot de topsporter die hij tegenwoordig is. In het Tom Dumoulin Bike Park in Sittard leer je net zo behendig fietsen als onze wielerheld: verschillende soorten wegdek, diverse soorten Limburgs landschap, hoogteverschillen en technische bochten, verpakt in een parcours van 3,2 kilometer. Voor beginners en professionals, wielrenners, bmx’ers en mountainbikers. ⟶ bikeparksittard-geleen.nl

Grensoverschrijdend

Herontdek Dat de Cauberg absoluut niet mag ontbreken tijdens je wielerweek(end) in Zuid-Limburg wist je al. Maar vergeet je ook zeker de Fromberg, de Doodeman én de Huls niet?

21

Ons wielergebied reikt verder dan de grenzen van Zuid-Limburg.

Volg een van de wielrenroutes richting België of Duitsland voor meer onontdekte wegen, uitzichten en pauzeplekken… ⟶ visitzuidlimburg.nl/ wielrennen

Meer weten over Heuvels en Dalen ⟶

Bouwen met hout, twijgen, leem, zand en witte kalk Leon Einöther

22

VA K W E R K E N A M B A C H T

Vakwerkhuizen zijn voor veel bezoekers typisch voor ZuidLimburg. Net zoals rijstevlaai of zuurvlees. Toch is deze vorm van houtskeletbouw geen bouwstijl die exclusief is voor deze regio.

Maar plaatsen als Mechelen en Epen of openluchtmuseum Nonke Buusjke in de Schinveldse bossen kunnen we ons niet voorstellen zonder die schattige huisjes in wit en zwart.

Van Limburgse bodem:

Stroop

Stroop, je kent het wel. Heerlijk over oma’s pannenkoeken, een vers sneetje brood of – en hier houden wij Limburgers van – met of op kaas. Het maken van stroop is een Limburgse traditie die van generatie op generatie wordt doorgegeven. Ook nu wordt de Limburgse appel- en perenstroop nog op ambachtelijke wijze, en zonder toevoegingen, gemaakt.

En dat is bijzonder, zo bijzonder zelfs dat het proces tot immaterieel erfgoed is uitgeroepen.

Museumdorp Nonke Buusjke is al lang niet meer een van de best verstopte parels in het Zuid-Limburgse land. Jaarlijks weten duizenden recreanten deze nostalgische plek midden in de Schinveldse bossen op een zonnige zondagmiddag te vinden. Te voet, per fiets of met de auto. Om er even te ruiken aan de voltooid verleden tijd en vervolgens een kop koffie met een stuk vlaai te nuttigen die gebakken is in een ‘sjansen oven’ (bakhuisje).

Dorpslegende Thei Berkers kwam hier begin jaren zeventig met zijn gezin zijn vrije tijd doorbrengen in een pipo-wagen.

“Zoals anderen in het weekend naar hun caravan op de camping gaan, ging hij naar dit stuk grond dat hij had gekocht van een nonk – Limburgs voor oom”, vertelt Leon Einöther, schoonzoon van de in 2001 overleden stichter van Nonke Buusjke. Einöther is voorzitter van de stichting die met zo’n zestig vrijwilligers - en zonder subsidies - dit stukje erfgoed letterlijk overeind houdt.

Witte pareltjes in het groene Heuvelland Ze liggen als witte pareltjes verspreid tussen de glooiende, Zuid-Limburgse heuvels: de typisch Limburgse vakwerkhuisjes en vakwerkboerderijen. Huizen gemaakt van hout, stenen, stro en leem, tot 1850 dé manier waarop Limburgse boeren hun huizen bouwden.

23

Herbouwen

Leefklimaat

Schinveldenaar Thei Berkers begon met een aantal enthousiaste dorpsbewoners met het afbreken van een oud bakhuis vlak over de grens in Duitsland. Hij bouwde het in het bos weer op. Daarna volgde in 1977 het eerste complete vakwerkhuis. "Dat stond in Schinveld in de Heidestraat. Het moest daar weg. Ze hebben het daar afgebroken en hier weer heel zorgvuldig herbouwd. Dat herbouwen van vakwerkhuizen is op zichzelf niet vreemd.

In vroeger tijden gebeurde dat vaker door arme boeren die - al dan niet gedwongen - naar andere landbouwland verhuisden", weet Leon Einöther. Dan laadden ze hun afgebroken huis op een kar, spanden ze het paard voor en verhuisden ze naar vruchtbare grond 25 kilometer verderop. "Dat kon door die bijzondere balkenconstructie met pengatverbinding. Voor de rest waren hout, twijgen, leem en zand nodig. Die materialen waren vrijwel overal beschikbaar.”

Die opvallende - meestal ‘wit-zwarte’ - vakwerkhuizen kom je behalve in Zuid-Limburg in deze regio vooral vaak tegen in de aangrenzende Duitse Eifel. In het Heuvelland zijn ze vooral te bewonderen in plaatsjes als Mechelen, Epen, Slenaken, Terstraten en Holset. In totaal nog zo’n achthonderd. De meeste zijn gebouwd in de achttiende en negentiende eeuw. "Maar ook in steden, zoals Sittard en Heerlen, zie je dergelijke vakwerkhuizen. De constructie ervan stamt uit de Romeinse tijd. Wat opvalt in die huizen is het fijne leefklimaat door een goede regulering van de luchtvochtigheid. Dat komt door het gebruik van leem.

Daardoor is het in de zomer niet te warm in die huisjes en in de winter zelfs zonder te stoken niet te koud."

Thei Berkers was geen bouwvakker van beroep maar kleermaker. Hij werd in Nonke Buusjke verliefd op de traditionele vakwerkbouw en nog meer op het weinig hectische landleven van vroeger. "De wereld gaat naar de knoppen door dolgedraaide consumptie", orakelde hij tegen eenieder die hem om zijn mening vroeg. ‘Een plek die stil maakt en tot nadenken stemt’, werd niet voor niets het motto voor wat in de loop der jaren midden in het bos zou uitgroeien tot een heus - aanvankelijk illegaal – dorp.

Geen kerk Nonke Buusjke is een aantal vakwerkhuizen gegroepeerd rond een dorpsplein. Alleen een kerk ontbreekt. "Maar hier vind je net als in andere Zuid-Limburgse dorpen allerlei attributen die refereren aan het katholieke geloof.

Wegkruisen, beelden van Maria, Jozef, Jezus en alle apostelen. Daar zorgde mijn schoonmoeder wel voor."

Geen kerk dus, maar wel een dorpswinkeltje met voor de kinderen snoepgoed uit vroeger tijden en verder zelfgebakken brood en zelfgemaakte stroop, jam en honing.

En natuurlijk kun je je in de te bezichtigen huisjes vergapen aan tal van spullen die vertellen over het trage maar ook harde landleven in lang vervlogen tijden.

3x HET MUSEUM IN Beleef de voltooid verleden tijd op het Limburgse land.

Reis terug in de tijd en ervaar een verleden vol vakwerk, ambacht en tradities. Dit alles wordt tot leven gebracht met indrukwekkende collecties, uitgebreide verzamelingen en levensechte demonstraties.

"En wie dat wil, kan hier trouwen. We zijn een officiële trouwlocatie. Overigens hebben we hier ook al twee keer een uitvaartdienst gehad. Maar verder is alles volgens het gedachtengoed van Thei. Dit wordt geen commerciële zaak. Het moet kleinschalig blijven. Daarom zijn we ook alleen maar op zondag geopend. Van april tot in oktober." ⟶ nonkebuusjke.nl

1. Boerderij- en heemkundemuseum Schimmert, Hoofstraat 36, Schimmert → boerderijmuseumschimmert.nl 2. Streekmuseum Elsloo Op de Berg 4-6, Elsloo → streekmuseumelsloo.nl 3. Bauernmuseum Selfkant Kämpchen 16a, Selfkant → bauernmuseum-selfkant.de

Tekst: Wiel Beijer

24

VA K W E R K E N A M B A C H T

Vakwerkparels in de bruisende stad Wist je dat je de idyllische, Limburgse vakwerkhuisjes soms ook in de bruisende stad terugvindt? In de historische binnenstad van Sittard vind je, op een kleine steenworp afstand van de Markt, een vakwerkhuis uit 1593. Vandaag de dag is dit huisje een rijksmonument én restaurant!

Ontdek de kracht van de natuur Wind en water waren de beste vrienden van de Limburgse molenaar. Ze bepaalden de strategische positionering van onze molens. Een groot aantal van de traditionele Limburgse watermolens draait nog steeds. In sommige daarvan wordt zelfs nog altijd vers graan op traditionele wijze tot bloem verwerkt. En dat bloem vormt nog steeds de basis voor ambachtelijk brood en banket. Ervaar de werking van een traditionele watermolen en neem het bloem mee om zelf mee aan de slag te gaan!

Een nieuw leven dankzij eeuwenoude ambachten

1.

2.

3.

4.

Tip!

Commandeursmolen in Mechelen Molen van Genhout Volmolen in Epen Standerdmolen in Urmond

⟶ visitzuidlimburg.nl/molens

Het zestiende-eeuwse Slot Schaesberg wordt aan de hand van eeuwenoude ambachten nieuw leven ingeblazen.

Publiek is van harte welkom bij de demonstraties.

Slot Schaesberg-Laan 100, Landgraaf ⟶ slotschaesberg.nl

Meer weten over Vakwerk & ambacht ⟶

25

Ons Krijtland Pieter Caljé

26

K R I J T, M E R G E L E N K A L K

Ons Krijtland raakt het hart van de Zuid-Limburgse identiteit

Creativiteit Caljé, voormalig universitair hoofddocent aan de Universiteit Maastricht, geeft geregeld lezingen over de waarde van het krijtland. "Overal is wel krijt te vinden. Maar meestal zit het zeer diep in de grond. Zuid-Limburg is een van de weinige plaatsen waar het krijt ‘dagzoomt’. Je kunt het bij wijze van spreken zo oppakken. Het zachte kalksteen is honderdduizenden jaren lang op een enorme creatieve manier gebruikt. In de vorige eeuw hebben we er zelfs een hele toeristische industrie omheen gebouwd."

Zuid-Limburg is een van de weinige plekken

In de jaren ’80 wordt bij opgravingen in Maastricht een prehistorisch kamp blootgelegd, vermoedelijk daterend van zo’n 250.000 jaar geleden. Spectaculair is de vondst van een vuurstenen mes dat door jagers en verzamelaars uit die tijd gebruikt werd om neushoorns te doden.

"We weten nog altijd niet wie deze mensen waren. In elk geval geen moderne mensen. Misschien Neanderthalers, al waren de vondsten daarvoor eigenlijk te oud. Misschien hun voorgangers, de Homo heidelbergiensis, maar daarvoor zijn de vondsten eigenlijk te jong."

waar het krijt zichtbaar aan de oppervlakte komt. Het maakt de streek ook in cultuurhistorisch opzicht uniek. “Krijt is de rode draad in de geschiedenis van Zuid-Limburg en trouwens ook van de gebieden net over de grens”, aldus de Maastrichtse cultuurhistoricus Pieter Caljé. Mensen hebben de hele geschiedenis door gebruikgemaakt van

Groeves en bijzondere natuur

de krijtondergrond. Om te overleven, voor hun welvaart, voor hun veiligheid en voor hun cultuur.

Geloof het of niet, maar ook in vroeger eeuwen gingen Limburgers weleens naar de bouwmarkt. Om mergelsteen te kopen voor de bouw van huizen en boerderijen. Of kalk voor het vruchtbaar maken van het land. In de oudheid draaide alles om vuursteen, een keihard materiaal dat voorkomt in de Zuid-Limburgse kalk- en krijtbodems. "Voor de prehistorische mens was het wat het mobieltje is voor de mensen van vandaag", aldus Pieter Caljé. "Je kon er naar de inzichten van destijds zo’n beetje alles mee wat nodig was om te overleven. Iedereen wilde het hebben."

In Zuid-Limburg vind je ontelbare (door de mens gegraven) groeves, maar ook grotten en andere natuurverschijnselen. Mis tijdens je bezoek aan onze streek zeker de volgende locaties niet: 1. Heimansgroeve, Vijlen 2. Kunradersteengroeve, Voerendaal 3. Groeve ’t Rooth, Margraten 4. Zilverzandgroeves, Heerlen

Praat een uurtje met de Maastrichtse cultuurhistoricus, en het Zuid-Limburgse landschap komt tot leven. Krijt is geen levenloos product, maar juist een bron van leven, is de kern van zijn verhaal. "Dat is altijd zo geweest. Krijt vormt onze band met de mensen in de middeleeuwen, maar ook met onze verre voorouders in de prehistorie."

27

5. Mergelstijlwanden, ten zuiden en zuidwesten van Valkenburg en nabij Bemelen 6. Curfsgroeve, Meerssen

Romeinse schrijvers

Kalk en mergel is ook het verhaal van nu, aldus Caljé.

"Kalksteen is bijna een eeuwlang het dragende materiaal van Nederland geweest. Er moest op grote schaal worden gebouwd. En daarvoor was cement nodig. Het is interessant om te zien hoe de ENCI-groeve en de omgeving een nieuwe toekomst krijgen als beschermd natuurgebied."

In Veldwezelt, vlak over de grens in België, zijn weer andere sporen die erop duiden hoe belangrijk het kalksteen altijd is geweest. "Bij een opgraving kon je duidelijk zien dat Neanderthalers er in beekjes hebben gezocht naar vuursteen. In het Savelsbos was een ware vuursteenindustrie.

Die mijnen zijn nog te bezoeken."

Bron van verhalen

Later in de geschiedenis wordt kalksteen intensief gebruikt in de landbouw. "Romeinse schrijvers als Varro en Plinius de Oudere beschrijven uitgebreid hoe de lokale boeren hier hun land bestrooiden met het krijt dat ze uit de grond hadden gehaald. Kennelijk was dat heel bijzonder."

Het verre verleden staat dichtbij ons. Zo dichtbij dat we de Mosasauriërs die de afgelopen tientallen jaren zijn aangetroffen in diezelfde ENCI-groeve zelfs namen hebben gegeven, aldus Caljé. "We spreken over 'euze Bèr' en 'euze Lars'. Alsof het onze kinderen zijn. De vondst van de allereerste schedel van een Mosasauriër in 1778 past in een wetenschappelijk debat uit die tijd, waaruit de ontdekking van de geologische tijd voortkwam, die miljoenen jaren teruggaat. Tot die tijd dacht men nog dat de wereld zo’n 6000 jaar oud was."

Het gebruik van mergel als bouwmateriaal kwam in de twaalfde eeuw goed van de grond. "Er worden in die tijd kerken gebouwd, kathedralen, boerderijen, kastelen, burchten. Veel van dit soort gebouwen zijn nog altijd in goede staat. Ze vormen onze band met het verleden."

De Zuid-Limburgse krijtbodem is onuitputtelijk als het gaat om het opdiepen van mooie, bijzondere verhalen. Denk aan de tekeningen die her en der in de groeves zijn aangetroffen, de bijzondere rol die de ondergrondse gangen hebben gespeeld in de Tweede Wereldoorlog. Ook over het voormalige NAVO-hoofdkwartier in de Cannerberg zijn talloze verhalen te vertellen. Ook in onze tijd wordt het Krijtland op een creatieve manier gebruikt. "Het inzicht dat de kalkgraslanden een uniek natuurgebied vormen dat bescherming behoeft, is de afgelopen jaren sterk gegroeid. Alweer een laag van betekenis."

Eerste ‘Krijtland-toeristen’ In 1911 verschijnt het boek ‘Ons Krijtland’, geschreven door de Amsterdamse onderwijzer Eli Heimans. "Uit het boekje sprak een fascinatie voor de Zuid-Limburgse natuur, inclusief de ondergrond, die voorbeelden van de vier grote geologische periodes bevatte. Dat zag hij terug in de flora. Voor het eerst konden mensen in het noorden van Nederland kennisnemen van de ‘on-Nederlandse’ natuur in Zuid-Limburg. Veel mensen werden nieuwsgierig en stapten op de trein naar Valkenburg."

Tekst: Maarten van Laarhoven

4x ONDERGRONDSE

GEHEIMEN

De ruim 250 kilometer aan ondergrondse gangenstelsels in de ZuidLimburgse mergelgrotten bewaren heel wat eeuwenoude geheimen.

