RADAR Plus 6-2023

N UM M E R 6 D EC E M B E R /JAN UAR I 2023/2024

WEER PLEZIER IN BED TIPS VOOR IEDEREEN MET EEN INGEDUT SEKSLEVEN

SUPER VOORDELIG!

SLAAPPILLEN & PIJNSTILLERS

GEZOND

AANSTELLERITIS?

VERSLAAFD AAN PILLEN VAN DE DOKTER

FIBROMYALGIE, ME, LONG COVID ...

WINTERWANDELINGEN

UD DOUCHEN W EIGER IK'

GETEST: KOFFIECUPJES

+ SPATADEREN

MEER DA N EEN COSMET ISCH PROBLEEM

AP

B LI J F G E ZO N D VAN LI J F & G E E ST

+ BEZUINIGEN ZONDER ZEUREN 'M AA R KO

RADAR+ 6-2023, ADVIESPRIJS € 3,99

€3,99

RA06_01_COVER DEF.indd 2

13-11-2023 12:59

Advertentie

ADV STRAMIEN.indd 2

20-11-2023 16:02

MEDEWERKERS

ONZE EXPERTS IN DIT NUMMER BE N T E HIL K E NS

huub buijssen over goed troosten Huub Buijssen is

psycholoog en schrijver van het boek De vijf talen van troost. Hij zegt op pagina 52: ‘Met woorden iemands verdriet verzachten, is bijna onmogelijk. Uit onhandigheid zeggen mensen dingen als ’Ik zou tekenen voor zo’n dood’, of: ‘Kinderen hebben is ook niet alles.’ Vraag liever wat de ander wil. Wil je erover praten of niet?

Wil je dat ik blijf of ben je liever alleen? Het gaat erom dat mensen weten dat je je bij hen wil aansluiten.’

esther croes over vapen

Esther Croes is artsepidemioloog en werkt bij het Trimbos-instituut.

Ze vertelt in deze editie over vapes, de moderne variant op de elektronische sigaret. ‘In die vapes, speciaal gericht op jongeren, stoppen fabrikanten steeds vaker nicotine. En tieners raken nog sneller verslaafd aan nicotine dan volwassenen.

Nicotine is onder andere schadelijk voor het opgroeiende brein, het verstoort de aanleg van hersenverbindingen.’ Lees alles over de gevaren van vapen op pagina 70.

menno norden over verzameldwang Menno

Norden is psycholoog en medeauteur van het boek Hoarding. In ons artikel over verzameldwang op pagina 44 zegt hij: ‘Met verzamelen is niets mis, maar het wordt een stoornis als je dwangmatig alles bewaart, ongeacht de waarde ervan en je je door de spullen een weg moet slalommen van kamer tot kamer.’

marike lancel over slaapproblemen

Marike Lancel is onderzoekster en somnoloog bij GGZ Drenthe en hoogleraar klinische psychologie aan de Rijks­ universiteit Groningen. Ze adviseert mensen die slecht slapen: ‘Het klinkt saai maar: rust, reinheid en regelmaat, dat werkt het allerbest. En overdag actief zijn, naar buiten gaan en sociale contacten onderhouden.

Ook belangrijk: ga je bed uit als je niet kunt slapen. Ga iets doen in een andere kamer. Uiteraard geen fysiek of geestelijk zware dingen.

Stap terug in bed als je weer slaperig wordt.’

Nog veel meer tips vind je op pagina 32.

MARALD WIKKELING over spataderen Marald

Wikkeling is vaat- en lymfoedeemchirurgen werkt o.a. bij het Medisch Centrum Leeuwarden. Hij waarschuwt ons voor spataders op pagina 64: ’Patiënten en zorgverzekeraars zien spataders vaak als een cosmetisch probleem, maar niets is minder waar. Als je er last van hebt, betekent het dat de aderen niet goed functioneren en er een stoornis in de bloedcirculatie is. Daar moet je echt iets aan laten doen.’

gracia Reijnen over onzichtbare ziektes

Gracia Reijnen is huisarts. Op pagina 56 heeft ze het over onzichtbare ziektes zoals long covid, waarvan nogal eens wordt gedacht dat het tussen iemands oren zit. ‘Wanneer een patiënt klachten heeft die niet direct verklaarbaar zijn, moet je je op een gegeven moment ook af­­ vragen of er misschien andere, niet-lichamelijke factoren zijn die de klachten veroorzaken of in stand houden.’

6 | 2023

RA06_03_EXPERTS.indd 3

3

15-11-2023 14:30

BLIJF GEZOND VAN LIJF & GEEST

OOK ONLINE WIL JE MEER LEZEN VAN RADAR+?

T RO OS T

IK BENJEER VOOR

BEZOEK DAN OOK ONZE WEBSITE RADARPLUS.NL EN VOLG RADARPLUSMAGAZINE OP FACEBOOK EN INSTAGRAM.

Scan eenvoudig de QR-codes en lees alles van RADAR+.

RA06_04_MARKETING_ONLINE.indd 4

13-11-2023 13:41

VOORWOORD

ochtend voor jezelf Z

TEKST ANTOINE T TE HERTSENBERG FOTOGR AFIE MARK UYL ST YLING MA ARTJE BODT VISAGIE CL AY TON LESLIE

o fijn, ik had een ochtend voor mezelf’, zei mijn collega gelukzalig toen ze een kwartiertje later dan normaal binnenkwam. ‘De kinderen waren bij oma.’

Ik begreep dat ze haar moment gepakt had. Alle ochtenden waarin ik vroeg mijn bed uit moest om de gymtas of zwemtas van mijn kinderen in te pakken, boterhammetjes te smeren, drinkbekers te vullen en eventuele formulieren, knutselwerkjes, bibliotheekboeken, poesiealbums en logeerknuffels klaar te leggen, staan me nog helder voor de geest. Net als de haast en drukte die bij de opvoeding steevast een rol leken te spelen. Ik wilde altijd graag een baken van rust en regelmaat zijn, maar voor mijn gevoel lukte dat bijna nooit. Met drie kinderen die nog geen drie jaar in leeftijd schelen was het altijd rennen. Je zou denken dat het op vrije middagen minder was, maar die

Geen slappe lach tijdens het eten, geen stoeipartijen als ik het journaal wil volgen

Met drie kinderen die nog geen drie jaar in leeftijd schelen was het altijd rennen voor Antoinette Hertsenberg toen haar dochter en zoons nog klein waren. Ze zijn nu het huis uit. Dus genieten Antoinette en haar man van de rust. Of mist ze soms de drukte?

waren het ergst: de een had een verjaardagspartijtje, de volgende een schaaktoernooi en nummer drie wilde bij een vriendje spelen drie dorpen en twintig minuten rijden verderop. ‘Geen probleem, maar kom je hem dan om vier uur weer halen?’ Ja hoor, tuurlijk.

De drukte bij de maaltijden. Zeker, het was ook heel gezellig, maar er was geen ontsnappen aan.

‘Niet spelen met je mes.’

‘Ga eens rechtop zitten.’

‘Wat hadden we nou afgesproken over …’

En dan de slag rond bedtijd. De een moest beslist nog even haar haren wassen en de ander zat ineens aan zijn huiswerk. Tegen de tijd dat ze allemaal op één oortje lagen, was ik afgepeigerd. Nee, dan nu het leven met zijn tweeën. Rustig ontbijten, op ons gemakje dineren. ‘s Avonds is het rustig en stil als we een boek of de krant lezen, het nieuws of een serie kijken. Geen gekwebbel op de achterbank meer, geen commentaren en slappe lach tijdens het eten, geen stoeipartijen als ik het journaal wil volgen. Ik mis het. Ik geniet, net als mijn collega, van de rust maar ik zou dolgraag weer eens een ochtend niet voor mezelf willen hebben.

6 | 2023

RA06_05_VOORWOORD.indd 5

5

13-11-2023 13:39

INHOUD

16

Blijf vooral spelen als je volwassen bent.

GEZOND VAN LIJF & GEEST

08 Hemelbestormer 32 44 52 56 60 64 66 69 70

Meindert Inderwisch over medicijnverslaving.

Beetje leuk ouder worden Tips voor slechte slapers Verzameldwang Als je spullen jou in bezit nemen Goed troosten Hoe kun je er zijn voor iemand?

Aanstelleritis of echt ziek?

Weer plezier in bed Voor iedereen met een ingedut seksleven Spataders Daar moet je iets aan laten doen Overwin je brein Leer je angsten loslaten Thuisdokter Rugpijn Vapen Hoe ongezond is dat?

GEZOND VERSTAND

12

Bezuinigen zonder zeuren Zet de tering naar de nering 26 Slappe was Financieel nieuws en cijfers 28 Sociaal ondernemen Giel Boes plant bomen 30 Huishoudpot van Roberto Bos 31 Hulp in de huishouding Rechten en plichten 6

RA06_06_INHOUD.indd 6

80

74

Heerlijke gerechten met paddenstoelen.

Getest: koffiecupjes.

6 | 2023

13-11-2023 13:34

COVERFOTOGR AFIE ANTOINE T TE MARK UYL

37

3 TIPS UIT DIT NUMMER

1 Slik je veel slaapmiddelen of pijnstillers en wil je stoppen? Dat moet echt onder begeleiding. Doe dat niet in je eentje (pagina 8).

2 Gebruik de helft van vaatwasblokjes, wasmiddel en tandpasta. Dat werkt net zo goed en je bespaart een hoop geld (pagina 12).

3 Saai seksleven? Praat erover met je partner. En dat is minder moeilijk dan je denkt (pagina 60).

Wandelen met een museum toe.

GEZOND DOEN

16

37 42 49 88

Blijf spelen Júíst als je volwassen bent Winterwandelingen en óók naar een museum Boekenrubriek Vier aanraders Nu snoeien voor het nieuwe tuinseizoen De gelukkige vrijwilliger Martje de Voogd

GEZOND ETEN

74

60

Tips voor iedereen met een ingedut seksleven

Koken met paddenstoelen Recepten en recensie 80 Getest Koffiecupjes 84 Weet wat je eet Alles over aardappelen 85 Antoinette maakt knolselderijsoep

DIVERS

03 04 05 86 90 91

Dit zijn onze experts Meer lezen van RADAR+ Voorwoord van Antoinette Puzzelen Colofon Klein geluk 6 | 2023

RA06_06_INHOUD.indd 7

7

15-11-2023 10:24

HEMELBESTORMER

verslaafd aan pillen van de dokter Er zijn in Nederland 600.000 geregistreerde medicijnverslaafden.

Maar psychotherapeut en schrijver Meindert Inderwisch schat dat het er in werkelijkheid tussen de 600.000 en 2 miljoen zijn. Mensen durven er niet voor uit te komen. Daar weet Inderwisch alles van. ‘Ik slikte 65 slaappillen per dag.’

M

eindert Inderwisch weet als geen ander wat verslaving teweeg kan brengen. Hij verloor verschillende familieleden aan middelen­misbruik, werkte jarenlang bij verslavingsklinieken als psycho­therapeut én was zelf medicijnverslaafde. Inmiddels is hij alweer jaren in herstel, zoals dat heet, maar zijn betrokkenheid bij het onderwerp is er niet minder om. Er moet meer aandacht komen voor verslaving, vindt hij, en vooral voor medicijnverslaving, want dat is een te groot probleem om nog langer te negeren. Daarom schreef hij er een boek over: Slikken of stikken – Alles wat je moet weten over medicijnverslaving.

Bij verslavende medicijnen gaat het enerzijds om pijnstillers: opiaten, zoals oxycodon en fentanyl. Anderzijds zijn er de kalmerende middelen, de benzodiazepines, de zogenaamde ‘pammetjes’, waartoe ook slaapmiddelen behoren. ‘Beide groepen zijn uiterst verslavend’, aldus Inderwisch. ‘Opiaten kunnen makkelijk leiden tot een overdosis en dus de dood. De benzo’s zorgen voor concentratie- en geheugenproblemen, en spierverslappingen met ongelukken en valpartijen als gevolg.

En vergis je niet: medicijnverslavingen

8

komen heel veel voor. In Amerika heerst een ware opiatencrisis: daar zijn de afgelopen jaren al meer dan een half miljoen doden gevallen door het gebruik van oxycodon en fentanyl. Mensen springen daar over de balie van de apotheek en bedreigen de medewerkers, ze doen alles om hun spul te krijgen. Begrijpelijk: die middelen gelden als pijnstillers, maar in feite gaat het om een dubbele dosis heroïne in de vorm van een pilletje. Het probleem met opiaten is hier in Nederland nog niet zo groot, maar dat komt er wel aan.’

HOEVEEL MEDICIJNVERSLAAFDEN ZIJN ER IN NEDERLAND? ‘Volgens de Jellinek 600.000, maar dat zijn alleen de geregistreerde. In feite zijn het er veel meer. Ik weet van de tijd waarin ik in verslavingsklinieken werkte dat mensen naast hun alcohol- of andere verslaving vaak ook een medicijnverslaving hebben. Die mensen worden in de officiële cijfers niet meegerekend, net zomin als de mensen die via een andere weg dan via hun huisarts aan hun middelen komen. Via het internet kun je makkelijk aan medicatie komen. Ik schat dat er tussen de 600.000 en 2 miljoen medicijnverslaafden in Nederland zijn.’

WAAROM HOREN WE ER DAN ZO WEINIG OVER? ‘Vooral omdat het een taboe is om ervoor uit te komen.

Dit is een verslaving die bij een arts begint, waardoor mensen er minder alert op zijn. De dokter heeft het voorgeschreven, dus hoe kan ik verslaafd zijn? Ik ken geen groep waarbij er zo veel ontkenning bestaat over hun verslaving.’

MEINDERT INDERWISCH (65) is schrijver en voormalig bij de Nederlandse Associatie voor Psycho­therapie (NAP) geregistreerd psychotherapeut. Hij was twintig jaar actief binnen de GGZ-verslavingszorg en werkt nu bij de Balanskliniek van Bram Bakker.

Onlangs verscheen zijn boek Slikken of stikken – Alles wat je moet weten over medicijnverslaving.

Afgelopen oktober ging zijn meldpunt voor medicijnverslaafden live: slikkenofstikken. online/meldpuntmedicijnverslaving.

6 | 2023

RA06_08_DE HEMELBESTORMER.indd 8

13-11-2023 13:31

TEKST LIDDIE AUSTIN FOTOGR AFIE ANNEMARIJNE BA X

‘Eenmaal verslaafd, schreeuwt je brein om meer middelen. Daar kun je met je verstand niet tegenop’ 6 | 2023

RA06_08_DE HEMELBESTORMER.indd 9

9

13-11-2023 13:31

HEMELBESTORMER

‘Het heeft anderhalf jaar geduurd voordat ik van die dagelijkse 65 slaappillen af was’ MENSEN BESEFFEN NIET DAT ZE VERSLAAFD ZIJN? ‘Dát, of ze hebben zo veel weerstand tegen dat woord – dat ze als stigmatiserend ervaren – dat ze er niet aan willen.

Ze zijn verbijsterd dat ze verslaafd zijn geraakt aan iets dat een arts heeft voorgeschreven én ze schamen zich. Ze willen geen stempel op hun voorhoofd met: jij kunt het niet alleen af. Of: jij bent psychisch niet in orde. De schaamte houdt ze gevangen in hun ontkenning. Maar die schaamte is niet terecht. Het zou helpen als ze meer kennis zouden hebben van de fysieke kant van verslaving. Dan zouden ze weten: dit is een ziekte van het brein.’

BIJ EEN VERSLAVING MOET JE ONDERSCHEID MAKEN TUSSEN BREIN EN VERSTAND, SCHRIJF JE IN JE BOEK. HOEZO? ‘Er is nog veel onbekend over het brein, maar wat we wel weten is dat het verstandelijke bewustzijn maar een heel klein deeltje van het brein is. Je verstand wil helemaal niet verslaafd zijn, want dat beseft dat je zo je leven verpest. Maar bij een verslaving is je verstand gegijzeld door je brein, dat een veel groter en primitiever orgaan is. Het brein heeft om en nabij de 360 miljard hersencellen en op die hersencellen zitten mondjes, die bij het gebruik van verslavende middelen steeds méér daarvan willen. Je kunt het vergelijken met opengesperde vogelbekjes, die schreeuwen om dat middel. Dat verschijnsel wordt door mensen met een verslaving omschreven als zucht, trek of craving. Het is heel moeilijk om daar weerstand aan te bieden. Daar kun je met je verstand niet tegenop. Je hersenfuncties zijn verstoord, je receptoren zijn overspannen, het is een grote slachtpartij in je breinfabriek.’

10

IK BEGREEP OOK UIT JE BOEK DAT HET EXTREEM MOEILIJK IS OM TE STOPPEN MET MEDICIJNEN ALS JE ER EENMAAL AAN VERSLAAFD BENT GERAAKT. ‘Van neurologen met wie ik samenwerkte hoorde ik dat benzodiazepines, opiaten en ghb de zwaarste middelen zijn om van te ontwennen. Dat is ook mijn eigen ervaring. Afkicken van benzo’s en opiaten geeft heftige lichamelijke reacties. Er vallen functies uit, met epileptische insulten tot gevolg – spiertrekkingen die zo heftig zijn dat je pezen kunnen afscheuren – of een delier dat dodelijk kan aflopen. Daar is te weinig kennis over en dat vind ik verontrustend. De voorlichting zou ook moeten benadrukken dat mensen beslist niet in hun eentje moeten proberen om te stoppen met hun medicatie. Dat moet echt onder begeleiding.’

JIJ STOPTE ZELF UITEINDELIJK NADAT JE WAS BETRAPT BIJ HET INLEVEREN VAN VERVALSTE RECEPTEN BIJ DE APOTHEEK. ‘Door problemen in mijn privéleven was ik verslaafd geraakt aan slaapmiddelen. Dat ik werd betrapt was tot daaraan toe. Wat doorslaggevend was dat ik erop werd aangesproken door voormalig psychiater Bram Bakker, mijn boezemvriend. Hij vroeg op een niet-veroordelende manier hoeveel pillen ik gebruikte. Ik schaamde me om het te zeggen, hij moest het uit me trekken. Toen ik vertelde dat ik 65 pillen per etmaal slikte, zag ik hem schrikken. ‘Ik zit vast,’ zei ik, ‘ik kan niet meer voor- of achteruit.’ Waarop hij de wezenlijke vraag stelde: ‘Wil je leven of sterven?’ En toen schrok ík, want ik had daar geen antwoord op. Zoals het ging, kon het niet meer, maar aan de andere kant zag ik heel erg op tegen het afkicken van die berg pillen die ik dagelijks slikte. Dat had ik al een keer geprobeerd en het was de hel. Ik had het niet volgehouden.’

MAAR WAAROM HAD JE ZÓ VEEL SLAAPPILLEN NODIG? GING JE SLAPEND DOOR DE DAGEN? ‘Omdat ik steeds toleranter werd voor het middel, zoals dat gaat bij een verslaving. Je lichaam raakt gewend aan de dosering die je neemt en heeft steeds meer nodig om het gewenste effect te bereiken. ’s Nachts werd ik om de twee uur wakker en dan moest ik nieuwe pillen innemen. Overdag werkte ik in die tijd als docent. Ik functioneerde goed, totdat ik in de loop van de dag ontwenningsverschijnselen kreeg. Die manifesteerden zich zowel in mijn stemming – ik werd heel neerslachtig – als lichamelijk, met schokken en spiertrekkingen. Als ik dan snel vier slaappilletjes nam – voor mij een soort homeopathische dosis – verdwenen de ontwenningsverschijnselen en kon ik weer functioneren. Nou, dan ben je ver heen, hè?’

6 | 2023

RA06_08_DE HEMELBESTORMER.indd 10

13-11-2023 13:31

‘Verslaving komt voort uit pijn. Als die pijn niet wordt aangepakt, blijft de zucht’ middel niet voor je plezier, maar om pijn mee te verdoven. Dat is belangrijk: verslaving komt voort uit pijn. En die pijn heeft een oorzaak in je jeugd of in trauma. Als die pijn niet op een dieper niveau wordt aangepakt, blijft de zucht naar het middel.’

VIND JE DAT HUISARTSEN IETS TE VERWIJTEN VALT IN DEZE CRISIS?

WAT MAAKTE DIE VRAAG VAN BRAM BIJ JOU LOS?

10 X K A NS Boek winnen?

Ga naar radarplus.nl/ winslikken.

Geldig t/m 24 januari 2024

‘Zijn vriendschappelijke bezorgdheid raakte me. Op dat moment zag ik in Bram een soort vader voor wie ik iets wilde doen waardoor hij trots op mij zou zijn.

Mensen zeggen weleens: de motivatie moet uit jezelf komen. Daar ben ik het niet mee eens. De motivatie moet er zijn, waar die vandaan komt doet er niet toe.

Als je hem maar hebt. Brams persoonlijke betrokkenheid hielp me erdoorheen. Hij vond een bureau dat me bijstond met het langzaam afbouwen van de medicatie. Het heeft anderhalf jaar geduurd voordat ik van die dagelijkse 65 pillen af was. Daar zit de sleutel tot succes: niet in één keer stoppen, je lichaam rustig weer in balans laten komen. En tegelijkertijd kijken naar de oorzaken van de verslaving.’

‘Nee. Dat zou te makkelijk zijn. Een huisarts die wordt geconfronteerd met iemand die benzodiazepines of opiaten nodig heeft om een crisis te bezweren, schrijft een recept voor en zegt daarbij: ‘Ik schrijf niet al te veel voor, want dit is verslavend.’

Dat hoort hij in ieder geval te zeggen en de meesten doen dat ook, is mijn ervaring.

Ik leg het probleem eerder op het bordje van de verslaafde zelf: jij hebt een probleem met dat middel, erken dat. Je hoeft je nergens voor te schamen, en als je in ontkenning blijft hangen en niks wilt weten over de oorzaak van je verslaving, laat je iets liggen. Maar ik vind vooral dat de overheid meer werk moet maken van het onderwerp medicijnverslaving. Er moet meer voorlichting komen én de verslavingszorg moet verbeterd worden. Dat heeft ook maatschappelijke voordelen: als je mensen rustig en verantwoord laat afbouwen, kunnen ze gewoon blijven werken; als je dat niet doet, belanden ze in de ziektewet en komen ze er misschien nooit meer uit, of blijven ze verslaafd.’

HOE IS HET OM IN REMISSIE TE ZIJN?

JE HEBT ER THERAPIE BIJ NODIG, BEDOEL JE?

‘Ik heb mijn leven teruggekregen. En ik kan bovendien alle ervaring die ik heb opgedaan inzetten voor mijn lotgenoten, die ik hetzelfde gun.’

‘Ik denk dat het probleem multidisciplinair moet worden aangepakt, ja. Waarom wil iemand zichzelf zo verdoven? Het is geen zwakheid, je gebruikt zo’n

‘Goed.’

HOE GAAT HET SLAPEN NU?

6 | 2023

RA06_08_DE HEMELBESTORMER.indd 11

11

13-11-2023 13:31

RONDKOMEN

BEZUINIGEN ZONDER ZEUREN

Net als veel mensen met een middeninkomen kan journalist Niki Rap steeds moeizamer rondkomen. Vervelend? Natuurlijk, maar inmiddels is ze een kei in kostenbesparende acties zonder in te leveren op comfort en plezier. ‘Koud douchen weiger ik.’

RA06_12_RONDKOMEN.indd 12

13-11-2023 13:29

TEKST NIKI RAP

‘Z

ullen we pizza bestellen?’ Nog niet zo lang geleden klonk die vraag hier minstens wekelijks, nu bijna nooit meer. We hebben er de centen niet meer voor. Kon je vroeger nog een goede pizza voor een tientje scoren; nu kost een quattro formaggi zo € 15. Dat tikt snel aan in een huishouden van vier personen. En dan is het vaak ook nog een klef en goor exemplaar. Daarom vervangen we Thuisbezorgd nu vaak door Dr. Oetker. De Ristorante-pizza’s uit de vriezer kunnen zelfs onze jongens van 21 en 18 bekoren.

Als dat het enige was dat we de afgelopen tijd hadden ingeleverd, was het uiteraard een luxeprobleem. Maar dat is het niet. We hebben überhaupt steeds meer moeite om rond te komen. Tot vorig jaar stortten mijn man en ik maandelijks € 400 op een aparte rekening voor de boodschappen. Dat is allang niet meer genoeg. We laten nu zeker € 600 per maand achter in de supermarkt.

Waar bleef de tijd dat je nog een pak yoghurt scoorde onder een euro? En waarom zijn groenten en fruit zo achterlijk duur geworden?

MIDDENINKOMENS ÉN GELDPROBLEMEN Om me heen hoor ik dezelfde klachten.

Vriendin Eline is lerares en haar man werkt als ambtenaar bij de gemeente. Samen verdienen ze prima. Toch zitten ze ineens krap. Ze moeten drie tienermonden vullen, en hoewel ze echt toe zijn aan een nieuwe auto, stellen ze die aanschaf al maanden uit. De rekening van de orthodontist à € 3500 gaat voor. Vakantie? Vorig jaar vlogen ze nog naar Sicilië, deze zomer werd het gezellig een weekje Wadden. Op de fiets.

Net als die diepvriespizza’s bij mij is een vakantie in Nederland geen wereldleed – juist goed voor het milieu! – maar wel een teken aan de wand. Ook mensen met

Niks vliegen naar Sicilië, maar gezellig een weekje Wadden op de fiets een meer dan redelijk salaris hebben het financieel steeds moeilijker. Nog niet zo lang geleden werd armoede vooral geassocieerd met minima of mensen in de bijstand. Maar sinds de oorlog in Oekraïne begon, exploderen de prijzen voor gas, benzine en eten. Daardoor is er een nieuwe groep bijgekomen die de eindjes nauwelijks meer aan elkaar kan knopen: de middeninkomens. Hoewel er geen officiële definitie is, gaat dat volgens NOS Nieuws over het algemeen over personen die tussen de € 25.000 en € 68.000 netto per jaar verdienen. Het Sociaal Cultureel Planbureau zegt dat dit zo’n 60 procent van de Nederlanders is. Dat betekent dat mijn gezin en veel van mijn vrienden lang niet de enigen zijn.

SLAPEN OP EEN SCHAPENVACHTJE Soms voel ik me opeens zoals tijdens de kredietcrisis in 2008, toen we ons huis maar niet verkocht kregen en in financieel zwaar weer terechtkwamen. Ik betrap mezelf er nu op dat ik net als toen de zenuwen krijg van een blauwe envelop. Nog een aanslag? Waar gaan we dat nou weer van betalen, is iets wat ik nooit meer hoopte te denken, maar wat me toch weer regelmatig door het hoofd schiet. Rood staan zwoor ik af toen we weer een beetje boven water kwamen, maar inmiddels gebeurt het toch regelmatig dat ik in de min sta. En de buffer die ik had opgebouwd om een kapotte wasmachine en andere noodgevallen op te kunnen vangen, is alweer volledig verdampt.

Wat wél veranderd is, is dat ik er makkelijker over praat, juist omdat iedereen in mijn omgeving ineens hard in de portemonnee wordt geraakt. Neem Jessica. Zij heeft een flitsende carrière als salesmanager. Haar man en zij reden beiden in een chique leasebak en gingen graag uit eten – en echt niet bij McDonald’s. Toen ik haar laatst sprak, was opeens alles anders. Haar man zit thuis in de ziektewet en zij moest noodgedwongen op zoek naar een andere baan.

Dus zijn ze nu heftig aan het bezuinigen. Gelukkig is ze nu 6 | 2023

RA06_12_RONDKOMEN.indd 13

13

13-11-2023 13:29

RONDKOMEN

een nuchtere Tukker die heel makkelijk schakelt. De etentjes buiten de deur liet ze achter zich, ze gourmet nu liever thuis.

De twee auto’s zijn ingeruild voor één tweedehandsje en over een torenhoge energierekening maakt ze zich geen zorgen: ze zet zonder klagen de verwarming een stuk lager, ook al is het buiten nog zo ijzig: ‘Kwestie van een paar extra lagen aan en slapen op een schapenvachtje, ik heb het nóóit koud!’

Die verse peen die ik koop blijkt sappiger dan verpakte snackworteltjes GEEN BLIKJES MAAR EEN GEZINSFLES Iedereen om me heen slaat aan het budgetteren. Bij de een beperkt het bezuinigen zich tot het niet langer betalen van Tikkies die hun pubers sturen vanuit de sportkantine; de ander moet grover te werk gaan om het te redden. Zelf behoor ik tot die laatste categorie. In de marktkroeg op de hoek – waar ik tot een paar maanden geleden minimaal wekelijks een kop koffie dronk – zien ze me nooit meer. En niet alleen de horeca is een no-goarea geworden. Ook in de supermarkt sla ik bepaalde schappen over: geen blikjes frisdrank meer, maar een grote gezinsfles. De voorgesneden groenten laat ik liggen. Sinds een tijdje koop ik geen snackworteltjes in plastic, maar bospeen die ik zelf schrap.

Naast dit soort dagelijkse ingrepen snoei ik flink in uitgaven op de lange termijn. Zo kan ik me de dag niet heugen dat ik voor het laatst in een kledingwinkel was, en online gooi ik net zo min wat in mijn winkelmandje. Met de garderobe die ik nu heb kan ik simpelweg nog jaren voort.

dat laatste ben ik niet goed. Sowieso ben ik financieel geen held. In mijn opvoeding speelde geld geen rol. Ja, dat het moest rollen, leerde ik. Toen iemand mijn vader een keer besmuikt vroeg of hij een gat in zijn hand had, antwoordde hij: ‘Een gat? Ik héb geen hand!’. Toen het mij als volwassene budgettair minder goed ging, heb ik veel zelf moeten uitvinden. Eén wijsheid van mijn ouders heb ik daarbij wel altijd in mijn achterhoofd gehouden: ‘Heb het leuk!’

Dat betekent in de praktijk dat ik een kei ben geworden in kostenbesparende acties waarbij je niet inlevert op comfort en plezier. Koud douchen weiger ik, maar een zandloper neerzetten om de douchetijd te beperken, werkt uitstekend om de energierekening enigszins onder controle te houden.

Daarnaast blijkt die verse peen die ik tegenwoordig koop sappiger dan die verpakte worteltjes. En dat ik me niet meer in kledingwinkels begeef, betekent niet dat ik voortaan in oude lompen rondloop. Ik heb namelijk Vinted ontdekt. Waar ik vroeger een stapel goedkope spijkerbroeken van H&M inkocht, scoor ik nu één geweldige – als nieuwe – jeans van Levi’s. Mooier én duurzamer.

Heel veel zaken worden er eigenlijk alleen maar beter op.

Dat is ex-collega Daphne helemaal met me eens. Zij woont met man en kind in een duur koophuis en is noodgedwongen ook aan het bezuinigen geslagen. Vooral op eten, terwijl ze altijd zo dol is op ultravers, biologisch en gezond.