Rotswoningen, schuilkapellen, ondergrondse kunst, fossielen en oorlogsverhalen, je vindt het hier allemaal. Ben je benieuwd naar de Zuid-Limburgse ondergrondse wereld? Dan mag je deze locaties zeker niet missen…

1. Ondergrondse kapellen in diverse groeves 2. De bijzondere rotswoning en geheime kapel in de Geulhemmergroeve 3. De Capella Greca, onderdeel van de Romeinse Katakomben in Valkenburg 4. De Fluweelengrot, in Valkenburg

28

K R I J T, M E R G E L E N K A L K

Het land van kalk

Heuvelland, Krijtland

Wist je dat… Zuid-Limburg een diversiteit aan vruchtbare grondsoorten kent? Het Land van Kalk - tussen Aken, Bocholtz, Voerendaal en Heerlen - wordt gekenmerkt door Kunradersteen, een grondsoort die bij uitstek geschikt is als voedingsbodem voor bijvoorbeeld fruitbomen en wijngaarden! ⟶ landvankalk.nl

Wist je dat... Zuid-Limburg een van de weinige regio’s ter wereld is waar ‘het Krijt’ op diverse manieren aan de oppervlakte treedt? Krijt, mergel en kalk vind je in Limburg overal, boven én onder de grond. Ga op ontdekkingstocht, te voet of met de fiets, en je zult versteld staan!

4x Mergel,

krijt en kalk als bouwsteen

Ontdek het mergel van binnenuit Mergel is een belangrijk onderdeel van het Zuid-Limburgse landschap.

Dat kun je op diverse bijzondere manieren ervaren. Ga bijvoorbeeld grotbiken in de mergelgrotten, volg een workshop mergelbewerken of schrijf je in voor een rondleiding.

Mergel, krijt en kalk. Het zijn onmisbare onderdelen van het Zuid-Limburgse landschap. Mooi en indrukwekkend én al eeuwenlang de perfecte bouwstenen voor onze nederzettingen, huizen, kastelen en sloten. Ook voor de realisatie van deze vier bijzondere gebouwen werden de bouwstenen gewonnen in de eigen streek: 1.

2.

3.

4.

Kasteel Cortenbach, Voerendaal Kasteel Cartils, Wijlre Station Valkenburg Kasteelruïne Kasteel Valkenburg

Meer weten over Krijt, mergel en kalk ⟶

29

Prehistorie in Zuid-Limburg: een ‘Europese’ revolutie 7000 jaar vuursteen als fundament voor vandaag Joep Orbons

Van de prehistorie in Zuid-Limburg is op het eerste gezicht niet veel meer te zien. Toch is ze wel degelijk aanwezig.

De prehistorie bepaalt wie we zijn en hoe we leven en is een van de essentiële bouwstenen van de huidige maatschappij.

30

PREHISTORIE

Als je het Joep Orbons vraagt is er niets mooier dan puzzelen aan iets onbekends, aan iets dat al duizenden jaren ligt verborgen onder de oppervlakte. Als kind ervoer hij dat sfeertje aan de zijde van zijn vader, een historicus die veel bezig was met archeologische zaken. Het zette Joep ertoe aan zelf ook het verleden in te duiken.

Op zoek naar eeuwenoude raadsels en naar de verhalen van onze voorouders. Overal ter wereld, maar ook hier in Zuid-Limburg.

Zuid-Limburg in de prehistorie Zuid-Limburg ligt aan de noordrand van een gebied dat eigenlijk altijd bewoond is geweest, met uitzondering van enkele ijstijden. Voor Europese begrippen is dat niet zo bijzonder, voor Nederlandse begrippen wel. "Waar in Limburg de grond niet alleen redelijk droog was, maar ook nog eens super vruchtbaar – en dat is nog altijd zo werden de noordelijkere regionen gekenmerkt door natte veenbodems."

HET MYSTERIE VAN LIMBURG:

BANDKERAMIEKERS EN OERBOEREN

Dus toen de kennis over landbouw en wonen in een nederzetting na zo’n 3000 jaar vanuit Mesopotamië (het huidige Irak) Europa bereikte, waren jagers en verzamelaars in Zuid-Limburg direct op de juiste plek om zich daadwerkelijk te huisvesten. "Ze leerden dat je beesten veel beter bij je kon houden dan erop te jagen. Zo vormden zich hier de eerste dorpen van Nederland. Dat was een enorme revolutie in het denken van de mens. Deze vormt nog steeds de basis voor onze huidige maatschappij."

De bandkeramiekers, vernuftige prehistorische boeren, die hun naam danken aan de bandversiering die zij maakten op keramieken voorwerpen, waren de allereerste inwoners van Zuid-Limburg.

Al duurde hun verblijf niet lang: na zo’n 300 jaar verdwenen ze uit Limburg. Tot op de dag van vandaag weet niemand waarom…

In de rest van Nederland werden de eerste dorpen pas zo’n 700 jaar later gevestigd. Een voorsprong die heeft geresulteerd in een interessant spanningsveld, dat je vandaag de dag nog steeds kunt zien. "In het Limburgse Stein, gevestigd aan die noordrand van waar de eerste boeren zich vestigden, zijn typische boerenwoningen gevonden naast de vertrekken van de jagers en verzamelaars. Die herkennen we aan verkleuringen in de grond en wat typische potjes en pannetjes."

Ontdek meer over het leven van de bandkeramiekers en hun plotselinge verdwijning uit Limburg in een van deze Limburgse musea:

* Erfgoed Centrum de Domijnen Kapittelstraat 6, Sittard ⟶ dedomijnen.nl * De Vondst Raadhuisplein 20, Heerlen ⟶ devondst.nl * Streekmuseum Elsloo Op de Berg 4-6, Elsloo ⟶ streekmuseumelsloo.nl

31

Vuursteen Toen de eerste boeren, ook wel oerboeren, een vaste standplaats uitzochten, veranderde ook de lokale economie: waar jagers en verzamelaars het landschap niet veranderden maar volgden, moesten de boeren het landschap beïnvloeden om te kunnen overleven. Daar hadden de locals opnieuw geluk: Zuid-Limburg huisvest immers niet alleen een van de meest vruchtbare grondsoorten ter wereld, maar ook vuursteen. "Een bijzondere soort: Limburgse vuursteen is mooi glad en egaal. Dat maakt deze steen op diamant na de hardste materie die je in de natuur kunt tegenkomen."

Ondanks de hardheid van de materie, is vuursteen die uit de Zuid-Limburgse bodem komt, gemakkelijk te bewerken: binnen twintig minuten maakte je van een stukje vuursteen een bijl. Maar de materie leent zich ook prima om fijnere gebruiksvoorwerpen zoals een mes of pijlpunt van te maken. Dat maakte de lokale vuursteen dé basisgrondstof die iedereen nodig had om te overleven.

De prehistorie in Limburg

Ongeveer 1500 jaar lang werden de vuursteenmijnen in Zuid-Limburg als de eerste industrie van Nederland gerund.

Het was de bron van de internationale economie: de vuursteen uit Rijckholt werd verspreid door heel NoordwestEuropa (en dat te voet!).

Mosasaurus Vraag je locals naar de prehistorie in Zuid-Limburg dan zal, zeker in de omgeving van Maastricht, al gauw gedacht worden aan de mosasaurus: de uitgestorven sauriër die miljoenen jaren geleden rondzwom in de tropische zee die het huidige Limburg omvatte. "Maar dat klopt niet helemaal", weet Orbons. "De Mosasaurus komt uit een heel ander tijdperk dan de eerste nederzettingen. Al is er wel een duidelijke link met de lokale vuursteen, want in die miljoenen jaren dat de mosasauriërs onder de grond verborgen zijn gebleven, zijn deze fossielen eerst versteend en daarna vervuursteend."

De prehistorie als onderdeel van het Limburgse landschap: imposante natuurverschijnselen die de tand des tijds hebben doorstaan...

Zo zie je maar: hoe diep je ook graaft, de Zuid-Limburgse bodem bevat ontelbare verhalen - sommige ontdekt, sommige onontdekt - en vormt daarmee letterlijk en figuurlijk het fundament van vandaag.

* Woodhenge Koegrienddijkweg 1, Meers * Bijzondere neolitische grafheuvels uit de Bronstijd in het Malenbosch (Vijlenerbossen)

Tekst: Demy Janssen

32

* Urnenveld uit de IJzertijd Heidestraat in Brunssum, nabij verdedigingslinie Landgraaf

PREHISTORIE

Het oudste dorp van Nederland Wist je dat het oudste dorp van Nederland in Zuid-Limburg ligt?

In Beek zijn resten gevonden van een dorpsnederzetting uit 5000 voor Christus. Dat betekent dat Beek – en dus Zuid-Limburg – al meer dan 7000 jaar wordt bewoond.

SCHATTEN

ONTDEK:

Bandkeramiekroute Beek Deze 8 kilometer tellende wandelroute leidt langs diverse plekken in de buurt van Beek waar in het verleden artefacten uit de prehistorie zijn gevonden.

Startpunt: Oude Pastorie in Beek, route downloaden via ⟶ visitzuidlimburg.nl/ bandkeramiekroute

UIT DE PREHISTORIE

Eeuwenoude rituelen en tradities, bijzondere vondsten en artefacten van duizenden jaren geleden. In deze Limburgse musea reis je terug in de tijd, op zoek naar de verhalen van onze voorouders.

1. Museum voor de Grafcultuur Hoppenkampstraat 14a, Stein ⟶ stichtingerfgoedstein.nl/museum 2. Natuurhistorisch Museum Maastricht De Bosquetplein 6, Maastricht ⟶ nhmmaastricht.nl 3. Museum Valkenburg Grotestraat Centrum 31, Valkenburg ⟶ museumvalkenburg.nl

Het staal van de Steentijd: vuursteen Wist je dat er in Zuid-Limburg vanaf 4000 voor Christus vuursteen gewonnen werd? In totaal telde onze provincie ruim 2000 vuursteenmijnen.

Het vuursteen dat hier gewonnen werd, werd tot op honderden kilometers afstand verhandeld en gebruikt!

Benieuwd naar vuursteen?

Deze twee winningsplaatsen zijn nog steeds voor het publiek toegankelijk! * Vuursteenmijn Rijckholt Rijksweg 186, Rijckholt ⟶ visitzuidlimburg.nl * Vuursteenmijnen Valkenburg Plenkertstraat, Valkenburg ⟶ olvv.nl

Meer weten over Prehistorie ⟶

33

Om te baden ging je naar

Coriovallum Karen Jeneson

34

ROMEINS ZUID-LIMBURG

Het Romeinse badhuis in Heerlen – het Thermenmuseum – is het oudste en best bewaarde antieke gebouw in Nederland. De thermen in de Romeinse plaats Coriovallum zijn een zichtbaar bewijs van de boeiende Romeinse geschiedenis die Zuid-Limburg heeft gekend.

In het hart van Coriovallum lag het badhuis, de thermen.

"Hier kon iedereen voor een luttel bedrag gebruikmaken van de warme en koude baden met sportfaciliteiten. Ook de dokter zat er en verder konden mensen er terecht voor massage, eten en drinken."

Karen Jeneson kwam naar Heerlen om in het best bewaarde Romeinse bouwwerk van Nederland de Romeinse geschiedenis te onderzoeken. "Als student had ik al in Kerkrade in de opgraving van de Romeinse villa Holzkuil gestaan en toen ik was afgestudeerd, kwam het promotieonderzoek over Romeins Zuid-Limburg voorbij. Daar kon ik geen ‘nee’ tegen zeggen. Zo duwde het lot mij van Amsterdam naar het zuiden." Zij ging wonen in het Heuvelland nabij de Geul, waar zij in haar vrije tijd graag paardrijdt.

Coriovallum was een wisselplaats voor paarden en een bruisend uitgaanscentrum. De vicus groeide in de loop der eeuwen organisch uit tot een stad die door die hoofdwegen verbonden was met de twee belangrijkste steden in de noordelijke Romeinse provincie Germania Inferior: Keulen en Xanten.

Van zo’n beetje het jaar 50 vóór Christus tot ongeveer 450 ná het jaar nul was Zuid-Limburg Romeins. Veroverd door de veldheer Julius Caesar en na Caesar bestuurlijk onder Rome gebracht door keizer Augustus. En onder Augustus bestond Heerlen al, zo blijkt.

Omdat in het jaar 2014 zou worden herdacht dat keizer Augustus 2000 jaar geleden was overleden, wilde conservator en onderzoekster Karen Jeneson van het Thermenmuseum in Heerlen in de eigen collectie zoeken naar bewijsmateriaal uit de tijd van deze keizer. Dat was er, en meer dan gedacht. Munten, maar vooral de scherven van drie zogenaamde aco-bekers, drinkbekers van officieren.

"Van een beker hadden we zelfs zoveel fragmenten, dat we de hele beker konden reconstrueren. Dat betekent dat onze thermen er al waren ten tijde van Augustus én dat wij een absoluut topstuk uit die periode in onze collectie hebben", blikt Jeneson terug op een van de meest memorabele momenten voor haar in het museum, waar zij sinds 2011 hartstochtelijk ‘duikt’ in de Romeinse aanwezigheid in Zuid-Limburg.

Via Belgica Landgraaf Meerssen

Voerendaal

Valkenburg Riemst

Heerlen

Maastricht

Tongeren

De weg van de Romeinen:

Via Belgica

Kruispunt

Maak kennis met het uitgebreide Romeinse erfgoed aan de hand van tal van wandel- of fietsroutes langs de Via Belgica, de ruim 400 kilometer lange heirbaan (Romeinse ‘snelweg’) die dwars door onder meer Zuid-Limburg loopt. ⟶ viabelgica.nl

Coriovallum was een regionaal centrum gelegen aan een kruispunt van belangrijke Romeinse wegen: de Via Belgica en de weg die Aken verbond met Xanten. De Via Belgica was een Romeinse ‘snelweg’. Die verbond Boulogne-surMer, gelegen aan de zee in het huidige noorden van Frankrijk, met Keulen aan de Rijn, de oostgrens van het Romeinse Rijk. Deze heirbaan werd gebruikt om troepen te verplaatsen en goederen aan te voeren.

35

Pitstop Dat de Romeinen neerstreken in Heerlen had alles te maken met de aanleg van die wegen. “Ongeveer om de 22 kilometer – de Romeinen rekenden in de Gallische ‘mijl’ die 2,22 kilometer lang is – moest een staatsherberg liggen waar koeriers na een dagtocht een pitstop konden maken om de paarden te wisselen, te eten en te rusten.

Als je kijkt naar de Via Belgica, dan zie je dus dat er vaak elke 22 kilometer een Romeinse stad ontstond. De afstand tussen Maastricht en Heerlen bedraagt 22 kilometer.”

Uiteraard heeft Jeneson dat hele traject in Zuid-Limburg zelf te voet afgelegd. De mooiste plek? “Er zijn enkele mooie uitkijkpunten in Zuid-Limburg waar je een prachtig uitzicht hebt over het heuvelland, zoals bij de Goudsberg bij Valkenburg. Als je daar staat, is het niet zo moeilijk je voor te stellen hoe de Romeinen dit landschap hebben gezien.”

Goede klei In Coriovallum was een grote behoefte aan aardewerk.

“Omdat hier goede klei voorhanden was, vestigden zich in en rond Coriovallum pottenbakkers. In het centrum van Heerlen zijn inmiddels al meer dan vijftig pottenbakkersovens opgegraven.”

Thermenmuseum: het oudste gebouw van Nederland

Werd in de turbulente begintijd van de Romeinse bezetting nog van alles richting het noorden aangevoerd over de Via Belgica, gaandeweg kwamen steeds meer producten uit de buurt. Zoals aardewerk, speltgraan en wijn. In onder meer Voerendaal, Bocholtz, Kerkrade en Rimburg zijn sporen en fundamenten gevonden van grote Romeinse boerderijen, zogeheten villae rusticae.

De periode van bloei van deze regio komt midden in de derde eeuw abrupt ten einde door invallen van Germaanse stammen. Met haar onderzoek naar de Romeinen is Jeneson nog lang niet klaar. “Er is hier veel gevonden, maar we hebben er nog niet alle kennis uitgehaald. Met nieuwe technieken en nieuwe inzichten gaan we dit de komende jaren doen. In het onbeduidendste scherfje kun je de vingerafdruk van een mens van toen vinden.”

Tekst: Wiel Beijer

Karen Jeneson is al jaren verliefd op (Romeins) Zuid-Limburg. “Ik wil hier

Wist je dat het Romeinse Badhuis in Heerlen tussen 63 en 73 na Christus werd gebouwd en het daarmee het oudste gebouw van Nederland is? Dat badhuis is, samen met een uitgebreide collectie aan andere Romeinse vondsten, onderdeel van het Thermenmuseum. Coriovallumstraat 9, Heerlen ⟶ thermenmuseum.nl

nooit meer weg. Bovendien, ik ben geboren op de elfde van de elfde, dus ik moet wel hier blijven.”

36

ROMEINS ZUID-LIMBURG

10x

BIJZONDERE ROMEINSE OPGRAVINGEN

Haantje van Buchten

Ze vertellen het verhaal van het leven in Limburg in de Romeinse tijd, al zijn ze niet allemaal zichtbaar met het blote oog.

1. Museumkelder Derlon 2. De Sacrofaag van Simpelveld 3. De dame van Voerendaal: Villa ten Hoven 4. Villa Herkenberg 5. Villa Holzkuil Kerkrade 6. Haantje van Buchten 7. Romeinse weg bij Château St. Gerlach 8. Pottenbakkersovens Heerlen 9. Wachttoren de Goudsberg 10. Vicus Rimburg

Tüddern

Villa ten Hoven

Villa Herkenberg

Museumkelder Derlon

Via Belgica

Landgraaf

Pottenbakkersovens Heerlen

Valkenburg Meerssen

Voerendaal

Heerlen

Villa Holzkuil Kerkrade

Maastricht

De Sacrofaag van Simpelveld

Riemst

Via Belgica

Tongeren

Aken

Château St. Gerlach

Eten als een Romein

Wachttoren de Goudsberg

In de voetsporen van de Romeinen Treed in de voetsporen van de Romeinen, langs de Via Belgica of met een van deze wandelroutes: Romeinse Tocht Maastricht → 1,6 km Romeinse Voettocht Heerlen (met virtuele video’s) → 3 km Geocache Romeins Kwartier Heerlen → 2,8 km (code: GC8R4GZ) Fietstocht Simpelveld-Voerendaal → 44,2 km via fietsknooppunten

Romeinen in Valkenburg Ondergrondse Romeinse historie: pracht en praal, verborgen onder de Valkenburgse mergel.

Museum Romeinse Katakomben Plenkertstraat 55, Valkenburg ⟶ romeinsekatakomben.nl Gemeentegrot Cauberg 4, Valkenburg ⟶ gemeentegrot.nl

Vicus Rimburg

Heirbaan

Wist je dat veel producten die we vandaag de dag als streekproducten beschouwen eigenlijk door de Romeinen werden geïntroduceerd in Limburg? Denk aan kersen, spelt en zelfs Limburgse wijn!

37

Meer weten over Romeins Zuid-limburg ⟶

Permanent op zoek naar puzzelstukjes Sebastiaan Vonk

38

OORLOGSVERLEDEN

De Amerikaanse militaire begraafplaats in Margraten vormt toeristisch gezien een uitzondering. Je gaat er vooral naartoe uit interesse voor de historie.

De veelal jonge Amerikaanse soldaten die er begraven liggen, moesten de Europese bevrijding van de Duitse nazi’s met de dood bekopen. Sebastiaan Vonk verdiept zich al jaren in hun geschiedenis. Hij heeft het initiatief genomen om de gesneuvelden middels foto’s een gezicht te geven via zijn project 'De Gezichten van Margraten'.

Voor het Amerikaanse personeel dat op de begraafplaats in Margraten werkt, is Sebastiaan Vonk een vertrouwd gezicht. Hij komt er met grote regelmaat. Zijn project 'De Gezichten van Margraten' heeft sinds 2014 dagelijks zijn aandacht en het einde is nog niet in zicht. "We hebben nu al zo’n 8.300 foto’s van de gesneuvelde soldaten.

Dus dan zou je – gelet op het aantal graven hier – kunnen concluderen dat we bijna klaar zijn. Maar we nemen ook de namen mee van de omgekomen soldaten die op de muren staan. Al met al missen we nog zo’n 15 procent.

Het laatste gedeelte is het moeilijkst, omdat we veel bronnen al hebben uitgeplozen."

Sebastiaan Vonk geeft gesneuvelde Amerikaanse soldaten een gezicht

Sebastiaan Vonk ging in Groningen Amerikanistiek studeren om zijn interesse wetenschappelijk te voeden. Intussen is hij voorzitter van de mede door hemzelf opgerichte Fields of Honor Foundation. Op de website wordt informatie gedeeld over omgekomen Amerikaanse militairen inclusief beeldmateriaal (degezichtenvanmargraten.nl).

39

Databank Het zoeken naar de juiste informatie voor zijn site is een grote uitdaging. "Want waar begin je? Ga maar eens zoeken in het grote Amerika. Waar vind je de organisaties die je kunnen helpen?"

Intussen is zijn zoektocht uitgegroeid tot een databank, Fields of Honor genaamd. Daar gaat het over de namen en foto’s van soldaten van de drie Amerikaanse oorlogsbegraafplaatsen in de buurt. Behalve Margraten zijn dat Henri-Chapelle en Neupré in de Belgische provincie Luik.

Inmiddels zijn ook andere Amerikaanse begraafplaatsen toegevoegd, tot in Frankrijk toe.

"Je bent op zoek naar puzzelstukjes. We pluizen archieven uit, benaderen families en hopen van het een op het ander te komen. In Amerika helpen gepensioneerde mensen mee, allemaal vrijwilligers. En ook in Nederland en België zijn er heel wat mensen bij ons aangesloten, die meehelpen."

Muur der vermisten De databank is de grote leverancier voor het project 'De Gezichten van Margraten' (ofwel The Faces of Margraten), een evenement dat om de twee jaar wordt georganiseerd.

De opzet van het project is om het verleden levend te houden door bij elk wit kruis op de dodenakker een foto van het gezicht van degene die er begraven ligt te plaatsen.

Belangstelling jongeren

De Fields of Honor Foundation streeft ernaar om zoveel mogelijk van de ruim 8.000 militairen die in Margraten begraven liggen ‘een gezicht’ te geven. Net als de 1722 soldaten, wier lichamen nooit gevonden zijn, maar wel worden herdacht op de Muur der Vermisten.

Sebastiaan Vonk is onder de indruk van het feit dat veel Limburgers zich verantwoordelijk voelen voor het onderhoud van de graven en dat er zelfs een wachtlijst is.

"Maar ik geef dan weleens de tip om te kijken naar andere Amerikaanse militaire begraafplaatsen. In Henri-Chapelle bijvoorbeeld zijn er nog heel wat graven die niet geadopteerd zijn. Dat is vlakbij, net over de grens. En het gaat om hetzelfde principe."

Het is niet de bedoeling om de foto’s permanent bij de graven te plaatsen. "Nee, dan gaat het speciale er mogelijk van af", zegt Vonk. "Bovendien willen we alle gesneuvelde soldaten gelijkwaardig herdenken, ook diegenen van wie we nog geen foto hebben gevonden.

En er is ook een praktisch bezwaar, de grasmaaiers moeten in de zomer hun werk kunnen doen."

Hij kijkt tevreden terug op de evenementen rondom 75 jaar bevrijding van Zuid-Limburg. "Als je ziet hoe ook jongeren grote belangstelling tonen voor wat er allemaal gebeurd is. Dat is heel positief. En ons initiatief om de soldaten zoveel mogelijk een gezicht te geven, heeft zeker geholpen om die belangstelling aan te wakkeren. Het spreekt dan meer tot de verbeelding, de soldaten krijgen zo meer een verhaal."

40

OORLOGSVERLEDEN Vonk is in elk geval blij dat de belangstelling onverminderd groot blijft. "Alleen zijn er door Corona de laatste twee jaar natuurlijk minder bezoekers geweest hier in Margraten. Zeker ook minder Amerikanen. De begraafplaats is ook bepaalde perioden gesloten geweest. Maar als straks weer alles kan – en ook het nieuwe bezoekerscentrum open is - dan verwacht ik dat de toestroom weer als vanouds zal zijn. Je moet ervoor oppassen om er een ‘leuke locatie’ van te maken, want uiteindelijk gaat het om een zwarte bladzijde in onze geschiedenis. Je komt hier niet voor een gezellige middag. Maar wel om stil te staan bij het belang van onze vrijheden."

Limburg, land van kastelen Een kasteel, dat klinkt vooral heel romantisch, idyllisch en vorstelijk, maar wist je dat kastelen in de middeleeuwen met name gebouwd werden om territorium te verdedigen?

Het is dan ook mede dankzij ons oorlogsverleden dat je in Limburg zoveel kastelen vindt.

Tekst: Jo Cortenraedt

Tip > –

Kasteel Hoensbroek 700 jaar geschiedenis tot leven gebracht aan de hand van de inwoners van het kasteel... Beleef de verhalen van de middeleeuwse gravinnen, kasteelheren en roemruchte Bokkenrijders die in het verleden hun intrek namen in Kasteel Hoensbroek, het best bewaarde kasteel van Europa!

Klinkertstraat 118, Hoensbroek ⟶ kasteelhoensbroek.nl

Limburgs oorlogsverleden Nu kom je in Zuid-Limburg voor de rust, vroeger was dat wel anders. Toen was ZuidLimburg regelmatig oorlogsgebied omdat de Spanjaarden, Oostenrijkers, Fransen of Duitsers dit stukje Limburg wilden veroveren. Zuid-Limburg was immers strategisch gelegen en kende – nog steeds – een van de meest vruchtbare grondsoorten ter wereld. Dat bracht ons veel verschillende overheersers, een rijke oorlogshistorie en tal van indrukwekkende bezienswaardigheden die daaraan herinneren.

Vierlandenpunt Ja... je leest het goed! Ooit had Limburg geen Drielandenpunt, maar zelfs een Vierlandenpunt. Tussen 1839 en 1919 stond het gebied rondom het huidige Kelmis (bij Vaals) namelijk bekend als Neutral Moresnet, een land van zo’n 344 hectare. Tot in de jaren ‘60, was dit een populair smokkelgebied! Zo werd hier vooral koffie, boter, cacao, suiker en sigaretten stiekem ingevoerd…

Met uitzondering van het Duitse Selfkant, nabij Sittard, dat van 1949 tot 1963 even bij Nederland hoorde, is het grondgebied in Zuid-Limburg al sinds 1839 onveranderd.

41

RESTANTEN VAN DE

SIEGFRIEDLINIE

BEVRIJDINGSROUTE

De Siegfriedlinie markeert een stukje van een in totaal 639 km lange Duitse verdedigingslinie van bunkers, mitrailleursnesten, prikkeldraadversperringen en mijnenvelden. Sommige daarvan zijn nog te zien vlak over de grens bij Rimburg, Kerkrade en Vaals.

Liberation Route Europe: een routeproject van ongekende omvang én impact.

De weg die de geallieerden tussen 1944 en 1945 aflegden om Europa te bevrijden, verteld aan de hand van aangrijpende en persoonlijke verhalen. Deze bevrijdingsroute is bijna 10.000 kilometer lang en brengt je langs honderden monumenten, Vectors of Memory – gedenkstenen ontworpen door de wereldberoemde Joodse Daniel Liebeskind – luisterstenen en audiospots door negen Europese landen.

Ook in Zuid-Limburg, het eerste stukje Nederland dat door de geallieerden werd bevrijd, kun je stukjes van deze route bewandelen en beleven.

Om nooit te vergeten De verschrikkelijke gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog die de Joodse gemeenschap hebben getroffen, mogen nooit vergeten worden. Op diverse plekken in Zuid-Limburg zijn daarom bijzondere monumenten opgericht om hierbij stil te staan.

Zo zijn in de beroemde bronzen deuren van de synagoge van Meerssen onder meer de namen verwerkt van de Meerssense Joden die tijdens de oorlog zijn omgekomen. De deuren - een kunstwerk van de bekende Joodse kunstenaar Appie Drielsma – werden in 1989 in gebruik genomen bij de heropening van de synagoge.

Soms moet je 'struikelen' over het verleden... Ook hier vind je in stoepen en straten de zogenoemde Struikelstenen (ofwel 'Stolpersteine') verwerkt.

Een tastbare herinnering aan de Joodse mensen die daar woonden, tijdens de Tweede Wereldoorlog door de bezetters uit hun huizen werden gehaald en de oorlog niet overleefden.

42

OORLOGSVERLEDEN

4x Vestingswerken

in Zuid-Limburg Vroeger een verdedigingswerk, vandaag de dag nog steeds een onmisbaar onderdeel van de stad. Bewandel, bezoek of bekijk…

1 Kasteelruïne Valkenburg De enige hoogteburcht van Nederland, werd in 1672 door Willem III opgeblazen in een poging het vestingwerk uit handen van de Fransen invallers te houden!

Tip / Must see: Bij een vestingstad horen stadsmuren en stadspoorten. De drie Valkenburgse stadspoorten, opgetrokken uit mergel, zijn weer in ere hersteld.

Compleet met torens…

2 Stadswal Sittard en Fort Sanderbout Wandel terug in de tijd over de middeleeuwse aarden omwalling van Sittard, ontdek geheime kloostertuinen en verscholen in de oostelijke schootsvelden de resten van Fort Sanderbout.

3 Stadsmuren Maastricht Treed in de voetsporen van de ‘ijzeren hertog’ Alva, ‘stedendwinger’ Frederik Hendrik van Oranje en ’s werelds beroemdste musketier D’Artagnan: allemaal hebben in de loop der jaren voor de poorten van Maastricht gestaan!

3x

Routes opdat we blijven herinneren 1. Wandelen door de Oorlog in Beek met onderweg het Vliegeniersmonument (5,2 km).

2. Fietsen naar Vrijheid in Eijsden-Margraten in 3 lussen van 19, 20 en 35 km.

3. Om niet te vergeten, wandelroute vanuit Wittem door Eys, Gulpen en Mechelen in 2 lussen van 10 en 13 km.

4 Fort Sint Pieter Op het hoogste punt van Maastricht wappert trots de Maastrichtse vlag. Dit vijfhoekige verdedigingswerk heeft menigmaal een belangrijke rol gespeeld in de verdediging van stad en regio.

43

Meer weten over Oorlogsverleden ⟶

De trots is terug in de vroegere Mijnstreek

44

MIJNVERLEDEN

Marcia Luyten en Jack Vinders blikken terug en vooruit

Van rijkste naar armste regio van het land, om vervolgens stapje voor stapje de weg terug omhoog te vinden. Zo zou je in één zin de laatste honderd jaar van de vroegere mijnstreek in Zuid-Limburg kunnen samenvatten. ‘De trots is terug’, zeggen Marcia Luyten, auteur van het boek ‘Het geluk van Limburg’, en haar hoofdpersoon, zanger en cabaretier Jack Vinders.

Fanfare Vinders wilde geen mijnwerker worden, zoals zijn overgrootvader, grootvader en vader. Hij wilde naar de kweekschool en ‘meester’ worden. Ook wilde hij zijn grote passie volgen en zanger en acteur worden. Dat lukte hem.

Uiteindelijk durfde hij in die conservatieve katholieke omgeving ook voor zijn geaardheid uit te komen. Jack Vinders heeft het wel en wee van de mijnstreek aan den lijve ondervonden. Het ‘wel’ zat voor hem vooral in de muziek.

"Mijn opa was lid van de fanfare, mijn oom speelde in een orkest en trad overal op. Van hen heb ik de passie voor muziek. Mijn liefde voor voetbal - en met name Roda JC - heb ik van mijn vader en mijn broer, die beiden goede voetballers waren." Ook zijn liefde voor duiven stamt uit de tijd van de mijnen. "Bijna iedere koelpiet (mijnwerker, red.) hield vroeger duiven. Wij hebben sierduiven."

Als kind moest Jack Vinders op school een rijtje namen van buiten leren: Domaniale, Willem-Sophia, Laura, Julia, Oranje-Nassau I, II, III en IV, Wilhelmina, Emma, Hendrik en Maurits. Voor het merendeel koninklijke namen toebehorend aan de steenkolenmijnen in de Limburgse mijnstreek. Schrijfster Marcia Luyten, opgegroeid ver weg van de mijnen in het landelijke Wijnandsrade en al jaren woonachtig in Amsterdam, begon zich op latere leeftijd door haar journalistieke werk te interesseren voor haar geboortestreek. Zij ging op onderzoek uit en in 2018 voltooide Luyten 'Het Geluk van Limburg', een boek over de opkomst, de ondergang en het langzame herstel van de mijnstreek.

Het boek was voor haar ook een hernieuwde kennismaking met een ontdekkingsreis in het Zuid-Limburg van toen en nu. De rode draad is een Kerkraadse familiegeschiedenis, verteld door Jack Vinders, telg uit een katholiek mijnwerkersgezin.

Drama Schrijfster Marcia Luyten heeft de tijd van de mijnen niet zelf meegemaakt. Daarvoor is ze te jong. "Er had zich in de mijnstreek een drama afgespeeld waar ik geen weet van had." Wanneer Marcia als peuter vanuit haar slaapkamerraam naar buiten keek, zag ze in de verte Lange Jan en Lange Lies, de iconische schoorstenen van de

45

Waar waren de mijnen?