NOG MAAR ZELDEN VLEES Klinkt dit als beknibbelen? Dat is het totaal niet. Minder geld uitgeven is één ding, bezuinigen is iets anders. Heel eerlijk: in 14

6 | 2023

RA06_12_RONDKOMEN.indd 14

15-11-2023 10:26

Ik loop absoluut niet in oude lompen rond, ik heb namelijk Vinted ontdekt 8 BESPAARTIPS ZONDER AFZIEN

Haar truc: eten volgens de seizoenen en nog maar sporadisch vlees op het menu zetten.

Een verrijking vindt ze: ‘Ik leer allemaal nieuwe dingen kennen, zoals pastinaak: een echte wintergroente die nu goedkoop én vol van smaak is. Vega eten is de grootste besparing; want die varkenshaas en tar­ taartjes zijn megaduur!’

GOEDKOPE VAKANTIE: HUIZENRUIL Over avondeten gesproken: nu ik niet meer in restaurants kom, spreek ik met vrienden af rond de keukentafel van een van ons.

We nemen dan elk iets lekkers mee, uiter­ aard vergezeld van goede wijn. Dat die luxe fles ook nog eens veel goedkoper is dan de Château Migraine in het buurtcafé (à € 6 per glas) is een bijkomend voordeel. Nog zoiets: op vakantie gaan is eigenlijk geen optie voor ons, nu je zelfs voor een sta­ caravan op de Veluwe in het hoogseizoen makkelijk € 1000 per week neertelt. Maar we gaan wel, dankzij huizenruil. Afgelopen zomer zaten we op die manier gratis in een groot huis met zwembad in Zuid-Frankrijk.

En de Fransen genoten van ons Amster­ damse appartement met uitzicht op een molen.

Het is mijn leidraad bij elke bezuiniging die ik doorvoer: hoeven we er niet onder te lijden? Ik ben heus weleens bang dat ik het niet ga redden met deze verwende houding.

Want er blijven steeds vaker rekeningen liggen die betaald moeten worden. Dan toch maar weer even rood staan. Want met hun motto hebben mijn ouders me een onbe­ taalbare les bijgebracht: heb het leuk!

+ GA JE OP PAD? NEEM PROVIAND MEE Maak thuis lekkere lunches en tussendoortjes klaar, en vul een waterfles. Scheelt laaiend dure aankopen onderweg. + KIJK OF JE MET MINDER TOEKUNT. Vaatwasblokjes, wasmiddel, tandpasta: gebruik de helft; werkt net zo goed. + BLIJF SCHERP IN DE SUPERMARKT Check aanbiedingen met de app Reclamefolder en stap over naar minder kostbare (huis)merken – die niet zelden nog beter blijken ook. + VOORKOM VOEDSELVERSPILLING Met de app TooGoodtoGo schaf je voor zo’n € 5 aan het einde van de dag bijvoorbeeld een enorme box met luxebroden van de warme bakker aan. Hop, in de vriezer! + BEKIJK JE WOONLASTEN Check of het interessant is om je hypotheek over te sluiten (independer.nl heeft een handige tool) of controleer via huurcommissie.nl of je niet te veel voor je huurhuis betaalt. + HERWAARDEER JE AUTOGEBRUIK Is openbaar vervoer of de fiets een optie? Loont het om voortaan een deelauto te gebruiken? Is het tijd voor een kleinere? 100 in plaats 130 kilometer per uur rijden is ook een besparing: dan verbruik je tot 25 procent minder brandstof. + DOE DE POTJES-CHECK OP GELDFIT.NL Vul de test in en ontdek of je wellicht recht hebt op toeslagen of kwijtschelding van gemeentebelastingen. + VERGELIJK VERZEKERINGEN Het einde van het jaar is de tijd om naar een goedkopere zorgverzekering over te stappen.

Ga naar een vergelijkingssite en bekijk meteen je andere polissen en contracten zoals gas en licht en internet. Kan tientallen euro’s per maand schelen.

6 | 2023

RA06_12_RONDKOMEN.indd 15

15

15-11-2023 10:28

PORTRET TEN

mag ik blijven spelen?

Steeds meer volwassenen spelen graag, blijkt ook uit verkoopcijfers van speelgoedzaken. Een kermis bouwen met Lego, de spoorwereld rond je woonplaats nabootsen met minitreintjes of je een zeemeermin wanen met je benen in een staart. Waarom wil je dat?

16

6 | 2023

RA06_16_SPELENDE VOLWASSENEN.indd 16

13-11-2023 13:25

TEKST KEES POST FOTOGR AFIE ED VAN RIJSWIJK

WILCO

‘Ik zoek geen nostalgie, ik wil de moderne spoorwereld nabootsen’

WILCO ZWENNIS (45) IS NETWERKREGISSEUR. ZIJN HOBBY IS HET NABOOTSEN VAN DE NEDERLANDSE SPOORLIJN RONDOM WOERDEN. ‘Mijn vader bewaarde vroeger op zolder een modelspoorbaan die hij ooit had gekocht. Toen ik wat groter werd kreeg ik op verjaardagen en van Sinterklaas steeds modellen en onderdelen van die spoorbaan waar ik graag mee speelde. Na de middelbare school ging ik studeren en werken en keek ik er niet meer naar om. Totdat mijn ouders zo’n jaar of acht geleden hun zolder opruimden en mijn oude modeltreinen hier brachten. De helft daarvan deed het niet meer en was zo oud dat ik besloot alles te verkopen. Maar het maakte ook iets in me los. Ik ging wat op internet speuren en kocht toch weer een startsetje. En van het één kwam het ander.

Ik reis voor mijn werk vrijwel dagelijks met de trein en zie onderweg veel van wat met de spoorwereld te maken heeft. Het leek me een leuk idee om die wereld in het klein na te bootsen. Dat is best een uitdaging, want traditionele aanbieders van modeltreinen komen uit Duitsland en baseren zich vooral op nostalgie. Dus vind je op internet, beurzen en in winkels vooral antieke treinmodellen, vaak omgeven door bergen, alpendorpjes en weiden. Ik vind het een uitdaging om de moderne trein in een omgeving te plaatsen als die van Woerden, waar ik woon. Dat vergt wel wat aanpassing, want dan moet je op zoek naar moderne Nederlandse treintoestellen en er ook nog eens voor zorgen dat het bijbehorende landschap klopt. Maar dat lukt me aardig.’

6 | 2023

RA06_16_SPELENDE VOLWASSENEN.indd 17

17

15-11-2023 10:29

PORTRET TEN

18

RA06_16_SPELENDE VOLWASSENEN.indd 18

13-11-2023 13:25

MARIEKE/DICE

‘Als je in je rol zit, gaat het er emotioneel aan toe, als een soort therapie’

MARIEKE GROOTHUIS (32) IS STUDENT INTERACTION DESIGN. VIA EEN VRIEND MAAKTE ZE KENNIS MET DE LARPWERELD: EEN WERELD WAARIN JE EEN ZELFGEKOZEN KARAKTER SPEELT IN EEN FANTASIEVERHAAL. ‘In de Larpwereld is mijn naam Dice.

Larp staat voor Live action role playing.

Mijn vriend en ik zijn aangesloten bij een grote vereniging die Larpevenementen organiseert waar wel drie- à vierhonderd mensen op afkomen. Tijdens zo’n weekend bepaal je zelf welk karakter je speelt en uit welke fantasiewereld je komt. Spelleiders bepalen vervolgens de grote lijnen van een verhaal. En dat ga je dan met elkaar een weekend lang spelen.

Het duurde even voordat ik me in de Larpwereld durfde te storten. Ik deed ooit een mbo-opleiding drama waarbij ik niet uitblonk in improvisatietalent. Toen een vriend mij vroeg of het Larprollenspel niet iets voor mij was, had ik dus mijn twijfels. Maar toen hij me op een keer belde en zei dat er een dringend tekort was aan figuranten, liet ik me overhalen. Ik vond het geweldig! Ik maakte kennis met een vorm van theater waarin je gewoon jezelf kunt zijn en niet door anderen wordt beoordeeld op je improvisatievermogen. Bovendien is er geen publiek bij.

Het is voor mij een manier om even uit de werkelijkheid te stappen. Maar ook een mogelijkheid om dingen te onderzoeken die je in het dagelijkse leven niet zo snel doet. Zomaar op iemand afstappen en zeggen dat hij of zij er geweldig uitziet, bijvoorbeeld. Ik kan er mijn creativiteit in kwijt, maar ook mijn emoties. Als je echt in je rol zit, kan het er heftig en emotioneel aan toe gaan. Het is dan bijna een soort therapie.’

6 | 2023

RA06_16_SPELENDE VOLWASSENEN.indd 19

19

13-11-2023 13:25

PORTRET TEN ALEX

‘Uren breng ik door op zolder; mijn vrouw noemt het de Lego-mancave’ ALEX VAN DEN MOSSELAAR (52) WERKT MINIMAAL ZO’N ZESTIG UUR PER WEEK ALS COMMERCIEEL TECHNISCH ADVISEUR. NA EEN LANGE WERKDAG TREKT HIJ ZICH GRAAG TERUG IN ZIJN LEGOMANCAVE (‘ZOALS MIJN VROUW HET NOEMT’).

‘Ik bouw met Lego, gewoon om even tot rust te komen. Het laat me een drukke werkdag snel vergeten. Ik kom veel op bouwplaatsen, en daar moet je best je mannetje staan. Op zolder glijdt dat van me af. Mijn werk is ook een bron van inspiratie, want op die bouwplaatsen kom ik in aanraking met allerlei nieuwe ontwerpen.

Ik ben altijd geïnteresseerd in de techniek die daarachter schuilt. Die pas ik dan weer toe op mijn nieuwe Lego-bouwwerken.

Een andere bron van inspiratie is de kermis.

Daar kwam ik in mijn jeugd al vroeg te werken. Zo mocht ik bijvoorbeeld helpen bij het opbouwen en afbreken van de attracties. De techniek achter die dingen heeft me altijd gefascineerd. Momenteel bouw ik een kermis na. Dan wil ik dat alles klopt: de vrachtwagens moeten rijden, de pneumatiek van de kermisattractie moet kloppen, noem maar op. Toch zit er geen druk op. Integendeel: het uitpluizen van zulke zaken brengt me juist enorm veel afleiding.

Hoewel ik veel tijd alleen op de zolderkamer doorbreng, heeft het bouwen met Lego me ook veel sociale contacten bezorgd. Ik heb inmiddels veel vrienden die hetzelfde doen. We bezoeken elkaar regelmatig om nieuwe ontwerpen te bekijken en komen ook regelmatig op beurzen waar we die tonen. Eén van de objecten die mijn Belgische Legovrienden namaakten, is de Pagode van de Efteling, een enorm ding. Als ze die aanzetten, rennen alle kinderen naar ons toe om te kijken wat er gebeurt. Dat vind ik prachtig.’

20

6 | 2023

RA06_16_SPELENDE VOLWASSENEN.indd 20

13-11-2023 13:25

LORAINE

‘Ik deed een cursus free-dive, zodat ik langer onder water kan blijven’

LORAINE POORTHUIS (33) ONTDEKTE DE LOL EN CREATIVITEIT VAN HET ZEEMEERMINNENSPEL BIJ TOEVAL. ‘Ik zwem al mijn hele leven. Maar na de bevalling van ons zoontje zat ik niet zo lekker in mijn vel en wilde ik als afleiding meer gaan zwemmen. Samen met een vriendin ontdekte ik op internet een monovin. Dat is zo’n vin waar je met beide voeten in zit en waardoor je sneller door het water kunt bewegen. We besloten er allebei een te kopen en waren meteen enthousiast, want met zo’n vin zwem je echt gigantisch snel. We zijn toen wat verder gaan zoeken op internet. En dan kom je al snel uit bij de ‘mermaid-community’, om het zo maar even te noemen. In Amerika is die heel groot, maar ook in Nederland zijn er veel volgers. Er ging letterlijk een wereld voor ons open. Dus besloten we een zeemeerminstaart aan te schaffen om eens uit te proberen hoe dat zou zijn.

Ik vond het fantastisch. Zo ben ik er steeds verder ingerold.

Nu probeer ik minstens één keer per week als zeemeermin het water op te zoeken.

Ik kan er ontzettend veel creativiteit in kwijt. Ik heb een cursus free-dive gedaan, waardoor ik langer onder water kan blijven. Daardoor kan ik experimenteren met nieuwe trucjes en grotere staarten, en ook onder water poseren. Met name kinderen vinden dat geweldig. Ik werd onlangs gevraagd om als zeemeermin mee te werken aan een ‘droomdag’ voor getraumatiseerde kinderen. Ik gaf een zeemeerminzwemles en ze vonden het prachtig!’

6 | 2023

RA06_16_SPELENDE VOLWASSENEN.indd 21

21

15-11-2023 10:32

PORTRET TEN

SHEILA

‘Ik stap even in mijn fantasiewereld, een zoete wereld zonder ellende’

22

3 | 2023

RA06_16_SPELENDE VOLWASSENEN.indd 22

13-11-2023 13:25

SHEILA JOCHEMS (60) WERKT BIJ DE SERVICEDESK VAN EEN ZORGINSTELLING. IN HAAR VRIJE TIJD KNUTSELT ZE GRAAG MUIZENHUIZEN. ‘Mijn fascinatie voor muizenhuizen ontstond eigenlijk bij toeval. Vroeger was ik vooral geïnteresseerd in poppenhuizen. Maar zo’n anderhalf jaar geleden zag ik op Faceboek een foto van het Muizenhuis van Karina Schaapman. Dat is een beroemd poppenhuis voor muizen. Het is een enorm ding, met meer dan honderd kamers, gangen, fabrieken, winkels, noem maar op. Mijn broer nam me mee ernaartoe en ik vond het superleuk. Hij kocht direct een muizenhuis-startsetje voor me. Het meisje bij de kassa vertelde me enthousiast dat er ook een Facebookgroep was waarop mensen de leukste dingen maakten en deelden. Die ben ik gaan volgen. En zo kwamen de muizen in mijn leven. Inmiddels knutselen ook mijn dochter en mijn schoonzus regelmatig mee. Mijn dochter is inmiddels het huis uit, maar ze komt hier regelmatig met mijn schoonzus om interieurstukken voor mijn muizenhuizen te maken. Het leuke van mijn hobby is dat het je creativiteit uitdaagt en je grenzen verlegt. Ik ga binnenkort een haakcursus volgen – ik kan totaal niet haken – omdat het me leuk lijkt om zelf de kleertjes voor de muizen te maken. Dat is dan weer een volgende uitdaging.

Van nature ben ik enorm rusteloos. Knutselen aan mijn muizenhuizen brengt me ook geen rust, maar wel ontspanning en afleiding. Je hoeft het journaal maar aan te zetten en je ziet de vreselijkste dingen.

Dankzij mijn hobby stap ik even in mijn eigen fantasiewereld. Een zoete wereld zonder ellende.’

6 | 2023

RA06_16_SPELENDE VOLWASSENEN.indd 23

23

13-11-2023 13:25

PORTRET TEN

HAAL HET KIND IN JE NAAR BOVEN We lijken na onze kindertijd het spelen te verleren.

‘Jammer’, vindt psychosociaal counselor Marije Koelman. ‘Want spelen werkt niet alleen bevrijdend, het is ook goed voor je zelfvertrouwen en eigenwaarde.’

Psychosociaal counselor en ervaringsdeskundige MARIJE KOELMAN (46) runt een eigen praktijk in Anna Paulowna. Een van haar specialismen is het behandelen van mensen met AD(H)D. Bij de behandeling van veel cliënten staat spelen centraal.

24

Marije Koelman ontmoet in haar praktijk dagelijks mensen die vastlopen.

‘Vaak heeft dat te maken met stress en de waan van de dag. Al hun tijd wordt opgeslokt door dagelijkse zaken als het werk, het gezin en het huishouden.

Omdat ze veel ballen in de lucht moeten houden, ontstaat er een gevoel van chaos waarin ze zichzelf verliezen. Ze gaan heel hard hollen om zich staande te houden. Terwijl in zo’n situatie juist stilstaan belangrijk is: stilstaan bij jezelf.

Onbevangen spelen zorgt ervoor dat je je creativiteit en fantasie aanboort en dat je – ook al is het maar even – aan dat almaar denkende brein ontsnapt.

Een krachtig therapiemiddel, dus.’

GEVOEL VAN CONTROLE Eén van de redenen waarom spelen volgens Koelman zo’n krachtig middel is, is omdat het een gevoel van controle met zich meebrengt. Koelman: ‘Tijdens spelen wordt je creativiteit uitgedaagd

en is de aandacht zo op de activiteit gericht dat je je bijna niet meer bewust bent van jezelf of van de tijd. Je komt in de zogenaamde ‘flow’. Dat geeft het gevoel dat je alles onder controle hebt, want door te spelen kun je zelf bepalen hoe iets verloopt. Hierdoor ben jijzelf in control in plaats van dat je geleefd wordt. Dat gevoel is goed voor je zelfvertrouwen en je eigenwaarde.

Een ander aspect is dat spelen ook het leren bevordert. Met name omdat het een beroep doet op die creativiteit.

Geef iemand een doos met Lego en een bouwplan en hij maakt iets na.

Geef iemand een doos met Lego en alleen een plaatje en er volgt een heel proces van zelf dingen uitvinden. Spelen bevordert daarmee het leren. Ook bij volwassenen.’

GA LEKKER SCHOMMELEN Koelman gebruikt spel als middel voor het behandelen van haar cliënten tijdens therapiesessies. Voor veel van haar cliënten is dat in het begin even wennen.

‘Maar daarna verricht het wonderen.

In mijn praktijk ontmoet ik veel mensen die niet meer weten waar ze blij van worden. Ik stel dan steevast de vraag: maar waar werd je vroeger blij van?

Na doorvragen, zie ik hun ogen dan stralen bij spelervaringen uit hun jeugd.

Juist die kun je gebruiken om jezelf los te trekken uit de waan van de dag. Ik liep laatst met een van mijn cliënten langs een speeltuin, toen zij zich liet ontvallen

6 | 2023

RA06_16_SPELENDE VOLWASSENEN.indd 24

13-11-2023 13:25

‘Aan mensen die ik behandel voor hun stress of somberte, vraag ik altijd: ‘Waar werd je vroeger blij van?’’ dat ze zo graag weer eens onbekommerd zou willen schommelen. Ik vroeg haar: wat weerhoudt je? Vaak denk je: wat vinden andere mensen daar wel niet van? Stap over die schroom heen, is mijn advies. In vrijwel alle volwassenen schuilt een kind. Uiteindelijk besloot mijn cliënt toch op een schommel te stappen. En ging ze na de sessie met een grote glimlach naar huis.’

HET GEVOEL VAN VROEGER Toch heeft spelen door volwassenen volgens Koelman niet veel te maken met teruggaan naar de kindertijd. ‘Dat zou ook niet reëel zijn. Je bent nu eenmaal volwassen. Maar je kunt wel op zoek gaan naar simpele alternatieven voor dat gevoel en plezier van vroeger. Neem bordspellen. Als je opgaat in een spannend spel heb je even geen andere zorgen en maak je je hoofd volledig vrij.

Een meer actief spel is bijvoorbeeld geocatching, een vorm van digitaal schatzoeken waarbij je via de mobiele telefoon in de buitenlucht op zoek gaat naar verstopte objecten. In plaats van voor de tv te zitten, trek je eropuit met een vastomlijnd doel: het vinden van die ‘schat’. Dat brengt niet alleen je lichaam en geest in beweging, maar je hebt ook een leuke en actieve dag. Spelen prikkelt je zintuigen en daagt je creativiteit uit. Het vormt een eenvoudige manier om even te ontsnappen aan de dagelijkse sleur. Bovenal is spelen gewoon leuk: het maakt het leven minder zwaar.’

DAAROM IS SPELEN GOED VOOR JE + Spelen is een leuke en snelle manier om stress, angsten, burn-out of somberheid tegen te gaan.

Bovendien bevordert het ’t leren. + Spelen geeft nieuwe en frisse energie. Het haalt het kind in je naar boven en leidt je weg van de waan van de dag. + Spelen is sociaal. Door te spelen als volwassene leer je vaak nieuwe mensen kennen die hetzelfde doen. Zo leg je niet alleen nieuwe contacten maar leer je ook andere kanten van jezelf ontdekken. + Spelen is bevrijdend. Je kunt jezelf even helemaal laten gaan. En jij hebt de regie!

6 | 2023

RA06_16_SPELENDE VOLWASSENEN.indd 25

25

13-11-2023 13:25

GELDRUBRIEK

slappe was

Journalist Wilma van Hoeflaken verzamelt het laatste nieuws op het gebied van geld en legt financiële rompslomp uit in klinkklare taal.

€ 416 Als hun ouders samen minder dan € 53.900 verdienen, kunnen studenten een aanvullende beurs krijgen van maximaal € 416 per maand. Per 1 januari 2024 gaat de inkomensgrens voor de ouders naar € 70.000.

Dat betekent dat studenten eerder voor een aanvullende beurs in aanmerking komen. Check het op duo.nl

Doe iets goeds Wil je iets goeds doen met je geld? Steun

HOEVEEL KUN JE LENEN?

26

€ 265

een ondernemer in een ontwikkelingsland.

Dat is het bedrag dat stellen

selecteren, bijvoorbeeld op vrouwelijke on-

Op wakibi.nl zoek je een ondernemer die je financieel wilt ondersteunen. Je kunt ook

per maand maximaal kunnen

dernemers of op jonge ondernemers. Ook

Heb je een netto-inkomen van € 3500 per maand en zijn

ontvangen aan zorgtoeslag.

kun je selecteren op sector – zoals voedsel,

je woonlasten € 800 per maand? Dan kun je sinds begin

Voor alleenstaanden is de

landbouw of kleding – en op werelddeel. Je

september nog maar € 34.850 lenen. Voor die tijd kon je

maximale zorgtoeslag € 154.

betaalt minimaal € 25. Je krijgt geen rente

€ 42.800 lenen. Door de nieuwe leennormen kunnen mensen

Zo’n 7 miljoen Nederlanders

over je geld, maar het geld wordt volgens

opeens duizenden euro’s minder lenen. Gemiddeld kunnen

hebben recht op zorgtoeslag.

Wakibi in 98 procent van de gevallen terug-

huishoudens € 7000 minder lenen, aldus geld.nl, de verge-

Maar uit cijfers van Toeslagen

betaald. Vervolgens kun je dat geld weer

lijkingssite voor verzekeringen en bankproducten. Vooral

van de Belastingdienst blijkt

inzetten om een volgende ondernemer op

voor gezinnen met kinderen daalt het maximale leenbedrag

dat 10 procent van de mensen weg te helpen. Met een microkrediet help je

sterk. Om te bepalen hoeveel je kunt lenen, kijken krediet-

die recht hebben op zorg-

de ondernemer en zijn/haar omgeving.

verstrekkers naar het geld dat je elke maand overhoudt

toeslag deze niet aanvragen.

Indirect profiteren gemiddeld vijf mensen

na aftrek van de vaste lasten en de geschatte kosten voor

Laat geen geld liggen en kijk

van een microkrediet, bijvoorbeeld kinderen

levensonderhoud. Door de inflatie zijn die kosten fors geste-

op toeslagen.nl of je recht

die naar school kunnen in plaats van dat ze

gen, vandaar het lagere leenbedrag.

hebt op zorgtoeslag.

moeten meehelpen in het bedrijf.

6 | 2023

RA06_26_SLAPPE WAS.indd 26

13-11-2023 13:23

TEKST WILMA VAN HOEFL AKEN

VAKANTIEDAGEN

Nederlandse vrouwen werken gratis Vrouwen spelen in Nederland de tweede viool, schrijft Charlotte Boström, een Zweedse journaliste die sinds acht jaar in Nederland woont. Nederlandse vrouwen kiezen voor parttime werk, slechtbetaalde banen, manager zijn van het gezin en mantelzorg verlenen zonder betaling.

Hoe komt dat? Alles in Nederland lijkt erop ingericht om de ongelijke verhoudingen in stand te houden, aldus Boström. ‘Ik geloof niet dat Nederlandse vrouwen voor zo’n

WE SCHEIDEN LATER

Iedereen heeft recht op

We scheiden op steeds latere leeftijd. Vrouwen zijn bij een

doorbetaalde vakantie-

scheiding gemiddeld 44,8 jaar, mannen 48 jaar. Bij meer

dagen. Je krijgt jaarlijks

dan één op de drie scheidingen zijn de partners 50-plus.

minimaal vier keer het

Van de mensen die scheiden is 30 procent langer dan twintig

aantal uren dat je per week

jaar getrouwd en 14 procent tussen de vijftien en twintig

werkt. Dus bij een 25-urige

jaar. Mensen met een koophuis die nu scheiden hebben ten

werkweek heb je recht op

opzichte van tien jaar geleden het voordeel dat er vaak veel

100 uur vakantie. Maar in

overwaarde op hun huis zit. Terwijl mensen tien jaar geleden

cao’s is vaak geregeld dat

vaak met een restschuld achterbleven, hebben ze nu een

werknemers meer vakantie-

startkapitaal om iets voor zichzelf te kopen. Maar het nadeel

dagen krijgen. Zo hebben

van die overwaarde is dat het lastig is als een van de part-

werknemers die onder de

ners in het oude huis wil blijven wonen. Die heeft veel geld

apothekers-cao vallen elk

(of een extra hypotheek) nodig om de vertrekkende partner

jaar 25 vakantiedagen,

uit te kopen. Vooral bij 50-plussers is dat een probleem,

maar werknemers die onder

want door hun leeftijd is het soms lastiger om een hypotheek

de handelsvaart-cao vallen

te krijgen.

32 dagen. Op nationale-

BRON: VAN BRUGGEN ADVIESGROEP

vacaturebank.nl worden de vakantie- en verlofregelingen van 50 verschillende cao’s in kaart gebracht.

10% Het is de bedoeling dat je maximaal 10 procent van

je ouderdomspensioen als

slechte deal zouden gaan, als ze echt vrij

bedrag ineens kunt opnemen

waren om te kiezen.’ In Zweden is het heel

op het moment dat je met

anders geregeld (vrouwen werken fulltime,

pensioen gaat. Dit zou al

hebben beter betaalde banen en worden

eerder ingaan, maar de

betaald voor de zorg voor hun naasten),

politiek stelt het moment

maar ook daar plaatst ze kanttekeningen

steeds uit. Nu is de ingangs-

bij. Haar boek Waarom Zweedse vrouwen

datum van het bedrag

niet gratis werken (en wat wij daarvan kun-

ineens doorgeschoven naar

nen leren) ligt nu in de boekhandel, € 22,95.

1 juli 2024.

6 | 2023

RA06_26_SLAPPE WAS.indd 27

27

13-11-2023 13:23

SOCIAAL ONDERNEMEN

GIEL

‘We willen mensen ‘bomineren’ die veel voor het milieu doen.

Zij krijgen een ereboom’

RA06_28_SOCIAAL ONDERNEMEN.indd 28

13-11-2023 13:22

TEKST K ARIN VAN MUNSTER FOTOGR AFIE JAENTIEN SCHEUTJENS-BRIENEN

een boom per mens Over vier jaar wil Giel Boes (35) 17,5 miljoen bomen hebben geplant, voor iedere Nederlander eentje. Hier én rond de evenaar. Met zijn stichting Boes Bos beschermt hij ook 55 vierkante meter tropenbos in Costa Rica. En hij geeft lezingen bij bedrijven over werkgeluk en duurzaamheid. ‘Ik pleit voor een 4-urige werkdag.’

WAT IS HET GOEDE DOEL WAAR JIJ JE VOOR INZET? ‘Het planten van bomen, voor iedere Nederlander één.

Zowel in ons eigen land, als in landen rond de evenaar, want tropische regenwouden zijn van levensbelang voor een gezond milieu. We hopen in 2028 17,5 miljoen bomen te hebben geplant. Maar uiteindelijk streven we naar een planeet die gezond is voor mens, dier en bos. Daarom willen we, naast het planten van bomen, zo veel mogelijk mensen bereiken met onze boodschap: laten we met elkaar zorgen voor een gezondere wereld. Want iedere boom erbij is fantastisch, maar als meer mensen zich milieubewust gedragen, zorgt dat voor nog meer impact.’

Costa Rica en we leggen elf vierkante meter voedselbos aan in Nederland. Zo kunnen mensen heel concreet voor zich zien waar ze aan bijdragen.’

WAAR LOOP JE TEGENAAN IN JOUW ORGANISATIE? ‘Zonder de fantastische vrijwilligers met wie ik samenwerk, zou ik niets kunnen beginnen. Daarom wil ik deze mensen zo goed mogelijk aansturen, motiveren en betrokken houden. Dat gaat soms ten koste van de tijd die ik moet besteden aan publiciteit. Daarom ben ik op zoek naar een coördinator voor de vrijwilligers, dat zou onze organisatie enorm vooruithelpen.’

DAAR IS NATUURLIJK GELD VOOR NODIG. HOE KOM JE DAARAAN?

HEB JIJ EEN BAAN, NAAST JE VRIJWILLIGERSWERK VOOR BOES BOS?

‘Ons werk bestaat voor een deel uit het vinden en motiveren van mensen die donateur willen worden. We verzinnen ook acties om mensen milieubewust te maken. Ik heb bijvoorbeeld een keer aangekondigd dat ik tien dagen mijn mond zou houden – heel moeilijk voor een ADHD’er als ik – als stil protest tegen de teloorgang van bomen.

Dat haalde de pers en mensen reageerden heel positief.

Een andere actie waar we veel van verwachten is bedacht door een ambassadeur. Zij wil € 50.000 ophalen door het ‘bomineren’ van mensen die veel voor het milieu doen.

Die mensen krijgen dan een ereboom.’

‘Tot voor kort had ik een mooie baan in de IT en verdiende goed. Tien tot twintig procent daarvan ging naar groene doelen, omdat ik me altijd al zorgen maakte om klimaatverandering en verlies aan biodiversiteit. Maar op een gegeven moment liep ik vast. Ik wilde op klimaatgebied zelf meer doen om het verschil te maken én ik wilde bewuster omgaan met mijn leven. Uiteindelijk heeft dat geleid tot het oprichten van de stichting Boes Bos. Nu trek ik het land door en geef als spreker impactsessies bij bedrijven en organisaties over werkgeluk en duurzaamheid. Daar weet ik inmiddels veel van en ik kan een aanstekelijk verhaal vertellen, dus dat werkt naar twee kanten. Ik verdien er zelf geld mee en ik haal donateurs binnen.’

GAAT AL HET GELD NAAR HET PLANTEN VAN BOMEN? ‘Wij hebben nagenoeg geen kosten, omdat we alleen met vrijwilligers werken. Mijn eigen inzet voor de stichting is ook op vrijwillige basis. Dus vrijwel al het geld gaat direct naar projecten in binnen- en buitenland die draaien om de aanplant van nieuwe bomen en bewustwording.