Oranje-Nassau I in Heerlen, fier rechtop staan. Toen ze werden gesloopt was zij een jaar of zes. "Als ik later op weg naar de middelbare school door Hoensbroek fietste, zag ik het braakliggende terrein van de vroegere staatsmijn Emma, waar alle gebouwen, schachten en koeltorens waren gesloopt. Overal waar je in die tijd in de mijnstreek kwam, zag je een bloedend gatenlandschap."

Van de vrij korte maar bewogen geschiedenis van de mijnen wist Luyten amper iets. Daarover had zij op school niets geleerd. Alsof ook het onderwijs zich schaamde voor de mijnindustrie. Alles moest weg. De streek moest in een zo kort mogelijke tijd van zwart naar groen. "Anders dan de Duitse of de Belgische mijnstreek hebben wij daardoor nauwelijks nog gebouwen die herinneren aan de hoogtijdagen van de steenkoolindustrie. Een rijke tijd. Een periode waarin in de winkelstraten in Heerlen meer bontjassen te zien waren dan waar dan ook in Nederland."

Wist je dat het in 2022 alweer 55 jaar geleden is dat Staatsmijn Maurits werd gesloten? Sinds de opening van de mijn in 1926 werd hier ruim 96 miljoen ton steenkool gewonnen!

Maurits

Helden

SITTARD

Emma

GELEEN

Na de mijnsluitingen volgden voor de inwoners van de mijnstreek heftige jaren. Met hoge (jeugd)werkloosheid, bittere armoede, slechte gezondheid, overmatig drank- en drugsgebruik en de daarbij horende criminaliteit. Vinders zag dit gebeuren in de wijk Heilust waar hij opgroeide.

"In de lijstjes van het Centraal Bureau voor de Statistiek stond onze streek altijd bovenaan. Na de mijnsluitingen stonden we plotseling helemaal onderaan die lijstjes. De vervangende werkgelegenheid stelde aanvankelijk weinig voor. Voormalige mijnwerkers – ooit de helden van het kolenfront – stonden nu in een fabriek kinderwagenwielen te maken."

BRUNSSUM

Hendrik Oranje Nassau 4

Oranje Nassau 3 Oranje Nassau 1

Julia HEERLEN

Oranje Nassau 2 Wilhelmina

KERKRADE

Laura Domaniale mijn

Willem-Sophia

Nog steeds zichtbaar

Slechts moeizaam krabbelde de voormalige mijnstreek uit het diepe dal omhoog. Met name de Oostelijke Mijnstreek moest geduld hebben tot ze zichzelf in 1998 opnieuw kon uitvinden met de nieuwe naam Parkstad Limburg. Onder meer als toeristische regio, mede met een groen imago en attracties als GaiaZOO in Kerkrade en Mondo Verde in Landgraaf. Nu de sluiting van de mijnen ver achter ons ligt en de wederopbouw en de vergroening zich hebben doorgezet, mag de streek zich weer tonen, vinden Luyten en Vinders.

Hoewel er in Limburg nauwelijks monumenten zijn die herinneren aan het mijnverleden, heeft de mijngeschiedenis wel een duidelijke afdruk achtergelaten in ons landschap. Met name in Brunssum zijn cultuur en natuur bewaard gebleven. Wist je bijvoorbeeld dat het Schutterspark en het Vijverpark zijn aangelegd in de tijd van de mijnen? Hetzelfde geldt voor de mijnkolonieën (echte woon-enclaves van de mijnwerkers). Die zijn zelfs zo bijzonder dat ze sinds 2009 gelden als het grootste aaneengesloten beschermd stadsgezicht van Nederland!

"We wonen in een mooie streek, die we ook mooi moeten houden", zegt Jack Vinders. "De gemiddelde Zuid-Limburger is gelukkig, maar aan de onderkant zit nog een grote groep die nog wacht op dat geluk.”

Marcia Luyten vult aan: "Maar de trots is er weer."

Tekst: Wiel Beijer

46

MIJNVERLEDEN

4x OP ZOEK

NAAR HET ZWARTE GOUD 700 meter... zo diep gingen de koempels op zoek naar het zwarte goud dat heel Nederland warm moest houden. Inmiddels zijn alle twaalf de Zuid-Limburgse mijnen gesloten, maar op deze vier plekken kun je de sfeer wel nog écht ervaren…

1. Schacht Nulland, Kerkrade Eén van de twee mijnschachten die in Nederland overeind is gebleven, en één van de weinige authentieke mijnmonumenten die er zijn.

Neem deel aan een rondleiding door enthousiaste koempels en hun persoonlijke verhalen!

Domaniale Mijnstraat 30, Kerkrade ⟶ schachtnulland.nl 2. Schacht ON1, Heerlen De andere, originele mijnschacht waar nu een gedeelte van het Nederlands Mijnmuseum is gevestigd. Historische beelden en authentiek mijnmateriaal nemen je mee naar de tijd van de mijnen.

Kloosterweg 1, Heerlen ⟶ nederlandsmijnmuseum.nl

3. Voormalig Warenhuis Kneepkens, Heerlen, Het nieuwe Nederlands Mijnmuseum. Verdeeld over vier verdiepingen beleef je het leven, lief en leed van de mensen in deze regio tijdens de mijnperiode.

Datzelfde verleden komt ook tot leven tijdens de wandelroute ‘Het mijnverleden op straat’.

Dr. Poelsstraat 23, Heerlen ⟶ nederlandsmijnmuseum.nl 4. Steenkolenmijn, Valkenburg In deze levensecht gereconstrueerde steenkolenmijn beleef je als een echte Koempel het gevoel van 700 meter onder de grond te zijn, tussen het zwarte goud.

Daalhemerweg 31, Valkenburg ⟶ steenkolenmijn.nl

Volg het spoor van de mijnen Spring op de fiets en ontdek aan de hand van maar liefst 39 bezienswaardigheden het rijke mijnverleden van de Oostelijke Mijnstreek. Ruim 57 kilometer door 4 gemeenten, verbonden via knooppunten en af te leggen in één lange fietstocht of vier korte.

Miljoenenlijn Wist je dat… de steenkool die vroeger in Zuid-Limburg werd gewonnen, vanaf Station Simpelveld per trein naar het noorden van het land vertrok?

Tegenwoordig is dit het startpunt van de Miljoenenlijn, de ruim 100 jaar oude stoomtrein die je langs de meest betoverende landschappen van Zuid-Limburg voert.

Stationstraat 22, Simpelveld ⟶ miljoenenlijn.nl

Meer weten over Mijnverleden ⟶

47

Limburg is écht bourgondisch André Rieu

48

BOURGONDISCH ZUID-LIMBURG

Musicus en orkestleider André Rieu is wereldwijd de bekendste Limburger.

De violist vertelt op zijn kasteel in Maastricht waarom hij zo hecht aan het Limburgse landschap, de cultuur en de mentaliteit.

toch wel héél speciaal. De hele traditie van harmonieën, fanfares en schutterijen, die is heel belangrijk. Ik hoop dat die gezelschappen echt nog heel lang blijven bestaan.

Dat zijn niet alleen gezellige verenigingen, maar vaak ook opleidingsinstituten.

De reclame die André Rieu over de hele wereld voor Limburg maakt, is niet in marketingwaarde uit te drukken.

"Overal waar ik speel, van New York tot Melbourne, vertel ik het publiek over de plek waar ik vandaan kom. Dat het hier zó mooi is en dat iedereen muziek maakt. Misschien een beetje overdreven, maar ik ben echt trots op Limburg."

In veel grote orkesten in de wereld spelen Limburgse blazers, dat zegt heel veel. Muziek zit in ons bloed. En zo is het ook met de taal. Ik ben echt een voorstander van dialect. Dat is niet iets doms, daar zitten juist heel veel klanken in. Net als invloeden van andere talen, zoals het Frans en het Duits. Ik hoop ook dat die talen weer meer terugkomen op de scholen, want dat is belangrijk, dat we niet alleen Nederlands en Engels leren."

Wat de charismatische stehgeiger het meest aanspreekt, is het bourgondische karakter van de Limburgers. "Dat is een algemene term, maar ik geloof dat die hier echt inhoud krijgt. Neem nou bijvoorbeeld ‘t Preuvenemint, het jaarlijkse eetfestijn op het Vrijthof in Maastricht. Ze hebben het overal proberen te kopiëren, maar dat is niet gelukt.

Ik weet ook waarom: hier wordt dat gedaan vanuit het hart. Eigenlijk op een amateuristische wijze, in die zin dat het puur blijft, terwijl de uitvoering heel professioneel is.

Die combinatie is juist heel sterk. Dat merk ik ook in mijn orkest. Dat zijn allemaal professionele muzikanten met ten minste conservatorium en veel internationale ervaring.

Maar het is ook één familie, althans zo voelt dat. Die sfeer binnen het orkest, die voelen de mensen in de zaal ook.

En dat vind ik nou typisch Limburgs."

Rieu koestert zijn kasteel en de bijbehorende tuinen, waarbij de mergelsteen een belangrijk element vormt.

"Dat is de originele stijl. Het vergt aardig wat onderhoud, maar ik heb het er graag voor over. Ik hou van mooie dingen. Ik kan me herinneren dat ik als kind al naar de St. Pietersberg ging en vanaf daar kon je kijken over het Maasdal en het Heuvelland, prachtig. Ik kan me voorstellen dat mensen uit de rest van het land echt het gevoel hebben dat ze hier in het buitenland zijn. Het is hier ook anders. Als je de Jekervallei bekijkt, richting Château Neercanne, dat is toch echt Frankrijk. Ook het Heuvelland heeft mijn hart gestolen. Vroeger traden we met het Salonorkest geregeld op in Slenaken, daar was een rusthuis dat gerund werd door de Partij van de Arbeid.

En die huurden ons in als een soort huisorkest. Van daaruit had je een prachtig uitzicht."

Muziek is een belangrijke factor in de Limburgse samenleving. "Sterker nog, ik denk dat het mij nergens anders was gelukt om mijn stijl zo te ontwikkelen zoals ik dat hier heb kunnen doen. Het is begonnen met de ‘Hiering biete-concerten’ (de officieuze afsluiting van het carnaval, op Aswoensdag, red.) Die waren toen al heel gezellig, ook al waren ze klein van opzet als je ze vergelijkt met wat we nu doen. Ook die sfeer tijdens onze zomerconcerten op het Vrijthof, die vind je nergens. We krijgen de mensen overal wel aan het walsen hoor, maar hier is het

“We mogen best wat trotser zijn op onze eigen regio” 49

LIMBURGSE KASTELEN IN BLOEI

De Maastrichtse orkestleider ontvangt regelmatig bekende artiesten uit binnen- en buitenland. "Allemaal vinden ze het fijn hier. Meestal kenden ze de regio niet van tevoren, maar als ze er eenmaal zijn, dan worden ze verliefd. Van André van Duin tot Anthony Hopkins. Nu moet ik erbij zeggen dat we hen ook in de watten leggen natuurlijk, zowel mijn familie als mijn orkest. Maar ook dat zit in ons, zo zijn we."

Zeg je kasteel, dan zeg je kasteeltuin. Dé trots van de kasteelheer en zijn dame werd prachtig aangelegd en gaf het kasteel nog meer aanzien. Nog steeds worden die Zuid-Limburgse kasteeltuinen piekfijn verzorgd. Een kleurrijke oase van rust, heerlijk om door heen te dwalen en echt van te genieten.

Hoe positief André Rieu ook is over zijn eigen streek, hij vindt wel dat we wat minder bescheiden zouden mogen zijn. "We hoeven niet overal te gaan opscheppen, maar ik vind wel dat we ons wat trotser mogen tonen over waar we vandaan komen, en dat we op die manier ook wat meer promotie mogen maken. Want we wonen echt in een unieke omgeving."

Tekst: Jo Cortenraedt

Vertier in, op of nabij de Maas 1. FunValley, Eijsden ⟶ funvalley.nl 2. Rederij Stiphout, Maastricht ⟶ stiphout.nl 3. Kajak Maasland, Lanaken (BE) ⟶ kayakmaasland.nl 4. Jachthavens, in Eijsden en Maastricht Tip: heerlijk dineren aan het water bij Jachthaven ’t Bassin

1. Kasteeltuin Vaalsbroek Een prachtig symmetrisch park met vijvers, fonteinen en een mausoleum, aangelegd in de 18de eeuw door kasteelbewoner Von Clermont, met flora en fauna uit verre landen. Tip: Met meer dan 75 verschillende soorten is deze tuin een paradijs voor liefhebbers van paddenstoelen en zwammen.

2. Botanische tuin bij Kasteel Elsloo Wandel naast de toren van Kasteel Elsloo via mooie slingerpaadjes langs perken vol planten, heesters en bomen vanuit de hele wereld. Struin langs de 'Macht van planten en kruiden door de eeuwen heen'.

3. Buitenplaats Kasteel Wijlre Ontdek een van de mooiste tuinen van Europa, waar de hoge hagen de verbinding zijn tussen het kasteel en de kleinere tuinen. Bewonder er ook de bijzondere moderne kunstwerken in perfecte harmonie met de natuur in de tuin.

4. Kasteeltuin Oud-Valkenburg Een botanische tuin vol verrassingen uit de Zuid-Limburgse natuur en het landschap. Tip: bezoek de vaste expositie in de watermolen 'Sjloensmeule' of ontdek de tuin met de speciale kinderspeurtocht.

50

BOURGONDISCH ZUID-LIMBURG

Middeleeuws avontuur in Voerendaal Met het hele gezin de middeleeuwen tegenmoet. Hinkel, wandel en ontdek de geschiedenis van Voerendaal, langs kastelen en over sluipweggetjes. Tijdens de wandeling die bestaat uit twee korte rondjes, die je kunt combineren tot één lange wandeling - vertelt audiogids Ridder Kuno je alles dat je onderweg moet weten!

DE BOKKENRIJDERS Met name in de 18e eeuw was er in Limburg een criminele bende actief, die de rijken en kerken beroofde, plunderde en vermoordde. Ze droeg de naam de Bokkenrijders omdat de ‘goddeloze’ leden van deze bende zich volgens de legende op bokken door de lucht verplaatsen… Diverse monumenten herinneren aan deze gevreesde bende.

De taal van het zuiden

1. Schelmentoren in Heerlen Deze gevangenistoren deed vroeger dienst als rechtbank en gevangenis voor de Bokkenrijders en is een van de oudste zichtbare overblijfselen van de middeleeuwen in de stad.

Doa velt mig de boks van aaf

Wist je dat… het Limburgse dialect per stad, dorp of zelfs gehucht verschilt?

Al op een paar minuten fietsafstand zijn de verschillen duidelijk hoorbaar. Die verschillen zijn terug te leiden naar honderden jaren aan oorlogen, bezetters en invloeden van buitenaf. Dat maakt de Limburgse taal, net als onze streekproducten en onze inwoners, uniek. Voor bezoekers net dat beetje extra vakantiegevoel, voor de locals een gevoel van thuiskomen: nergens praten de mensen zoals thuis! ⟶visitzuidlimburg.nl/dialect

2. Valkenburg aan de Geul Dé Bokkenrijdersplaats van Zuid-Limburg, hier ontkom je dan ook bijna niet aan herinneringen aan de beruchte bende: de plaquette aan het oude stadhuis, standbeeld de 'Bök' in het Halderpark en het bokkenrijdersbeeld in de kruidentuin van Kasteel Schaloen.

3. De Dode Handroute, de Galgenroute, de Leidersroute of de Gehuchtenroute: in de gemeente Beekdaelen beleef je het rijke bokkenrijdersverleden tijdens een van de maar liefst vier wandelroutes!

Wist je dat… Valkenburg elk jaar in oktober volledig in de ban is van de Bokkenrijders tijdens de Valkenburgse Bokkenweken? ⟶ valkenburgsebokkenweken.nl

Meer weten over Bourgondisch Zuid-Limburg ⟶

51

De ultieme bezinning met Zuid-Limburg als voorbereiding Patricia en Erwin Lennarts

52

RELIGIEUS VERLEDEN

Een pelgrimage naar Santiago de Compostella. Voor veel mensen is het de ultieme uitdaging. Ook Zuid-Limburg kent tal van bedevaartsoorden, heilige plaatsen, waar pelgrims al vaak eeuwenlang naartoe trekken. Om te bidden, maar ook om tot bezinning te komen. “Zuid-Limburg is de perfecte omgeving voor wie wil oefenen voor el Camino.”

Jacobspad Het echtpaar Lennarts woont in Wahlwiller, een dorp langs het Jacobspad, dat onderdeel vormt van de wereldberoemde wandelroute naar het zuiden. Erwin en Patricia zijn verwoede wandelaars die geregeld stevige tochten door de Limburgse heuvels ondernemen. Af en toe wandelen ze ook vanuit Zuid-Limburg naar Banneux en Val-Dieu, bekende pelgrimsbestemmingen in de Belgische Ardennen.

"De echte pelgrims haal je er zo uit", zegt Erwin. "Ze gedragen zich anders, lopen anders. Als je goed kijkt, zie je vaak dat ze een Jabobsschelp aan hun rugzak hebben hangen, het symbool van de Camino naar Santiago."

Zuid-Limburg kent tal van pelgrimsoorden waar gelovigen al eeuwenlang naartoe komen om te bidden of om tot bezinning te komen. Bekende plekken zijn de Sint Servaasbasiliek in Maastricht en de Basiliek van het Heilige Sacrament in Meerssen. Die laatste wordt al honderden jaren door pelgrims bezocht vanwege de wonderen die er volgens de overlevering - in de middeleeuwen hebben plaatsgevonden.

"De een legt de lange tocht af uit sportieve overwegingen, terwijl de ander het doet uit geloofsovertuiging, om tot bezinning te komen of een tijdje te ontsnappen aan het drukke leven.

Hoe dan ook, een wandeling naar Santiago de Compostella – en zelfs een deel daarvan - is een ervaring om nooit meer te vergeten", zeggen Patricia en Erwin Lennarts.

Zelf liepen ze in maart 2018, de week voor Pasen, een flink stuk van het laatste deel van ‘de Camino’, een route van zo’n 265 kilometer, met als startpunt Porto. Een lange weg vol ontberingen, maar ook vol levensgeluk. Met als dieptepunten: wind, regen, een verstuikte enkel én een allerlaatste, op het nippertje gemiste trein. Hoogtepunten waren de vele vriendelijke mensen onderweg die hun een 'bon camino' wensten, met als absolute klap op de vuurpijl een onverwacht, warm en bijzonder paasdiner bij een volslagen onbekende familie.

Op bedevaartstocht?

Wandelen om tot rust te komen Even behoefte aan helemaal niets en je eigen batterij opladen? Ontdek de camini’s in Zuid-Limburg: 11 korte pelgrimservaringen van één dag.

Elke route heeft zijn eigen thema en via spreuken en opdrachten word je onderweg aangezet tot bezinning.

Heerlijk, wat een rust! ⟶ visitzuidlimburg.nl/camini

Ze denken er nog vaak aan terug. "Wat we in die week allemaal hebben meegemaakt, heeft ons zo geraakt, dat we na terugkeer besloten hebben ons huis open te stellen voor pelgrims die op weg zijn naar Santiago en behoefte hebben aan een slaapplek", zegt Erwin.

53

Ook het Heiligdom Sint Gerlachus in Houthem is een plek waar gelovigen graag komen. Ze maakt onderdeel uit van de officiële pelgrimsroute naar Santiago. Pal naast de kerk bevindt zich zelfs een erkende refugio, waar door religie gedreven wandelaars voor een schappelijke prijs terecht kunnen om de nacht door te brengen, te douchen en in de eenvoudige keuken een maaltijd te bereiden.

Improviseren Voor de ware pelgrim is ‘eenvoud’ een belangrijk onderdeel van de ervaring, weet Patricia. "Tijdens een pelgrimage leef je van dag tot dag en weet je nooit helemaal precies waar je ’s avonds uitkomt. Het moet allemaal niet al te strak geregeld zijn. Een beetje improviseren hoort erbij."

Voor pelgrims die overwegen om de lange tocht naar het zuiden te ondernemen, is Zuid-Limburg een ideale plek om te oefenen en alvast te wennen aan het landschap dat zelden helemaal vlak is. "De route volgt niet altijd de meest praktische weg rechtdoor", zegt Erwin. "Je maakt verschillende omweggetjes, langs kerken, kapelletjes en wegkruisen. Daar hebben we er in Zuid-Limburg heel veel van. Allemaal zijn het plekken met een bijzonder verhaal.

Een beetje genieten hoort er - zeker tegenwoordig – bij.

Terwijl je van het ene naar het andere schitterende plekje wandelt, heb je alle tijd om de schoonheid van het ZuidLimburgse landschap in je op te nemen. Combineer dat laatste met een bezoek aan een van de vele cafés en restaurants die langs de route liggen en je hebt een geweldige ervaring."

5x PRACHTIGE BASILIEKEN

Gastvrijheid Veel pelgrims komen ook naar Zuid-Limburg via het PeerkePad, een pelgrimsroute die begint in Tilburg en eindigt in Wittem (of omgekeerd). Daarnaast zijn er in Zuid-Limburg elf zogenoemde camini’s uitgezet, eendaagse wandelingen die je in staat stellen ervaring als pelgrim op te doen. De ‘mini camino’s’ zijn zo samengesteld, dat ze je alle ruimte geven om je te bezinnen of om tot jezelf te komen.

Erwin en Patricia Lennarts raden iedereen van harte aan om een of meerdere bedevaarstochten in en naar Zuid-Limburg te ondernemen. Zelf hopen ze de weg naar Santiago de Compostella ooit nog eens in zijn geheel te bewandelen, al wordt dat waarschijnlijk na het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd. Erwin: "Ik verheug me nu al op de gastvrijheid die we gaan tegenkomen, eigenlijk dezelfde gastvrijheid waar ook Zuid-Limburg om bekend staat."

In Zuid-Limburg hoef je niet lang te zoeken naar religieus erfgoed, onze streek kent immers een rijke, religieuze geschiedenis. Het heeft ons onder meer tal van prachtige basilieken opgeleverd.

1. Basiliek Onze Lieve Vrouwe ‘Sterre der Zee’ Onze Lieve Vrouweplein 7, Maastricht 2. Sint Servaas Basiliek Keizer Karelplein 3, Maastricht 3. Basiliek Heilige Amelberga Salvatorplein 10, Susteren 4. Basiliek Onze Lieve Vrouw van het Heilig Hart Oude Markt 20, Sittard 5. Basiliek van het Heilige Sacrament Markt 25, Meerssen

Tekst: Maarten van Laarhoven

54

RELIGIEUS VERLEDEN

8x mooiste spirituele plekken Zuid-Limburg heeft heel veel bijzondere spirituele plekken. We hebben de mooiste voor je geselecteerd.

1. Oude Salviuskerk Platz 2, Limbricht 2. H. Cunibertuskerk Oude baan 23, Wahlwiller 3. Het Clemensdomein Groeneweg 2-4, Brunssum 4. Kapel van de Onbevlekte Ontvangenis Grüntstrasse 1, Selfkant

MUST DO:

Het iconische Rolduc

Abdij Rolduc: tegenwoordig hotel, wijngaard en bierbrouwerij maar de ruim 900 jaar historie is er nog altijd, en overal waar je gaat, voelbaar. Deze bijzondere plek imponeert en verrast, dé plek om helemaal tot rust te komen. Dit complex staat niet voor niks op de UNESCO-lijst van 100 belangrijkste monumenten van Nederland. Vergeet zeker de fraai versierde bibliotheek, een zeldzame uiting van de rococostijl in Nederland, in de abdij niet!

5. De Kluis Op de Sjaasberg 1, Walem 6. Catharinakapel Oud-Lemiers 16, Lemiers 7. Jezuïtenberg Cannerweg 193, Maastricht 8. St. Hubertuskerk Hubertusstraat 61, Genhout

3x

Route vol verwondering Stap op de fiets en laat je verwonderen door de schitterende natuur, vergezichten, de stilte rondom het water, cultureel erfgoed en 31 religieuze locaties boordevol bijzondere verhalen die uitnodigen tot rust en bezinning.

Via een speciale applicatie kun je een kijkje nemen in deze locaties, die normaal gesloten zijn voor publiek. 100 km door de Zuid-Limburgse Maasvallei, ook te fietsen in twee korte lussen. ⟶ visitzuidlimburg.nl/ routevolverwondering

Bedevaartsoorden in Limburg 1. Klooster Wittem, ingebed in het glooiende landschap van Zuid-Limburg, al eeuwen een pleisterplaats voor pelgrims, bedevaartgangers, omwonenden en toeristen. Bezoek ook zeker de fraaie kloosterbibliotheek.

2. Mariapark Sittard, neogotisch bouwwerk in de vorm van een kloostergang. De bijzondere binnentuin is tegenwoordig het decor voor tal van exposities en activiteiten.

3. Leenderkapel Schaesberg, een klein kapelletje uit de 17e eeuw, gemaakt van het lokale Kunradersteen, op een steenworp afstand van Landgraaf.

In de 18e eeuw zouden ‘Bokkenrijders’ hier hun eed afgelegd hebben.

55

Rooms verleden Tijdens jouw bezoek aan ZuidLimburg kan het je niet ontgaan.

Eeuwenoude tradities en gebruiken met een herkomst uit het Roomse verleden zijn nog steeds springlevend. Daar zijn we maar wat trots op en dat wordt groots gevierd! ‘Sjoenkel’ mee tijdens het Carnaval, beleef de planting van de mei-den, bezoek een schuttersfeest of steek een kaarsje op voor een speciaal moment of familielid.

Heiligen en wonderen

Heiligdomsvaart in Limburg

Door de geschiedenis heen speelden verschillende wonderen zich af in de regio. Ga zelf in Zuid-Limburg op zoek naar de wonderen van deze tijd, want ze zijn nooit ver weg. Ga zelf op zoek en ontdek de wonderen en heiligen van toen en nu…

Sint Gerlachus van Houthem Dit is een van de bekendste heilige kluizenaars, die woonde in een holle eik op het landgoed van Sint Gerlach. Zijn graf in de kerk dient al eeuwen als bedevaartsoord. Nog steeds scheppen velen gewijd zand van onder zijn praalgraf.

Pater Karel Hij stond wereldwijd bekend als ‘de man met de zegenende handen’. Hij werd in 2007 door paus Benedictus XVI heiligverklaard. Zijn geboortehuis in Munstergeleen is ingericht tot kapel.

Brandwonder en Bloedwonder in Meerssen In 1222 vloeide er water en bloed uit een hostie bij het breken ervan, dit markeert het oudste mirakel van Nederland.

Ruim 200 jaar later redde een boer uit Raar, een gehucht nabij Meerssen, de monstrans uit de Meerssense kerk tijdens een brand. Bij terugkomst op zijn akker was deze helemaal omgeploegd: het werk van engelen en de aanleiding voor de tweejaarlijkse processie van Meerssen naar Raar.

Edith Stein Ze werd in 1987 zaligverklaard en in 1998 heilig. Zij geldt als een van de drie beschermheiligen van Europa.

Tip: wil je meer weten over het verhaal achter Edith Stein?

Bezoek dan het Edith Stein Cultuurhuis, Plats 1 in Echt.

Clara Fey Haar roeping was het helpen van verwaarloosde kinderarbeiders. Daarom stichtte Clara een eigen klooster in Simpelveld waar ze samen met de andere zusters zich inzette voor deze kinderen en onderwijs verzorgde. Ze wordt geëerd in 'haar' klooster, Museum de Schat van Simpelveld.

Leeuw Asor Dat is de naam van een van de in 1938 ontsnapte circusleeuwen, die een bomvolle hoogmis op Sint-Rosazondag binnenwandelde en rustig voor het altaar ging liggen. De leeuw wordt nog steeds geëerd in de Sint Michielskerk in Sittard.

Susteren en Maastricht staan één keer in de zeven jaar in het teken van een Heiligdomsvaart. Dat is een fascinerend religieus en historisch evenement, waarvan de oorsprong teruggaat tot de late middeleeuwen.

Het kerkelijke feest duurt enkele weken en trekt vele tienduizenden bezoekers. Hoogtepunten zijn de ‘ommegangen’ waarbij plaatselijke relieken worden getoond aan pelgrims en toeschouwers langs de route.

Weetje: Beek heeft niet één plaatselijke heilige, maar elk jaar een nieuwe lichtkoningin. Voor deze rol komen alleen jonge vrouwen uit de Beekse katholieke gemeenschap in aanmerking.

56

Heiligdomsvaart Susteren vindt plaats van 26 augustus tot 11 september 2022.

Tip: Ga ook naar het openluchtspektakel 'Weerlicht der eeuwen' naast de eeuwenoude SintAmelbergabasiliek.

Heiligdomsvaart Maastricht vindt plaats in 2025.

RELIGIEUS VERLEDEN

8x Musea

en andere religieuze parels in Zuid-Limburg Rust & bezinning Als je ergens écht de tijd voor jezelf kunt nemen, dan is het wel in Zuid-Limburg.

Natuur en religie maken dit dé plek om te onthaasten. En dat betekent echt niet stilzitten en niks doen (al kan dat ook) maar juist bewust genieten…

Vind bezinning, bezoek spirituele plekken en laat je verrassen door de rijke katholieke historie van ZuidLimburg: dit zijn enkele bijzondere religieuze parels uit de streek.

* Meditatiepad Blick Weite Bewandel landsgrenzen en je eigen grenzen om zo je blik te verbreden en tot bezinning te komen. 5,5 tot 14,2 km. Sandkoul 3, Selfkant (DE) ⟶ blick.weite.eu

1. Schat van Simpelveld Kloosterstraat 68, Simpelveld 2. Museum Vaals, Eschberg 5-7, Vaals 3. Relimarkt Hoensbroek Akerstraat Noord 232, Hoensbroek 4. Kerkelijk Museum Slenaken Dorpsstraat 12, Slenaken 5. Schatkamer van de Heilige Amelbergabasiliek Susteren Salvatorplein 2, Susteren 6. Schatkamer Sint Gerlach Norbertinessenhof 1, Houthem St.Gerlach 7. Schatkamer Sint Servaas Keizer Karelplein 3, Maastricht 8. Lourdesgrotten diverse locaties in Limburg

* BloteVoetenPark Word één met de natuur tijdens een vier kilometer lange wandeling op blote voeten. Ganzepool 9a, Brunssum ⟶ blotevoetenpark.nl * Bezinningsroutes in Het Smalste Stukje Nederland Ontdek tijdens het fietsen de mooiste religieuze plekjes tijdens twee routes van 47,2 km en 33,1 km.

Is een gebouw op een plekje dicht?

Scan de qr-code naast de ingang en krijg een sfeerimpresse van binnen, op je telefoon. ⟶ hetsmalstestukjenederland.nl/ beleven

Meer weten over Religieus verleden ⟶

57

Limburgse wijnen

een klasse apart Maurice Warnier

58

WIJN

Onze wijnen en het goede leven in Zuid-Limburg, een perfecte combinatie Smakelijke historie

Maurice Warnier heeft zich als zelfstandig

Er wordt al duizenden jaren wijn gemaakt in Zuid-Limburg, maar waar ligt de oudste wijngaard?

Is dat de Wijngaardsberg in Ulestraten of de Apostelhoeve in Maastricht? Hierover zijn de meningen van historici verdeeld.

Feit is dat ze beiden heerlijke wijnen maken.

ondernemer gespecialiseerd in Limburgse wijn. Met zijn bedrijf Vinteur verzorgt hij onder meer degustaties op locatie en organiseert hij geheel verzorgde (meerdaagse) wijnreizen door de zuidelijkste provincie van Nederland, te voet, per fiets, met een touringcar en zelfs per luchtballon. “Limburg

bestonden. "Ik ontdekte wat er bij het maken van een goede wijn allemaal komt kijken. Het liet me niet meer los. Als we na het werk met de rest van het personeel de pub ingingen, liet ik de pints voor wat ze waren en stond ik samen met de maître analyserend te nippen aan een glaasje wijn."

brengt zoveel mooie wijnen voort. Vreemd dat mensen van boven de rivieren ons dat moeten vertellen.”

Uiteindelijk bleek bij Maurice het bloed te kruipen waar het niet gaan kon. Na een korte carrière in het bedrijfsleven koos hij ervoor terug de gastronomie in te gaan. Hij werkte een tijdje in vooraanstaande Maastrichtse restaurants, om vervolgens als sommelier aan de slag te gaan bij Wijnrestaurant Mes Amis in Maastricht, een bekende zaak die zich al jaren volledig toelegt op het schenken van Limburgse wijnen. "Een warm Limburgs wijnbad", noemt Maurice het restaurant liefkozend. "Onder leiding van de eigenaresse heb ik in vijf jaar tijd zo’n beetje alles geleerd over Limburgse wijn."

Zijn eerste professionele ervaring met wijn deed hij op tijdens een stage in Londen in het kader van zijn opleiding Facility Management. "Ik werkte voor Le Meridien, destijds een vijfsterrenhotel op vliegveld Gatwick, nabij Londen. Al na twee dagen stond ik ingepland om de lunch te doen, ik kon niets, wist niet eens hoe ik vanuit de keuken met de borden naar de tafels moest lopen.

Wat me onmiddellijk imponeerde was de wijnkaart: Barolo, Puligny-Montrachet, allemaal namen die mij niets zeiden. Wat me nog meer verbaasde waren de enorm hoge prijzen die erbij stonden. Het kon bijna niet anders of het waren heel bijzondere wijnen."