Als je geld doneert krijg je een certificaat waarop precies staat waar jouw donatie aan wordt besteed. Stel dat je € 45 hebt gedoneerd, dan kunnen we daarmee in totaal twee bomen in Nederland planten, en elf rondom de evenaar. Denk aan projecten zoals het verduurzamen van onze landbouw en de Grote Groene Muur in Afrika. We beschermen er ook 55 vierkante meter tropenbos mee in

HEB JE EEN TIP VOOR MENSEN DIE BEWUSTER WILLEN LEVEN? ‘Ik heb heel veel tips! Maar sowieso belangrijk is: consuminderen, digiminderen en je werkdruk verlagen door je tijd efficiënter te besteden. Ik pleit voor een 4-urige werkdag. Ik ben ervan overtuigd dat dat gezonder en duurzamer is voor alles en iedereen. Ik ben er een boek over aan het schrijven. Als je daar nu alvast meer over wilt weten, kun je me volgen via Linkedin.’

RICHT DE CAMERA VAN JE SMARTPHONE OP DE QR-CODE EN JE KOMT OP BOESBOS.NL

BOESBOS.NL 6 | 2023

RA06_28_SOCIAAL ONDERNEMEN.indd 29

29

13-11-2023 13:22

HUISHOUDPOT

‘Ik gooi niet mijn hele spaarpot leeg als ik iets leuks zie’ In elke RADAR+ vertelt iemand hoe zij of hij omgaat met geld, bezuinigingen, boodschappen en bankrekeningen. Roberto Bos gaat sinds hij een grotemensenbaan heeft minder stappen en probeert nooit meer dan € 10 uit te geven aan een maaltijd.

WAAROM GING JE ALLEEN WONEN? ‘Mijn huisgenoot kreeg een kindje. Ik heb er tot de laatste maand voor de bevalling gewoond, maar je gaat niet wonen bij een baby. Je wilt ’s nachts wel slapen.

Haar vriend kwam er ook bij wonen. Ik houd veel van hen, maar ik dacht: 29 is een mooie leeftijd om op mezelf te gaan wonen.’

HOE BEVALT DAT? ‘In eerste instantie miste ik de geluiden van huisgenoten en ’s avonds samen eten, maar nu vind ik het fijn. Als je jonger bent, is wonen met huisgenoten gezellig. Je leidt allemaal hetzelfde leven. Maar als je wat ouder bent, wil je je eigen ding doen.

Je huis inrichten en je eigen boodschappen doen. Mijn vriend en ik hebben het ook even gehad over samenwonen. Maar ik wilde eerst ervaren hoe het is om alleen te wonen.’

TEKST WILMA VAN HOEFL AKEN

RED JE HET FINANCIEEL GOED?

30

‘Sinds acht maanden heb ik een fulltime grotemensenbaan. Daardoor kan ik alles makkelijk betalen. Voor die tijd was ik een langstudeerder. Ik leefde van ome Duo en een bijbaantje als boodschappenbezorger bij Picnic. Bij Picnic kreeg ik elke week uitbetaald, net voor het weekend.

Dan ging ik stappen en gaf ik mijn geld heel makkelijk uit. Nu krijg ik eens per maand een groot bedrag. Daardoor lukt het beter om te sparen.’

ik niet meer. Dat is de leeftijd. Ik ben nu veel brakker dan toen ik 23 was. Nu ga ik liever een hapje eten en een drankje drinken, het liefst op een terras. Ik wil op maandag op mijn werk fris een meeting in kunnen gaan.’

AAN BOODSCHAPPEN GEEF JE WEINIG UIT. ‘Een deel van de week eet ik bij mijn vriend of op mijn werk. Ik eet maar twee of drie keer per week thuis. Ik probeer altijd maximaal € 10 uit te geven aan een maaltijd voor mezelf. Daar komen soms nog wel extra boodschappen bij voor het huis of verzorging. Met mijn vriend heb ik een gezamenlijke rekening.

Dat is voor de boodschappen en uit eten gaan. Anders ben je steeds tikkies naar elkaar aan het sturen.’

WAT GEEF JE UIT AAN VAKANTIES? ‘Dit jaar ben ik niet weg geweest. Ik moest mijn huis inrichten. Nu zijn mijn vriend en ik wel naar een vakantie aan het kijken. We willen een blauwe zee en een wit strand. Griekenland misschien.

Daar wil ik maximaal tussen de € 1000 en € 1500 aan uitgeven.’

WAT HEB JE VAN JE OUDERS GELEERD OVER GELD? ‘Dat je altijd een appeltje voor de dorst moet hebben. Als kind leerde ik al dat ik niet meteen mijn hele spaarpot moest leeggooien als ik iets leuks zag. Zo probeer ik het nog steeds te doen.’

GA JE NU MINDER VAAK STAPPEN?

WAT ZOU JE DOEN ALS JE HEEL RIJK WAS?

‘Veel minder. Vroeger ging ik uit op donderdag, vrijdag en zaterdag. Dat kan

‘Voor mezelf een huis kopen dat aan al mijn wensen voldoet.’

ROBERTO BOS (29)

WERFT IT-PROFESSIONALS VOOR BEDRIJVEN. HIJ WOONT SINDS KORT ALLEEN, DAARVOOR 7 JAAR MET HUISGENOTEN. HIJ HEEFT EEN RELATIE.

INKOMEN Ongeveer 1 keer modaal* MAANDELIJKSE UITGAVEN € 875 Huur € 150 Boodschappen € 99 Gas en elektra € 46 Telefoon € 125 Zorgverzekering € 6 Inboedelverzekering € 11 Water € 100 Kleding € 70 Uitgaan Gezamenlijke rekening € 100 partner wat er Sparen overblijft

* 1 x modaal is bruto € 3076 per maand, zonder vakantietoeslag. Netto is dat € 2372. Vakantietoeslag is bruto € 267 per maand. Netto is dat € 208. Dus inclusief vakantietoeslag is 1 x modaal € 2580 netto per maand. 1 x modaal is iets meer dan € 40.000 bruto per jaar. BRON: NIBUD

6 | 2023

RA06_30_HUISHOUDPOT.indd 30

13-11-2023 13:21

LESJE ECONOMIE

Hulp in huis

Wat zijn je plichten als je een hulp in de huishouding hebt? En waar heb je als hulp recht op? Ook als er elke keer contant wordt afgerekend, heeft dat consequenties voor jullie allebei.

Mensen met een hulp in huis hebben vaak het gevoel dat het niet helemaal oké is wat ze doen. Ze betalen hun hulp contant en denken dat ze meedoen aan zwart­ werken. Voor hen is er goed nieuws: dat is niet zo. Als werkgever – dat is een groot woord voor iemand met een werkster, maar dat ben je natuurlijk wel – hoef je geen premies in te houden op het loon van de hulp en hoef je de belastingdienst niet te informeren. Een hulp in huis valt onder de regeling Dienstverlening aan huis. Die regeling is bedoeld om mensen op een fatsoen­ lijke manier bij je thuis te laten werken, zonder dat je te maken krijgt met administratieve rompslomp. De regeling geldt voor particulieren die minder dan vier dagen per week iemand inhuren. Het maakt niet uit of dat één uur per dag is of acht uur. Degene die je inhuurt kan een werkster zijn, maar ook iemand die past op de kinderen of de tuin bijhoudt. Als je zelf als hulp in de huishouding werkt, mag je net zoveel opdrachtgevers hebben als je wilt, zolang je bij elke opdrachtgever maar minder dan vier dagen per week werkt.

TEKST WILMA VAN HOEFL AKEN

DE HULP MOET INKOMSTEN OPGEVEN Het idee is dat de hulp zelf haar – hulpen in huis zijn meestal vrouwen – inkomsten moet opgeven bij de Belastingdienst. Als de hulp dat niet doet, werkt ze inderdaad zwart. Dat is niet de verantwoordelijkheid van degene die de hulp inhuurt. Maar degene die de hulp inhuurt heeft wel andere verantwoordelijkheden.

Een hulp in huis heeft recht op minstens het minimum­ loon. Dat is € 12,79 per uur (het minimumloon wordt op 1 januari en op 1 juli aangepast, kijk op rijksoverheid. nl). Ook heeft een hulp recht op minstens 8 procent vakantiegeld. Dat hoef je niet apart te betalen, je kunt het ook meenemen in het uurloon. Daarmee kom je op een uurloon van minstens € 13,81. Meer betalen mag altijd. Als je in een gebied woont waar veel vraag is naar hulpen zul je wel móéten, want dan vraagt de hulp waarschijnlijk zelf om € 15 of meer per uur. Maar ook als je gemakkelijk een hulp kunt vinden, is het niet gek om meer te betalen dan het minimumloon. Het werk is pittig en het leven is duur.

Ook moet je een hulp zes weken doorbetalen bij ziekte.

En net als andere mensen die werken heeft een hulp recht op loon tijdens vakantie. Per jaar moet je vier keer het aantal werkuren per week doorbetalen. Veel mensen doen dit niet, omdat ze het niet weten. En de meeste hulpen vragen er niet om, want zij weten het doorgaans ook niet. Verder geldt voor beide partijen een opzegtermijn van een maand. Wie alles tot in de punt­ jes wil regelen, kan een arbeidscontract downloaden op rijksoverheid.nl. Maar ook zonder dat het op papier staat, gelden deze regels. Wie zich houdt aan de regeling Dienstverlening aan huis, heeft het op dezelfde manier geregeld als iemand die een zogenoemde witte werk­ ster inhuurt via een platform als dewittewerkster.nl of homeworks.nl. Het voordeel van een platform is alleen dat je niet zelf hoeft te zoeken en een vervanger krijgt bij ziekte.

REGEL HET ALLEBEI GOED Misschien is dit wel hét moment voor hulpen en werk­ gevers om alles eens goed te regelen. Er zijn tekorten op de arbeidsmarkt en die nemen alleen maar toe. Ook huishoudelijke hulpen zijn schaars. Voor de hulp is dit een goede tijd om te vragen om vakantiegeld, doorbeta­ ling bij ziekte en vakanties en misschien een hoger uur­ loon. En voor de werkgever is het zaak om aantrekkelijk te blijven, want er liggen andere werkgevers op de loer.

ALS WERKGEVER VAN JE HULP HOEF JE DE BELASTINGDIENST NIET TE INFORMEREN

+ Je hoeft geen premies in te houden op het loon van de hulp. + Bij ziekte moet je een hulp zes weken doorbetalen. + Een hulp heeft recht op minstens 8 procent vakantiegeld.

6 | 2023

RA06_31_LESJE ECONOMIE.indd 31

31

13-11-2023 13:55

BEETJE LEUK OUDER WORDEN

DROMEN VAN LEKKER SLAPEN

Iedereen weet dat goed slapen belangrijk is voor je geestelijke en lichamelijke gezondheid. Maar het is vaak makkelijker gezegd dan gedaan. Hoe verbeter je je kwaliteit van slapen?

WAT ZEGT DE EXPERT?

Drie vragen aan Marike Lancel, onderzoekster en somnoloog bij GGZ Drenthe en hoogleraar klinische psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen.

1 WIES VERBEEK (59) is gezondheidsjournalist en oprichtster van BLOW.nl (’n Beetje Leuk Ouder Worden).

In haar vlogs en blogs neemt ze de volgers mee in haar zoektocht hoe we zo fit en gezond mogelijk ouder kunnen worden.

32

RA06_32_WIES.indd 32

WAARDOOR SLAPEN WE MINDER GOED ALS WE OUDER WORDEN?

‘Als we ouder worden slapen we niet per se korter, maar wel minder goed. De slaap wordt minder diep en we worden vaker wakker.

Waaróm die slaap kwalitatief minder wordt, is niet helemaal duidelijk. Veel fysiologische processen in het lichaam verlopen minder goed als we ouder worden, alles gaat rammelen, zo ook de processen die invloed hebben op het slapen. Er wordt bijvoorbeeld minder melatonine aangemaakt, onze biologische klok raakt vroeger afgesteld en vlakt wat af. Bij oudere mensen wordt ’s nachts in vergelijking met jongeren veel urine geproduceerd met als gevolg dat zij vaker hun bed uit moeten om te plassen.

We weten alleen nog niet of het erg is dat de diepe slaap – die onder meer essentieel is voor herstel en het afvoeren van afvalstoffen uit het brein – minder wordt. Het kan zijn dat de hersenen minder diepe slaap nodig hebben.

Maar misschien is het ook wel zo dat je juist jonger en gezonder blijft met meer diepe slaap. Dat is nog niet duidelijk. Het is in ieder geval belangrijk om te beseffen dat het normaal is dat je minder goed slaapt als je ouder wordt. Mensen slapen trouwens vaak beter dan ze denken. Uit onderzoek blijkt dat mensen die denken slecht te slapen in absolute zin niet eens zoveel minder slapen dan mensen die denken goed te slapen. De slaap is vaak wel wat meer gefragmenteerd. Door social media, gamen en tv-kijken zijn we de laatste decennia ook iets minder gaan slapen, maar het verschil is niet zo groot als soms wordt gesuggereerd. Het wordt pas zorgelijk als je meer dan drie nachten per week problemen hebt om in slaap te vallen of veel wakker bent én je daar overdag echt last van hebt. Dan spreken we van slapeloosheid.’

2

HOE WEET IK OF IK VOLDOENDE DIEP SLAAP?

‘Bij goede slaap kun je overdag ongeveer zestien uur achtereen goed functioneren, val je ’s avonds goed in slaap en kun je goed doorslapen.

Mensen met insomnia, zoals slapeloosheid wordt genoemd, zijn overdag vaak prikkelbaar, vermoeid en lusteloos, maar meestal niet slaperig. Dat laatste zie je bijvoorbeeld wel bij mensen met slaapapneu. Diepe slaap is afhankelijk van hoe groot de slaapbehoefte is. Mensen met slaapproblemen hebben de neiging weinig te doen omdat ze lusteloos zijn, maar het is juist belangrijk om overdag actief te zijn zodat je je slaapbehoefte kunt opbouwen.’

HOE KUN JE SLAAPPROBLEMEN HET BEST OPLOSSEN? ‘Rust, reinheid en regelmaat werkt het allerbest. Het klinkt saai, maar op vaste tijden opstaan en naar bed gaan helpt écht. Overdag actief zijn en naar buiten gaan, is ook belangrijk, net als het hebben van sociale contacten. Ook belangrijk: ga je bed uit zodra je het gevoel hebt niet te kunnen slapen. Ga iets anders doen in een andere kamer (uiteraard geen fysiek of geestelijk zware dingen) en stap terug in bed zodra je weer slaperig wordt.

Op die manier train je jezelf om je bed niet te associëren met wakker liggen maar met slaap. De best onderzochte en meest effectieve therapie tegen slapeloosheid is de Cognitieve Gedragstherapie voor Insomnie (CGT-I). 70 tot 80 procent van de mensen gaat hier significant beter door slapen.’

6 | 2023

13-11-2023 13:54

TEKST WIES VERBEEK

DE BESTE THERAPIE ALS JE NIET GOED SLAAPT

Cognitieve gedragstherapie voor Insomnie (CGT-I) gaat ervan uit dat slapeloosheid, welke oorzaak die ook heeft, in stand gehouden wordt door specifieke gedachtes en gedragingen en door stress. ‘O nee, ik moet slapen vannacht, anders wordt het morgen niks met de presentatie.’ ‘Nee, niet nog een nacht wakker liggen, dit trek ik niet.’ Met behulp van CGT-I leer je anders te denken en in te zien dat je gedachten niet altijd stroken met de werkelijkheid. Je kunt bijvoorbeeld de volgende dag wel goed presteren als je ‘s nachts niet goed hebt geslapen. Onderdeel van de slaaptherapie is de slaaprestrictietherapie, waarbij je je slaap verbetert door korter in bed te liggen en dus minder te slapen.

Op i-sleep.nl vind je cursussen, programma’s en adviezen. I-Sleep is ontwikkeld door de afdeling Klinische Psychologie van de VU in samenwerking met de UvA.

LAAT JE NIET GEK MAKEN

Met slaapregistratie-apps zoals Pillow, Snurklab, en Sleepcycle kun je, aan de hand van de bewegingen en geluiden die je maakt, kijken hoe lang en hoe diep je slaapt, of je snurkt, en wat voor jou de beste tijden zijn om te gaan slapen en wakker te worden. De Consumentenbond en slaapdeskundigen raden deze apps en trackers op horloges overigens af. Niet omdat de metingen niet betrouwbaar genoeg zijn, maar je zou je onnodig ongerust kunnen maken.

Bovendien kun je je afvragen of die focus op slapen wel zo goed is. Je eigen klachten geven beter aan of je gebrek aan (diepe) slaap hebt. De huisarts kan je doorverwijzen naar een slaapcentrum voor een goed onderzoek naar je slaapgedrag.

DOE DE SLAAPCHECK

Hoe goed is jouw nachtrust? Vul de slaapcheck in van de Hersenstichting en krijg slaaptips op maat. hersenstichting.nl/slaapcheck

LEZEN OVER SLAPEN Als je meer wilt weten over slaap en hoe je beter kunt slapen, dan heb je veel aan de internationale bestseller Slaap (Why we sleep) van de gerenommeerde neurowetenschapper en slaaponderzoeker Matthew Walker. Ook op YouTube kun je interessante, korte filmpjes over slaap van hem vinden.

Een oud boekje maar nog steeds een aanrader, is Omgaan met slapeloosheid van wetenschappers Gerard Kerkhof en Marieke de Gier. Het is lekker dun en heel toegankelijk. Ideaal om in bed te lezen. Alle vragen over slecht slapen worden beantwoord.

Van dit boek ga je beter slapen is een boek van de journalisten Catelijne Elzes en Deborah Freriks.

Als slechte slapers beschrijven ze humoristisch en herkenbaar hun zoektocht naar een betere nachtrust. Ze testen onder andere middelen (zoals CBD-olie) en technieken (zoals een slaaprobot).

6 | 2023

RA06_32_WIES.indd 33

33

15-11-2023 10:35

BEETJE LEUK OUDER WORDEN

MENSEN DIE VOLDOENDE SLAPEN - VOOR DE MEESTEN IS DAT ZEVEN TOT NEGEN UUR - LEVEN LANGER DAN MENSEN DIE MINDER SLAPEN. ER ZIJN MAAR WEINIG MENSEN DIE ECHT VOLDOENDE HEBBEN AAN VIER OF VIJF UUR.

SLAAPVERWEKKENDE PODCASTS

Sleep with me (gratis) is een razend populaire podcast op Spotify. De Amerikaan Drew Ackerman vertelt hierin de meest zinloze verhalen. Ze gaan echt nergens over en er zit ook geen rode draad in. Het is bijna lachwekkend. Toch zorgt zijn monotone stem ervoor dat duizenden mensen ermee in slaap vallen.

Met Slaaptijd (de eerste 7 dagen gratis, daarna € 6,99 per maand) train je je lichaam en brein om te ontspannen en optimaal te herstellen.

Dat gebeurt voornamelijk door middel van meditatie- en mindfulnessoefeningen en -technieken, natuurgeluiden en slaap­ muziek. De podcast gebruikt wetenschappelijke inzichten van vooraanstaande experts op het gebied van neuroscience en psychologie.

De titel zegt het al: Voorlezen uit het woordenboek voor mensen die niet kunnen slapen (gratis). Er wordt hier voorgelezen uit de Dikke Van Dale! Door de klassieke muziek die je hoort en het saaie verhaal waarnaar je luistert, val je gegarandeerd in slaap.

34

RA06_32_WIES.indd 34

ADEM IN, ADEM UIT

Ademhalings-­ en mindfulnessoefeningen kunnen helpen om (weer) in slaap te vallen. Ze hebben als doel je geest te ontspannen en het piekeren en drukke gedachten te stoppen. Een methode die vaak wordt aangehaald omdat zo veel mensen er baat bij hebben, is de 4-7-8-ademhaling. Je kunt ‘m zittend doen voor je gaat slapen maar ook liggend in bed.

1. Adem om te beginnen 1 keer goed uit en plaats het topje van je tong tegen je gehemelte, net achter je voortanden.

2. Sluit je mond en adem 4 tellen in door je neus.

3. Houd je adem vervolgens 7 tellen vast.

4. Adem dan rustig in 8 tellen uit door je mond en maak daarbij een ‘whoosssh' geluid. Herhaal de cyclus 3 of 4 keer.

6 | 2023

13-11-2023 13:54

SLAAP EN DE OVERGANG

ALS HET HELPT, DAN WERKT HET

LIEVER GEEN PAMMETJE

Omdat namen van veel slaapmiddelen (de benzodiazepines) eindigen op pam, worden ze ook vaak ‘pammetjes‘ genoemd, zoals diazepam, temazepam of oxazepam. We kunnen er kort over zijn. Slaappillen kunnen een verademing zijn in tijden van slecht slapen of spanning. Maar dat je er niet echt goed van gaat slapen, daar zijn slaapexperts het wel over eens.

Professor Marike Lancel: ‘Slaappillen onderdrukken de diepe slaap en de droomslaap – ook REM-slaap genoemd – en dat zijn net de fases die je heel hard nodig hebt. Zónder worden je concentratie en geheugen slechter en worden emoties minder goed verwerkt.

In veel gevallen doen slaapmiddelen al na een week of drie niks meer, maar mensen durven vaak niet te stoppen omdat ze bang zijn zonder pil niet te kunnen slapen. Abrupt stoppen geeft enkele nachten een nog grotere slapeloosheid. Daarom is het verstandig om langzaam af te bouwen. Besef dat je aan vijf uur van je eigen fysiologische slaap meer hebt dan aan acht uur slaap met slaapmiddelen. Er gaat niks boven je eigen natuurlijke slaap.’

Lavendel, valeriaan, CBDolie, de Californische klaproos en kamille worden allemaal gekoppeld aan een betere nachtrust. Net zoals avondmelangethee, nachtthee en Sleepytime-thee. Of ze werken? Niet alles is even goed onderzocht maar tot nu is er geen overtuigend wetenschappelijk bewijs gevonden dat deze thee en kruiden de slaap kunnen bevorderen. Eigenlijk geldt hier: helpt het jou, dan werkt het.

40 tot 60 procent van de vrouwen in de overgang heeft slaapproblemen en dat heeft alles te maken met de veranderende hormoonhuishouding. Progesteron is het hormoon dat er onder andere voor zorgt dat je slaperig wordt. En oestrogeen helpt je om dieper te slapen. Door daling van beide hormonen kan de kwaliteit van je nachtrust ernstig verslechteren. Heb je ook nog last van opvliegers of nachtelijk transpireren, dan heb je helemaal de poppen aan het dansen. Soms kunnen opvliegers ’s nachts een angstig gevoel geven. Besef dat er niks aan de hand is en dat het meestal na 15 minuten over is.

Op vaste tijden naar bed gaan, geen koffie meer na de ochtend, voldoende beweging overdag, lichten dimmen voor het slapengaan en geen alcohol zijn tips die misschien saai zijn, maar ze helpen het allerbest. Hormoonsuppletie kan ook een uitkomst zijn. Met name progesteron zorgt voor een betere slaap.

WIL JE MEEDOEN AAN EEN ONDERZOEK? Het Nederlands Slaap Register is een initiatief van onderzoekers van het Nederlands Herseninstituut en de Vrije Universiteit Amsterdam. Ze zoeken altijd vrijwilligers om oplossingen te vinden voor slaapproblemen. slaapregister.nl 6 | 2023

RA06_32_WIES.indd 35

35

13-11-2023 13:54

Advertentie

ADV STRAMIEN.indd 4

20-11-2023 16:02

WANDELEN

EN TOT SLOT EEN MUSEUM Zomaar een wandeling maken is fijn. Helemaal leuk wordt het als je wandelt met een doel. In de vorm van een museumbezoek halverwege of aan het eind van de route.

6 | 2023

RA06_37_WANDELEN.indd 37

37

13-11-2023 13:53

WANDELEN Rechts: Dromerige dorpen (2015) van Jantien Jongsma.

NELINE R AVESLOOT

Landgoed Oranjewoud grenst aan uitgestrekte Friese weilanden

De schrijfster Cissy van Marxveldt werd in 1889 geboren in Oranjewoud en dat verbaast niet als je in dit bijzondere dorp komt. Slingerend door groene lanen, langs 19deeeuwse villaatjes en diepe tuinen, komen de woorden lommerrijk en zalig als vanzelf in je op. Vanachter een muur van rododendrons zou zomaar het pok-pokgeluid van een tennisbaan kunnen klinken, en wat zou je – in een ander seizoen – daar op dat glooiende gazon aan het water een fijne middag vol zomerzotheid kunnen organiseren!

Een wandeling kan bijvoorbeeld beginnen bij Hotel Tjaarda.

Vandaar kun je lukraak het landgoed Oranjewoud inlopen, want het is overal mooi: een weide omzoomd door eeuwenoude beuken, een romantisch boerderijtje en er is zelfs een ouderwetse uitkijktoren (belvédère). Als je die beklimt, zie je van bovenaf hoe mooi dit oude, bosrijke landgoed grenst aan het lichte groen van uitgestrekte Friese weilanden.

Maar je kunt ook in 25 minuten direct de wandelroute naar Museum Belvédère volgen. Ook dan ontbreekt het niet aan afwisseling: hakhoutkavels, waterpartijen met weelderige oevers en statige landhuizen.

Museum Belvédère is een museum voor fijnproevers. Als je het strak vormgegeven gebouw in het Friese landschap ziet liggen, denk je niet meteen: ha! Maar bij een tweede bezoek denk je dat al wél, want dan weet je inmiddels welke schatten er te vinden zijn. Als een bezoek aan oude vrienden, kun je de vaste collectie van kunstwerken telkens 38

weer bezoeken: schilderijen met de natuur als inspiratie.

Verbeeldingen van licht, lucht en ruimte, zowel figuratief als abstract. Noord-Nederlandse kunstenaars zijn goed vertegenwoordigd, te midden van geestverwanten uit binnen- en buitenland.

Daarnaast weet Belvédère iedere keer te verrassen met een tijdelijke expositie die je nergens anders zou kunnen treffen. Tot en met januari 2024 is dat een overzicht van de collectie van Hans en Cora de Vries. Van 1969 tot aan 2004 leidde Cora de Vries (1944-2010) galerie Collection d’Art in Amsterdam. museumbelvedere.nl

Boekje met wandelroutes In de museumwinkel is voor € 4,95 een boekje met wandelroutes verkrijgbaar. Het gidsje bevat informatie over twee landgoedwandelingen die beide starten bij Museum Belvédère. De ene wandeling neemt je mee over het historische Landgoed Oranjewoud, de andere wandeling brengt je naar de bijzondere nieuwbouwwijk Skoatterwâld. In het boekje zijn beide wandelingen voorzien van een routekaart, een tijdsindicatie en uitgebreide achtergrondinformatie.

Rondleiding Voor een rondleiding over het landgoedpark kun je je via de website van het museum opgeven bij Staatsbosbeheer. (museumbelvedere.nl) Met mooi weer Je kunt bij het museum een picknickmand bestellen en meenemen op je wandeling.

6 | 2023

RA06_37_WANDELEN.indd 38

13-11-2023 13:53

TEKST K ARIN VAN MUNSTER

In Museum Kranenburgh zie je werken van veel kunstenaars die in Bergen werkten Linksboven: vogelfiguur (zonder titel) van Lucebert.

Links: Boerderij de Standvastigheid van Leo Gestel.

Er zijn in Nederland een paar legendarische kunstenaarsdorpen, plaatsen waar van oudsher kunstenaars wonen, werken en elkaar opzoeken. Het Noord-Hollandse dorp Bergen is één van die plekken. Vanaf het begin van de vorige eeuw lieten schilders, dichters, componisten en fotografen zich er inspireren door de nabijheid van zee, strand en het altijd prachtige duinlandschap.

Een bezoek aan Museum Kranenburgh, zeven minuten lopen vanaf het dorpscentrum, geeft een mooi overzicht van de kunstenaars die hier door de jaren heen hebben gewerkt. In de vaste collectie bevinden zich werken van onder anderen Leo Gestel, Jan Sluijters, Charley Toorop en John Raedecker. Ook hangen er sfeervolle zwart-witfoto’s van Eva Besnyö, die de hechte vriendenkring in Bergen destijds vastlegde.

Met het boekje In de voetsporen van Leo Gestel in de hand kun je vanaf het museum een route lopen die in totaal twee uur in beslag neemt, maar die je ook makkelijk kunt inkorten. Pak je de linkerlus, dan loop je vooral door het dorp; ga je rechtsom, dan kom je langs atelierwoningen van bekende kunstenaars. Hoe dan ook zie je, meteen als je het museum uitkomt, het villawijkje Park Meerwijk, met stuk voor stuk de mooiste voorbeelden

van Amsterdamse School-architectuur. Nummer vijf op de route, Buerweg 19, is atelierwoning De Vlerken van Charley Toorop, dé plek waar kunstenaars van binnen en buiten Bergen elkaar ontmoetten, zoals Piet Mondriaan, Gerrit Rietveld, Adriaan Roland Holst en Pyke Koch.

Halverwege de route kom je langs de van oorsprong 17de-eeuwse buitenplaats Het Oude Hof. In de 19de eeuw werd dit buiten verbouwd tot het monumentale, witte huis dat we nu zien. Verder lopend, naderen we het dorp Bergen met pleisterplaatsen als café d’Alderliefste en restaurant Het huis met de pilaren, twee plekken waar het barst van de kunstenaarshistorie, maar waar het ook nu nog goed toeven is. kranenburgh.nl

Boekje met wandelroute In de voetsporen van Leo Gestel (2018) is verkrijgbaar in de Museumshop (€ 12,50) Hierin vind je naast de wandelroute ook tal van verhalen over Leo Gestel en Bergen, handige kaarten en adressen.

(Klein)kinderen Op zondagmiddagen en tijdens vakanties zijn er in het museum creatieve workshops voor kinderen tussen vijf en twaalf jaar. Aanmelden via de website (kranenburgh.nl) Beeldentuin Vergeet niet een rondje door de beeldentuin te maken. Alleen al vanwege de niet te missen iconische vogelfiguur van Lucebert.

6 | 2023

RA06_37_WANDELEN.indd 39

39

13-11-2023 13:53

WANDELEN

Kruip-door-sluip-door kasteel ’t Nijenhuis is een van de best bewaard gebleven havezaten

Wandelen rond kasteel ’t Nijenhuis is altijd een feest, zowel linksom als rechtsom en hoe vaak je de route ook loopt.

Ieder seizoen beleef je het gebied anders, maar wat altijd blijft zijn de enorme, eeuwenoude beuken op het landgoed en het plezier om daar onderdoor op de bemoste en bebladerde paden te wandelen. De makkelijkste weg is meteen vanaf de parkeerplaats naar de ingang van het kasteel te lopen, dan voor het imposante hek linksaf te slaan, en op de hoek van de gracht rechtsaf het landgoed op te lopen. Houd de weilanden aan je linkerhand en loop een wijde ronde, helemaal om het kasteel heen.

Halverwege stuit je op een zogeheten tourniquet, een ouderwets draaihek dat de wandeling een avontuurlijk Brits tintje geeft. Op wandelingen in Engeland kom je immers ook altijd wel een hek tegen waar je als wandelaar door- of overheen mag.