Goede leven

Eerste wijnboek

Enkele jaren geleden begon Maurice zijn eigen bedrijf Vinteur, dat zich voornamelijk richt op het wijntoerisme in Limburg, een vorm van vrijetijdsbesteding die sterk in de lift zit. "Met name vanuit de Randstad is er veel belangstelling voor Limburgse wijn en het goede leven in het

Nog diezelfde week opende Maurice zijn eerste wijnboek.

Er ging een wereld voor hem open. Voor het eerst maakt hij kennis met begrippen als bodem, klimaat en terroir.

Het werd hem duidelijk dat er heel veel druivenrassen

59

zuiden. In de tijd dat er in verband met de Covid pandemie reisbeperkingen voor het buitenland golden, zijn veel sommeliers en maîtres van restaurants in het noorden met hun gezinnen in Limburg neergestreken, om nader kennis te maken met de wijnen uit deze provincie. Om er vervolgens achter te komen dat sommige wijnen niet onderdoen voor de internationale top."

"Het klinkt misschien gek", aldus Maurice, "maar ik zou het geweldig vinden als het grootste deel van onze wijnen worden gedronken rond de plek waar ze worden gemaakt, als onderdeel van een zelfvoorzienende regio.

Als de wijnen hier blijven en vaker worden geschonken in restaurants, profiteert heel de keten ervan. Het zou ertoe kunnen leiden dat mensen speciaal en in toenemende mate naar onze streek komen om te proeven van de unieke streekproducten die wij hier maken."

Wijn van Limburgse bodem

Klasse apart Tegenwoordig kan overal in Nederland wijn worden gemaakt, vooral door het warmer wordende klimaat en de introductie van nieuwe druivenrassen. Daarnaast speelt toegenomen kennis een rol. "Maar de Limburgse wijnen vormen ondertussen een klasse apart. We hebben de juiste bodem en bovendien een klimaat dat erg geschikt is voor de wijnbouw. In landschappelijk opzicht zijn we een verlengstuk van belangrijke Noord-Europese wijngebieden als de Moezel, de Elzas en de Bourgogne. Qua ligging, maar ook historisch. Veel wijnbouwers halen hun jonge wijnstokken en overige materialen uit deze regio’s.

Zo neem je dan ook veel kennis mee terug naar huis.

Mogelijk zijn jonge wijnboeren uit andere wijngebieden in Europa geneigd om hier hun kans te wagen. Wat ook niet mag worden vergeten, is dat hier in de loop van de geschiedenis altijd wijn is gemaakt. Eerst door de Romeinen en in kloosters, en later door de Fransen. Eigenlijk zijn wij al duizenden jaren onderdeel van een groot geheel."

Zou je een paar jaar geleden gezegd hebben dat onze nationale wijnen net zo populair zouden zijn als de klassiekers uit Frankrijk of Italië, dan was je waarschijnlijk uitgelachen. Inmiddels staat niemand er meer van te kijken: wijn van Nederlandse bodem doet het goed. Limburgse wijnen nog beter: Limburg is de grondlegger van de Nederlandse wijnbouw, anno nu het grootste wijnbouwgebied én winnaar van de meeste wijnprijzen!

"Wat opvalt is dat ook de stijl van de Limburgse wijnen in de loop der jaren is veranderd", zegt Maurice. "In het begin was het profiel voornamelijk: fris, fruitig en toegankelijk. Met name auxerrois en müller-thurgau deden het hier goed en dat is nog altijd zo. Nu zie je van alles aangeplant worden, zoals riesling, pinot gris, pinot noir, chenin blanc, viognier, sauvigon blanc en zelfs cabernetsauvignon. Dat getuigt van visie en durf. We moeten realistisch zijn: we zullen nooit een Elzas worden. Maar juist die lappendeken aan percelen, de afwisseling, de biodiversiteit, dat maakt het voor mij zo leuk."

Wahlwiller wijndorp Wist je dat Limburg een heus wijndorp heeft? Deze naam is toegekend aan het dorpje Wahlwiller.

In het laatste weekend van september worden hier de Wahlwiller Wijnfeesten gehouden. Compleet met wijnkoningin!

Tekst: Maarten van Laarhoven

60

WIJN

Beschermde status Wist je dat… veel wijnen uit het Zuid-Limburgse inmiddels een beschermde status hebben?

Deze Beschermde Oorsprongsbenaming (BOB) wordt door de Europese Unie toegekend aan bijzondere streekproducten, waaronder wijnen. Limburg kent inmiddels drie BOB’s voor wijn: BOB Mergelland, BOB Maasvallei en BOB Vijlen.

Souvenirtje voor thuis Na een bezoekje aan Wijnregio Zuid-Limburg kun je natuurlijk niet terug naar huis met lege handen.

Bij de Visit Zuid-Limburg Shops vind je een ruim assortiment Limburgse wijnen, daar kun je mee thuiskomen!

Proeven & leren ONTDEK, PROEF & GENIET Schitterende uitzichten, idyllische wijngaarden en prachtige wijnen. Wil je op wijnreis, dan hoef je het land eigenlijk niet meer te verlaten: in Wijnregio Zuid-Limburg kun je aan de hand van vele wijnwandelingen en wijnfietsroutes de mooiste, meest smaakvolle plekjes van de streek ontdekken.

1. Route des Vins Wahlwiller-Eys → 10,1 km langs 5 wijngaarden 2. Wijngaardenwandeling Noorbeek → 7,1 km langs 11 wijngaarden 3. Route des Vins Winthagen → 8 km langs 3 wijngaarden 4. Route des Vins Ubachsberg → 11,8 km langs 5 wijngaarden 5. Wijngaardwandeling Meerssen → 9 km langs 3 wijngaarden 6. Route des Vins Berg en Terblijt – Houthem St. Gerlach → 11,7 km langs 4 wijngaarden 7. Route des Vins Vijlen-Holset → 11,1 km langs 2 wijngaarden 8. Wijnfietsroutes Limburg → 5 fietsroutes langs in totaal 29 Limburgse wijndomeinen

61

Wil je meer leren over het verbouwen en maken van wijn onder het genot van een heerlijk glaasje Limburgse wijn? Boek dan snel een rondleiding of proeverij…

1. Wijngoed Fromberg, Ubachsberg 2. Wijngaard St. Martinus, Vijlen 3. Domein Holset, Lemiers Tip: boek direct een overnachting en ontwaak tussen de wijnranken!

4. Apostelhoeve, Maastricht 5. Wijngaard Fort Sanderbout, Sittard 6. Wijngaard Deelgaarderberg, Maria-Hoop ⟶ visitzuidlimburg.nl/ wijngaarden

Meer weten over Wijn in ZuidLimburg ⟶

De smaak van Limburg Frank van Eerd

62

VA N Z U I D - L I M B U R G S E B O D E M

Als ze zouden willen, zouden Limburgers

Bourgondisch leven = gezond leven

75 procent van de eetbare producten die ze gebruiken in de eigen streek kunnen kopen. Helaas gebeurd dat nog maar weinig: de teller blijft steken op slechts 2 procent.

Gemakzucht, als je het Frank van Eerd, directeur en eigenaar van de Bisschopsmolen in Maastricht, vraagt. En dat is zonde, want Zuid-Limburgse streekproducten zijn niet alleen veel puurder van smaak, ze brengen op vrijwel alle fronten voordelen met zich mee.

Bijna twintig jaar geleden maakte de van origine Brabantse bakker de overstap naar Limburg. In zijn bakkerij werkt hij met louter lokale ingrediënten. Niet alleen omdat hij de lokale economie graag ondersteunt, maar vooral omdat zijn producten het beste tot hun recht komen als ze zijn gemaakt met ingrediënten uit de buurt.

Herkomst

Limburgs

Vraag een willekeurig iemand naar een typisch Limburgs streekproduct, en het eerste antwoord dat je hoort, is zonder twijfel ‘vlaai’. Dat kan ook bijna niet anders: al sinds mensenheugenis is vlaai hét handelsmerk van bourgondisch Limburg. Wie zich evenwel verdiept in de geschiedenis van de Limburgse vlaai, komt er al snel achter dat deze graag geconsumeerde traktatie eigenlijk helemaal niet zo Limburgs is. "De vlaai zoals wij hem kennen komt uit Zuid-Duitsland", aldus Van Eerd. "Daar werden al in de middeleeuwen de resten van brooddeeg en fruit samen gebakken. Wij ontdekten de ‘plattaarten’, namen ze mee naar huis en verfijnden de lekkernij tot de Limburgse vlaai die onze regio typeert."

Wat maakt een streekproduct tot streekproduct?

Frank: "Zelf vind ik dat een streekproduct voor tenminste 70 procent dient te bestaan uit ingrediënten uit de desbetreffende streek. Verder is het van belang dat het product er ook daadwerkelijk is geproduceerd. Dat laatste gaat overigens niet voor alle streekproducten op. Neem de koffie van het Maastrichtse koffiehuis Maison Blanche Dael. De bonen die zij gebruiken komen van (ver) buiten Europa, maar diezelfde koffie wordt wel volgens een oude traditie - en op duurzame wijze - in hartje Maastricht gebrand. Ik vind dat een streekproduct. En een Limburgse vlaai is een Limburgse vlaai als de bodem en het fruit samen gebakken worden, ongeacht de herkomst van de grondstoffen."

63

Löss

Populariteit

Kijken we naar de van nature aanwezige grondstoffen, dan zitten we in Limburg gebakken. Maar liefst drie op de vier ingrediënten die je nodig zou kunnen hebben, zijn in staat om hier te groeien. En dat is best bijzonder: geen enkele andere regio in Nederland is zó vruchtbaar als de onze. Dat hebben we voornamelijk te danken aan de hier aanwezige lössgrond. Die ligt als een fijne, zijden deken over de Zuid-Limburgse heuvels en bestaat voor een groot deel uit kalk. Dat maakt dat vrijwel alles erop kan groeien en bloeien.

Hoewel er nog een hele weg te gaan is, concludeert Van Eerd verheugd dat streekproducten steeds meer in trek komen. "Mensen zijn de laatste jaren veel bewuster gaan leven en hebben meer aandacht voor hun eigen gezondheid. Daarnaast zijn ze bereid om wat meer te betalen voor kwaliteit. Ze kiezen lang niet altijd meer voor de prijsvechters, maar steeds meer voor groenten en fruit uit het eigen dorp. Een hele vooruitgang."

Frank verwacht dat deze trend zich voortzet.

"Mensen zullen zich steeds bewuster worden van wat wel en niet goed voor ze is. Op enig moment zullen ze als eis stellen dat er lokaal wordt ingekocht. Niet alleen uit gezondheidsoverwegingen, ook omdat het veel beter is voor het milieu. Helaas kunnen we het niet alleen: we hebben daar producenten, overheden, verkopers en consumenten voor nodig. Alleen samen kunnen we Limburg nog beter, gezonder en smaakvoller maken.’

Gezondheid "Eten uit je eigen streek is wel drie keer zo gezond als eten dat van verder komt. Dat komt enerzijds door een transparante productieketen: we weten vrij goed wat er met de ingrediënten gebeurt voordat ze bij de klant terecht komen. Haal je je ingrediënten in Verwegistan, dan is het maar de vraag wat er onderweg allemaal mee gebeurt. Daarnaast brengen streekproducten veel minder CO2-uitstoot met zich mee. Om ze hier te krijgen heb je immers geen vliegtuig of vrachtschip nodig. Je haalt ze bij wijze van spreken zo op de fiets bij de dichtstbijzijnde groenteboer."

Tekst: Demy Janssen

Bovendien is de mens geprogrammeerd om te eten wat er in zijn eigen omgeving groeit en bloeit. Dat zou je een stukje evolutietheorie kunnen noemen: net zoals een gekleurde huid beschermt tegen de hitte van de zon, is het menselijk lichaam gewend aan ingrediënten die dichtbij huis voorhanden zijn.

Vlees en vis van Limburgse bodem Als er één ding is dat onze boeren, jagers en kwekers met elkaar gemeen hebben, dan is het wel hun liefde en passie voor het vak dat zij ambachtelijk uitoefenen. Die liefde voel je en proef je; dat maakt producten als vlees en vis van Limburgse bodem enorm bijzonder.

Typisch Zuid-Limburg Zuid-Limburg is trots op haar smaakvolle producten.

Dat zie je niet alleen, dat proef je ook! Met het keurmerk Zuid-Limburgs Streekproduct worden deze heerlijke producten herkenbaar op menukaarten, in etalages van verkopers of op de gevel van producenten. Kom ook proeven! ⟶ rvszl.nl

* Limburgs Kloostervarken (Livar) van Abdij Lilbosch, Echt * Geuldallam van Schaapskooi Mergelland, Epen * Geulforel van de Geulhof, Mechelen * Mergelland Hoen uit Noorbeek * Kuusj (varkensvlees) uit Mechelen * Wild uit de Vijlenerbossen

64

VA N Z U I D - L I M B U R G S E B O D E M

PROOST!

LIMBURGS BIER

Dat er in Limburg veel bier en wijn geproduceerd (en gedronken) wordt, wist je natuurlijk al. Weet je ook dat er hier diverse kruidenbitters, whiskey’s en likeuren gemaakt worden? Daarvoor gebruiken we natuurlijk grondstoffen van eigen bodem.

Tip: proef de likeuren van Stookery Norbeeck en Mwórveld Distillery, of de kruidenbitters Els la Vera en Ingendael.

Het witte goud Een streekproduct waar wij Limburgers oprecht trots en dol op zijn: asperges. Ze kleuren van medio april tot medio juni de menukaarten en veroveren steeds opnieuw menig bourgondisch hart. Wil jij zelf met de parels van het land aan de slag, maak dan zeker even een ritje naar Het Smalste Stukje Nederland of Selfkant (D)!

Dompel jezelf onder in de wereld van het Limburgse bier: leer, help, proef en geniet!

1. Brand Bierbrouwerij, Wijlre 2. Gulpener Bierbrouwerij, Gulpen Tip: workshop bierbrouwen!

3. Alfa Bierbrouwerij, Thull 4. Beerbroewerie de Reusch, Schimmert Tip: workshop bierbrouwen!

5. Brouwerij de Fontein, Stein 6. Brouwerij Bosch, Maastricht 7. Brouwerij Rolduc, Kerkrade 8. Ambrass Brouwerij, Sittard 9. Dorpsbrouwerij De Maar, Jabeek 10. Brouwerij Zuyd, Maastricht 11. Stadsbrouwerij Maastricht, Maastricht

Bloesem voor hét lentegevoel Zonnetje op je snoet en per fiets langs de mooiste, bloeiende boomgaarden rondom Eijsden, Mesch en Gronsveld: hét ultieme lentegevoel. Ontdek de mooiste bloesemroutes via ⟶ visitzuidlimburg.nl/bloesem

65

Vers van het land Houd je van de pure smaak van vers?

Dan ben je in hier absoluut aan het juiste adres: in vrijwel elk dorpje kom je ten minste één boerderijwinkel of delicatessenzaak tegen. Heerlijk voor tijdens je vakantie en het perfecte, bourgondische souvenirtje voor thuis!

Dé Limburgse lekkernij die je zelf kunt maken Zo maak je appeltoeslag, een appelvlaai met deksel › tsouwsjlaag Het deeg → Maak de melk lauwwarm → Doe de bloem in een kom → Roer de gist uit met een lauwwarme melk → Maak in de bloem een kuiltje en giet daarin de aangemaakte gist, de boter, ei en suiker → Strooi het zout langs de buitenrand van de bloem → Giet de resterende lauwwarme melk in het kuiltje bij de gist → Kneed tot een soepel gisttee → Dek het deeg af en laat het rijzen tot het dubbele volume.

Dit heb je nodig Voor de vulling

Voor het deeg

• • • •

• • • • • • •

1 kilo appels suiker citroensap paneermeel

Voor de afwerking • 1 ei • beetje melk • grove suiker

2 dl melk 400 g bloem 20 g bakkersgist 50 g boter 1 ei 30 g suiker mespunt zout

→ Neem 2/3 deel van het deeg en rol dit uit tot een ronde lap die de vlaaiplaat kan bedekken → Rol steeds een andere kant uit en haal tussen het rollen door het deeg steeds los van het werkblad → Laat het deeg terugveren, druk niet te hard op de deegroller → Vet de vlaaiplaat in → Leg het deeg in de plaat en rol de rand af → Prik de bodem in en laat het deeg rijzen tot het iets gezwollen is. → Verdeel de vulling over de vlaaibodem → Rol de rest van de deeg uit tot een dunne lap → Leg deze als deksel over de appelvulling en snij de overhangende deeg af → Knip met een schaar gaatjes in de deksel en laat alles nogmaals rijzen → Meng voor de afwerking de eidooier met een scheutje melk in een kopje → Bestrijk de vlaai met het eimengsel → Strooi de grove suiker erover heen.

De vulling Heb je zachte appels? → Schil ze, verwijder de klokhuizen en snijd ze in dunne schijfjes → Meng de appelschijfjes met suiker en een beetje citroensap.

Heb je harde appels? → Verwarm ze dan zachtjes in een bodempje water met suiker en citroensap tot ze zacht zijn.

Ze mogen niet stuk gaan → Laat de appelstukjes uitlekken en afkoelen.

→ Verwarm de oven voor op 220°C. → Bak de vlaai ongeveer 25 tot 30 minuten in het midden van de oven → Kijk na 25 minuten of de vlaai goed bruin is. Is de ene kant bruiner dan de andere? Dan draai je de vlaai om zijn as, om alle kanten egaal bruin te laten worden → De vlaai is gaar als het deeg helemaal bruin is en de vlaai loslaat van de plaat → Haal de vlaai vervolgens uit de oven en laat hem afkoelen op een rooster.

66

VA N Z U I D - L I M B U R G S E B O D E M

Ambachten en het boerenleven

DUIK ZELF DE KEUKEN IN

Wist je dat…. vrijwel elke Zuid-Limburgse boerderij vroeger een eigen bakhuis had? Bewoners bakten hier hun eigen vlaaien en broden. In Geulle aan de Maas, een klein dorpje in de buurt van Meerssen, vind je tegenwoordig nog 29 bakhuizen!

Wil jij thuis ook genieten van de échte smaak van Zuid-Limburg? Maak je de lokale cuisine eigen tijdens een bakcursus ‘Limburgse vlaaien bakken’ of een workshop 'knien in het zoer' of 'zoervleisj' maken.

Daar kun je nog eens mee thuiskomen! ⟶ visitzuidlimburg.nl/workshops

BROOD & VLAAI Limburgs brood en banket, geliefd en befaamd in onze provincie en ver daarbuiten. Onze bakkers, vakmensen pur sang, werken volgens eeuwenoude tradities. Ze maken gebruik van de beste ingrediënten, zoals Kollenberger spelt, en maken het liefste befaamde lokale producten zoals rijstevlaai, linzevlaai of nonnevotten. Mis de bakker en zijn smaakmakers niet tijdens je bezoek in Zuid-Limburg!

Meer weten over Van Zuid-Limburgse bodem ⟶

67

Een passie voor

bouwen met respect Koen Savelkoul

Met zijn 36 jaar is Koen Savelkoul uit Grevenbicht een relatief jong gezicht in de wereld van de ZuidLimburgse architectuur. Toch heeft hij al naam gemaakt met enkele opvallende projecten. Wat opvalt is zijn liefde voor Zuid-Limburg en het respect voor hetgeen illustere voorgangers hebben gebouwd.

68

NIEUW ELAN

Van Frits Peutz met het Glaspaleis Schunck in Heerlen en Jos Wielders met de watertoren de Reus van Schimmert. Van Jo Coenen met het Masterplan Ceramique Maastricht en Francine Houben met het kantoor van de Rabobank in Sittard tot Laurens Bisscheroux met de Rodahal in Kerkrade en Wiel Arets met de Academie Beeldende Kunsten in Maastricht.

De basis daarvoor is gelegd door de Romeinen. Zij maakten al dankbaar gebruik van lokale materialen en bakten hier hun eigen pannen en bakstenen. De grote Limburgse architecten uit het verleden bouwden ook met respect voor hun omgeving. Wij willen dat ook doen.

Bijvoorbeeld door lokale grondstoffen te gebruiken, zoals Kunradersteen."

Een lijst die verre van compleet is. In Zuid-Limburg hebben tal van architecten van naam en faam steden en dorpen verrijkt met markante bouwwerken. Zelfs niet-architecten tekenden voor in het oog springende en spraakmakende ontwerpen. Zoals kunstenaar Michel Huisman met zijn Maankwartier in Heerlen. Of neem de monnik-architect Dom Hans van der Laan die niet alleen de abdij St. Benedictusberg in Mamelis architectonisch voltooide, maar ook alle meubilair ontwierp. "Fantastisch. Vooral die eenvoud.

Dat gebouw klopt van boven naar beneden. Alles is doordacht. Ik ben er tijdens mijn studie vaak geweest om er te gaan kijken", vertelt architect Koen Savelkoul.

Als er één man landelijk in verband gebracht werd met Zuid-Limburg - en nog steeds, is het waarschijnlijk cabaretier Toon Hermans, geboren en begraven in Sittard.

Koen Savelkoul is er maar wat trots op dat zijn bureau de voornamelijk interne facelift van de schouwburg in Sittard tot Toon Hermans Theater mocht uitvoeren. Van de interne verbouwing met zeer kenmerkende Toon Hermans-elementen - zelfs op de toiletten - tot de inrichting van de schatkamer, de toekomstige permanente tentoonstelling gewijd aan Toon Hermans. "Dat wordt de afsluiting. We zijn al bij dit project betrokken sinds de tijdelijke expositie in het voormalige V&D-gebouw aan de Markt, waarvoor we toen het totaalconcept als één grote kunstinstallatie hebben ontworpen."

Toon

Reis

Koen Savelkoul wil niet alleen gebouwen ontwerpen, maar ook interieurs, gebruiksvoorwerpen en grote kunstwerken.

Voor het Wereld Muziek Concours (WMC) in Kerkrade ontwerpt zijn bureau momenteel een lint-expositie, die loopt van het stadspark via de Rodahal naar de Markt.

"Onderweg laten we de bezoekers kennismaken met het WMC en de blaasmuziek in alle opzichten." Deze expositie loopt in de zomer 2022.

Voor Savelkoul was de architectonische rijkdom in ZuidLimburg een van de redenen om te gaan studeren aan de Academie voor Bouwkunst in Maastricht. Hij studeerde er af met een puur Zuid-Limburgs project. "Ik heb een reis van drie jaar door Zuid-Limburg gemaakt en honderd brieven geschreven en bezorgd op honderd adressen gelegen op kruispunten die druk bewoond en druk bezocht zijn. Ik heb de bewoners verzocht een bijzondere plek in hun omgeving te beschrijven en een biografisch verhaaltje te schrijven." Hij kreeg 46 reacties. Daarvan maakte hij een ruimtelijk verhaal dat hij tentoonstelde in zestien paviljoens die telkens één dag op een plek in Zuid-Limburg stonden. Hij ontving er een prijs voor tijdens de Euregionale Architectuur Prijs en een nominatie voor de Archiprix International 2014.

Lokaal Het was geen toeval dat Koen Savelkoul afstudeerde op de eigen regio. "Zuid-Limburg is mijn thuis. Het is een fantastische regio. Ik zou altijd vanuit hier willen werken en het liefst met de materialen van hier. Zoals hout en beton.

Ik noem het ‘Bourgondisch bouwen’.

69

Populieren Hij werkt graag met hout. "Hout is duurzaam, maar wel duur en ook schaars. Het liefst werk ik met hout van hier en niet met hout dat van ver moet komen, bijvoorbeeld uit Indonesië. Zo laten we momenteel ruim tweehonderd Grensmaastafels maken van het hout van de populieren die gekapt moesten worden om de Maas in Zuid-Limburg weer de ruimte te geven. Ook zijn we bezig om in Grevenbicht een prototype van een tiny house te bouwen met het hout van diezelfde populieren. Compleet met zonnepanelen op het dak, een composttoilet en regenwateropvang en – zuivering."

Tekst: Wiel Beijer

KOESTEREN EN VERNIEUWING Koesteren van het waardevolle gaat hier hand in hand met aanpassing en vernieuwing, al duizenden jaren lang en nog steeds. Welvaart of tegenslag, beiden zorgen telkens voor een andere kijk en besef. Tegenwoordig biedt die frisse blik, vaak in combinatie met een beetje lef en eigenzinnigheid, ruimte voor creativiteit in kunst, muziek en dans.

Deze dynamiek zie je ook terug in de nieuwe invulling van prachtige monumentale panden zodat zij bewaard blijven, of juist nieuwe moderne architectuur met oog voor duurzaamheid.

5x

MODERNE KUNST IN ZUID-LIMBURG 1. Museum Hedendaagse Kunst De Domijnen, Ligne 5, Sittard ⟶ dedomijnen.nl 2. Bonnefanten, Avenue Ceramique 250, Maastricht ⟶ bonnefanten.nl 3. Buitenplaats Kasteel Wijlre, Kerkpad 1, Wijlre ⟶ kasteelwijlre.nl

Cultuur anno nu

4. SCHUNCK, Bongerd 8, Heerlen Tip! Check Heerlen van bovenaf, vanaf het dak van het Glaspaleis heb je een bijzondere blik op de vele murals in de stad en het Maankwartier! ⟶ schunck.nl 5. Fotomuseum aan het Vrijthof, Vrijthof 18, Maastricht ⟶ fotomuseumaanhetvrijthof.nl

70

Zuid-Limburg is multicultureel in de breedste zin van het woord. Dialect, inwoners, historie en lokale cuisine, binnen enkele kilometers voert deze regio je van het ene naar het andere uiterste. Dat zie je des te meer als je kijkt naar de lokale poppodia en culturele initiatieven: grote theatervoorstellingen tot onbekende, onverwachte tentoonstellingen. Onze cultuur is groot, prikkelend, divers en modern.

NIEUW ELAN

VAN ZWART NAAR GROEN Vroeger een industriële mijnstreek, tegenwoordig een van de groenste stadsregio’s en een plek voor amusement en vertier. Met een dierentuin, de langste indoor skibaan van Europa, een innovatief museum, wereldtuinen én nog veel meer… kun je je in de regio Parkstad dagenlang vermaken. En dat is best bijzonder als je kijkt naar de ‘zwarte’ periode na de mijnsluiting in de streek. Deze ontwikkeling in slechts 20 jaar is zó bijzonder dat Parkstad Limburg in 2016 de World Travel & Tourism Counsil Award voor ‘Beste Reisbestemming ter wereld’ won! ⟶ ditisparkstad.nl

In een nieuw jasje Historische panden met een nieuwe, hippe en hedendaagse invulling, je komt ze in Zuid-Limburg steeds vaker tegen.

Het zijn locaties waar oud en nieuw naadloos met elkaar verbonden zijn en die uitnodigen tot creativiteit. Laat je inspireren…

* Boekhandel Dominicanen (Maastricht), een imposante boekhandel – volgens velen de mooiste van Europa – gevestigd in een 13e-eeuwse, gotische kloosterkerk. * Kloosterhotel Merici (Sittard), historisch-chic hotel gevestigd in een klooster uit 1642. Het inpandige restaurant bevindt zich in de imposante voormalige refter van de locatie, ook hier worden historie en luxe naadloos met elkaar verbonden. * Oude Pastorie (Beek), proeven van al het lekkers dat de omgeving te bieden heeft, in een rijksmonument uit de 13e eeuw.

* Nederlands Mijnmuseum (Heerlen), gevestigd in het voormalige warenhuis Kneepkens, een plek die mijnhistorie ademt. * Het Sphinxkwartier (Maastricht), een ongepolijst en eigenwijs deel van Maastricht, gebouwd op de fundamenten van industrieel erfgoed, waar je kunt slapen, shoppen, werken, eten, drinken en genieten van kunst en cultuur. Ruw en ruig, op een kleine steenworp afstand van het historische centrum. * DoubleTree by Hilton (Sittard), sinds 2022 het eerste Nederlandse Hilton hotel buiten de Randstad, vroeger dé middelbare school van Sittard en omstreken.

4x Fietsen over de leisure lane Wist je dat Limburg aan een Leisure Lane van zo’n 33 km werkt?

Deze route, die zal lopen van Beekdaelen tot Simpelveld, voert je langs het unieke landschap en de bijbehorende historie van Parkstad: van de Romeinse tijd tot de mijnen en van de delfstofwinning tot recreatie en groene parken, je komt het onderweg allemaal tegen!

(Eind 2023 gereed)

KUNSTZINNIGE STRATEN

Ontdek de kleurrijkste plekken van Zuid-Limburg. Soms zijn ze niet te missen; in andere gevallen moet je ze even zoeken.

1. Street Art Heerlen. Ga op zoek naar de verhalen achter de murals die het centrum van Heerlen kleur geven.

2. Hidden places, secret spaces legt de verborgen plekjes rond het Sphinxkwartier in Maastricht bloot.

3. Stadswandeling Sittard laat zien hoe historie en moderne ontwikkeling in een stad hand in hand gaan.

71

4. Maankwartier Heerlen. Bewonder het grootse kunstwerk van Michel Huisman, rondom het station van Heerlen waarin gewoond, gewerkt en geleefd wordt.

Meer weten over Nieuw Elan ⟶

De magie van Kerstmis Paul Cabo

72

KERST IN ZUID-LIMBURG

Acht weken lang pure liefde en vreugde Magie

Als je het Paul Cabo (71) vraagt, is er niets mooier dan de kerstperiode in Valkenburg

Tijdens zo’n parade, en zeker als hij zijn intrek neemt in zijn Santa’s Village, komt voor Paul de magie van kerst echt tot leven. "Het is bijna niet voor te stellen hoeveel mensen Kerstmis in Valkenburg en de Kerstman in het bijzonder elk jaar weer trekt. Kinderen, ouderen en gehandicapten staan vaak vooraan. Die pakken je vast, knuffelen je. Dat geeft zoveel warmte. Je vraagt je weleens af waarom mensen eigenlijk oorlog maken, terwijl het allemaal zo mooi kan zijn!"

aan de Geul. Al bijna twintig jaar vervult hij er de rol van Kerstman. Een rol waarin hij de kans krijgt om anderen de magie van de feestdagen te laten ervaren, en daar wordt hij zelf dolgelukkig van.

Soms denkt hij dat Valkenburg elk jaar opnieuw een beetje mooier wordt in de aanloop naar Kerstmis.

"Meer activiteiten, meer lichtjes en meer versieringen.

Mocht je tijdens de feestdagen een keer vanaf de Cauberg naar beneden rijden en Valkenburg ‘van boven’ zien, dan waan je je echt in een sprookje."

De inwoners van Valkenburg aan de Geul weten niet beter: van januari tot medio november gaat hij door het leven als Paul Cabo, de laatste maanden van het jaar maakt Paul plek voor de Kerstman. Deze rol, die hem op het lijf geschreven is, vervult hij al bijna twee decennia.

Wie hem in de kerstperiode tegenkomt, ziet vanonder zijn dikke witte baard zijn bolle wangen en zijn immer vriendelijke glimlach.

Dolgelukkig en vervuld van warmte brengt Paul de kerstdagen thuis door. "Als ik op kerstavond voor de laatste keer dat jaar mijn kerstmannenpak heb uitgetrokken, plof ik thuis uitgeput, maar content op de bank. Wijntje erbij, feestelijke maaltijd erbij en drie dagen lang nagenieten van alle mooie momenten die ik dat jaar als Kerstman heb mogen meemaken. Ik denk tevreden terug aan alle mensen die ik blij heb mogen maken."

Kerst in Valkenburg De periode in aanloop naar de feestdagen is met afstand de drukste tijd in Valkenburg aan de Geul. Daar kan zelf het hoogseizoen in de zomermaanden niet aan tippen.

Dat dat niet altijd het geval was, is dan wellicht ook moeilijk voor te stellen. Toch was de kerstperiode in Valkenburg aan de Geul tot 1985 vooral kil en stil. Tot de kerstmarkten voor de eerste keer werden opgezet en een groot succes bleken te zijn. En dus volgden als snel kerstactiviteiten in de Fluweelengrot en de Gemeentengrot en niet te vergeten de Kerstparade. "Die parades zijn tegenwoordig een hele happening", zegt Paul. "Twee keer per week bewegen zich prachtige praalwagens en dansers in feestelijke kostuums door de stad. Het is ongelofelijk hoeveel voorbereiding daar in gaat zitten en hoeveel mensen er elke keer weer komen kijken."

Kerst 2022 Voor de meeste mensen is Kerstmis na tweede kerstdag voorbij. Maar niet voor Paul: hij kijkt het hele jaar vol verwachting uit naar de volgende kerst. Tegen het einde van het jaar loopt de spanning verder op. "Hoe zou de opening zijn? En de eerste parade? 2022 wordt wat dat betreft een zeer belangrijk jaar. Kunnen die geweldige kerstparades, waar iedereen met zo veel liefde aan meewerkt of naar komt kijken, na twee jaar afwezigheid eindelijk weer doorgaan?"