Heb je de ronde voltooid, dan is het tijd om het museum te bezoeken. Kasteel ‘t Nijenhuis is een van de best bewaard gebleven Overijsselse havezaten. Het is na een periode van verval gerestaureerd en de bijgebouwen zijn na verbouwing onderdeel geworden van museum de Fundatie in Zwolle. De grondlegger van het museum, Dirk Hannema, bewoonde het kasteel tot zijn dood in 1984.

De vaste collectie die in het kasteel zelf wordt getoond, is voor het grootste deel door hem verzameld: schilderijen, tekeningen, beeldhouwwerken en toegepaste kunst. Alles wordt getoond in prachtige, authentieke kamers, die je 40

De twaalf meter hoge oranje ridder Ins Blaue van David Blade bij kasteel ‘t Nijenhuis.

zó nog zou kunnen bewonen. Als je alles hebt gezien, soms kruip-door-sluip-door, tot en met de zolder, is één ding duidelijk: Dirk Hannema was een man met smaak!

In de enorme tuin rondom het kasteel staan ruim honderd beelden, zowel klassieke als hypermoderne. Alles door elkaar in een aantrekkelijke mix, waarvan er in de winter wel een aantal zijn ingepakt of weggehaald om ze tegen vorst te beschermen. museumdefundatie.nl

Trein Ga met de trein en wandel in 25 minuten vanaf het schattige stationnetje in Heino naar het kasteel.

Tijdelijk Tot en met half april is door het hele kasteel heen werk te zien van Maria Roosen en een aantal bevriende kunstenaars, die ze heeft uitgenodigd om gezamenlijke installaties te maken.

Lowlands In de tuin vallen twee gigantische beelden op.

Het zijn kunstwerken van Tom Claassen en van David Bade, overgebracht van het festivalterrein Lowlands, waar ze in 2013 en 2017 als landmark werden neergezet.

6 | 2023

RA06_37_WANDELEN.indd 40

13-11-2023 13:53

De route gaat langs plekken uit Vincents jeugd over zandpaden en langs slingerende beken

Er zijn in Nederland inmiddels heel wat wandelroutes met Vincent van Gogh als leidraad. De rondwandeling van acht kilometer rond zijn geboortehuis in Zundert zou je de oerversie kunnen noemen. Hier is het allemaal begonnen, op 30 maart 1853, het leven van de kunstenaar die al generaties lang blijft boeien. Het is alsof we iedere keer meer over hem te weten komen.

De vaste presentatie in zijn geboortehuis gaat nader in op de jeugd van de kunstenaar. Vincent zelf neemt je bij de hand in een hoorspel dat verhaalt over zijn bijzondere band met zijn broer Theo en de bezorgdheid van zijn ouders. In projecties komt het Zundert van die dagen tot leven en herken je zijn liefde voor de natuur. Je krijgt een kijkje in de kunsthandel van de ooms, wordt getuige van Vincents worsteling met het geloof en je ontdekt hoe het de rest van de familie verging.

Na een bezoek aan het huis waar Vincent werd geboren, wordt het tijd voor de wandeling. De route wordt eenvoudig aangegeven met bordjes ‘Van Gogh Nationaal Park’.

Ze hangen onder de reguliere knooppuntborden.

De afwisselende wandelroute door dorp en natuur neemt je mee langs maar liefst zes Van Gogh Monumenten, waaronder een beeld van Zadkine, dat de innige band tussen Vincent en zijn broer Theo verbeeldt. Ook gaat de route langs plekken uit Vincents jeugd en door het landschap met zandpaden en slingerende beken dat hem zo na aan het hart lag. Plekken waar hij later in zijn leven met weemoed aan terugdacht.

Je kunt ook – alleen door het dorp Zundert – een korte audiotour lopen die geïnspireerd is op de brieven die Vincent aan zijn broer Theo schreef over uitzichten die hem troffen, over ontmoetingen en over zijn ontwikkeling als schilder. vangoghbrabant.com

Huiswerk Bestudeer de wandelroute van tevoren via de website vangoghbrabant.com. Er is ook een papieren versie te koop (€ 3,50) met veel informatie. Nog een handige website: visitbrabant.com.

Kosterswoning Vlak naast het museum staat de goed bewaarde kosterswoning uit de tijd van Van Gogh. Hier logeert iedere maand een kunstenaar, uit binnen- of buitenland, die in de voetsporen van Van Gogh treedt.

In het moderne gastatelier naast de woning gaat de kunstenaar aan het werk.

Nu te zien Tot en met januari wordt in het museum werk tentoongesteld van hedendaagse kunstenaars die de afgelopen jaren in Zundert artist in residence zijn geweest.

6 | 2023

RA06_37_WANDELEN.indd 41

41

13-11-2023 13:53

BOEKENRUBRIEK

NU EVEN NIET,

1

ONVERKLAARBARE PIJN

LIDDIE AUSTIN is freelance journalist en columnist. Ze schrijft o.a. voor Flow, Zin, Happinez, Libelle en FD. Liddie is dol op lezen en ze selecteert voor elke RADAR+ vijf boeken.

42

RA06_42_BOEKEN.indd 42

6 | 2023

Het is 2010, Sanne Bloemink is aan het kickboksen als ze het ineens uitschreeuwt van de pijn. Sindsdien regeert die onverklaarbare zenuwpijn, een bliksemschicht van haar rug naar haar voet die ze voelt bij de kleinste bewegingen, haar leven. In haar boek Pijn – een expeditie naar onbekend gebied besluit ze na jaren van getob het beest in de bek te kijken, in de wetenschap dat ze niet de enige is die met dit probleem worstelt. In Nederland hebben meer dan 2,5 miljoen mensen chronische pijn (dat wil zeggen: pijn die langer dan drie tot zes maanden aanhoudt). Dat veroorzaakt veel fysiek en mentaal (eenzaamheid!) leed én kost de maatschappij handenvol geld.

Bloemink onderzoekt pijn niet alleen vanuit haar eigen ervaring, maar ook vanuit medisch, historisch, filosofisch en literair perspectief; ze spreekt met deskundigen en wikt en weegt over hoe om te gaan met (haar) pijn. Dat levert een uiterst boeiend boek over een onderwerp waarover meer gesproken zou moeten worden.

Pijn – een expeditie naar onbestemd gebied, Sanne Bloemink (Pluim), € 24,99

HEB JE ERGENS SPIJT VAN?

Rob Holland doet het liefst niets, maar als ruim volwassen man moet er toch worden gewerkt. Voor een artikel voor het blad Wij Nederland (het voormalige Vrij Nederland) besluit hij op zoek te gaan naar de mensen met wie hij in de tweede helft van de grauwe jaren tachtig filosofie studeerde in Amsterdam.

Voordat hij het weet wordt hij naar Los Angeles getransporteerd, waar een raadselachtige medestudent (en medefilmliefhebber) van weleer hem opwacht. Deze Icks is tegenwoordig tijdreiziger: hij biedt mensen de kans om fouten uit het verleden goed te maken. Heeft Rob niet nog ergens spijt van? Reken maar. Hij heeft zelfs een datum paraat: 13 november 1998. Maar maakt hij daarmee niet een nieuwe fout? In de roman Ik kom hier nog op terug schakelt oud-Libris Literatuur Prijswinnaar Rob van Essen op zijn kenmerkende wijze soepel heen en weer tussen het alledaagse en het absurde, de lezer moeiteloos met zich meenemend.

Ik kom hier nog op terug, Rob van Essen (AtlasContact), € 24,99

2

15-11-2023 10:37

TEKST LIDDIE AUSTIN

, IK LEES

3

IN DE EERSTE PLAATS MOEDER

Journalist Esther Goedegebuure groeide op in een tijd waarin op middelbare scholen affiches hingen met de tekst ‘Een slimme meid is op haar toekomst voorbereid’. Het sprak voor haar en haar vriendinnen vanzelf: na hun eindexamen gingen ze studeren en vervolgens carrière maken. Werk was en is heel belangrijk voor haar, en dat bleef het, ook toen ze kinderen kreeg. Maar uiteindelijk, moet ze nu erkennen, is haar moederschap toch haar belangrijkste identiteit. Voor haar boek Moeders ging Goedegebuure in gesprek met inspirerende vrouwen die hoofdredacteur, partijvoorzitter of minister waren (Barbara van Beukering, Sylvana Simons, Hedy d’Ancona), columnist, actrice of Songfestivalpresentator zijn (Aaf Brandt Corstius, Romana Vrede, Chantal Janzen), maar zich vooral moeder voelen. Dat levert, naast herkenning, ook nieuwe inzichten op. Zo zegt een geïnterviewde therapeut: ‘Moeder blijf je altijd, maar dat gezin houdt op te bestaan als de kinderen uit huis gaan.’ Daar mag je als het zover is best om rouwen.

Moeders – Gesprekken over moederschap, Esther Goedegebuure (Lebowski), € 22,99

RA06_42_BOEKEN.indd 43

In een boek kun je je verliezen.

Héérlijk. Bijvoorbeeld in Ik kom hier nog op terug van Rob van Essen waarin Rob de kans krijgt een fout uit het verleden goed te maken.

BAANBREKENDE KUNSTENARES

5

Een groep van vijf vrouwelijke Zweedse kunstenaars, ze noemen zich De Fem, komt vanaf 1896 op vrijdagavond samen om het occulte te onderzoeken.

Ze zijn gefrustreerd over hun lage status in de door mannen gedomineerde kunstwereld en hopen dat de geesten die ze tijdens hun seances ontmoeten hen kunnen helpen om aan hun maatschappelijke beperkingen te ontstijgen.

Een van hen, Hilma af Klint, schildert het soort abstracte werk dat mannelijke kunstenaars als Malevitsj en Mondriaan jaren later beroemd zal maken. Desondanks bleef zij lang onbekend. In de levendige historische roman Hilma af Klint en haar salon op vrijdag­avond van Sofia Lundberg, Alyson Richman en M.J. Rose wordt zowel de geschiedenis van de groep beschreven als de hedendaagse herwaardering van het werk van Af Klint. Wie haar baanbrekende schilderijen weleens wil bekijken: in het Kunstmuseum Den Haag is tot en met 25 februari 2024 de tentoonstelling Hilma af Klint & Piet Mondriaan te zien.

Hilma af Klint en haar salon op vrijdag­­avond, Sofia Lundberg, Alyson Richman & M.J. Rose (Orlando), € 24,99

4

DE AMSTERDAMSE ROBIN HOOD

Met Kees van Harreveld was het altijd lachen. Zijn sterke verhalen waren beroemd. Ook fijn: hij liet het geld rijkelijk rollen. Hij kocht voor al zijn vrienden kaartjes als het Nederlands elftal speelde, hij gaf rondjes in het café en dikke fooien aan taxichauffeurs; zijn vrouw liep er altijd piekfijn gekleed bij en met kerst bracht Kees hoogstpersoonlijk voedselpakketten naar de armste families van de stad.

Geen wonder dat veel mensen hem de liefste man ter wereld vonden.

Een echte Amsterdammer was hij, met het hart op de goede plek en heel diepe zakken. De in de jaren vijftig en zestig bekende uitdrukking ‘Ik ben het goede heertje niet!’ verwees naar hem. Maar hoe kwam de gewone boekhouder eigenlijk aan al dat geld? In Het Goede Heertje vertellen journalisten Edwin Schoon en Arjan Dijksma het wonderlijke, onweerstaanbare en waargebeurde verhaal van een Amsterdamse Robin Hood. Echt een boek voor de donkerste maanden van het jaar.

Het Goede Heertje, Edwin Schoon en Arjan Dijksma (Lebowski), € 22,99 6 | 2023

43

13-11-2023 13:52

VERZAMELDWANG

ALS JE SPULLEN JOU IN BEZIT NEMEN Onschuldig verzamelen kan doorslaan in verzameldwang. Van overal stapeltjes en uitpuilende kasten leidt dat soms tot een huis waarin je je alleen via smalle paadjes tussen spullen van de ene naar de andere kamer manoeuvreert. Naar schatting lijden zo’n 355.000 mensen in ons land aan een verzamelstoornis.

S

pullen verzamelen en bewaren is al zo oud als de mensheid. Jager-verzamelaars begonnen ermee in de prehistorie, vanuit een duidelijke overlevingsdrang.

Als je geen voorraadje aanlegde, dan was je er hoogstwaarschijnlijk snel geweest. ‘Naarmate de mogelijkheden om te conserveren toenamen, werd het steeds minder belangrijk om grote voorraden voedsel op te slaan’, vertelt psycholoog Menno Norden, medeauteur van het boek Hoarding. ‘Inmiddels is die noodzaak van het verzamelen van voedsel en goederen er helemaal af, want je kunt alles op elke straathoek kopen. Maar net als onze voorvaderen blijven we nog steeds van alles om ons heen verzamelen.’

Dat kan gaan om hobbymatige verzamelingen, bijvoorbeeld vinyl uit de jaren zestig, postzegels, designsneakers, miniatuurautootjes, barbiepoppen. ‘Daarnaast heb je een nog veel grotere groep mensen die ‘gewoon’ heel veel spullen heeft: boeken, kleren, prullaria’, somt Norden op.

‘Zoals eekhoorns ijverig vruchten en nootjes verzamelen om de winter door te komen, geeft het deze groep mensen een veilig gevoel als ze in de kast zes paar schoenen en vier flessen wasmiddel zien staan,’ legt hij uit.

Bij het hobbymatig verzamelen van spullen uit één categorie komen daar nog allerlei andere positieve gevoelens bij. ‘Je bent bezig met iets waar je aandacht aan besteedt, waar je tijd in stopt en waar je zorgvuldig mee bezig bent’, begint Norden. ‘Dat voelt goed, ook omdat je contact hebt met andere verzamelaars en ergens bij hoort. Als je naar een specifiek item zoekt, dan gaat dat gepaard met

44

een gezonde spanning. Levert je zoektocht iets op, dan belonen je hersenen je met een dopamineshotje. Dat zorgt voor een gevoel van voldoening en tevredenheid.’

MAAR DAN WORDT HET EEN PROBLEEM Er is niks mis met het verzamelen van spullen om je heen, maar het wordt problematisch als jijzelf of je gezin er last van begint te krijgen. ‘Bijvoorbeeld als de kamers in je huis vol beginnen te raken of als je bijna al je tijd besteedt aan je verzameling’, legt Norden uit. ‘In zulke gevallen hebben we het over een uit de hand gelopen hobby, maar het is nog geen verzamelstoornis.

Daar spreken we van als iemand een dwangmatige behoefte heeft om van alles te bewaren, ongeachte de waarde ervan: dat kunnen kranten zijn, maar ook pennen, kleren en meubelstukken.’

‘Een uit de hand gelopen hobby is nog geen dwangstoornis’ Norden geeft cognitieve gedragstherapie aan mensen met een verzamelstoornis, in het Engels ook wel hoarding disorder genoemd, wat in de meeste gevallen begint met een huisbezoek. ‘Het stereotiepe beeld is dat het überhaupt al moeite kost om binnen te komen’, aldus Norden.

‘Veel mensen schamen zich en vertonen terugtrekgedrag, dus gaan ze voor je opendoen? Daarnaast heeft het een fysiek aspect: kan de voordeur nog wel open, ligt de mat niet bezaaid met spullen,

6 | 2023

RA06_44_VERZAMELDWANG.indd 44

13-11-2023 13:49

TEKST FLEUR BA XMEIER FOTOGR AFIE LINELLE DEUNK

SJOERD

‘Hier staat maar één stoel, want er is niemand welkom’

SJOERD VAN BILSEN (48) ‘Ik verzamel al mijn hele leven alles waar een automerkje opstaat, behalve auto’s zelf. Autofolders, schaalmodellen, autoonderdelen. Toen ik op mezelf ging wonen, liet ik een deel bij mijn ouders staan. Het pakhuis, zo noemt mijn vader die kamer.

Daarna ben ik mijn eigen huis gaan volbouwen met folders, racepakken, posters, miniaturen en showroomdecoratie, totdat ik inzag: dit neemt een beetje een extreme omvang aan. Ik heb de beste vrouw van de wereld, zij zal me nooit iets verbieden, maar je moet wel zorgen dat je het niet te bont maakt. Er staat nog steeds veel thuis, maar ik heb een groot deel overgebracht naar een ruimte bij mijn schoonvader en een ander deel naar een externe ruimte die ik heb ingericht als mancave. Er staat maar één stoel, want er is niemand welkom. Ik ben er een paar keer per week, om nieuwe folders, schaalmodellen of andere prullaria netjes op te bergen en uit te stallen. Heb ik niets nieuws, dan verzet ik dingetjes. Als ik daar zit, tussen al die spullen die netjes en overzichtelijk geordend zijn, dan geeft dat een enorm gevoel van rust. Ik zie mijn verzameling als een verlengstuk van mezelf.’

6 | 2023

RA06_44_VERZAMELDWANG.indd 45

45

13-11-2023 13:49

VERZAMELDWANG THENYA

‘Mijn moeder gooide, zonder te vragen, mijn dierbare dingen weg’

THENYA RUHE VAN WILLIGEN (59) ‘Ik woon in een dubbel appartement met twee etages en een zolder, en alles staat vol met spullen die ik in de loop der jaren heb verzameld: antieke blikjes, tafels, foto’s, kasten, engelenbeeldjes, Stitch-knuffels.

Mensen die langskomen noemen mijn huis een museum en zijn vaak overweldigd.

Dat snap ik wel, want ik word er soms gek van. In de woonkamer en de keuken kun je normaal lopen, maar in het midden van de slaapkamer staat een lange rij met zo’n dertig dozen die jarenlang waren opgeslagen in een zeecontainer op de boerderij van mijn vader. Na zijn overlijden in 2017 moest ik alles komen ophalen, anders zou mijn broer de spullen weggooien. Mijn voornemen is steeds om te gaan opruimen, want ik wil lucht hebben in mijn hoofd. Maar alles wat in mijn huis staat, heeft emotionele waarde.

In de dozen zitten onder meer babykleertjes en speelgoed van mijn zoons die ik door een ruzie niet meer zie. Ik moet er niet aan denken om dat weg te doen. Hetzelfde geldt voor mijn schilderijen en mijn engelen­ beeldjes. Soms zeggen mensen: je moet hulp zoeken, maar ik ben bang dat ik dan onder dwang dingen wegdoe waar ik later spijt van krijg. Mijn moeder gooide, zonder te vragen, mijn dierbare dingen weg. Ik ben het tegenovergestelde geworden. Het geeft me een veilig gevoel om veel spullen te hebben.’

46

6 | 2023

RA06_44_VERZAMELDWANG.indd 46

13-11-2023 13:49

staat de gang vol met stapels waar je omheen moet slalommen om bij de deur te komen?’

Qua ernst verschillen verzamelstoornissen per persoon. ‘Er is een groep die nog redelijk kan functioneren’, zegt Norden.

‘Weliswaar staan bepaalde ruimtes in hun huis helemaal vol met spullen, maar ze hebben hun persoonlijke hygiëne nog op orde. Ze kunnen nog douchen, ze gaan nog naar hun werk. Deze mensen hebben vaak wel een vaag ziektebesef, dat het niet helemaal gaat zoals het hoort te gaan. Maar ze nemen dat niet echt serieus en zeggen tegen hun omgeving dat ze al die spullen echt nog wel een keer gaan uitzoeken, zodra ze de tijd ervoor hebben.’

‘Soms identificeren mensen zich met hun spullen: ‘Het is alsof ik een stukje van mezelf wegdoe’’ ANGST OM SPULLEN WEG TE DOEN Bij de andere groep kun je de woon- en slaapkamer vaak alleen bereiken via smalle wandelpaadjes. Norden: ‘Meestal is er nergens plek om te zitten en als ik vraag waar ze slapen, dan blijkt dat zelden in de slaapkamer te zijn, maar eerder op een bank waar eerst nog allemaal spullen van afgehaald moeten worden voordat ze erop kunnen gaan liggen. Een van de belangrijkste kenmerken van een dwangstoornis is dat spullen de functie van een ruimte overnemen. Maar het meest sprekende kenmerk vind ik: angst voelen bij de gedachte dat je spullen moet wegdoen.’

Ieder persoon met een verzamelstoornis ervaart volgens Norden lijdensdruk als het gaat over het opruimen van spullen. ‘Vaak is er sprake van paniek, veroorzaakt door overtuigingen als: joh, ik kan dit nog goed gebruiken. Of: ik heb hier belangrijke herinneringen aan. Bijvoorbeeld aan hun 6 | 2023

RA06_44_VERZAMELDWANG.indd 47

47

13-11-2023 13:49

VERZAMELDWANG

jeugd, maar het kan ook gaan om een fles wijn die ze hebben leeggedronken met hun ex. Ik hoor vaak van mensen dat de spullen veiligheid geven, een gevoel van geborgenheid. Veel mensen identificeren zich er ook mee: het is alsof ik een stukje van mezelf wegdoe.’

NIET ÁLLES HOEFT DE DEUR UIT Een verzamelstoornis ontstaat nooit van de ene op de andere dag. ‘Het is iets waar je langzaam inglijdt’, zegt professional organizer en medeauteur van Hoarding, Annelie Brummer, die vaak bij mensen met hoardingproblematiek komt. ‘Ik heb net een intake gedaan bij mensen van in de tachtig. Hun huis staat helemaal vol met boeken en spullen van vroeger: studieschriften, het doopjurkje van hun dochter. Mijn eerste vraag is altijd: Waarom nodigen jullie mij uit? Waarvoor ben ik hier? Dan gaat het denkproces in het brein aan de slag: ze is hier omdat wij weer overzicht willen.’

In de achttien jaar dat Brummer dit werk doet, heeft ze een heel scala aan strategieën ontwikkeld om verzamelaars vooruit te helpen. ‘Wat eigenlijk altijd werkt, is de vraag wat mensen gaan doen als al die spullen er niet meer zijn. Ik noem dat iemand een worst voorhouden, omdat ze ineens perspectief gaan zien. Ik heb bijvoorbeeld een cliënte die heel creatief is en graag weer wil gaan schilderen, maar de kamer waarin ze ‘t liefst schildert, staat helemaal vol met dozen. Veel mensen gaan gebukt onder hun spullen, waardoor ze dingen uitstellen en minder genieten van het leven.’

Als je duidelijk voor ogen hebt wat een opruimsessie je zal opleveren, maakt dat het makkelijker om spullen weg te doen.

Brummer: ‘Veel mensen zijn bang dat ze álles moeten wegdoen, maar dat is meestal niet haalbaar. Hoarding is heel hardnekkig, dus je moet je afvragen: wat is het doel?

Een keurig opgeruimd huis waarin alles op orde is of een huis met iets minder spullen waar een normaal gezinsleven kan plaatsvinden? Vaak helpt het mensen al enorm als alle spullen weer in de kasten passen in 48

plaats van dat ze overal liggen, want dat geeft ruimte en overzicht.’

EÉN DING ERBIJ, TWEE DINGEN WEG Een tip die kan helpen bij het ruimen is: maak een foto van iets dierbaars wat je wegdoet, dan blijft het toch een beetje bij je. Brummer: ‘Om te voorkomen dat je huis toch weer dichtslibt, kun je met jezelf afspreken dat er voor alles wat er nieuw bijkomt twee dingen wegmoeten. Tegen mensen die gevoelig zijn voor aanbiedingen zeg ik: je mag dingen kopen zolang je ze kunt opbergen in je kasten, maar er mag niets los in de hal of gang staan. Mensen met verzameldwang missen de rem die andere mensen wel hebben. Op deze manier bouwen ze een extra drempel voor zichzelf in.’

7 GOUDEN OPRUIMTIPS + Begin klein. Kies een lade, hoek, of klein deel van een kamer om mee te beginnen. Te grote projecten kunnen overweldigend zijn. + Stel prioriteiten. Vraag jezelf af wat echt belangrijk is.

Heb je het object in het afgelopen jaar gebruikt? Heeft het sentimentele waarde? Kan het gemist worden? + Vul een herinneringsdoos. Creëer een doos of map voor dierbare herinneringen. Beperk de inhoud tot de écht speciale items. Dit helpt om het aantal bewaarde items te verminderen zonder het gevoel te krijgen dat je herinneringen wegdoet. + Schenk of doneer. Weten dat je items een tweede leven krijgen, kan het gemakkelijker maken om ze los te laten.

Overweeg ze te doneren aan een goed doel, kringloopwinkel of aan familieleden. + Stel limieten. Gebruik bakken of dozen van een bepaalde grootte als limiet voor bepaalde soorten items. Als de bak vol is, moet je keuzes maken over wat te bewaren. + Houd het overzicht. Zodra je hebt opgeruimd, probeer dan een routine te ontwikkelen waarbij je regelmatig items evalueert en beslist of je ze nog nodig hebt. + Zoek professionele hulp. Als je merkt dat je echt vastzit, overweeg dan om hulp te zoeken bij een therapeut of professional organizer (nbpo.nl) die gespecialiseerd is in verzamelstoornissen. Meer informatie over hoardingproblematiek vind je ook op de site van de Nederlandse Hoarding Week: nederlandsehoardingweek.nl.

6 | 2023

RA06_44_VERZAMELDWANG.indd 48

13-11-2023 13:49

TUINIEREN

WINTERSNOEI VOOR ZOMERBLOEI Ook nu de tuin in rust is, zijn er genoeg klusjes te doen. Snoeien bijvoorbeeld. Met snoeien stimuleer je de bloei van planten en bomen.

Daar heb je straks in de lente en de zomer extra veel plezier van.

6 | 2023

RA06_49_BOMEN.indd 49

49

13-11-2023 13:48

TUINIEREN

RADAR+-groenredacteur Ilona Jongepier heeft een haat-liefderelatie met de winter en kijkt de blaadjes aan de bomen.

Op nieuwjaarsdag, terwijl de rest van Nederland nog z’n roes ligt uit te slapen of zich klaarmaakt voor een nieuwjaarsduik, zitten manlief en ik met een pan soep in de boot op weg naar ons landje op de Vinkeveense Plassen.

1 januari is immers Snoeidag, een zelfverzonnen traditie, die er in de loop der jaren langzaam in is geslopen. Het eerste wat hij doet als we op het eilandje arriveren is fikkie stoken. Bij dat kampvuurtje kunnen we gedurende de dag niet alleen onze handen opwarmen, maar ook de soep.

Op het eiland is het stil, net als op de rest van de plas. De mussen, die een paar maanden geleden kwetterend in de dakgoot van het huisje zaten, zijn gevlogen. Van de veldmuizen, die zich de hele zomer in de moestuin tussen de wortels hadden verschanst, is ook geen spoor meer te bekennen. Alles is in winterslaap. De bomen, die afgelopen zomer nog vol in blad stonden, zijn kaal.

Het bloembed dat nog tot ver in oktober vol cosmea stond, is ingestort. En de clematis, die langs de gevel van de schuur zo mooi in bloei stond, is niets meer dan een kronkelende tak met bruine derrie. Alles oogt somber, zelf voel ik me niet veel beter. Ik hark mistroostig nog wat bladeren op het gras bijeen en leg ze als een extra beschermlaagje in de bloembedden. Uitgebloeide bloemen en holle stengels laat ik zo veel mogelijk staan in de hoop dat ik er wat bijen blij mee kan maken, omdat het een fijn plekje voor ze is om te overwinteren. Ondertussen is mijn man al begonnen met snoeien. Met de kettingzaag baant hij zich een weg langs de knotwilgen en tegen de middag zijn ze kaal. Ik slik, negeer de knoop in m’n buik, en terwijl we samen de takken opruimen plopt mijn jaarlijkse vraag op. ‘Komt het ooit nog goed?’ ‘Tuurlijk’, zegt mijn man. ‘Het komt toch altijd weer goed?’ Zuchtend sleep ik nog wat takken richting het kampvuur. Ik weet dat ik de komende weken op m’n telefoon door de foto’s van afgelopen zomer zal scrollen, zal dagdromen van fluitenkruid en van op blote voeten lopen door het gras. Ik kijk de blaadjes aan de bomen en totdat ik het eerste groene knopje zie, herhaal ik mijn winterdepressiemantra: ‘Alles komt goed.’

‘IK ZAL DAGDROMEN VAN FLUITENKRUID EN VAN OP BLOTE VOETEN LOPEN DOOR HET GRAS’

50

RA06_49_BOMEN.indd 50

WAT MOET JE WANNEER SNOEIEN? DECEMBER

Bomen: Als het niet vriest, kunnen de meeste bomen worden gesnoeid. Zo kunnen de bomen nog herstellen van de snoeiwonden. Je kunt je knotwilgen (Salix) tot de basis van de knot terug knippen. Gebruik de wilgentenen bijvoorbeeld voor het weven van een mand. Of steek ze in de grond om nieuwe wilgen te laten wortelen. Let op: niet alle bomen kun je in de winter snoeien.

Kastanje, esdoorn, noot en berk snoei je in augustus of september.

Blauwe bes, bramen, herfstframboos: Bij de blauwe bes knip je oude, lelijke en dode takken weg. Bramen en herfstframboos kun je tot 15 centimeter boven de grond kortwieken.

JANUARI

Blauweregen (wisteria): In januari/februari is de eerste snoei. Kies een vorstvrije dag. Begin bovenin, dat werkt het prettigst. Knip zijscheuten zover terug dat er per zijtak twee tot drie bloemknoppen overblijven (gerekend vanaf de hoofdtakken), op ongeveer 10 tot 15 centimeter. Laat de hoofdtak zo veel mogelijk met rust, tenzij de blauweregen te groot wordt voor de tuin. Als het goed is houd je een dikke hoofdtak over met een aantal zijtwijgen waar hij straks prachtig op gaat bloeien. De tweede snoei is in juli/augustus.

Dan knip je de lange, dunne scheuten die zich na de bloei hebben ontwikkeld terug tot op 15 centimeter van de hoofdtakken.

FEBRUARI

De meeste fruitbomen (zoals appels en peren): Als het niet vriest, kun je fruitbomen snoeien om lucht in de kroon te krijgen.

Clematis: De meeste soorten grootbloemige clematissen kun je nu met een scherpe snoeischaar op zo’n 20-25 centimeter boven de grond afknippen. Hij groeit snel weer uit en bloeit nog hetzelfde jaar.

6 | 2023

13-11-2023 13:48

PRODUCTIE & TEKST ILONA JONGEPIER PORTRE T ILONA JUDITH PRONK

SABRINA LEERT HET JE

Geen idee waar je moet beginnen met het snoeien van je fruitbomen? Sabrina van SnoeienDoetBloeien is niet alleen dé fruitbomensnoei-expert, gespecialiseerd in oude fruitbomen, maar ze geeft ook workshops. Zo leer je in één dag alles wat je moet weten om je fruitbomen te snoeien. Ze geeft zowel basis- als verdiepende cursussen. Meer weten: snoeiendoetbloeien.nl.

NOOIT KWIJT

SNELLE JONGEN

Inklapbare zaag met dubbele zaagtand zorgt ervoor dat je een tak van maximaal 12 centimeter snel kunt doorzagen.

Opinel zaag No. 18, € 42 (knivesandtools.nl).

PIT EN STEEN

Er zijn twee soorten vruchtbomen: pitvruchtbomen (appels en peren) en steenvruchtbomen (pruimen, kersen, perziken en abrikozen). Pitvruchtbomen snoei je in de winter en steenvruchtbomen na de bloei in april en mei of na de oogst in augustus.

EZELSBRUGGETJE

Voordat je gaat snoeien in de tuin moet je weten wat wát is en of je het wel mag snoeien. Handig ezelsbruggetje: planten die vóór 21 juni bloeien, moeten meteen na de bloei worden gesnoeid. Anders bloeien ze het jaar erop niet meer. Planten die na 21 juni bloeien, snoei je in de winter of het vroege voorjaar. De vorstgevoelige planten kun je beter nog even met rust laten en pas vanaf maart snoeien.

ALLE TAKKEN VERZAMELEN

Grote mand van verzinkt staal. Handig om snoeiafval in te verzamelen en mee af te voeren.

Korbo Classic 65, € 163 (nordicnest.nl)

De lichte versie van een zwaargewicht snoeischaar, geschikt om takken van 10-15 millimeter mee te snoeien.

De snoeischaar heeft een stevige ergonomische grip: zelfs met koude, natte handen of een modderige tuinhandschoen lukt het snoeien. De knalgele kleur helpt je de snoeischaar terug te vinden in de tuin (en op de composthoop!) Niwaki mainichi snoeischaar, € 52,50 (shop. studiomayandjune.com).

DE ZAAG ERIN

Als je optimaal wil profiteren van een fruitboom, dan is het verstandig om hem goed te snoeien. Fruitbomen snoeien doe je zodat er weer nieuwe takken kunnen groeien. Knip oude takken en takken die weinig vrucht geven weg met een snoeischaar of takkenschaar.

Verwijder takken altijd op ongeveer tien centimeter vanaf de stam. Wanneer een tak in twee takken splitst, dan moet je een van de twee takken verwijderen. Ook naar beneden of naar binnen groeiende takken kun je wegknippen. Dikke takken zaag je af met een snoeizaag.

HALVE WERK: GOED GEREEDSCHAP

Voor elke snoeiklus is geschikt snoeigereedschap te vinden.

Let bij de aanschaf goed op het gewicht én of het past bij het formaat van je handen. Koop liever gereedschap van goede kwaliteit, dat werkt prettiger en het gaat langer mee. Elke keer je snoeigereedschap schoonmaken is ook echt een must, want zo voorkom je dat eventuele bacteriën en infecties zich van de ene plant naar de andere kunnen verplaatsen. Onmisbaar om je (tuin) gereedschap te onderhouden: metaalolie, dat smeert en conserveert. Handig voor alle tuinscharen en zagen, maar ook telescoopstelen, slangkoppelingen en ander handgereedschap. Burgon & Ball No. 1 White Oil For Garden Tools, € 12,50 (burgonandball.com en dewiltfang.nl) 6 | 2023

RA06_49_BOMEN.indd 51

51

15-11-2023 10:44

TROOST

IK BEN ER VOOR JE RA06_52_TROOST.indd 52

13-11-2023 13:46

TEKST MARIJE DE JONG

Als iemand in je naaste omgeving een onheilstijding krijgt of een dierbare verliest, dan wil je niets liever dan hem of haar steunen. Maar hoe doe je dat, goed troosten?

D

IETS KLEINS, IETS ONSCHULDIGS

De bekende Vlaamse psychiater Dirk De Wachter zag op het dieptepunt van zijn ‘meserie’, liggend op de ic met veel pijn en slechte vooruitzichten, meer dan ooit wat hem troost bracht. In zijn boek Vertroostingen schrijft hij: ‘In de diepste ellende is de behoefte aan troost bijna tastbaar aanwezig. Als iets troost, dan is het dat kleine goede [...] Het is de mens die er voor u is. De mens die iets voor u doet. Iets kleins, iets onschuldigs. Vriendelijkheid, een glimlach, een schouderklop.’

eze week, tijdens een bijeenkomst met een paar vrouwen die ik zijdelings ken, kwam het gesprek op ongewenste kinderloosheid. Meteen was duidelijk dat dit bij een van hen een gevoelige snaar raakte. Haar tranen en ingehouden snikken sneden me door de ziel. Ook bij de anderen was de ontreddering voelbaar.

Wat doe je als het verdriet zo peilloos is?

Ik moest denken aan de voorbije maanden.

Nadat ik dit voorjaar mijn man verloor, was ik degene geweest die werd getroost. Tot dan toe was het meestal omgekeerd, probeerde ik een dierbare zo goed mogelijk te steunen. Ik kon eindeloos dubben over een passende kaart, de goede woorden, wel of niet langsgaan, en wat neem je dan mee?

Nu het leven weer een beetje ritme begint te krijgen, besef ik nog meer hoe mensen hebben meegeleefd. En waarschijnlijk dubden zij op hun beurt over wat ze konden betekenen. Er was zo veel liefheid. Van prachtige lange handgeschreven brieven tot kaartjes met ‘veel sterkte’. Van een bosje anemonen tot een gigantische troostmand vol delicatessen. De een kwam langs en ging gewoon wat doen. Koffiezetten, de was opvouwen, de ramen lappen. De ander was er gewoon, las de krant of deed de deur open als er wat werd gebracht. Een vriendin belde me elke paar dagen op om te vragen hoe het ging. En er waren mensen die zich op de achtergrond hielden. Het klinkt gek, maar ook dat heb ik gewaardeerd. Want soms was het ook wel véél voor iemand die niet zo goed is in ontvangen.

Ik las ergens dat mensen die hun partner verliezen nadat hij of zij ziek is geweest, soms de helft van het rouwen al achter de rug hebben. Het zal er bij mij zeker toe

hebben bijgedragen dat ik niet kopje-onder ging. En dát heeft mensen vast weer geholpen om bij mij in de buurt te zijn. Ik was niet iemand die elk moment in tranen kon uitbarsten. Huilen met mensen om me heen gaat me sowieso niet zo goed af.

Daarom zal ik nooit de reactie van een van m’n zoons vergeten toen ik een spontane huilbui kreeg. Hij pakte me onbeholpen vast en zei: ‘En ik zeg nog wel tegen iedereen dat het zo goed met je gaat.’

‘Ik moet aan je denken’ is in al z’n simpelheid het meest troostrijke zinnetje dat er bestaat’ Juist dat schutterige goedbedoelde troosten deed me vaak goed. Zelfs als mensen in hun onbeholpenheid dingen zeiden als ‘Je mag mij altijd bellen’, snapte ik het wel. Ik weet nog dat ik het boek met die titel las van Karin Kuiper (na de dood van haar man).

Dat kwam binnen, omdat ik mezelf ook vaak zulke dingen hoorde zeggen.

Eerlijk is eerlijk, een beetje egocentrisch word je er wel van, van al die aandacht en attenties. Mijn empathische kant stond even op een laag pitje. Ik kan niet anders dan zeggen dat ik me eraan heb gelaafd.

En ik mis het ook wel een beetje. Maar net 6 | 2023

RA06_52_TROOST.indd 53

53

16-11-2023 10:42

TROOST

wanneer ik dit schrijf komt er weer een appje. ‘Ik moet aan je denken’, schrijft een oud-collega. In al z’n simpelheid is dat misschien wel het meest troostrijke zinnetje dat er bestaat.

VRAAG WAT DE ANDER WIL ‘We denken bij troost vaak aan wat we kunnen zeggen om het verdriet te verzachten. Maar om meteen met een misverstand te beginnen: met woorden iemands pijn verlichten, is bijna onmogelijk.’ Dat zegt Huub Buijssen, psycholoog en schrijver van het boek De vijf talen van troost. ‘In een poging het voor die ander minder erg te maken, maken mensen het vaak erger.

Uit onhandigheid zeggen ze dingen als: ‘Ik zou tekenen voor zo’n dood’. Of: ‘Kinderen hebben is ook niet alles’, tegen iemand die alweer een miskraam heeft gehad. Of: ‘Ik kan me zo goed voorstellen wat je voelt’.

Maar dat kan helemaal niet, omdat elk mens andere gevoelens heeft.

Ik heb acht broers en drie zussen, kinderen van dezelfde moeder, maar toen ze overleed, 54

RA06_52_TROOST.indd 54

leek het wel of we twaalf verschillende moeders hadden, zo anders reageerden we daarop.

Als je iemand die in de rouw is wilt steunen, schiet je normale inlevingsvermogen hopeloos te kort. Ook de gouden regel dat je een ander behandelt zoals je zelf behandeld wilt worden gaat niet op. Bij troost werkt alleen wat ik de platina regel noem: altijd vragen wat de ander wil. Wil je erover praten of liever niet? Wil je dat ik blijf of ben je liever alleen? Vaak weten mensen zelf niet eens het antwoord. Dat hoeft ook niet. Het gaat erom dat ze weten dat je je bij hen wil aansluiten. Zo’n vraag stellen klinkt simpel, maar we zijn allemaal geneigd uit te gaan van onze eigen behoeftes. Als je zelf van spontaan bezoek houdt, denk je een ander daar ook een plezier mee te doen. Die vindt dat misschien wel een gruwel.’

IK WOU DAT IK JE KON TROOSTEN ‘Als woorden niet werken, wat dan wel? Het kan heel troostrijk zijn om aandachtig naar iemands verhaal te luisteren. Alleen luis-

JEZELF TROOSTEN

Bewust of onbewust, iedereen heeft wel een manier om zichzelf te troosten. De een gaat de natuur in, een volgende pakt een dichtbundel en weer een ander zoekt heil bij een romantische film. Maar niks is zo geschikt om je in een bepaalde stemming te brengen of juist uit te halen als je favoriete muziek.

KLEINE MOEITE

Het toppunt van attent zijn: de verjaardag en sterfdag van een overledene noteren en op die dag even van je laten horen.

6 | 2023

13-11-2023 13:46

Ik kan niet anders dan zeggen dat ik me aan de troost, de aandacht en attenties heb gelaafd in te duiken of in de tuin te werken. En bij weer anderen is het feit dat ze er gewoon zijn al genoeg. De ene manier is niet beter dan de andere. Het komt er in alle gevallen op neer dat je tijd investeert, met iemand bezig bent.’

ER IS GEEN GOED OF SLECHT

teren, verder niks. Dat is meteen ook een van de moeilijkste dingen, want vaak zijn we tijdens het luisteren al bezig met ons eigen verhaal. Of met een advies. Ik las ooit een interview met presentator Inge Diepman nadat ze een kind had verloren.

Ze zei: ‘Kom maar met lege handen. Ik vul ze wel met mijn verdriet’. Zo treffend gezegd.

Als iemand begint te huilen, vinden we het helemaal ingewikkeld. Ook dan is niks doen vaak het beste. Dan bevestig je de diepte van het verdriet. Hooguit kun je even een arm om iemand heenslaan – als je weet dat iemand dat prettig vindt – of iets zeggen als ‘Ik wou dat ik je kon troosten’. Maar tranen kunnen ook bevrijdend zijn. En iemand die huilt geeft bijna altijd zelf aan hoe het verder moet.

Lang niet iedereen wil trouwens over zijn of haar verdriet praten. Of alleen maar met een paar mensen. Met een ander gaan ze misschien liever wandelen of naar de film. En sommige mensen helpen graag in praktische zin door de keuken

‘Waarom we troosten zo moeilijk vinden heeft diverse redenen. Een daarvan is dat je bang bent dat door het over het verdriet te hebben, je iets oprakelt waarmee je de ander pijn doet, die daardoor dan weer emotioneel wordt, enzovoort. Het past ook niet zo in onze cultuur om zichtbaar te rouwen. Nog niet eens zo heel lang geleden werd je geleerd je groot te houden en niet over je verdriet te praten. Ik herinner me bij de begrafenis van John F. Kennedy dat zijn weduwe Jackie werd geprezen omdat ze niet huilde tijdens de begrafenis. Diezelfde houding zorgt er nog steeds voor dat mensen het lastig vinden om getroost te worden. Ook in de moeilijkste tijden willen we niet graag kwetsbaar overkomen en proberen we de controle te houden. Weliswaar zijn onze opvattingen over rouwen veranderd – we vinden nu dat het goed is om uitgebreid bij verdriet stil te staan. Maar dat je je groot wil houden om de ander niet in een ongemakkelijke situatie te brengen, zit er nog steeds in. Uiteindelijk is er geen goed of slecht. Zo heb je ook vrienden voor goede en slechte tijden. Er zijn mensen die goed troosten gewoon niet in hun pakket hebben. Misschien moet je daar niet te hard over oordelen; we hebben allemaal onze tekortkomingen. Dan kun je beter accepteren dat iemand daar onhandig in is. Vroeg of laat heb je elkaar toch weer nodig.’

COMFORTFOOD

Als baby worden we al getroost met eten: een flesje of de borst, allebei zoet en vet. Niet zo gek dus dat als we later in ons leven behoefte hebben aan troosteten we teruggrijpen naar de smaak uit onze jonge jaren. Goedgevulde soep, een ovenschotel of warme appeltaart met slagroom.

Je wordt letterlijk warm vanbinnen.

WARMTE

Mensen in de rouw hebben het vaak koud. Een kruik, een paar warme sokken of een lekkere sjaal zijn ongebruikelijke, maar doeltreffende cadeaus.

DE VIJF TALEN VAN TROOST Zo noemt auteur Huub Buijssen de vijf manieren waarop je iemand kunt steunen. In willekeurige volgorde is dat: luisteren, er zijn voor de ander, iets geven, helpen, en aanraken.

8X K A NS

Boek winnen?

Ga naar radarplus.nl/ wintroost Geldig t/m 24 januari 2024

6 | 2023

RA06_52_TROOST.indd 55

55

13-11-2023 13:46

ONZICHTBARE ZIEKTES

AANSTELLERITIS of echt ziek?

In Nederland zijn honderdduizenden patiënten met ‘onzichtbare aandoeningen’.

Ze hebben bijvoorbeeld ME of fibromyalgie. Modeziekten, beweren boze tongen, en: het zit tussen hun oren. RADAR+ gaat op onderzoek.

56

6 | 2023

RA06_56_DOSSIER ECHT ZIEK.indd 56

13-11-2023 13:44

TEKST SUUS RUIS

Een gewone maandagochtend op een doorsnee kantoor. Voordat iedereen aan de gang gaat, worden kort wat hoe-was-je-weekendverhalen uitgewisseld. ‘Is Joke er niet?’ vraagt iemand. Eén collega schudt haar hoofd, een andere rolt met zijn ogen. Joke heeft long covid en werkt misschien nog maar vijftien uur per week. En áls ze er al is, is ze moe, stilletjes en chagrijnig. Dat ze van elk telefoontje dat ze pleegt, een halve dag moet bijkomen, begint haar directe collega’s inmiddels de keel uit te hangen. Iederéén heeft corona gehad, maar het leven gaat door. Schouders eronder. Het is heel rot voor Joke, maar stelt ze zich niet een beetje aan?

DE 90.000 MENSEN MET LONG COVID WORDEN REGELMATIG ALS AANSTELLERS GEZIEN ZIEK OF ZEURPIET Volgens schattingen van het MIT (Managament Impact Team) zijn er in Nederland zo’n 90.000 Jokes – mensen met long covid, die regelmatig als aanstellers worden gezien.

En er zijn meer aandoeningen die net als deze relatief nieuwe ziekte aan de buitenkant niet te zien zijn, en waaraan een imago van ‘tussen de oren’ kleeft. Ook mensen met ziekten als fibromyalgie, myalgische encefalomyelitis (ME)/chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS) en de laatste jaren dus ook long covid, krijgen al snel het predicaat ‘zeurpiet’.

Het maakt het fenomeen van de onzichtbare aandoening extra precair, want tussen de oren of niet, patiënten ervaren wel degelijk pijn, ongemak, slopende vermoeidheid en een verminderde kwaliteit van leven. Joke had dat hele weekend op bed gelegen en wel dertig uur geslapen, omdat ze nul energie had.

GEEN AANWIJZINGEN, WÉL KLACHTEN Laten we voor het gemak even iets uit elkaar trekken. Ziekten als diabetes, crohn, de auto-immuunziekte lupus en veel andere aandoeningen zijn in heel veel gevallen ook niet duidelijk zichtbaar. Maar met een

arts die de goede vragen stelt en de juiste onderzoeken, zijn ze wel vast te stellen.

Dit artikel gaat over de zogenaamde somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (SOLK), die tegenwoordig ook wel aanhoudende lichamelijke klachten (ALK) worden genoemd. ‘Dat zijn de diagnoses waarbij er niet heel duidelijke lichamelijke aanwijzingen te vinden zijn, maar waarbij er wel klachten zijn’, zegt huisarts Gracia Reijnen. ‘Heb je het over een aandoening als reuma, dan zijn er wel degelijk aantoonbare veranderingen in onder andere gewrichten en bloedwaardes. Bij de somatisch onverklaarbare aandoeningen is dit vaak niet het geval, maar er is wel echt sprake van lijden.

Dat maakt het heel ingewikkeld.’

WAT IS FIBROMYALGIE? Neem nou fibromyalgie, een aandoening waarvan we pak ’m beet voor de eeuwwisseling nog nooit hadden gehoord. Letterlijk betekent fibromyalgie ‘pijn in bindweefsel en spieren’ – een term die beschrijft wat er aan de hand is, maar die niet vermeldt waardóór de klachten komen. Klachten zijn pijn, stijfheid, vermoeidheid en soms stemmingswisselingen. Niet erg specifiek dus.

We hebben allemaal weleens pijn of een dag dat we wat minder soepel dubbelvouwen op de yogamat, bijvoorbeeld doordat we uren-

PLACEBO-EFFECT

Een placebo is een namaakmedicijn dat geen werkzame bestanddelen heeft. Toch kan een placebo een positief effect hebben omdat mensen er veel van verwachten, waardoor ze zich beter gaan voelen. Maar een placebo voorschrijven bij een onzichtbare aandoening is volgens huisarts Gracia Reijnen not done.

‘Het wordt gezien als onethisch, helemaal als patiënten niet weten of het middel echt is of niet. Placebo’s worden vooral voorgeschreven tijdens wetenschappelijk onderzoek naar de werkzaamheid van medicijnen, en dan weten deelnemers vaak dat het middel dat ze krijgen óf echt is óf nep.’

6 | 2023

RA06_56_DOSSIER ECHT ZIEK.indd 57

57

13-11-2023 13:44

ONZICHTBARE ZIEKTES

‘IK WEET DAT HET ECHT IS EN DAT IK GEEN AANSTELLER BEN’ ILSE (37) HEEFT FIBROMYALGIE EN WORDT LANG NIET ALTIJD SERIEUS GENOMEN. ‘Na jarenlang zoeken en van het kastje naar de muur gestuurd worden, kreeg ik drie jaar geleden de diagnose fibromyalgie. Naast pijn in mijn spieren en bindweefsel ervaar ik vermoeidheid, slaapproblemen en stemmingswisselingen. Het feit dat je niet aan mij kunt zien dat ik ziek ben, maakt mijn situatie extra zwaar.

Je wilt niet weten hoe vaak ik heb gehoord: ‘Maar je ziet er helemaal niet ziek uit!’ Ik heb te maken gehad met ongeloof, scepticisme en soms met regelrechte ontkenning. Sommige mensen denken echt dat dit tussen je oren zit. In het begin raakten de reacties me erg en had ik altijd het gevoel dat ik me moest verdedigen.

Nu probeer ik geduldig uit te leggen wat fibromyalgie is en hoe het mij beïnvloedt. Het is belangrijk voor mij om me te realiseren dat niet iedereen het zal begrijpen en dat is oké. Ik weet dat het echt is en dat ik geen zeurkous of aansteller ben.’

58

lang in een verkeerde houding hebben gezeten, door overbelasting bij het sporten of tijdens het sjouwen van zware boodschappen, of na een griepje. Dat gaat vanzelf weer over.

Bij mensen met fibromyalgie blíjft de pijn bestaan, zonder dat er sprake is van een aanwijsbare oorzaak, zoals een beschadiging of vergroeiing. De pijn zit vooral in de spieren, het bindweefsel, en in en rondom gewrichten. De ene dag heeft iemand veel klachten, terwijl het de dag erna misschien weer veel minder heftig is.

In Nederland hebben ongeveer 340.000 mensen de diagnose fibromyalgie gekregen.

MISSCHIEN NAAR DE PSYCHOLOOG Er zijn ook mensen met diezelfde klachten, maar die (nog) niet deze diagnose gekregen hebben. Sommige van de klachten horen immers ook bij andere aandoeningen – vermoeidheid en stemmingswisselingen zie je bijvoorbeeld ook bij long covid en ME/ CVS, waarbij mensen soms maandenlang moet bijkomen van een kringverjaardag of wandeling in het park.

Voor artsen is het door die overlap bijna niet te doen om tot een snelle diagnose te komen.

Volgens huisarts Gracia Reijnen zal het dus in de meeste gevallen een zogenaamde

6 | 2023

RA06_56_DOSSIER ECHT ZIEK.indd 58

13-11-2023 13:44

‘diagnose per exclusionem’ zijn – waarbij een rits andere oorzaken wordt uitgesloten of minder waarschijnlijk lijkt. ‘Zo gaat dat meestal, als een patiënt bij je komt met klachten die niet direct verklaarbaar zijn. Je wilt geen dingen missen en ook niet te snel de conclusie trekken dat het geen lichamelijke oorzaak heeft. Tegelijkertijd wil je ook niet dat patiënten eindeloos van specialist naar specialist trekken op zoek naar duidelijkheid. Daar wordt niemand beter van en dat is ook veel te duur. Vaak benoem ik dat ook. Het komt voor dat ik zeg dat ik deze ene laatste verwijzing nog wil geven, maar daarna toch echt de andere kant ga bekijken.’

Met die andere kant bedoelt Reijnen het loslaten van het zoeken naar een lichamelijke oorzaak, en kijken naar andere factoren in het leven van de patiënt die de klacht veroorzaken of in stand houden. Daar zijn soms hulptroepen bij nodig, andere deskundigen dus, zoals een fysiotherapeut of ergotherapeut. Én soms ook een psycholoog, want vaak lijkt er meer aan de hand. ‘Vaak zie je dat bij deze patiënten al sprake was van overbelasting, stress of een psychische kwetsbaarheid. Daarom is het zo belangrijk om een patiënt op dat tweede spoor te krijgen. Als iemand blijft zeggen: maar is er écht iets lichamelijks aan de hand, kun je vaak ook niet onderzoeken of het niet iets anders is.’

WAAROM DE ÉÉN WEL EN DE ANDER NIET? Wat het nóg complexer maakt, is dat er ook aandoeningen zijn die wel degelijk een lichamelijke oorzaak hebben, maar waarbij het geneesproces héél lang duurt. Ook dat kan in de omgeving wenkbrauwen doen fronsen. Reijnen: ‘Mensen kunnen na aandoeningen als lyme en pfeiffer heel lang last houden van bijvoorbeeld vermoeidheid. Dan ga je je op een gegeven moment afvragen of er toch niet iets anders aan de hand is.

Dat is ook het geval bij long covid. Waarom heeft de ene persoon drie coronabesmettingen achter de rug en nergens meer last van, en zit een ander na één besmetting van twee jaar geleden nog steeds volledig in de lappen­mand? En hoewel ik snap dat mensen in dit soort gevallen hun heil zoeken in de alternatieve hoek, en ik daar ook niet per se op tegen ben, vind ik het ook wel weer wat

als een levenscoach met één vinger op de elleboog van een patiënt drukt en zegt: ja, jij hebt nog steeds lyme. Dat is mijns inziens wel erg kort door de bocht. Het kan ervoor zorgen dat een patiënt niet aan de gang gaat met wat er mogelijk onder zijn klachten ligt en dat is kwalijk. Want hoe je het ook wendt of keert: lichaam en geest zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.’

Om privacyredenen zijn sommige namen in dit artikel gefingeerd.

SOMS ZIJN HET GEEN LICHAMELIJKE FACTOREN DIE DE KLACHT VEROORZAKEN OF IN STAND HOUDEN MODEZIEKTEN

Het voert wellicht wat ver om aandoeningen als long covid, ME en fibromyalgie een modegril te noemen, maar het valt wel op dat sommige aandoeningen die een paar jaar geleden bon ton waren van de aardbodem lijken verdwenen. Hoor je ooit nog iemand over bekkeninstabiliteit, dat in de jaren negentig zijn hoogtepunt kende, of RSI? Gynaecoloog in ruste Cees Renckens, van 1988 tot 2011 voorzitter van de Vereniging tegen Kwakzalverij, was altijd duidelijk over aandoeningen als RSI, bekkeninstabiliteit, postnatale depressie, maar ook fibromyalgie en ME/ CVS. Hij noemde het ‘modeziekten’, die slechts bestaan bij de gratie van artsen en andere hulpverleners die erin geloven. Volgens Renckens voldoen modeziekten altijd aan een aantal dezelfde kenmerken: medici die heilig in de ziekte geloven en een actieve patiëntenvereniging die de aandoening steeds in de belangstelling weet te houden.

Door alle aandacht krijgt de modeziekte de omvang van een epidemie, terwijl de klachten – vaak vermoeidheid, zwakte en pijn – vrij alledaags zijn. Ook beweerde hij dat veel patiënten winst uit hun aandoening halen in de vorm van medelijden. Hij zei dat artsen het ontstaan van modeziektes moeten proberen te voorkomen, omdat patiënten in eerste instantie blij zijn als hun vage klachten een serieus klinkende naam krijgen, maar uiteindelijk kan de nietbestaande ziekte leiden tot invaliditeit en eenzaamheid, zeker als de epidemie voorbij is en een andere kwaal de aandacht gaat opeisen.

6 | 2023

RA06_56_DOSSIER ECHT ZIEK.indd 59

59

13-11-2023 13:44

RELATIETHERAPEUT

weer plezier in bed

Speciaal voor stellen met een ingedut seksleven heeft relatietherapeut Jean-Pierre van de Ven een nieuwtje: de mythe dat seks alleen goede seks is als hij meteen een erectie krijgt en zij onmiddellijk nat wordt, moet overboord.

Neem de tijd om elkaar te liefkozen, ga samen op verkenning uit, durf er samen over te praten. En onthoud: door plezier in seks krijg je weer zin in seks.

60

RA06_60_RELATIE.indd 60

6 | 2023

13-11-2023 13:43

TEKST JE AN-PIERRE VAN DE VEN ILLUSTR ATIE SARAH WILKINS

H

oofdpijn. Moe. De kinderen. Morgen vroeg op. De buren kunnen ons horen. Ik heb te hard gesport. Ik moet nog wat werken. Het smoezenboek voor mensen die geen zin hebben in seks is ontelbare bladzijden dik. En het lijkt wel of dat boek steeds vaker opengeslagen wordt naarmate stellen langer bij elkaar zijn. De zin wordt minder, verdwijnt misschien helemaal. Is een hartstochtelijk seksleven alleen iets voor prille stelletjes en kun je na de eerste verliefdheid maar beter beginnen aan de Russische Bibliotheek? Of is het mogelijk om een saai, voorspelbaar of ingedut seksleven nieuw leven in te blazen?

PENIS-IN-VAGINA-SEKS Josefien meldt zich bij me omdat ze overspel wil plegen, maar ze weet niet hoe dat moet. In het gesprek dat volgt blijkt dat ze wil vreemdgaan omdat de seks met haar man Theo niet plezierig is. Theo doet zwaar lichamelijk werk. Zijn eeltige handen voelen ruw aan, om van zijn scherpe, altijd afgekloven nagels nog maar te zwijgen.

Theo’s idee van voorspel is: brommen dat ze ‘maar moet gaan liggen’. Daarna penetreert hij haar en dat is pijnlijk voor Josefien omdat ze dan nog niet opgewonden is. Josefien hoopt dat een andere man zachtere handen heeft.

Josefien is in de vijftig en ze is al een half leven samen met haar man. Hun seksleven is gereduceerd tot penis-in-vagina-seks, ofwel PIV-seks. Deze term is afkomstig uit het boek De waarheid over seks van de seksuologen Ellen Laan en Rik van Lunsen. Volgens hen is PIV-seks voor de meeste vrouwen onaantrekkelijk omdat veel vrouwen niet kunnen klaarkomen van penetratie alleen. Bovendien is PIV-seks voor vrouwen na de overgang vaak pijnlijk omdat ze een drogere vagina hebben. Ze kunnen net zo nat en opgewonden worden als vóór de overgang, maar dat duurt iets langer dan vroeger.

In hun boek signaleren de seksuologen, die zich baseren op eigen onderzoek en dat van anderen, tal van moderne mythen rondom seksualiteit die een bloeiend seksleven in de weg staan. De al genoemde mythe dat alle vrouwen een vaginaal

orgasme kunnen bereiken door penetratie alleen heeft bijvoorbeeld voor veel ellende gezorgd. Vrouwen dachten dat er iets mis met hen was – en hun psychiaters trouwens ook – als ze zo geen orgasme konden bereiken. Mannen voelden zich tekortschieten omdat hun vrouwen niet ‘op de normale manier’ konden klaarkomen. Als er zo’n sfeer van mislukking en teleurstelling komt te hangen rondom seks wordt deze er niet plezieriger op.

En dat is het grootste probleem van mensen die merken dat hun seksleven saai, sporadisch of zelfs geheel afwezig is: er is geen plezier meer. Als je verwacht dat seks onplezierig zal zijn, is het niet zo vreemd dat je geen zin hebt. Deze neerwaartse spiraal bepaalt vaak het seksleven van duurzame koppels en hun libido – overigens een heel vaag begrip.

Libido wordt gezien als iets individueels. Iemand met een hoog libido heeft veel zin in seks en iemand met een laag libido heeft dat niet. Maar volgens Laan en Van Lunsen is libido een mythe. Of je zin hebt in seks hangt niet af van testosteronspiegels of seksuele opvoeding, maar van eerdere ervaringen met seks.

ONGEDULD GAAT NIET SAMEN MET FIJNE SEKS Als je een ingedut seksleven wilt verbeteren doe je er daarom goed aan om niet te focussen op individuele kenmerken, maar op de interactie. Hoe zorgen we ervoor dat onze seks weer plezierig wordt? Een van de beste manieren om dat te doen is de tijd nemen. Als we ouder worden hebben we meer tijd nodig om opgewonden te raken. Dit geldt voor vrouwen en voor mannen. Ook de mythe dat seks alleen goede seks is als hij meteen een erectie krijgt en zij onmiddellijk nat wordt moet overboord, omdat mensen die zó denken ongeduldig worden, en ongeduld gaat moeilijk samen met fijne seks.

Neem dus de tijd om elkaar te liefkozen, op alle plekken die prettig zijn, inclusief de genitaliën. Dat is voor mannen net zo belangrijk als voor vrouwen.

Seksuoloog Ellen Laan bevorderde bij haar cliënten graag de ‘clitkunde’. Veel vrouwen komen niet klaar door penetratie alleen, maar wel door stimulering van hun clitoris. Toch weten zij, laat staan hun mannen, soms niet goed hoe dat stimuleren werkt. De clitoris is niet een onvindbaar knopje, maar een inwendig zwellichaam dat minstens zo groot is als het zwellichaam van mannen, de penis. Als vrouwen meer durven te verkennen hoe ze hun clitoris kunnen stimuleren en aan hun mannen vertellen wat ze fijn vinden, is de kans veel groter dat de seks plezierig zal zijn voor haar en dus ook voor hem.