Tekst: Demy Janssen

73

Schitterende landschappen, de mooiste kribkes (kerststallen), wegkruisen en kapelletjes.

Tijdens een van de kribkeswandelingen kom jij gegarandeerd in de kerstsfeer. Of bezoek een van de bijzondere kerststallententoonstellingen.

Laat je meevoeren door de onder- en bovengrondse betovering van Kerststad Valkenburg: Kerstmarkten in de grotten, Winter Wonderland en Kerst in MergelRijk, Christmas Parade, Route d’Amuse, Wintersprookjesbos en Santa’s Village en nog veel meer…

Beleef een van de vele traditionele kerstconcerten in Zuid-Limburg.

Fonkelende lichtjes en een bruisend Vrijthof vol kerstvertier voor jong en oud in Maastricht.

74

KERST IN ZUID-LIMBURG

Een übergezellige kerstwereld in het sfeervolle Kerkrade, slechts twee weekenden per jaar te bezoeken!

Bedekt onder een laagje sneeuw zijn onze heuveltoppen net iets sprookjesachtiger dan normaal. Kies een van de vele winterwandelroutes en ontdek het zelf! ⟶ visitzuidlimburg.nl/winterwandelingen

Met de nostalgische Kerstexpres door het heuvelachtige winterlandschap van ZuidLimburg, stap je in?

Het ultieme kerstgevoel krijg je in Christmas Village Brunssum. Boordevol entertainment, après-ski, kerstshopping en uiteraard bourgondisch genot.

Wintertijd Heerlen; sfeer, gezelligheid én een schaatsbaan in het hart van Heerlen.

De vele lichtjes in de eeuwenoude vestingstad maakt kerstshoppen tijdens Wèntjerdruim Sittard een droom.

Krijg je geen genoeg van kerstmis?

De kerstmarkten van Aken, Keulen, Luik en Hasselt liggen binnen handbereik!

Meer weten over Kerst in ZuidLimburg ⟶

75

Zuid-Limburg bruist van de activiteiten en evenementen!

En ieder verhaal heeft z’n eigen feest.

Tijdens wervelende jaarlijks terugkerende evenementen wordt Zuid-Limburg omgetoverd in een wereld van kunst, cultuur, muziek, theater, zang, dans, sport en folklore.

⟶ visitzuidlimburg.nl/agenda

Januari

Maart

• Abdijcross/NK Cross, Kerkrade • Driekoningenstoet, Maastricht • Nieuwjaarsconcerten op diverse locaties

• • • • •

Februari • • • • • • • • •

Carnaval in ieder dorp en stad Euregionaal Prinsentreffen Lichtstoet, Beek Lichtstoet, Heerlen Vasteloavendskonzeët, Kerkrade Auw Wieverbal, Valkenburg Kirchroatsjer Vasteloavend Blauw Sjuut, Heerlen Groeëte Gulpener Vastelaoves Finale • Boonte störm en Zate Hermeniekes, Maastricht • Kanon van 't Balkon, Sittard

Canisius Strooptocht, Schinnen Cauberg Trail Run, Valkenburg Heuvelland Marathon, Vaals Krombroodrapen, Sittard Schrit_tmachter Just Dance Festival Heerlen/Aken • Sint Joepmarkt, Sittard • TEFAF Maastricht

April • Amstel Gold Race, Maastricht/Valkenburg • Bloesem2daagse, Vilt • Bloesemtocht, Eijsden • Brigidaden halen, Noorbeek • Hei Op Feesten, Banholt • Hip Hop International, Maastricht • Kennedymars, Sittard • Kunstroute Rondje Watertoren, Schimmert • Museumnacht, Maastricht • Paasmarkt, Born • Paasvee Jaarmarkt, Beek

76

Mei • • • • • • • • • •

Bartholomeüsmarkt, Meerssen Bevrijdingsfestival, Brunssum De Gezichten van Margraten Kleeberg Challenge, Mechelen Mama’s Pride, Geleen Marathon Via Belgica Rimburg MeifeStein, Stein Memorial Day, Margraten Pop on Top, Valkenburg Salomon Koning van Spanje Trail, Gulpen

Juni

Oktober

• • • •

• • • • •

• • • • • • • • • • • • • • • • •

24 uurs van Maastricht (Bier) Nacht van Gulpen Avond4daagse Vilt Avond Vierdaagse Het Smalste Stukje Nederland, Echt Bronk, Eijsden Dag van het Kasteel De Nationale Archeologiedagen De Poorten van Reijmerstok (2 jaarlijks) Dorpsproeverij Wahlwiller Wijnfeesten Eroica Limburg, Valkenburg Eventing Hulsberg Geheime Tuinen Festival, Sittard Plateaukunst, Margraten Heuvelland Fiets4daagse, Berg & Terblijt Muziekdagen Eys Pinkpop, Landgraaf Ronde van Limburg, Stein Stoomvrijmarkt, Simpelveld Vebego Limburgs Mooiste, Heerlen Worldfestival Parade Brunssum (4 jaarlijks) Zomerfestival Voerendaal

Juli • Concerten André Rieu, Maastricht • Conincx Pop Festival, Elsloo • De week van de Limburgse Popmuziek • Korenwolftocht, Gulpen • Parkcity Live, Heerlen • Struinen in de Tuinen en Gluren bij de Buren Sittard • The Notorious IBE, Heerlen • Triathlon Stein • Weekend at War, Simpelveld • WMC Kerkrade (4-jaarlijks)

Augustus • • • •

Cultura Nova, Heerlen Gulpener Bierfeesten Heuvelland4daagse, Berg & Terblijt IRONMAN, Maastricht

• Limburg Festival • Orlando Festival, Kerkrade/Maastricht • Oude Ambachten, Einighausen • Preuvenemint, Maastricht • Semper Vivetum, Simpelveld • Sint Rosa Festival, Sittard • Heiligdomsvaart Susteren (7 jaarlijks)

September • Augst Cultuurfestival, Berg a/d Maas • Beleeffietsdag, Echt-Susteren • Beleefweek Limburg • Essential Festival, Oost-Maarland • Festival Maas!, Maastricht • Festival Nederlandse Dansdagen Maastricht • Gravel Series Limburg Liberation Rides, Banholt • Hop Oogstfeest Gulpener, Reijmerstok • Kunstdagen Wittem • Liberation Concert, Margraten • Limburgs Landmarkt, Mesch • Limburgse Wijnweek • MergelHeuvelland 2-Daagse, Sint Geertruid • Musica Sacra, Maastricht • Nach van het Limburgse Leed • Open Monumentendag • Open Wijngaarddagen • Wahlwiller Wijnfeesten • Wielerfestival Cauberg, Valkenburg • Bruis Festival, Maastricht

77

• • • • • • • • •

Bart Brentjens Challenge, Eijsden Bokkemèrt, Valkenburg Brunssumse Oktoberfeesten Valkenburgse Bokkenweken Dutch Mountain Film Festival, Heerlen/Aken Geudalwandelmarathon, Vilt Limburg Wijn Marathon, Wahlwiller Kastelenwandeltocht, Gulpen Limburgse Molendag Mergelwandeling Sibbe Nacht van de Nacht Oktoberfeest, Sittard/Brunssum/ Heerlen/Stein Tour de Dumoulin, Maastricht Beleefweekend Heuvelland

November / December • • • • • • • • • • • • •

• • • • •

Alfa Bear Trail, Schinnen Aod op Nuj i Heële, Heerlen Hubertusmarkt, Gulpen Kerststad Valkenburg Magisch Maastricht Kerstmarkt Gemeentegrot Kerstmarkt Fluweelengrot FASHIONCLASH, Maastricht Kerstwereld, Kerkrade Kerst Expres, Simpelveld Kerst-Boete-Bidweg naar Banneux, Valkenburg Kerstwandeltocht, Geulle Kribkeswandelingen, Bocholtz/ Simpelveld/Heuvelland/ Schin op Geul Oliebollenwandeltocht Simpelveld Wèntjerdruim, Sittard Wintertijd Heerlen Kerstconcerten Winterconcerten André Rieu, Maastricht

Het plaatsvinden van de evenementen is onder voorbehoud.

Meer weten over Evenementen in Zuid-Limburg ⟶

Nog meer tips Op deze kaart vind je een greep uit leuke of bijzondere plekken in Zuid-Limburg die je absoluut niet mag missen.

Volg ons online voor nog meer tips. En deel jouw mooiste Zuid-Limburg moment met ons met #visitzuidlimburg Volg ons op Facebook & Instagram @visitzuidlimburg

Op zoek naar meer inspiratie voor je ontdekkingsreis door Limburg?

Kijk op visitzuidlimburg.nl

78

Leisurepark In de Bandert ECHT

Abdij Lilbosch met Livar

Amelberga basiliek SUSTEREN

Westzipfel Punkt

Kasteelpark Born

Historisch stadje Millen

Kasteel Limbricht SITTARD

Historische binnenstad Sittard

Recreatiepark Steinerbos

Struingebied Meers-Maasband

Schlouner Berg, hoogste punt Selfkant

Clemensdomein

GELEEN

STEIN

Winkelcentrum Makado

Historische kern Oud-Elsloo

Schutterspark

Beek Centrum

Kasteel Hoensbroek

Basiliek Meerssen

Maankwartier Heerlen

Cauberg VALKENBURG AAN DE GEUL

MAASTRICHT

ENCI-groeve

Buitenplaats Kasteel Wijlre Amerikaanse Begraafplaats

GULPEN

MARGRATEN

Prehistorische Vuursteenmijn Rijckholt EIJSDEN

Land van Kalk

Valkenburgse groeves

Natuurgebied Noorbeemden, grensoverschrijdend Natura 2000 gebied

Rimburg

LANDGRAAF

HEERLEN

Voerendaalse kastelen

Kasteelruïne Valkenburg

Bonnefantenmuseum

Brunssummerheide

De Reusch (Watertoren Schimmert)

Kasteel Vliek

Sint Servaasbrug

BRUNSSUM

Mulderplas

Maastricht Aachen Airport

Grensmaasgebied

Nonke Buuskje en Schinveldse bossen

Strijthagerbeekdal

GaiaZOO Street Art Heerlen Wilhelminaberg

Abdij Rolduc Museum KERKRADE de Schat van Simpelveld Discovery Wijngoed Museum Fromberg / Route des vins Miljoenenlijn / Station Simpelveld

Kruiswegstaties Subtropisch Aad de Haas Zwemparadijs Mosaqua 5 sterren landschap

Romeinse Vallei van Vlengendaal Historisch centrum Vaals VAALS

AKEN

Drielandenpunt en Vaalserberg

79

Het leukste startpunt van je bezoek!

Zuid-Limburg ontdekken begint bij de Visit Zuid-Limburg Shop en het Maastricht Visitor Center.

Onze medewerkers vertellen je graag over de mooiste plekjes en de leukste activiteiten! Er is ook een uitgebreid assortiment aan kaarten, brochures, streekproducten, cadeau-artikelen en VVV Cadeaukaarten.

80

In de Visit Zuid-Limburg Shop en het Maastricht Visitor Center begint jouw reis door Zuid-Limburg. Kom langs voor betrouwbaar advies, de beste insider tips en ontdek al het moois dat de steden en de regio jou te bieden hebben!

Maastricht Visitor Center → Kleine Staat 1 Start je bezoek aan Maastricht in het Maastricht Visitor Center, gelegen in het imposante Dinghuis. Hier krijg je de beste (eet)tips van locals, boek je een rondleiding met gids en koop je authentieke producten van Maastrichtse makers. Laat je inspireren en verrassen.

Visit Zuid-Limburg Experience Heerlen-Parkstad → Spoorplein 40 De Visit Zuid-Limburg Experience in het Maankwartier in Heerlen is hét begin van de reis langs de vijf tijdlijnen van Heerlen en Parkstad.

Virtual reality, films kijken in de mini-cinema, je eigen (digitale) graffiti spuiten en wisselexposities, maken de Experience tot een unieke ervaring.

Visit Zuid-Limburg Experience Valkenburg

Visit Zuid-Limburg Experience Sittard-Geleen

→ Visitor Zuid-Limburg Shop Gulpen, Dorpsstraat 27

→ Th. Dorrenplein 5 In het najaar van 2022 heropent de Visit Zuid-Limburg Experience in het Spaans Leenhof haar deuren. Hier ontdek je de historie van Zuid-Limburg tijdens een VR-film, raak je geïnspireerd door de tips van onze locals of creëer je je eigen foto-aandenken in de greenroom.

→ Rosmolenstraat 34 Bij de Visit Zuid-Limburg Experience in Sittard maak je op unieke wijze kennis met het leven in Sittard-Geleen en omstreken. Ontdek 7.000 jaar aan levensverhalen, haal de hoogste score voor de veelzijdig cultuurquiz of verken ‘binnen’ al wandelend het groene buitengebied.

Een inspirerende belevenis!

Bezoek ook een van de Visit Zuid-Limburg Servicepunten in Beek, Born, Brunssum, Echt, Eijsden, Epen, Kerkrade, Landgraaf, Margraten, Meerssen, Noorbeek, Schinnen, Schinveld, Simpelveld, Stein, Vaals of Voerendaal.

Thuis al een geschikte wandelen/of fietskaart bestellen?

Ga dan naar onze webshop

Tip!

⟶ visitzuidlimburg.nl/webshop Benieuwd naar onze Maastrichtse cadeaus, merchandise en meer?

Ga dan naar: ⟶ webshop.bezoekmaastricht.nl

81

Colofon Deze brochure is een uitgave van Visit Zuid-Limburg, in opdracht van alle Zuid-Limburgse gemeenten.

Wij hebben deze brochure met de meeste zorg samengesteld. Visit Zuid-Limburg staat er niet voor in dat de verstrekte informatie juist, volledig en actueel is.

Visit Zuid-Limburg aanvaardt geen aansprakelijkheid voor welke schade dan ook, direct of indirect, die op enige wijze ontstaat door of voortvloeit uit het gebruik van dit magazine of daarin verstrekte informatie. © Visit Zuid-Limburg 2022 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, scan of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaand schriftelijke toestemming van Visit Zuid-Limburg.

Coördinatie: Visit Zuid-Limburg, afdeling Marketing & Evenementen Redactie: Chapeau Magazine en Visit Zuid-Limburg Coverfoto: Vlinderlin Fotografie interviews: Eighty8things Fotografie: Annemie van Dorst • Beleef Limburg • Bisschopsmolen • Combi Fothal • Dick Holthuis • Eighty8things • Eleven Media, Jasper Kroese • Etienne van Sloun • Evisual • Fons Verhoeve, Pelgrim in Limburg • Fotosearch, Edward Frederiks • Frits Schmitz • George Deswijzen • Gerlach Delissen Photography • Gert Lammer • Groovypat • Guy van Grinsven • Hans Zeegers • Happy B’s • Hay Heuts • Hugo Thomassen • Johannes Timmermans • Keizer • Koen den Os • Koulen 12 Sjroap • Marc de Fotograaf • Maastricht Marketing • Marc Schols, MCM Productions • Mart Huls • Matheusz Kosz • Mistral Photo Limburg • Nas-Raddine Touhami • Pascal Moors • Photography Limburg • Ralph Hoffman • Rekker BV • Remo Jacobs • Riet Vermeeren • Rockateer • Romy Finke • ®Rn • Sanne Creuels Photography • Sanne Gijsberts • Sascha Teschner • Staatsbosbeheer, Brunssum • Visit Zuid-Limburg • Vlinderlin • Willy Opreij • Wouter Roosenboom Vormgeving: Het Vormlab, Heerlen Drukwerk: Drukkerij Comar BV, Margraten Dit magazine is gedrukt op papier van verantwoorde herkomst.

82

Jouw Zuid-Limburgse favorieten Zoek in heel Zuid-Limburg en check de leukste routes, accommodaties, attracties, bezienswaardigheden, restaurants, evenementen, activiteiten en shopadressen.

Met de uitgebreide filtermogelijkheden stel jij in een oogwenk je bezoek of dagje uit in Zuid-Limburg samen.

Verzamel jouw persoonlijke favorieten op visitzuidlimburg.nl/favorieten en deel jouw lijstje met familie en vrienden! Ga aan de slag! ⟶ visitzuidlimburg.nl/favorieten

ZUID-LIMBURG MAGAZINE

Sjun daste d’r bis

⟶ visitzuidlimburg.nl

Zuid Limburg lonkt ...

Laat je verleiden door het buitenland in eigen land: boordevol tips, routes, evenementen en meer…

*

Verhalen van Limburgers zoals André Rieu, Twan Huys, Marcia Luyten en Jack Vinders

* * *

Vind de geheimen van het landschap

*

Duik in het verleden van onze veroveraars

Ontdek de lekkernijen van de streek Struin langs bijzondere architectuur en beleef moderne kunst en cultuur