VERTEL ELKAAR WAT JE LEKKER VINDT Josefien ziet in dat vreemdgaan misschien niet het beste idee is als je het echtelijke seksleven wilt verbeteren. We bespreken manieren waarop seks prettig is voor haar en hoe ze dit aan Theo kan uitleggen. Dit leidt tot teleurstellende situaties, begrijp ik twee weken later. Theo verliest regelmatig zijn erectie als Josefien hem ‘de les leest’, of hij wordt bang dat 6 | 2023

RA06_60_RELATIE.indd 61

61

13-11-2023 13:43

RELATIETHERAPEUT

MENSEN ZIJN BANG OM TE WORDEN UITGELACHEN ALS ZE HUN PARTNER OVER HUN FANTASIEËN VERTELLEN

RA06_60_RELATIE.indd 62

13-11-2023 13:43

‘het niet gaat lukken’ en krijgt dan hele­ maal geen erectie. Hij wil liever terug naar de oude situatie, namelijk seks op zijn manier en op zijn tijd. Het wordt tijd om Theo bij de behandeling te betrekken.

Je zou het anno nu misschien niet verwach­ ten, maar veel mensen vinden het lastig om met hun partners over hun liefdesleven te praten. Het onderwerp seks is van ouds­ her bedolven onder taboes, vooroordelen en mythen en deze mythen zijn hardnekkig.

Bovendien zijn veel mensen bang. Ze zijn bang om uitgelachen of afgewezen te worden als ze aan hun partner vertellen wat hen opwindt of waarover ze fantaseren.

Vrouwen en mannen fantaseren net zo veel en net zo vaak over seks – ook de mythe dat mannen meer aan seks denken debunken Laan en Van Lunsen – maar mannen mijden het onderwerp seks als de pest. En als er dan al een gesprek over seks ontstaat, loopt het vaak mis doordat stellen, zoals in het voorbeeld van Josefien en Theo, elkaar vertellen wat de ander moet doen. In plaats daarvan kun je beter zeggen waar jij zelf opgewonden van wordt, waar jouw gevoelige plekjes zitten, welk standje en welke plek jou het fijnst lijken. Je partner kan daarop ingaan of niet, natuurlijk. Je zegt wat je zou willen, je geeft geen bevelen. Maar als je partner bereid is om te experimenteren – misschien in ruil voor het onderzoeken van zijn of haar sekswensen – kan er wel beweging komen in jullie seksleven.

Theo’s komst bij de volgende afspraak levert meteen resultaat op. Hij blijkt namelijk ook ontevreden over hun seks­ leven én hij is bereid te experimenteren als blijkt dat hij ook zijn eigen wensen mag ventileren. In de weken daarna wordt de seks ‘langzamer, maar geiler’, zoals Theo dat noemt. Na een poosje experimenteren vertellen hij en Josefien elkaar openlijk over fantasieën en over hun wensen in bed en daarbuiten. Ze raken elkaar meer aan gedurende de dag en ze spreken ook over andere onderwerpen meer dan tevoren.

HET GEVOEL DAT JE BIJ ELKAAR HOORT Een goed seksleven bevordert de ver­ bondenheid tussen partners. Seks moet niet het enige zijn wat bindt – relaties die op dat ene fundament zijn gebouwd duren nooit lang. Intimiteit is minstens zo

belangrijk. Intimiteit bestaat uit aanraken en knuffelen, uit het delen van je leven met elkaar, uit vertellen en vragen stellen en samen meemaken. Zo ontstaat verbondenheid, het gevoel dat je bij elkaar hoort. En verbondenheid is een belangrijk ingrediënt van duurzame relaties.

Is het dan voortaan alleen maar rozengeur en maneschijn als stellen zich openstellen voor elkaar en een gesprek over seks op gang brengen? Als ze gaan experimenteren met nieuwe manieren van seks beleven? Als ze de tijd nemen om opgewonden te raken en de seks niet beperken tot PIV-seks? Nou, nee. Het merkwaardige feit doet zich namelijk voor dat verbondenheid tijdens de seks het tegengestelde effect heeft van een afrodisiacum. Ver­ liefde stelletjes kennen elkaar niet of nauwelijks en dat bevordert de lust, de zin om seks te hebben. Stellen die al langer samen zijn en die zich verbonden voelen merken dat de lust steeds verder afneemt. Dat komt doordat ze op het verkeerde moment te veel op elkaar zijn gefocust.

FOCUS OP JE EIGEN GENOT Klaarkomen gaat over loslaten, zowel lichamelijk als psychisch. Je moet het gevoel van een orgasme bezit laten nemen van je lichaam en dat lukt alleen als je de controle loslaat. Ook mentaal moet je iets loslaten, namelijk elkaar.

Wie tijdens de seks te veel bezig is met de ander en te weinig met zichzelf, raakt minder opgewonden of verliest de opwinding. Er komt een moment tijdens seks dat je op je eigen genot moet focussen, op je eigen gevoel en gedachten, op je eigen plezier. Wie dan te veel met verbondenheid, met de ander bezig is, komt niet of moeizaam klaar en dat maakt seks minder plezierig – en dan wacht al snel de neerwaartse spiraal.

Elf procent van de Nederlandse mannen en vijftien procent van de vrouwen heeft een seksueel probleem dat hen regelmatig dwarszit bij het vrijen. Het gaat vooral om problemen met opwinding. Vrouwen kunnen lichamelijk opgewonden raken, terwijl ze niet mentaal opgewonden zijn. Het is voor hen dan wel mogelijk om seks te hebben, maar plezierig is het niet. Ook mannen kunnen problemen hebben met opgewonden raken. Ze krijgen dan geen erectie of verliezen deze tijdens de seks, of ejaculeren te vroeg of te laat. Zulke problemen komen meestal voort uit een overdreven focus op de ander op het verkeerde moment. Fijne seks is dus een kwestie van balanceren.

Vrouwen doen er goed aan om de penis van hun man meer te stimuleren zodat hij opgewonden kan raken, vooral bij mannen ouder dan 55. Tegelijkertijd kunnen mannen meer clitkunde toepassen om hetzelfde effect bij hun vrouwen te bewerkstelligen. Als oudere stellen meer tijd nemen om opgewonden te raken zal de seks soepeler verlopen. Maar als ze beiden opgewonden raken en seks gaan hebben, doen ze er goed aan om zich op zichzelf te concentreren en te doen wat ze als plezierig ervaren. Dan komen ze (fijner) klaar en hebben ze een volgende keer ook weer zin om te vrijen.

ZO REVITALISEER JE JE INGEDUTTE SEKSLEVEN

+ Breng het gesprek over seks op gang. Vertel aan elkaar waarover je fantaseert, wat je prettig vindt en wat je opwindt. + Experimenteer met elkaars sekswensen, breng deze in de praktijk om te ontdekken wat voor jullie samen het fijnste is. + Focus aan het begin van seks op elkaar en daarna op je eigen plezier. + Plezier in seks is de beste manier om zin in seks te krijgen.

ZO PRAAT JE MET ELKAAR OVER SEKS

+ Zeg dat je het over seks wilt hebben, wacht niet op het goede moment.

Maak gewoon een afspraak. + Bespreek wat je zelf zou willen, niet wat de ander moet doen. + Vraag wat de ander zou willen. + Formuleer concrete voorstellen op basis van jullie wensen en voer deze uit. + Na het experimenteren bespreek je hoe het ging.

Pas het voorstel zo nodig aan, of houd het nieuwe gedrag erin.

6 | 2023

RA06_60_RELATIE.indd 63

63

13-11-2023 13:43

SPINNETJES EN KABELS

ONDERSCHAT DE SPATADER NIET Zijn spataderen vooral een cosmetisch probleem, zoals patiënten én zorgverzekeraars denken? Integendeel: ze wijzen erop dat de aderen niet meer goed functioneren. Vaat- en lymfoedeemchirurg Marald Wikkeling: ‘Spataderen zijn niet sexy, er is in de media weinig aandacht voor. Maar het gaat om een sluipende ziekte.’

Al op haar 28ste ziet Ester van Ouwerkerk (nu 49) ‘spinnetjes’ op haar benen: kleine spataderen die als een ragfijn netwerk zichtbaar zijn. ‘Besenreiser’ heten deze allerkleinste spataderen ook wel, of ‘takkenbosvenen’, genoemd naar een bezem van berkentakken. Ester heeft er geen last van, maar ze vindt ze niet mooi.

Daarom laat ze de adertjes om de twee jaar in Centrum Oosterwal in Alkmaar scleroseren: de arts spuit een vloeistof in de ader – aethoxysklerol® – die een verkleving van de vaatwand veroorzaakt. De spatader verandert in een dunne streng waar geen bloed meer door stroomt.

De omringende gezonde aderen nemen de functie over en het lichaam ruimt het behandelde bloedvat zelf op. Na ongeveer zes weken zien haar benen er weer prachtig uit. De behandeling wordt niet vergoed vanuit de zorgverzekering, maar dat neemt ze voor lief. Haar moeder had ook spataderen: over haar benen liepen dikke, kronkelende blauwe kabels. Dat is het laatste wat Ester wil.

KORTE BROEK Twintig jaar later ziet ze in een paar maanden tijd boven haar knie, aan de binnenkant van haar been, een grote plek met spataderen ontstaan. Op een afstandje lijkt het op een grote blauwe plek. Omdat ze een enthousiaste hard64

loper is en vaak in een korte broek buiten loopt, valt het anderen ook op. ‘Ik hoorde mensen vaak zeggen: wat heb je dáár nou?’, zegt Ester. ‘Ik vond die opmerkingen vervelend. Als ik erop drukte, deed de plek ook pijn.’

Afgelopen zomer liet ze de plek met lasertherapie behandelen. De arts plaatst dan na een plaatselijke verdoving een draad in de spataderen die hitte afgeeft. De spatader schroeit daardoor dicht. Meestal blijven de spataderen na een laserbehandeling zeker drie jaar weg.

MEESTAL BLIJVEN DE SPATADEREN NA EEN LASERBEHANDELING ZEKER DRIE JAAR WEG VOORKOM TOEKOMSTIGE KLACHTEN Ester vond de behandeling indrukwekkender dan ze vooraf had gedacht: ‘De behandeling zelf ging snel, die duurde denk ik maar tien minuten. Maar je ligt wel echt in een operatiekamer. En de verdovende prikjes vond ik best pijnlijk. Toch ben ik nu heel blij met het resultaat. Er zijn nog een paar héél kleine adertjes zichtbaar, maar er zit geen groot, blauw vlak meer op mijn been.’

Eerlijk is eerlijk, zegt ze: de reden om haar spataderen te laten behandelen is vooral

cosmetisch. Maar ze wil ook toekomstige klachten als pijn en jeuk voorkomen. ‘Bij het ontstaan van spataderen is vaak sprake van een genetische aanleg. Ze komen vrijwel altijd terug. Ik laat er dus af en toe iets aan doen. Dat vergelijk ik dan maar met een bezoek aan de tandarts: ook dat moet regelmatig gebeuren.’

VAN MILD TOT ERNSTIG Verstandig, vindt Marald Wikkeling, vaaten lymfoedeemchirurg in ziekenhuis Nij Smellinghe in Drachten en het Medisch Centrum Leeuwarden. Wikkeling is voorzitter van het Dutch College of Phlebology (DCoP), een vereniging ter bevordering van de kwaliteit van de flebologische zorg. Dat wil zeggen: de diagnostiek en behandeling van aderen die niet goed functioneren en eventuele huidziekten die daar het gevolg van zijn, zoals vocht in de benen, aderontsteking en ulcus cruris, oftewel een open been. Want, zo waarschuwt Wikkeling: ook al zien patiënten én zorgverzekeraars spataderen vaak als een cosmetisch probleem, niets is minder waar.

‘Het woord spataderen is eigenlijk niet op z’n plaats: waar we eigenlijk over praten is veneuze insufficiëntie. Dat wil zeggen dat de aderen niet goed functioneren. Er zijn zes classificaties voor, van mild tot ernstig.

Hoe ernstiger het probleem, hoe meer je moet doen.’

6 | 2023

RA06_64_SPATADEREN.indd 64

13-11-2023 13:43

TEKST ALIË T TE JONKERS

toe pijn na een dag werken, of hebben ze dikke enkels of vermoeide, zware benen.

Pas als de klachten heel ernstig worden, noemen we het een ziekte. Tot die tijd is het een ijsberg onder water. Dat is best raar, vooral nu er steeds meer aandacht komt voor preventie.’ Uiteindelijk kan de aandoening leiden tot vochtophopingen in de enkels of benen, pigmentvlekken, zweren en een gevreesde aandoening: ulcus cruris, een open been. Bij een open been zit er een wond op het onderbeen, meestal aan de voorkant. De wond geneest langzaam – het kan maanden tot een jaar duren – of zelfs helemaal niet.

STRENGE ZORGVERZEKERAARS

KIERENDE KLEP Wikkeling vergelijkt de bloedsomloop met een snelwegennet dat zuurstof en voedingsstoffen naar de organen brengt en afvalstoffen ophaalt. ‘Het lichaam bevat tal van diepe en oppervlakkige aderen. Een oppervlakkige ader kun je zien als een oprijstrook naar de snelweg, een grote ader, waarbij er sprake is van eenrichtingsverkeer. Zo’n diepe ader heeft kleppen, die er normaal gesproken voor zorgen dat het bloed niet terugstroomt.

Maar als de klep gaat kieren, kan het bloed niet verder stromen. Er ontstaat dan een kolom bloed in de ader, die vervolgens kan gaan uitzetten. Die kolom bloed kan warm aanvoelen, gaat kriebelen en kan pijn gaan doen.’

ALS JE VEEL ZIT, GA DAN AF EN TOE LOPEN, EN ALS JE VEEL STAAT, GA DAN AF EN TOE ZITTEN ALS EEN IJSBERG ONDER WATER Het woord spataderen klinkt vrij onschuldig, maar het betekent feitelijk dat er sprake is van een stoornis in de bloedcirculatie, benadrukt de Friese vaatchirurg. ‘Ik noem het een ijsbergziekte: veel mensen met een spatader maken zich er weinig zorgen over. Misschien hebben ze af en

Toch stellen de zorgverzekeraars strenge eisen aan het vergoeden van spataderbehandelingen. Dat doen ze alleen als iemand al duidelijke klachten of verschijnselen heeft als gevolg van de spataderen, zoals de genoemde huidverkleuring, slecht genezende wonden aan het onderbeen, vochtophoping in het been, of kramp. Een andere eis is dat een Duplexonderzoek met geluidsgolven moet aantonen dat er sprake is van ‘ernstige afwijkingen van de doorsnede (ten minste 3 millimeter) en bloeddoorstroming van de aderen in het been’. Wil je heel kleine spatadertjes laten behandelen, dan kost dat vanaf € 150 per been. Intensievere behandelingen kosten zo’n € 580 of meer. In die gevallen zal er meestal ook sprake zijn van klachten en kan de arts een vergoeding aanvragen bij de zorgverzekeraar.

Het laat volgens Wikkeling zien dat er nog weinig aandacht is voor veneuze insufficiëntie. ‘Spataderen zijn niet sexy, er is in de media weinig aandacht voor. Maar vergeet niet dat het een sluipende ziekte is. Uiteindelijk kan iemand met spataderen een trombosebeen krijgen. Zestig procent van de patiënten krijgt daarna het posttrombotisch syndroom. Dat verloopt bij een klein deel van de mensen zeer ernstig: zij houden blijvende klachten, zoals pijn en een open been. Het voorkomen van deze complicatie is dus van groot belang.’

KUITSPIEREN IN ACTIE

hebben er 75 spataderen. Er zijn allerlei risicofactoren die – naast erfelijke aanleg – het ontstaan van spataderen kunnen versnellen: zwangerschap, overgewicht, ouderdom, hormonale veranderingen of veel en lang stilstaan of stilzitten. Wat dat laatste betreft: beroepsgroepen als leerkrachten, horecamedewerkers, winkelmedewerkers en kappers zijn risicogroepen.

Bewegen kan waarschijnlijk verergering van de spataderen tegengaan. Zet vooral de kuitspieren in actie, adviseert Wikkeling: dat bevordert de terugstroom van bloed naar het hart. ‘Probeer daarom vaak te lopen en de voeten op en neer te bewegen en regelmatig van houding te wisselen.’

En wie zweert bij een zit-sta-bureau om aan te werken, moet toch echt regelmatig even gaan zitten, zo blijkt uit recente studies.

Dat is ook het advies van Wikkeling: ‘Blijf niet langer dan twee uur staand werken achter zo’n zit-sta-bureau. Eigenlijk is het heel simpel: ‘Als je veel zit, ga dan af en toe lopen, en als je veel staat, ga dan af en toe zitten.’

PIJN EN VERMOEIDHEID DOOR SPATADEREN? ZET JE KUITSPIEREN IN Als er al sprake is van spataderen, kunnen oefeningen helpen tegen een zwaar, vermoeid gevoel in de benen.

De oefeningen remmen het ziekteproces niet, maar kunnen wel klachten verlichten. + Ga op je tenen staan en dan weer op de hielen, steeds op en neer. + Loop op blote voeten, afwisselend op de tenen en op de hakken. Houd bij het lopen op de hakken de tenen flink omhoog. + Ga op je rug liggen met de benen wat omhoog en maak cirkelvormige draaibewegingen met de voeten vanuit het enkelgewricht, eerst in de ene daarna in de andere richting. + Ga op je rug liggen en fiets met je benen in de lucht. + Als je achter een bureau zit, plaats je voeten plat op de grond en hef afwisselend je tenen en hielen omhoog.

Hoe ouder je wordt, hoe groter de kans dat kleppen in de aderen gaan ‘lekken’: van de honderd mensen boven de 80 jaar 6 | 2023

RA06_64_SPATADEREN.indd 65

65

13-11-2023 13:43

overwin je brein ANGST LEREN LOSLATEN

Journalist Suus Ruis dacht een ontspannende duikvakantie geboekt te hebben, maar het duiken werd een metafoor voor het overwinnen van haar grootste angsten. En laat dat nou iets zijn wat we allemaal kunnen leren, ook zonder 15 meter diep te hoeven zwemmen.

SUUS RUIS (49) is freelance journalist. Ze schrijft o.a. voor LINDA., Vrouw Magazine van De Telegraaf en RADAR+.

66

Een klein jaar geleden waren mijn ex-man en ik de schoolvakanties aan het verdelen, zoals gescheiden ouders dat doen. Hij wilde deze zomer eindelijk met onze tienerzoon gaan duiken – daar hadden ze het al jaren over. ‘Waarom ga je niet mee?’ vroeg hij.

Een jaar eerder waren we ook op vakantie geweest met z’n drieën en dat was reuzegezellig; wij kunnen nog altijd goed reizen met elkaar. Ik aarzelde. Hoewel ik ooit heb gesnorkeld en dat heel indrukwekkend vond, was duiken wel next level. Het idee van die totale afhankelijkheid van lucht uit een fles, brrr ...

Ik liet me overtuigen, want er kon echt, écht niets misgaan en vijftien meter diep tussen de vissen zwemmen was niet te vergelijken met erboven hangen met een snorkel. Het zou onvergetelijk worden.

Bovendien word je niet op dag één van een boot afgeduwd om als een baksteen dertig meter naar de bodem te zinken; je went

eerst aan het gevoel en aan het ademen met een mondstuk op de bodem van een zwembad – de zogenaamde duik in beschut water.

PANIEK EN EEN VERBAASDE DUIKINSTRUCTEUR Nou, zo ging het in ons geval niet helemaal.

Onze Egyptische duikschool had een paar boeien en een touw neergegooid in de zee, waarbinnen je de vereiste oefeningen moest doen; voor hen was dat beschut water. Op de eerste dag moesten we eerst met snorkel en duikbril naar een boot zwemmen en weer terug om te laten zien dat we überhaupt een A-diploma hadden.

De wind was hard, de golven hoog en binnen een minuut had ik water in mijn snorkel. Mijn duikbril zat ook niet helemaal lekker, dus die liep eveneens vol.

Daarnaast vond ik het blijkbaar ineens doodeng om door een snorkel te ademen en niet door mijn neus. Het resultaat: hyperventilatie, paniek en een duikinstructeur die een tikje verbaasd de overige dagactiviteiten maar cancelde. Die middag zat ik bij de poolbar met een snorkel in mijn mond om te wennen; even belachelijk als tragisch.

HAND IN HAND NAAR HET KORAALRIF De ochtend erna verliep al net zo dramatisch. Het lukte me drie keer om heel kort op mijn knieën op de bodem – waar je nog kon staan, maar daar hadden mijn hersenen geen boodschap aan – te zitten om een oefening te doen, maar na een paar minuten werd de stem in mijn hoofd steevast te luid. ‘Je bent omringd door water.’

6 | 2023

RA06_66_ANGST OVERWINNEN.indd 66

13-11-2023 14:10

TEKST EN ZELFPORTRE T TEN SUUS RUIS

‘Je ademt uit een fles.’ ‘Je zult stikken en sterven op de bodem van de Rode Zee.’ Ik negeerde alle regels en lessen van handgebaren en schoot keer op keer als een kanonskogel naar boven, waar ik happend naar lucht en vloekend en tierend mijn mondstuk uitrukte en de duikbril afgooide.

Mijn doodsangst was levensecht. Bij de volgende poging greep mijn duikinstructeur in toen hij op de bodem van de zee de eerste tekenen van paniek in mijn ogen zag.

Hij pakte mijn hand en trok me liefdevol mee naar het koraalrif een paar meter verderop.

Normaal doe je dat pas na twee dagen, maar bij Suus Ruis kon het natuurlijk allemaal weer niet normaal. Binnen een paar seconden was ik een vis in een tropisch aquarium. Ik was zo overweldigd door de schoonheid van de onderwaterwereld dat ik vergat in paniek te raken. Voor eventjes dan. Want toen ik even later in het ondiepe weer een oefening moest doen (duikbril afzetten en weer opdoen onder water) kwam de angst in alle hevigheid terug en schoot ik weer pijlsnel naar boven.

BANGE SCHIJTERD We besloten dat ik privéles zou krijgen en iets meer tijd dan de gemiddelde duiker in wording. Hoewel ik een keer of tien met een trillend lipje in het water stond te stampvoeten dat ik ermee ophield, deed ik dat niet. Ik ben een schijterd, altijd al geweest. Bang voor de dood, verlies, muizen, spinnen, slakken, achtbanen, horrorfilms, oorlog, de tandarts, noem het maar op. Ik vond dat het maar eens afgelopen moest zijn, helemaal omdat mijn meeste angsten totaal niet realistisch zijn. Ik probeerde mijn nieuwe instructeur uit te leggen wat er steeds gebeurde in de eerste momenten dat ik onder water was. ‘Mijn brein gaat met me aan de haal.’ De instructeur, net als zijn collega’s (en de meeste duikinstructeurs ter wereld, het is een verlicht slag mensen) de rust zelve, antwoordde slechts: ‘Overwin je brein.’ En dat ging ik doen.

EEN DIEPE ANGST OVERWINNEN Als mijn brein me vertelde dat ik stikken en verdrinken zou en mijn kind vanaf nu zou opgroeien zonder moeder, moest mijn brein simpelweg nóg harder roepen dat dat niet ging gebeuren. Van alle scenario’s 6 | 2023

RA06_66_ANGST OVERWINNEN.indd 67

67

13-11-2023 14:10

ANGST LEREN LOSLATEN was verdrinken namelijk oprecht de minst realistische. Als ik geen lucht meer zou hebben, zou de instructeur zijn reservemondstuk in mijn mond stoppen. En stel dat dat om de een of andere onbestaanbare reden niet zou lukken, dan was het maar een paar meter omhoog naar de oppervlakte. Ik bedoel, die instructeurs gingen buiten werktijd met z’n allen op zestig meter diepte haaien spotten, dán heb je een probleem als je geen lucht meer hebt. Maar dit was het spreekwoordelijke pierenbadje.

Het werkte. Ik stond minutenlang te dralen voordat ik kopje-onder ging, en ineens dacht ik: f*ck it. Zolang ik blijf ademen, kan me niks gebeuren. En het allerbelangrijkste: áls er iets ergs gebeurt, kan ik dat aan. Die dag maakte ik mijn eerste echte lange duik. En het gevoel dat het over­ winnen van die diepe angst me gaf, was nog tien keer mooier dan het zweven tussen de prachtigste kleurrijke vissen.

KIJK NAAR DE FEITEN, SUUS Ik realiseerde me dat duiken metaforisch was voor al mijn angsten. Als je duikt, moet je je overgeven aan apparatuur.

Overgave, de controle loslaten, is nooit mijn sterkste kant geweest. Daarnaast worstel ik al tientallen jaren met ‘niet genoeg’ hebben. Ik ben altijd bang geweest voor tekort: aan liefde, geld, werk, noem maar op. Op mijn knieën op de bodem van de zee was ik als de dood voor een tekort aan zuurstof, wat desastreuze gevolgen kon hebben. Nu ik deze leeuw in de bek had gekeken en had neergesabeld, kon ik die andere angsten ook overwinnen. Want het simpele doch magische trucje ‘overwin je brein’ werkt op alles.

Als ik een fikse naheffing van de belasting krijg en denk dat een persoonlijk faillissement dit keer echt onafwendbaar is, voel ik net als onder water nog altijd eerst paniek. Mijn hart klopt op zo’n moment bijna uit mijn borst en het zweet breekt me uit. Maar sinds mijn duikavontuur lukt het me om deze gedachte om te keren. Ik vraag me hardop af hoe waarschijnlijk het is dat ik daadwerkelijk aan de bedelstaf geraak.

Kijk naar de feiten, Suus. Niet, is dan het antwoord. Net zo onwaarschijnlijk als het scenario dat ik na tien jaar succes van de ene op de andere dag helemaal geen werk 68

‘Ik zeg nu elke dag tegen mezelf dat ik elke situatie aankan, en voel dat mijn vertrouwen groeit’ meer krijg van mijn opdrachtgevers, of dat mijn enige kind wordt ontvoerd. Als ik angst voel opkomen, doe ik mijn ogen dicht en denk aan de duikinstructeur die heel rustig het ‘ademhaal’-handgebaar maakt: met de handpalm naar je mond gericht, de hand in een golfbeweging van je af en naar je toe brengen. Adem in, adem uit. Het is te simpel voor woorden, maar zolang je blijft ademen, is de kans bijzonder groot dat er helemaal niks gebeurt.

NIETS TE VREZEN Ik vond dit een interessant fenomeen, en wilde er dieper induiken. Eenmaal thuis bestelde ik het boek Feel the fear and do it anyway van Susan Jeffers – in het Nederlands uitgekomen als Niet durven, toch doen! – dat naadloos paste op mijn ervaring. In haar boek bevestigt ze eigenlijk wat ik daar in die warme zee voor het eerst besefte: je brein is de sleutel. Jeffers stelt dat werkelijk onder elke denkbare angst simpelweg de angst ligt dat je niet aankunt wat het leven voor je in petto heeft. Ik was doodsbang dat ik het niet zou aankunnen als er iets mis zou gaan onder water, terwijl ik met een getrainde instructeur naast me elke tegenslag makkelijk hadden kunnen oplossen. En niet dat het ooit gaat gebeuren, maar áls ik ooit failliet zou gaan, dan kan ik dat aan. Ik heb familieleden en vrienden die me niet zouden laten verhongeren of op straat zouden laten slapen en woon in een land waarin dat sowieso niet hoeft.

Ik zeg heel bewust elke dag tegen mezelf dat ik elke situatie aankan, en voel dat mijn vertrouwen hierdoor elke dag groter wordt. Susan Jeffers zegt in haar boek: ‘Als je wist dat je alles wat op je pad komt, aan zou kunnen, wat heb je dan nog te vrezen? Het antwoord is: helemaal niets.

Het enige wat je moet doen om je angsten los te laten, is vertrouwen ontwikkelen in je vermogen om overal mee om te kunnen gaan.’

KLEINE STAPJES Angst is universeel. Niet iedereen is zo’n angsthaas als ik, maar we zijn allemaal wel ergens bang voor: ouder worden, afwijzing, spreken in het openbaar. Jeffers beaamt, zoals de titel van haar boek al suggereert, dat er al heel veel angst verdwijnt door te doen. En dat kan in kleine stapjes, maar je kunt jezelf daar blijkbaar in trainen.

We zijn sterker dan ons brein. Adem in, adem uit.

6 | 2023

RA06_66_ANGST OVERWINNEN.indd 68

13-11-2023 14:10

THUISDOKTER

MEER INFO? KIJK OP THUISART S.NL

rugpijn

Bedrust? Dat werkt meestal juist averechts bij pijn in je rug.

Er zijn effectievere en eenvoudigere middelen om snel van rugklachten verlost te raken. En soms moet je wél naar de huisarts.

TEKST NIKI R AP

Van pijn die er ineens inschiet tot chronisch last: rugpijn is er in vele vormen. Meestal gaat het om lage rugpijn die ontstaat door te zware belasting, ongeoefend sporten of te lang in een houding zitten die je niet gewend bent. Ook overgewicht, slijtage, stress en slaaptekort kunnen voor rugellende zorgen. Bekend zijn aan­ doeningen als hernia, die uitstralende pijn in je billen en benen kan geven, spit die plotseling ontstaat en je het bewegen haast onmogelijk maakt, en ischias, die een zeurende rugpijn en een verdoofd gevoel in je bovenbenen kan veroorzaken.

De meeste rugklachten gaan doorgaans vanzelf binnen vier weken over, zelfs een hernia. Het geheim? Niet stil blijven zitten.

TOCH MAAR NAAR DE HUISARTS Hoewel het dus meestal vanzelf overgaat, is het wel verstandig om de dokter te bellen als rugpijn langer dan een maand duurt, is ontstaan na een val, als je kanker hebt (gehad) of wanneer je net bent geopereerd en/of een ruggenprik hebt gekregen. Heb je rugpijn in combinatie met duizeligheid, zweten, flauwvallen, niet kunnen plassen of poepen of krachtverlies in je benen? Zoek dan met spoed medische hulp.

DE HUISREMEDIES Blijf in beweging

Als je barst van de pijn heb je misschien de neiging om plat te gaan liggen, maar dat is precies wat je niet moet doen. Daarvan gaat de boel alleen maar vaster zitten, en word je nog stijver. Je hoeft niet bang te zijn iets kapot te maken als je beweegt.

Zelfs de sportschool hoef je niet te mijden.

Dus: + Doe zo veel mogelijk je dagelijkse klusjes. + Zit niet te lang achter elkaar; elk kwartier even opstaan en een stukje lopen is slim. + Wandelen, fietsen of zwemmen helpt om je rug (weer) soepel te krijgen. + Train thuis op een matje. In de gratis app Rugpijn Oefeningen vind je meer dan 100 effectieve manieren.

Stil de pijn

Minder pijn betekent makkelijker bewegen, waardoor je sneller van je klachten verlost bent. + Warmte geeft vaak verlichting. Dat kan een hete douche zijn, maar ook een warmtepleister is meestal prettig, of een verwarmd kersenpitkussen in je rug. + Het proberen waard: jezelf masseren. Ga tegen een wand staan en doe een tennisbal tussen je rug en de muur. Langzaam heen en weer rollen. + Erg veel last? Neem paracetamol: maximaal 4 maal per dag 2 tabletten van 500 mg voor volwassenen. + Gel met ibuprofen of diclofenac (te koop bij de drogist) op de pijnplek smeren kan ook verlichtend werken.

Pas je gewoontes aan

Rugpijn verminderen en nieuwe klachten voorkomen doe je door je routines onder de loep te nemen. + Buk en til met beleid: met rechte rug, door je knieën en met het opgetilde zo dicht mogelijk tegen je aan. + Check je bureau(stoel). Staat je tafel op de ideale hoogte? Een goede stoel heeft een rechte rugleuning, een platte zitting en het liefst armleuningen om makkelijker op te staan. + Van slaaphouding veranderen kan veel doen. Op je zij is meestal fijn, eventueel met een kussen tussen je knieën. En wellicht is je matras aan vervanging toe? + Laat hoge hakken even in de kast; kies voor platte schoenen. + Vaak lange autoritten? Die kunnen rugklachten triggeren. Overweeg de trein, dan kun je opstaan en lopen. + Ben je te zwaar, dan wordt je wervelkolom ook zwaarder belast. Grote kans dat als je afvalt de rugpijn vermindert.

6 | 2023

RA06_69_THUISDOKTER.indd 69

69

13-11-2023 14:09

stop de vape HET NIEUWE ROKEN

Tieners roken niet meer, ze vapen. Goed nieuws: ze krijgen geen stoffen als teer en benzeen binnen. Slecht nieuws: in één wegwerp-vape zit vaak evenveel superverslavende en schadelijke nicotine als in een pakje sigaretten. Nog meer slecht nieuws: met een hip gekleurd apparaatje met een lampje en een zoet smaakje wil de tabaksindustrie een nieuwe generatie rokers creëren.

‘Waarom ga je niet gewoon in de pauze?’ vraagt de docent wanneer een leerling tijdens de les naar de wc wil. Mijn dochter (14) weet wel waarom: in de pauzes wil je daar niet zijn. Dan is de ruimte met de wc’s het territorium van de vapers. Met hun hippe, felgekleurde apparaatjes verspreiden ze er dampen die geuren naar aardbeienbubbelgum, koekjes en amaretto. Niet-vapers zijn niet welkom.

Vapen is een groeiende trend, vooral onder tieners. Het Trimbos-instituut bracht naar buiten dat in 2023 ongeveer 21,7 procent van de jongeren tussen de 12 en 25 jaar in de afgelopen twaalf maanden e-sigaretten had gebruikt. ‘Tot voor kort waren we niet zo zeker over de cijfers. Dat had te maken met de formulering van de vragen’, vertelt arts-epidemioloog Esther Croes van het Trimbos-instituut. ‘Jongeren van nu kennen de term e-sigaret niet, zij hebben het over vapes. Dat klinkt cool en onschuldig, maar het is gewoon hetzelfde: een elektronische sigaret, meestal met nicotine erin.’ Een slim

70

RA06_70_VAPEN.indd 70

staaltje marketing dus, die naamsverandering. De elektronische sigaret werd zo’n twintig jaar terug bedacht door de Chinese apotheker en roker Hon Lik. Hij was bang om net als zijn vader te overlijden aan longkanker en probeerde te stoppen. Dat lukte niet. Dus bedacht hij een apparaatje zonder tabak, maar mét nicotine. Zo hoopte hij van de sigaretten af te komen. Uiteindelijk bleek dat geen succes. Hon Lik gebruikt nu zowel de e-sigaret als gewone sigaretten met tabak erin. Zijn uitvinding werd wel een groot succes – commercieel gezien dan.

Zo werkt het

In een e-sigaret zit een batterij die een vloeistof met nicotine en smaakstoffen verhit tot een damp, plus een verstuiver om die damp te inhaleren. De meeste jongeren gebruiken wegwerpvapes. Die zijn voor een paar euro tot een tientje te koop bij tabaksshops of speciale vapeshops. Online verkoop is verboden, maar er bestaat een uitgebreid illegaal circuit dat gebruikmaakt

MEEROKEN MINDER SCHADELIJK

Als meeroker ben je minder slecht af met een vaper naast je dan met een tabaksroker. Dat komt vooral doordat een e-sigaret tussen de trekjes door geen damp uitstoot. Een tabakssigaret blijft tussendoor wel branden, en dan ook nog op een lagere temperatuur. Dat zorgt voor extra veel schadelijke verbrandingsproducten.

Verder komt bij de e-sigaret alles eerst in de gebruiker terecht, die de damp filtert met zijn longen voordat hij uitademt. Daardoor belandt er minder damp in de omgevingslucht.

6 | 2023

13-11-2023 14:08

TEKST DIANA DE VELD

‘Goede zaak dat ze die gekke smaakjes afschaffen’ WINFRIED

SLIM STAALTJE MARKETING: DE NAAMSVERANDERING VAN E-SIGARET NAAR VAPE

van social media. Zo zijn er veel scholieren die een centje bijverdienen met de handel in vapes en bijbehorende vloeistoffen.

Minder ongezond?

Omdat er geen tabak in de e-sigaret zit, ademt de roker geen stoffen in als teer en benzeen. Is de e-sigaret dus gezonder dan een gewone sigaret? ‘Gezonder vind ik een raar woord in deze context, want het blijft iets ongezonds’, zegt Croes. ‘Maar de esigaret is waarschijnlijk wel minder ongezond dan een tabakssigaret. Al weten we nog niets zeker over de lange termijn. De e-sigaret bestaat pas kort, we moeten afwachten wat er gebeurt als mensen hem tientallen jaren gebruiken.’

Concentratiestoornissen en depressie

Het superverslavende nicotine zit wél in de meeste e-sigaretten. Tieners raken nog sneller verslaafd aan nicotine dan volwassenen.

In één wegwerpvape zit vaak evenveel

nicotine als in een pakje sigaretten. ‘In e-sigaretten die speciaal gericht zijn op jongeren, stoppen fabrikanten steeds vaker nicotine in de vorm van nicotinezouten. Die zijn milder voor je keel. Zo kun je eenvoudig damp inhaleren zonder dat je hoeft te hoesten. Deze vorm van nicotine kunnen de hersenen makkelijker opnemen, wat extra verslavend is. In e-sigaretten voor volwassenen die willen stoppen met tabakssigaretten, zit meestal de standaardvorm van nicotine. Rokers houden namelijk juist van dat scherpe gevoel in de keel.’ Is nicotine behalve verslavend ook schadelijk? ‘Ja, als je te veel nicotine binnenkrijgt ontstaat nicotine­vergiftiging – je wordt misselijk, duizelig, kunt zelfs een epileptische aanval krijgen. En de stof nicotine is schadelijk voor het opgroeiende brein. Zelfs al in kleine hoeveelheden. Het verstoort de aanleg van hersenverbindingen. Je kunt last krijgen van depressie of angsten, en concentratieen zelfbeheersingsproblemen ontwikkelen’, zegt Croes.

WINFRIED (56): ‘In 2013 ben ik gestopt met roken en overgestapt op de e-sigaret. Ik heb een klein e-smokertje, dus niet zo’n rookkanon waarmee je makkelijk met z’n tweetjes een hele treincoupé blauw kunt zetten. Voor mij is het een heel goede vervanger, het geeft dezelfde prikkeling in je keel. En het voordeel is: je pakt hem wanneer je wilt en je hoeft hem niet helemaal op te roken, zoals een sigaret. Vroeger moest ik tijdens het werk naar buiten om een peukje te roken, nu neem ik tussendoor een trekje.

Ach, iedereen moet een verslaving hebben.

De één drinkt en ik gebruik de e-sigaret.

De nicotine op zich is ook niet zo heel slecht voor je volgens mij, het is vooral de teer en benzeen en zo in tabak die schadelijk is.

Af en toe rook ik trouwens nog wel een sigaretje, bijvoorbeeld als ik een avondje uitga, of toen ik een tijdje een vriendin had die rookte. Maar ik mis de sigaretten niet als ik de e-sigaret heb. De e-sigaret is trouwens ook veel goedkoper. Een klein pakje sigaretten kost al een tientje, met de e-sigaret kan ik voor die prijs twee tot drie weken vooruit. Ik koop mijn vloeistof bij de vapeshop. Ik neig naar tabaks- of koffie­ smaak. Soms kies ik menthol, maar altijd iets neutraals – geen gekkigheid. Ik vind het ook een goede zaak dat ze die smaakjes afschaffen. Dat maakt het te modern en hip voor jongeren, die lopen allemaal met van die flitsende weggooiapparaatjes rond.

Ik vind het eerlijk gezegd bezopen. Wat mij betreft is het prima als ze alleen nog tabakssmaak verkopen.’

6 | 2023

RA06_70_VAPEN.indd 71

71

13-11-2023 14:08

HET NIEUWE ROKEN

‘Na een week vapen lukte het niet meer om te stoppen’ FLOORTJE

FLOORTJE (22): ‘Ik heb nooit gerookt maar ik vape nu bijna een jaar. Het is me nog niet gelukt om ervan af te komen. Het begon toen ik vorig jaar een week in traumabehandeling was. Daar ontmoette ik twee vriendinnen die in de pauzes telkens gingen vapen. Op dat moment geloofde ik echt dat ik niet verslavingsgevoelig was. Ik had namelijk één keer eerder gevapet en daar merkte ik toen weinig van. Daarom dacht ik: ik kan wel een weekje meevapen en daarna stop ik weer. Ik vond het leuk om te vapen, maar na die week lukte het niet om te stoppen. Eerst kocht ik wegwerpvapes, nu heb ik een navulbare. Ik heb verschillende smaakjes en een speciale soort die minder scherp is in je keel, zodat je makkelijk meer kunt vapen. Vooral bij stress grijp ik naar dat ding. De meeste van mijn vriendinnen vapen niet. Maar ik zie wel vaak mensen op straat vapen. Het is veel makkelijker dan een sigaret: die moet je eerst opsteken en vervolgens helemaal oproken.

Een vape kun je even snel pakken voordat de bus komt.

Er verschijnen steeds meer artikelen over hoe slecht vapen eigenlijk is, en ik merk dat ook aan mijn lijf. Mijn lijf is al niet zo sterk en nu moet ik ook nog vaak hoesten. Verder kost het me geld. Ik probeer om alleen buiten te vapen, omdat ik anders soms bijna de hele dag aan het vapen ben. Dat is gewoon niet goed. Maar het lukt nog niet helemaal om me daaraan te houden.

Ik heb nog geen hulp gezocht bij het stoppen, ik weet ook niet of dit het juiste moment voor me is. Binnenkort worden smaakjes verboden, misschien helpt dat om te stoppen. Maar ik ben ook bang dat ik dan overstap op sigaretten en dat wil ik echt niet.

Wat ik zou willen meegeven: hoe lekker de smaakjes ook zijn, begin er niet aan. Je raakt supersnel verslaafd.’

72

RA06_70_VAPEN.indd 72

Metaaldeeltjes in de longen

De vloeistof die wordt verdampt, bestaat uit propyleenglycol – een heldere zoete vloeistof die ook wordt gebruikt in onder meer cosmetica en medicijnen – en glycerol, dat in veel verzorgingsproducten zit. ‘Bij het verdampen van de vloeistof ontstaat fijnstof, dat irriterend is voor de luchtwegen. Vooral mensen die gevoelig zijn voor astma of mensen met COPD hebben daar last van’, zegt Croes.

‘Bij de verhitting tot 300-400 graden ontstaan bovendien allerlei chemische reacties; we hebben geen zicht op wat daarbij vrijkomt. Wel is duidelijk dat er kleine metaaldeeltjes in de longen belanden, veroorzaakt door slijtage aan het apparaat. En dat is echt niet gezond.’

Verboden, maar er is een illegaal circuit

Jongeren zijn dol op het uitproberen en onderling vergelijken van liefst zoete smaakjes. Volstrekt onduidelijk is het effect op de gezondheid van veel van de smaakstoffen die nu nog in vapes zitten.

Vanaf 1 januari 2024 mogen daarom geen vapes met smaakjes meer worden verkocht. ‘Sommige gingen al eerder op de zwarte lijst. Bijvoorbeeld popcorn­ smaak. Daarvan is bekend dat het bronchiolitis obliterans kan veroorzaken: ‘popcornlongen’, een ziekte waarbij de longen vol littekens komen te zitten’, weet Croes. ‘Dat geldt voor meer ingrediënten van de e-sigaret: ze zijn goedgekeurd voor de voedselconsumptie, maar dat zegt niets over hoe schadelijk het is als je ze verhit en inademt.’ Na 1 januari zijn nog maar zestien smaakstoffen toegestaan, bedoeld om de smaak van tabak na te bootsen. ‘Daarvan is eigenlijk ook niet bekend wat ze doen, maar de overheid geeft ze het voordeel van de twijfel.’

De vrees bestaat dat vapes mét smaakjes via het illegale circuit nog wel beschikbaar zullen blijven. Maar de verwachting is ook dat veel mensen de boodschap zullen begrijpen dat vapen ongezond is.

Hoe zit het met longkanker?

‘We weten niet of de elektronische sigaret kankerverwekkend is’, antwoordt Croes.

‘Daarvoor bestaat die nog te kort. Onderzoek heeft wel aangetoond dat het DNA in de mondslijmvliezen verandert. Dat kan een voorbode zijn van mondkanker, maar de tijd zal het moeten leren.’

Ondanks al deze onheilspellende berichten zien experts het grootste gevaar nog steeds in de ouderwetse sigaret. ‘De fabrikanten hebben de e-sigaret ooit in de markt gezet als hulpmiddel voor verslaafde rokers’, vertelt Croes. ‘Maar door de vele sluwe marketingtechnieken is de e-sigaret voor de meeste jongeren geen afstapje, maar eerder een opstapje naar tabakssigaretten geworden.

We hebben geen cijfers over hoe vaak vapende jongeren overstappen op tabak, maar onderzoek heeft uitgewezen dat die kans drie keer zo groot is als wanneer ze geen elektronische sigaretten gebruiken.’

HOE JONGER JE VERSLAAFD RAAKT AAN NICOTINE, HOE LASTIGER HET IS OM ERVAN AF TE KOMEN

6 | 2023

13-11-2023 14:08

Op zich logisch: als vaper heb je die nicotineverslaving vaak al, en je bent al gewend om iets dampends in je mond te steken.

Immorele tabaksindustrie

Heeft het zin om als ouders iets over vapen te zeggen tegen je kind? ‘Absoluut! Praat erover en leg uit hoe fabrikanten jongeren voor hun karretje spannen om geld te verdienen. Want dat gebeurt. De tabaksindustrie is altijd op zoek naar nieuwe klanten, en verzint steeds iets nieuws, zoals elektronische sigaretten of snus, zuigtabak in een soort snoepblikjes. De producenten weten dat het beloningssysteem in de hersenen van jongeren heel gevoelig is voor alles wat hip en trendy is, terwijl het ‘verstandige deel’ van hun hersenen nog niet is uitgerijpt.

Ik vind het uiterst immoreel van fabrikanten om daar bewust op in te spelen. Ze tonen er ook hun ware gezicht mee, want om een

verslaafde roker van de sigaretten af te helpen, hoef je echt geen roze apparaatje met een lampje en vanillesmaak te maken.

Dat is puur bedoeld om tieners te verleiden.’

En juist jongeren raken makkelijk verslaafd.

‘Op je dertiende al binnen een paar dagen.

En hoe jonger je begint, hoe lastiger het is om er weer vanaf te komen’, zegt Croes.

Schoolpakket

Longpatholoog Danielle Cohen en longarts Frank Borm van het Leids Universitair Medisch Centrum, die in hun werk dagelijks worden geconfronteerd met de desastreuze gevolgen van roken, hebben daarom voor scholieren het lespakket Vapen #jouwkeuze ontwikkeld. Het werd eind oktober gepresenteerd en blijkt een enorm succes. Inmiddels is het duizenden keren gedownload.

Ook hebben scholen honderden gastlessen van artsen aangevraagd.

E-SIGARET ALLEEN OP DOKTERSRECEPT?

Hoewel de bedenker van de e-sigaret er zelf niet in slaagde te stoppen met roken, zijn er wel degelijk mensen die met de e-sigaret van hun nicotineverslaving afkomen. ‘Het gaat helaas om een heel klein groepje’, zegt Esther Croes. ‘Meestal vinden de rokers die de e-sigaret proberen het product tegenvallen. En gebruikers die het wél volhouden blijven de elektronische sigaret jarenlang gebruiken, en roken vaak daarnaast óók nog steeds tabakssigaretten. Dat levert dus dubbele schade op.’ Wat maakt het zo moeilijk om te stoppen met behulp van de e-sigaret? ‘Ten eerste vinden veel rokers de e-sigaret vaak minder lekker. Het is ook meer gedoe dan bijvoorbeeld een nicotinepleister. Verder blijft de handeling in stand: je steekt iets in je mond op dezelfde momenten als waarop je voorheen een tabakssigaret in je mond stak.

Als je e-sigaret dan een keer leeg is en je buurman biedt een sigaretje aan, dan is het een kleine stap om weer tabak te gaan roken.’

Toch is het kleine groepje mensen dat baat heeft bij de e-sigaret, voor de overheid de reden om hem niet te verbieden. ‘In Australië is de elektronische sigaret alleen nog op doktersrecept verkrijgbaar’, zegt Croes. ‘Dat zou hier ook een goed idee zijn: alleen nog e-sigaretten aanbieden binnen een stoppen-met-rokenbehandeling met een coach.’

Zou het helpen om de belasting op e-sigaretten te verhogen? ‘Op Prinsjesdag zijn er grote verhogingen voorgesteld voor tabaksaccijnzen, maar die gelden nog niet voor e-sigaretten omdat daar geen tabak in zit. Dat zal op termijn wel anders worden, verwacht ik, en dat lijkt me een goed plan. Maar zulke maatregelen zou je moeten combineren met gratis ondersteuning bij het stoppen. Dat bestaat al wel, maar de drempel is voor veel mensen te hoog. Ze weten er niet vanaf, de dokter bespreekt het niet, of mensen hebben andere zorgen, waardoor ze geen ruimte in hun leven hebben voor een stoppen-met-rokenprogramma. Dat is jammer, want het helpt enorm als een coach bepaalde mythes doorprikt. Bijvoorbeeld dat nicotine helpt tegen stress. De stress neemt juist áf als mensen stoppen met roken! Veel mensen zien hun tabaks- of elektronische sigaret als hun beste vriend, maar eigenlijk doet zo’n sigaret niets anders dan de ontwenningsverschijnselen tijdelijk opheffen.’

‘Ik mis de echte sigaretten nog steeds’ LUKAS

LUKAS (29): ‘Ik rookte sinds mijn veertiende, maar een jaar of zes geleden wilde mijn vrouw van de sigaretten af. Ze vond stoppen moeilijk in haar eentje en vroeg of ik mee wilde doen. Eigenlijk wilde ik dat liever niet; ik vind roken heerlijk. Bij wijze van compromis zijn we toen overgestapt op vapen. Ik ben daar blij mee, omdat ik me er lichamelijk veel beter bij voel. Ik heb meer energie, trappenlopen is minder vermoeiend.

Twee weken per jaar ga ik met vrienden op vakantie en dan rook ik wel nog sigaretten.

Ik merk dan meteen dat ik veel brakker ben na een avondje uit. Ik heb daarom het gevoel dat vapen minder schadelijk is voor je gezondheid, in ieder geval op de korte termijn.

Toch mis ik de echte sigaretten nog steeds.

Vapen geeft niet dezelfde ervaring – meer alsof je je koffieverslaving aanpakt door thee te gaan drinken. Soms twijfel ik of ik weer moet gaan roken, zeker nu het vapen ons lastig gemaakt wordt met al die regeltjes.

Mijn vrouw en ik maken onze liquid zelf zodat we zeker weten wat erin zit. We kopen als basisvloeistof glycerine – daar maken ze trouwens ook slagroom van – en daar voegen we nicotine en een of meer smaakstofjes aan toe. Net als wanneer je ijs maakt.

Die literflessen glycerine en nicotine moeten we al een poosje in het buitenland bestellen, maar sinds 1 juli is ook de online verkoop van smaakjes verboden. Ik kreeg meteen zin om naar de winkel te gaan om sigaretten te kopen. Als blijkt dat het niet meer mogelijk is om zelf liquid te maken, moet ik toch maar eens met mijn vrouw gaan praten.’

6 | 2023

RA06_70_VAPEN.indd 73

73

13-11-2023 14:08

LEKKER ETEN

ZIN IN ZWAMMEN

De Franse buurvrouw van Karin Luiten weet precies welke paddenstoel giftig is en welke je kunt eten. Karin vertrouwt haar blindelings, zelf durft ze ze niet te plukken. Gelukkig is er het kookboek Koken met paddenstoelen met uitleg van soorten, heerlijke gerechten en beeldschone foto’s.

KARIN LUITEN (alias Koken met Karin) is culinair journalist en auteur van 20 kookboeken, waaronder de bestsellerreeks Zonder pakjes en zakjes. Ze schrijft wekelijks in dagblad Trouw, op kokenmetkarin.nl en recenseert kookboeken voor RADAR+.

74

RA06_74_KARIN.indd 74

De herfst staat bekend als paddenstoelenseizoen, maar het was toch echt hartje zomer toen ik een reuzenbovist vond in de tuin van mijn Normandische huis. Een wit gevaarte ter grootte van een voetbal.

In principe eetbaar, zei mijn Franse buurvrouw, die er verstand van heeft, maar ik vond er niet veel aan, een beetje een sponzig ding. Ze zijn dan ook lekkerder, begreep ik, als ze kleiner zijn (lees formaat tennisbal). Sindsdien speur ik rond in de tuin, maar geen bovist meer te bekennen.

Wel een schattig soort bruine champignonnetjes, maar die zijn giftig volgens de buurvrouw. Die vervolgens kwam aanzetten met een mand vol witte champignons, geplukt in het weiland aan de overkant van de straat. Kijk, wees ze, als ze aan de onderkant van die lichtroze lamellen hebben, zijn ze eetbaar. Ik vertrouw mijn buuf blindelings op dit gebied, maar zelf zomaar gaan plukken durf ik echt niet, ook al heb ik twee keer een cursus gevolgd bij een wildplukker. Intussen is het alweer bijna winter, maar op de markt en bij de groenteboer zijn nog volop heerlijke paddenstoelen te koop. Zelfs in de supermarkt is de keuze tegenwoordig reuze.

Dat komt goed uit, want van het boek Koken met paddenstoelen krijg je meteen zin in zwammen. De foto’s zijn werkelijk van een adembenemende schoonheid, maar de Amerikaanse auteur, Andrea Gentl, blijkt dan ook fotografe. Ze loopt al heel wat jaartjes mee en heeft zelfs nog samengewerkt met de legendarische Julia Child.

Opgegroeid in het landelijke Massachusetts bracht ze naar eigen zeggen het grootste deel van haar jeugd buiten door, ‘dwalend door de bossen en velden rond onze boerderij, met broekzakken vol takjes, stukjes hout, mos, eikels en paddenstoelen’.

Het boek begint met een uitgebreide uitleg van allerlei soorten, inclusief varianten waar ik nog nimmer van had gehoord, zoals de pruikzwam, de goudvliesbundelzwam en de candy cap. Laat je daar niet door afschrikken, ook niet door zinnen als ‘De wellnesshype heeft gedroogde paddenstoelen als de chaga en reishi in de adaptogene stratosfeer geschoten’, want het boek staat óók vol praktische tips, zoals hoe je paddenstoelen het beste bewaart of zelf kweekt en hoe het nou zit met wel of niet wassen. En er komen heus ook bekendere soorten paddenstoelen in voor, en anders geeft ze wel vervangtips.

Ook fijn: achterin staat een handig overzicht met Nederlandse verkoopadressen.

Een mooi boek dat je volop inspiratie geeft voor lekkere gerechten, of het nu gaat om ontbijt of lunch, om een borrelhap, hoofdgerecht of toetje. En dan is er ook nog een hele trits aan lekkere bijgerechten, sauzen en dips.

Maar boy o boy, verlustig je vooral aan die schitterende foto’s.

6X K A NS

WIL JE DIT BOEK WINNEN? GA NAAR RADARPLUS.NL/ WINPADDENSTOELEN Deze actie is geldig t/m 24 januari 2024.

6 | 2023

13-11-2023 14:00

TEKST K ARIN LUITEN • RECEP T UUR UIT KOKEN ME T PADDENSTOELEN VAN ANDRE A GENTL • FOTOGR AFIE ANDRE A GENTL

TIP

O R C IN I E FU N G H I P GEDROOGD ) Z IJ N TJ E S B R O O D (E E K H O O R N BOMVOL UDBA AR EN E E U W IG H O R MAAR S JE H E B T E SMA AK, DU OOP N O D IG . TE K W E IN IG V A N R M A R K T. IN D E S U P E

GEDROOGDE PADDENSTOELENBOTER NODIG VOOR 135 GRAM 20 g gedroogde paddenstoelen • 115 g boter, in stukjes van 3 cm, op kamertemperatuur • zeezoutvlokken Paddenstoelenboter geeft gerechten een diepe smaak, is lang houdbaar en verlengt zo de seizoenen. Lekker op toast, in roerei, door de pasta, over gekookte of geroosterde groenten, op een gebakken visje of biefstuk en bij de vega ‘steak’ au poivre op pagina 78. Maal de paddenstoelen in de keukenmachine tot poeder.

Voeg de boter toe en maal met de pulseerknop tot het is gemengd tot een lichte en luchtige boter. Geen keukenmachine?

Maal de paddenstoelen fijn met de staafmixer, en prak dan met een vork de boter erdoor. Strooi er voor het serveren wat zeezoutvlokken over. Bewaar in bakpapier of plasticfolie in de ijskast; in de diepvries is de boter zelfs wel zes maanden houdbaar. Ook lekker erdoor: geraspte citroenschil of verse lavas (maggikruid).

6 | 2023

RA06_74_KARIN.indd 75

75

13-11-2023 14:00

TIP

GEE N VER SE CAN THA REL LEN

KUN NEN VIN DEN ? DIT ON TBI JT/ BRU NCH GER ECH T IS OOK LEK KER ME T (GO ED BRU IN GEB AKK EN) K AST AN JEC HAM PIG NO NS, OES TER ZW AM ME N OF SHI ITA KES .

ZACHTGEKOOKTE EIEREN MET CANTHARELLEN NODIG VOOR 2 PERSONEN 1 sjalotje, fijngehakt • 2 tl rijst- of sherryazijn • handvol verse bladpeterselie, grof gehakt • 1 dikke snee brood • 1 teentje knoflook • 1 el boter • 1 el extra vergine olijfolie • 115 g verse cantharellen, in kwarten • zout & peper uit de molen • 2 grote eieren • zeezoutvlokken Meng het sjalotje, de azijn en peterselie in een kommetje. Laat even staan. Rooster het brood. Wrijf het in met de knoflook.

Laat afkoelen en hak tot croutons of rasp met een blokrasp tot kruimels. Schep dit door het sjalotjesmengsel. Verwarm de boter in een koekenpan op halfhoog vuur.

Voeg de cantharellen toe en bestrooi ze met zout en peper. Bak ze circa 4 minuten tot ze zacht zijn. Neem de pan van het vuur (en warm zo nodig later weer even op).

Zet een kom met water en ijsblokjes klaar.

Breng water in een steelpan aan de kook.

Kook de eieren hierin 5 minuten. Schep ze er meteen met een schuimspaan uit en leg ze 30 seconden in het ijsbad om het garen te stoppen. Verdeel de cantharellen over twee serveerkommen. Breek de eieren voorzichtig boven elke kom. Strooi het broodkruimelmengsel erover, plus nog wat zoutvlokken en peper. Eet met een lepel.

76

RA06_74_KARIN.indd 76

6 | 2023

13-11-2023 14:00

LEKKER ETEN

KNAPPERIGE WEDGE SALAD MET LOF EN SHIITAKE-‘SPEK’ NODIG VOOR 4 PERSONEN 1 el extra vergine olijfolie, plus extra • 1 el donkere sojasaus • 2 el ahornsiroop (maple syrup) • ½ tl miso • 1 el rijstazijn • ½ tl gekneusde zwarte peper • 4 grote of 6 middelgrote shiitakes, in heel dunne plakjes • 4 grote stronken witlof • 1 grote stronk radicchio • 65 g blauwschimmelkaas, zoals Danish blue • 225 g volle yoghurt (of zure room) • geraspte schil en sap van 1 citroen • 1 teentje knoflook, geperst • zeezoutvlokken

TIP

R A D IC C H IO W IT L O F E N T IT T E R , D A E N T IK JE B E I E B E L L R DE Z IJ N A EERD DOO COMPENS E G T D R O W T (K A A S ), G ME T ZOU IN S S E R D R IJ K E ) EN VET R N S IR O O P Z O E T (A H O BAKKEN E N D IE G E T R U H G O (Y ).

S H II T A K E S

Verwarm de oven tot 190 °C. Meng de olijfolie, sojasaus, ahornsiroop, miso, rijstazijn en peper in een grote kom. Schep de shiitakes erdoor en laat 30 minuten marineren. Schik ze in een enkele laag op een bakplaat. Rooster ze 20 minuten en keer ze halverwege. Halveer intussen de witlofstronkjes in de lengte. Snijd de radicchio in kwarten. Leg samen op een grote schaal. Roer de blauwschimmelkaas, yoghurt, rasp en sap van de citroen en de geperste knoflook in een kommetje door elkaar tot een dressing. Sprenkel royaal over de groente. Leg er het shiitake-‘spek’ op, strooi er een beetje zwarte peper en zeezoutvlokken over en sprenkel er wat olie over. Garneer de parten als je wilt met nog wat extra blauwschimmelkaas.

6 | 2023

RA06_74_KARIN.indd 77

77

13-11-2023 14:00

TIP

KON ING SOE STE RZW AM ME

HEB BEN EEN DIK KE WIT TE

N

STE EL

EN EEN KOK E T BRU IN HOE DJE . ZE ZIJ N VRI J VLE ZIG , WO RDE N LEK KER SAP PIG BIJ VER HIT TIN G, MA AR BEH OUD EN WE L HUN VOR M.

KONINGSOESTERZWAM‘STEAK’ AU POIVRE NODIG VOOR 4 PERSONEN 4-5 grote koningsoesterzwammen (450 g in totaal) • 100 g koude boter • ½ tl zout • 4½ tl gekneusde zwarte peper (gebruik een vijzel of de grofste stand van de pepermolen) • 500 ml paddenstoelenbouillon • 80 ml droge witte wijn of cognac Verwarm de oven tot 220 °C. Snijd de paddenstoelen in de lengte doormidden en maak een paar ‘X-jes’ in de afgeronde kant van de stelen. Leg ze met het snijvlak naar beneden in een braadslee van 23 x 33 cm. Snijd de helft van de boter in blokjes van 6 mm. Leg op elke paddenstoel een paar boterblokjes en bestrooi ze met zout en de helft van de peper. Schenk 350 ml van de paddenstoelenbouillon in de braadslee, zodat er een plasje rond de paddenstoelen ontstaat. Rooster ze 40 minuten in de oven. Bedruip ze met het braadvocht en houd de braadslee een beetje schuin om het resterende vocht in een steelpan te gieten. Zet de paddenstoelen terug in de oven en rooster ze nog 10 minuten tot ze bruin zijn en de randen een beetje krokant zijn (vanbinnen moeten ze juist nog enigszins zacht zijn). Zet de steelpan met het braadvocht intussen op laag vuur en voeg de resterende bouillon, de andere helft van de boter, en de peper toe. Verhit tot de boter is gesmolten. Schenk de wijn er al roerend bij en draai het vuur halfhoog. De saus dikt iets in met het verdampen van de alcohol. Draai het vuur lager en laat circa 10 minuten pruttelen tot de saus aan de achterkant van een lepel blijft kleven. Haal de paddenstoelen uit de oven en serveer meteen met de saus.

Lekker met friet en een groene salade.

78

RA06_74_KARIN.indd 78

6 | 2023

13-11-2023 14:00

LEKKER ETEN

PADDENSTOELENLASAGNE NODIG VOOR 6 PERSONEN 700 g gemengde verse paddenstoelen (bijvoorbeeld cantharellen, hoorns-vanovervloed of oesterzwammen) • 90 g boter • 6 teentjes knoflook, geplet • ½ tl zout • geraspte schil en sap van 1 citroen • 240 ml droge witte wijn • gekneusde zwarte peper • 500 g ricotta • 185 g basilicumpesto • 1 bol (225-285 g) mozzarella, in dunne plakken • 150 g pecorino, fijngeraspt • 30 g basilicumblaadjes, plus meer voor erover • ± 10-12 verse lasagnevellen • takjes verse oregano • 1 citroen, in partjes Verwarm de oven tot 175 °C. Scheur/snijd de paddenstoelen grof. Laat de helft van de boter smelten in een middelgrote pan met zware bodem op halfhoog vuur. Voeg de paddenstoelen, knoflook en het zout toe. Bak ze 3-5 minuten tot ze zacht zijn. Roer de rasp en het sap van de citroen erdoor. Voeg de rest van de boter en de wijn toe. Verhit alles circa 10 minuten op halfhoog vuur tot de vloeistof inkookt en dik als een saus wordt en de paddenstoelen glanzen. Maal er een paar draaien zwarte peper over. Neem de pan van het vuur. Meng de ricotta, pesto en wat peper in een kom. Maak in een ovenschaal van 23 x 33 cm lagen in deze volgorde:

laag 1 Schep er circa een kwart van de paddenstoelen en het kookvocht in om te voorkomen dat de eerste laag pasta vastplakt.

laag 2

TIP

P A S TA G ED R O O G D E ET M K O O N A K ER S T N AT OND A K D IE E E R V E LL E N . M A E AT D RAAN EN LA DE KOUDE K R TJ E S TA A N E N H A LF U U L ASAGNE E A A T, D A N E O V E N IN G V O O R H IJ D E S TE .

A S TA H E T B GA ART DE P

Leg lasagnevellen in een gelijkmatige laag neer. Schep er een derde van het ricottamengsel op in zes gelijkmatige verdeelde schepjes. Voeg een derde van de resterende paddenstoelen, een derde van de mozzarellaplakjes, een derde van het basilicum en een derde van de geraspte pecorino toe.

laag 3 & 4 Herhaal laag 2 en eindig met de pecorino.

Strooi er wat oreganotakjes en basilicumblaadjes over. Bak de lasagne 25-35 minuten tot de bovenkant bruin en krokant is. Laat iets afkoelen voor het aansnijden. Serveer met de citroenpartjes om erover te knijpen.

6 | 2023

RA06_74_KARIN.indd 79

79

13-11-2023 14:00

TEST

GETEST DOOR RADAR+

CUPJE KOFFIE?

Na Nespresso (George Clooney: ‘What else?’) volgde een keur aan merken koffiecupjes die bij de Nederlandse koffieleut reuzepopulair zijn geworden. Koffieliefhebber en -expert Sander van den Bosch vroegen we zes cupjes te testen.

RA06_80_TEST KOFFIECUPS.indd 80

13-11-2023 13:59

TEKST JOSÉ ROZENBROEK ME T MEDE WERKING VAN SANDER VAN DEN BOSCH

Koffiecupjeskoffie: de ware koffieliefhebber in het bezit van een blinkende espressomachine met veel handels en toeters en bellen, trekt er zijn neus voor op. Maar voor de gemiddelde koffieleut is koffie gemaakt met een cupje een simpele, snelle, makkelijke manier om een bakkie troost te zetten, dat beter smaakt, zo vinden velen, dan koffie gemaakt met een Senseo-achtige pad of ouderwetse filterkoffie. Hoewel die laatste weer in opmars is: goeie filterkoffie, gemaakt met versgemalen bonen, is geliefd bij echte barista’s en andere koffie-experts.

ZO WERKT EEN KOFFIECUPJE In een koffiecup zitten versgemalen bonen. De cup is vervolgens luchtdicht afgesloten zodat de koffie vers blijft en de smaak behouden. De cup plaats je in een koffiecupmachine, waarna het hete water uit het waterreservoir door het cupje wordt geperst. Koffiecupjesmachines zijn te koop van verschillende merken (Krups, Dolce Gusto, Philips, Magimix); de prijzen variëren van € 80 tot € 400. De goedkopere machines zijn eenvoudig en zonder veel opties, meestal alleen espresso of lungo. De duurste modellen hebben melksystemen, zijn groter en hebben meer opties en instellingen. De meeste machines zijn gemaakt voor een bepaald merk koffiecup (bijvoorbeeld Magimix voor Nespresso, Philips voor L’OR Barista, Krups voor Dulce Gusto), maar kunnen in de praktijk gebruikt worden voor alle merken cupjes, hoewel het ene merk zich er soms wat moeilijker doorheen wurmt dan het andere.

Nespresso was de eerste die het koffiecupje op de markt bracht, en wist zich met uitgekiende reclamecampagnes een chic imago aan te meten (George Clooney, nippend aan een piepkleine espresso: ‘What else?’).

DE TEST Inmiddels brengen talloze koffiemerken en winkels hun eigen koffiecupjes op de markt. We testen er zes, allemaal verkrijgbaar bij de supermarkt of online te koop. Voor de proeverij vroegen we Sander van den Bosch als koffieliefhebber en -expert. Hij is fotograaf en koffie­brander: samen met zijn broer Kees brandt hij op maandag koffiebonen voor zijn eigen, vooralsnog naamloze koffiemerk waarvoor hij inmiddels een kleine, maar enthousiaste klantenkring heeft gevonden. De geteste soorten zijn allemaal gemiddeld sterk, met een intensiteit tussen de 4 en de 8 punten.

Sander proefde de koffie ‘lungo’ (dus met meer water dan espresso) en blind: hij wist dus niet van welk merk hij een kopje koffie dronk. Hij testte de koffie op geur en kleur, op smaak en op afdronk – de smaak die na het drinken nog wat langer in je mond blijft.

ITALIAANS KOFFIE-ABC ESPRESSO is een klein kopje sterke koffie zonder toevoeging.

CAPPUCCINO bestaat uit gelijke delen espresso, gestoomde melk en melkschuim.

CAFFÈ LATTE is espresso met meer gestoomde melk en minder schuim.

LATTE MACCHIATO is heel veel gestoomde melk met een ‘vlekje’ (macchiato betekent vlek) espresso.

CAFFÈ is een espresso die je in Italië met een beetje suiker ‘al banco’, dus staande aan de bar drinkt. Een bitterkoekje, een paar cantuccini of een cornetto (croissantje) erbij en je hebt meteen ontbeten.

CAFFÈ DOPPIO is een dubbele espresso. Dat bestellen Italianen niet snel, ze nuttigen liever hun shotjes cafeïne verspreid over de dag.

CAFFÈ MACCHIATO is een espresso met een ‘vlekje’ melk.

RISTRETTO is een piepklein kopje supersterke espresso. In Milaan doen ze daar een schepje mierzoete room met suiker bij.

CORTADO vind je niet in Italië, deze Spaanse variant bestaat voor de helft uit espresso, voor de helft uit melk en wordt afgetopt met een heel dun laagje schuim.

CAFFÈ AMERICANO is afgeleid van de koffie die Italianen voor het eerst in Amerika tegenkwamen en die ze voor toeristen maken die hun caffè te sterk vinden; espresso verdund met veel heet water.

CAFFÈ LUNGO is een ‘lange koffie’: espresso die wat langer is doorgelopen. Minder sterk dan espresso, maar sterker dan de americano.

CORRETTO is koffie met een shotje sambucca of grappa.

6 | 2023

RA06_80_TEST KOFFIECUPS.indd 81

81

13-11-2023 13:59

TEST

6 KOFFIEWEETJES + Italië kent zo’n twintig regio’s en elke heeft zijn eigen unieke koffiecultuur. Espresso is alomtegenwoordig, maar in de cafés vind je lokale varianten. In het noorden van Le Marche drinkt men bijvoorbeeld caffè all'anice, een espresso met anijssmaak, en in het zuiden van Sicilië caffè d’un parrinu, een Arabisch geïnspireerde koffie met kruidnagel, kaneel en cacao. + Koffie wordt gemaakt van twee verschillende bonen: arabicabonen en robustabonen. Arabicabonen smaken meer zoet en zuur, robustabonen smaken wat meer bitter en bevatten twee keer zo veel cafeïne als arabicabonen. + Espresso wordt in Italië gezet van een mix van robusta- en arabicabonen in een espressoapparaat.

De barista perst met een hendel in precies 30 seconden 30 milliliter water met de exacte temperatuur. + Koffiecupjes, in Nederland zeer populair, vinden de Italianen maar niks omdat het aroma en de smaak achteruithollen zodra je de koffie hebt gemalen.

Over koffiepads zwijgen ze liever helemaal. + Italianen drinken hun koffie altijd uit porseleinen kopjes, nooit uit glas of plastic. + Decafé is koffie die wordt ontdaan van cafeïne voordat de bonen worden gebrand. Dat kan op verschillende manieren. Vaak gebeurt het door middel van een zoutbad. Daarna worden de koffiebonen weer gedroogd. Vaak wordt decafé gemaakt van mindere bonen.

82

NESCAFÉ FARMERS ORIGINS BRAZIL STARBUCKS, PIKE PLACE

Te koop bij verschillende supermarkten, 100% arabicabonen, € 4,39 per tien cupjes, roast lungo, intensiteit 7.

Te koop bij verschillende supermarkten, € 3,89 per tien cupjes, duurzaam verbouwd door lokale boeren, cupjes van 80% recycled aluminium, lungo, intensiteit 8.

Geur: niet bijzonder aantrekkelijk.

Kleur: niet spectaculair, licht crèmelaagje.

Smaak: niet lekker, bitter.

Ik proef leer en aarde, maar niet in positieve zin.

Afdronk: wrange nasmaak, lijkt of de bonen te lang zijn gebrand.

Oordeel: zeer matige ] koffie, misschien dat-ie met veel melk te drinken is.

Geur: niet erg uitgesproken, prikkelt de neus niet.

Kleur: mooi goudgeel.

Goed crèmelaagje, blijft er mooi op zitten.

Smaak: mild en licht, niet erg uitgesproken, allemansvriend.

Afdronk: een ‘roast’ smaak, ietwat bitter.

Oordeel: standaard kopje koffie, zoals je ‘t overal kunt krijgen. Beetje saai.

Vies is hij zeker niet, maar ook niet heel lekker.

CIJFER: SMAAK 5 AFDRONK 4,5

CIJFER: SMAAK 6 AFDRONK 5

6 | 2023

RA06_80_TEST KOFFIECUPS.indd 82

13-11-2023 13:59

BELLAROM VAN LIDL RUIKT HEERLIJK, SMAAKT LEKKER EN DE CUPJES ZIJN ’T VOORDELIGST: AL MET AL DE BESTE KOOP

DE KOFFIEJONGENS BELLAROM SEGAFREDO SEMPRE

Te koop bij Lidl, 100% arabicabonen, € 3,99 per twintig cupjes, gold lungo, intensiteit 7.

Geur: aangenaam, mild.

Kleur: beetje dunne crème, trekt snel weg.

Smaak: heel zacht, heel mild, aards met een licht zoetje. Een ‘makkelijke’ koffie.

Afdronk: niet echt lekker, iets te bitter.

Oordeel: prettige allemansvriend.

Geur: vol en fruitig.

Kleur: mooi gemêleerd, iets donker crèmelaagje.

Smaak: zwaar in de fruittonen, ik proef bessen met een zoetje en een zuurtje.

Lekker.

Afdronk: aangenaam, mild.

Oordeel: volle en fruitige koffie, verrassend lekker.

Geur: beetje chocoladeachtig, vol, opmerkelijk lekker.

Kleur: mooi donker gemêleerde tinten.

Smaak: niet heel vol, tikje zwak, maar aangenaam, fruitig en moutachtig. Ik denk dat veel mensen deze lekker vinden.

Afdronk: niet spectaculair, zou iets meer pit mogen hebben.

Oordeel: prettige allemansvriend; bovendien veruit de goedkoopste.

CIJFER: SMAAK 7 AFDRONK 6

CIJFER: SMAAK 7 AFDRONK 7,5

CIJFER: SMAAK 7,5 AFDRONK 7

NESPRESSO

Te koop en te bestellen o.a. bij Nespressowinkels, de Bijenkorf en nespresso.com, 100% arabicabonen, € 4,50 per tien cupjes, venezia lungo, intensiteit 8.

Te koop bij verschillende supermarkten, 100% arabicabonen, € 3,75 per tien cupjes, lungo medium, intensiteit 7.

Alleen te bestellen met een één- of tweemaandelijks abonnement via koffiejongens.nl, 100% arabicabonen, € 3,80 per tien cupjes, 100% afbreekbare cupjes, kunnen bij gft, koffie verbouwd met respect voor bosbehoud en welzijn van koffieboeren, lungo, intensiteit 4.

Geur: opmerkelijk lekker.

Kleur: aantrekkelijk romig.

Smaak: niet te zware, aangenaam milde smaak.

Prettig fruitig/zuur en ook wat zoet, ‘broodachtig’.

Afdronk: niet spectaculair, maar zeker niet slecht.

Oordeel: lichte prettige milde koffie, niet te zwaar, kun je fijn van doordrinken.

CIJFER: SMAAK 8 AFDRONK 7 6 | 2023

RA06_80_TEST KOFFIECUPS.indd 83

83

13-11-2023 13:59

WEET WAT JE EET

DIE LIEVE PIEPER

Culinair onderzoeksjournalist Loethe Olthuis weet alles van gezond eten en diëten.

In deze rubriek bespreekt ze voedingsproducten. Dit keer gaat het over aardappels waarvan wij ieder gemiddeld 80 kilo per jaar eten.

IS MINDER NIET BETER? We zouden ze veel vaker moeten eten, want aardappels zijn supergezond en duurzaam! Aardappelen bevatten koolhydraten, maar ook eiwitten, vezels, vitamine C en B-vitamines.

Daarnaast zitten er mineralen als kalium, calcium en fosfor in.

MAAR JE WORDT TOCH DIK VAN AARDAPPELS? Niet waar! Aardappels bevatten naast zetmeel (koolhydraten) ook veel water. Daardoor zijn ze veel minder calorierijk dan pasta of rijst. Een gekookte aardap84

pel bevat maar 70 à 80 kcal per 100 gram.

Ter vergelijking: brood bevat 268 kcal per 100 gram, pasta en rijst 125 kcal. Maar als je aardappels eet met veel saus of jus of je bakt of frituurt ze, bevatten ze wel meer calorieën.

HOE ZIT HET DAN MET DIE KOOLHYDRATEN? Het is een hardnekkig fabeltje dat koolhydraten dik maken. Koolhydraten zijn samen met eiwitten en vetten de hoofdbestanddelen van onze voeding. Als je met één van de drie mindert, val je af. (Tijdelijk) minder koolhydraten eten is een gezondere keuze dan minder vet of eiwit eten: vooral eiwit heb je elke dag nodig. Maar ook koolhydraten heb je nodig in je voeding.

Koolhydraatrijke voedingsmiddelen zoals aardappels en volkorenproducten zitten bijvoorbeeld vol met voedingsvezels en vitamines en verzadigen bovendien goed.

En koolhydraten leveren minder energie (calorieën) dan vetten.

ZIJN ZOETE AARDAPPELS GEZONDER DAN GEWONE? Nee, de voedingswaarde verschilt nauwelijks. Er is eigenlijk maar één verschil: de oranje zoete aardappel bevat meer bètacaroteen, dat in ons lichaam omgezet kan worden in vitamine A.

HOE ZIT HET MET DE KANKERVERWEKKENDE STOF ACRYLAMIDE? Als je aardappels of frietjes te donker bakt, frituurt of te lang in de airfryer laat, kan de kankerverwekkende stof acrylamide ontstaan. Als je ze goudgeel bakt, is er niks aan de hand.

ZIJN GROENE AARDAPPELS GIFTIG? Groene plekken of uitlopers bevatten de gifstof solanine, waar je bijvoorbeeld buikklachten van kunt krijgen. Aardappels

worden groen onder invloed van licht en warmte, dus donker en koel bewaren helpt.

Je kunt de plekken of uitlopers er ook af snijden.

HOE DUURZAAM IS DE PIEPER? De teelt en opslag van aardappels kost weinig energie. De opbrengst per hectare is hoog. Bovendien is er voor Nederlandse aardappelen weinig transport nodig en kun je aardappels sneller en gemakkelijker oogsten dan granen.

ZIJN BIOLOGISCHE AARDAPPELS BETER? Bij gangbare aardappelen worden bestrijdingsmiddelen en kiemremmende middelen gebruikt, die ongezond zijn voor mens en milieu. Voor residuen op de aardappels zijn wel strenge eisen: volgens de NVWA komen overschrijdingen nauwelijks voor.

Voor het telen van biologische aardappelen worden geen synthetische bestrijdingsmiddelen, kiemremmers en kunstmest gebruikt.

Dat is beter voor de bodem, de biodiversiteit, klimaat, gezondheid en milieu. Wel is de opbrengst per hectare lager en de teelt bewerkelijker, waardoor bio-aardappels duurder zijn. Aardappelen met het On the way to PlanetProof-keurmerk zijn ook duurzamer geteeld dan gangbare aardappels en voordeliger dan bio-aardappels. Maar er is nog een duurzaamheidsprobleem: aardappels staan in de top 5 van meest verspilde etenswaren in Nederland, bijvoorbeeld door verkeerd bewaren maar ook te veel klaarmaken. Afmeten en restverwerking zijn dus belangrijk.

PIEPERWEETJES In Europa eten de Portugezen de meeste aardappels, gevolgd door de Ieren, de Britten en de Nederlanders. Grappig genoeg levert ons land de meeste pootaardappels aan het Verenigd Koninkrijk.

TEKST LOE THE OLTHUIS

AARDAPPELS? DIE EET TOCH NIEMAND MEER? Jawel hoor. Volgens het RIVM eten wij gemiddeld 3-4 dagen per week aardappelen: gekookt, natuurlijk, maar ook gepoft, gebakken, als puree, uit de oven, of als chips, kroketjes, friet, schijfjes of balletjes. 79 procent van de Nederlanders eet minstens twee keer per week een traditioneel AGV’tje: (gekookte) aardappels, vlees en groenten, zegt het Kennisplatform Aardappels. Mensen boven de dertig eten vaker aardappels dan jongeren. Volgens de Wageningen University & Research eten we gemiddeld zo’n 80 kilo aardappels per persoon per jaar, al wordt het gestaag minder. In 2013 was dat volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek nog 140 kilo.

6 | 2023

RA06_84_WEET WAT JE EET.indd 84

13-11-2023 13:57

ANTOINET TE KOOKT

TIP

Geen walno ten in huis?

Varieer me t geroosterde zonne bloem- of pompoenp itten.

TEKST ANTOINET TE HERTSENBERG FOTOGRAFIE MARK UYL STYLING MAARTJE BODT VISAGIE CLAYTON LESLIE

KNOLSELDERIJSOEP Een romig vegan soepje dat niet kan mislukken. De smaak van knolselderij is heerlijk kruidig van zichzelf. Echt comfortfood op een koude dag. Maken is zo gepiept.

NODIG + 1 knolselderij + 1 ui + 1 l groentebouillon + 200 ml havermelk + nootmuskaat + 1 friszoete appel + handje walnoten + walnotenolie + olie om in te bakken

Pel en hak de ui en fruit in de olie in een flinke pan. Schil de knolselderij, snijd in stukjes en voeg ze bij de ui. Even flink meebakken. Doe dan de bouillon erbij en breng aan de kook. Doe de deksel op de pan en laat 20 minuten op een zacht vuur pruttelen. Pureer met een staafmixer en voeg de havermelk toe. Laat nog een minuutje koken.

Snijd de appel in kleine blokjes en hak de walnoten grof.

Voeg wat nootmuskaat toe aan de soep en schep op.

Verdeel de stukjes appel en walnoten over de soep en maak af met een heel klein sliertje walnotenolie.

6 | 2023

RA06_85_ANTOINETTE KOOKT.indd 85

85

13-11-2023 13:57

PUZZELEN

kraak je hersenen

Kijk voor de oplossingen van de puzzels op onze website radarplus.nl/ puzzels

kruiswoord 1

2

3

4

7

6

8

9

11

5

10

12

13 14

15

16

17

18

19 20

23

86

RA06_86_PUZZELS.indd 86

21

24

22

HORIZONTAAL 7 DAL (6) 8 STIERENVECHTER (6) 9 KIND (4) 10 ZITTENBLIJVER (8) 11 CRANBERRY (7) 13 SPOOK (5) 15 OFFERANDE (5) 17 HANDLANGER (7) 20 EILANDENRIJK (8) 21 ORGAAN (4) 23 BEDIENDE (6) 24 BRANIE (6) VERTICAAL 1 SCHILDKNAAP (4) 2 LEUS (6) 3 SIERAAD (7) 4 RAD (5) 5 TOLVLUCHT (6) 6 TUSSENIN (8) 12 TROONOPVOLGER (8) 14 BEGIN (7) 16 ZEDENLEER (6) 18 BINNENKORT (6) 19 PUNTIG (5) 22 BENAMING (4)

6 | 2023

13-11-2023 14:15

ABC’tje

ABC’tje

De verschillende letters hebben verschillende Detien tien verschillende letterseen van onderstaande gewassen hebben een verschillende waarde 1 t/m elk woord staat de optelwaardevan van 1 10. t/mAchter 10. Achter elk gewas staat de optelsom van de waarde van de som van de waarde van de verschillende letters. Door verschillende letters. Door de gewassen en de bijbehorende waarde van de letters de woorden en de bijbehorende waarde van de letters cijfersudoku met elkaar te combineren kun je erachter komen wat de waarde van de verschillende met elkaar te combineren kun je erachter komen wat de Een cijfersudoku is een puzzel van negen bij negen vakletters is. waarde van de verschillende letters is. Op volgorde van jes. Een aantal vakjes is reeds ingevuld met cijfers. Het is 1 t/m 10 vormen de letters nog een woord. de bedoeling om de overige vakjes in te vullen op zo’n manier dat in elke rij én in elke kolom de cijfers maar één keer voorkomen. Bovendien is de puzzel onderverdeeld in 9 blokjes van drie bij drie, die elk ook weer eenmaal de cijfers moeten krijgen.

A C D E G H O L S T

ACE =16 ACE = 16 ALS =16 ALS= =2416 CEL CEL ==24 COLA 24 DAL = 13 COLA = 24 DOG = 13 11 DAL = EL = 19

DOG = 11 EL = 19

GOED = 20 GOED = 20 HAL = 18 HEG HAL = 18 = 18 = 18 LA = HEG 12 STEL LA = 31 = 12 TOCHSTEL = 26 = 31 TOET = 32

TOCH = 26 TOET = 32

woordzoeker

DIS DOEN ELF EXTRA HAPJES Oplossing: dagschotel HOOFDGERECHT KERST KNUS KOKEN MENU PAK PIEK SAMEN SFEERVOL SLEE UITETEN VRIENDEN WINTER ZIEN ZINGEN

K N D E U I P R I S S I N Z E P E T I O S T E T D W F H N T N T I I E C E N E G E F E N E E D E G N E M T R R N K N E S E V E E O I E N K L R O G I K Z T M U D A A F L D R E X T R A S E J P A H E F V K E R S T S E O G L O E S H N

1 3 7

9 6 5 2 9 7 6 1 5 5 2 8 4 2 7 9 Paardensprong

Vind met behulp van de paardensprong (twee hokjes horizontaal en één verticaal of twee hokjes verticaal en één horizontaal) het juiste woord.

O

J

K

R E

A

JAARBOEK RA06_86_PUZZELS.indd 87

5 4 7 9

B

A 6 | 2023

87

13-11-2023 14:15

DE GELUKKIGE VRIJWILLIGER

‘We lopen gebukt om ook de kleinste stukjes plastic te vinden’ Vrijwilligerswerk doen is fijn voor de ontvangende partij. Maar het is óók een manier om je eigen tevredenheid over het leven te vergroten. In elke RADAR+ hebben we een gesprek met een vrijwilliger. Dit keer is dat Martje de Voogd (57), die met Stichting Juttersgeluk het strand opruimt.

‘Ik kwam zo’n drie jaar geleden in aanraking met Stichting Juttersgeluk toen initiatiefnemer Suzanne Klaassen me vroeg om een zangworkshop te geven op de jaarlijkse vrijwilligersdag. Ik heb altijd als zelfstandige gewerkt, onder andere als zangdocent en oefentherapeut, maar nadat ik vorig jaar long covid opliep ging dat niet meer. Tegenwoordig moet ik zorgvuldig omgaan met de beperkte energie die ik heb. Om te re-integreren zocht ik iets waar ik, al naar gelang mijn energieniveau, aan mee kan doen, en waarbij ik ook fysiek onder de mensen ben. Ik herinnerde me Juttersgeluk en mijn indruk toen, dat het zo’n leuke en diverse groep mensen was. Het doel past ook bij me. In de jaren negentig was ik al met duurzaamheid bezig, mijn ex-partner en ik waren flexitariërs voordat iemand er ooit van had gehoord. Daarnaast ben ik altijd dol geweest op het strand.

Het is bijna niet te geloven, maar jaarlijks komt er elf miljoen ton plastic in zee terecht. Juttersgeluk is een sociale Beach Cleanup Stichting die dit milieuprobleem aanpakt. Tijdens de juttochten rapen we zo veel mogelijk zwerfplastic van de stranden in Bloemendaal en Zandvoort. Vervolgens maken sommige vrijwilligers in het atelier hier nieuwe producten van, zoals zeepbakjes, lampenkappen, sleutelhangers en oorbellen.

Van dinsdag tot en met vrijdag kun je bij Juttersgeluk met een groep jutters mee jutten. Grote bedrijven, soms zelfs multinationals, boeken juttochten als bedrijfsuitje of als teambuilding-activiteit. Andere vrijwilligers doen het vanuit overtuiging, en voor sommigen is het een soort dagbesteding.

We starten en eindigen altijd met een kop koffie of thee, heel gezellig. Ik sla nooit over, behalve als ik echt

88

te moe ben. We gaan bij regen en wind, dus ook dik ingepakt als het ‘s winters ijskoud is, of in de zomer als het snikheet is. Soms is het heerlijk uitwaaien, soms een lome zen-ervaring. We lopen zigzaggend langs de hoogste vloedlijn en terug onder de duinheuvels, want daaronder vinden we vaak nurdles – plastic korreltjes uit de industrie. In de winter verzamelen we vaak wat strandtenteigenaren hebben achtergelaten. We lopen zelden rechtop, soms echt gebukt om ook de kleinste stukjes te vinden. Plukken wier trekken we uit elkaar; daar vinden we veel plastic visnetdraden in.

Juttersgeluk voelt voor mij als een team waar iedereen met zijn eigen talent een bijdrage levert. Het heeft mij

‘Van zwerfplastic worden zeepbakjes, lampenkappen en oorbellen gemaakt’

geholpen om weer zin aan mijn leven te geven; op mijn leeftijd aan de zijlijn staan zonder perspectief is niet makkelijk.

Ik vind dat veel meer mensen vrijwilligerswerk zouden kunnen doen. Niet alleen bestuurswerk, juist het concrete vrijwilligerswerk kan mensen helpen om buiten hun eigen bubbel te treden. Dat heeft de maatschappij heel erg nodig. Ook om te laten zien dat mensen met een psychiatrische aandoening, verstandelijke beperking of andere aandoening of ziekte geen stakkers zijn.

Iedereen heeft kwaliteiten.’

6 | 2023

RA06_88_VRIJWILLIGER.indd 88

13-11-2023 14:13

TEKST SUUS RUIS FOTOGR AFIE MARK UYL

6 | 2023

RA06_88_VRIJWILLIGER.indd 89

89

13-11-2023 14:13

HOOFDREDACTIE

Antoinette Hertsenberg José Rozenbroek ARTDIRECTIE EN VORMGEVING

Studio Room, Naarden CONCEPT

Maarten van den Biggelaar EI N D REDACT I E

Judith Postema WEBREDACT I E

Margot Bacsa, Audrey Bol

M ED EWERK ERS

ANP, Liddie Austin, Annemarijne Bax, Fleur Baxmeier, Maartje Bodt, Sander van den Bosch, Linelle Deunk, Getty Images, Wilma van Hoeflaken, Marije de Jong, Ilona Jongepier, Aliëtte Jonkers, Clayton Leslie, Karin Luiten, Karin van Munster, Loethe Olthuis, Kees Post, Judith Pronk, Niki Rap, Ed van Rijswijk, Suus Ruis, Jaentien Scheutjens-Brienen, Uitgeverij Terra, Mark Uyl, Diana de Veld, Jean-Pierre van de Ven, Wies Verbeek, Louki Verschuren, Sarah Wilkins

UITGE V E R /D IR E C TE U R

REDACT I E- A D RES

MAR KET ING

Bert Rendering

info@radarplus.nl Postbus 28600, 1202 LR Hilversum

Marit Brok Niki Metelerkamp

L E Z E R SSE RV IC E

P RI J Z EN & VO O RWA A RD EN

SAL ES

Opgeven abonnement via radarplus.nl.

Voor alle vragen over bezorging, betaling, adreswijziging e.d. kun je bellen op werkdagen van 9.00 tot 17.00 uur naar 035-6726862 (tegen je gebruikelijke beltarief) of mailen naar lezersservice@radarplus.nl of schrijven naar Lezersservice RADAR+, Postbus 20.000, 1202 AA Hilversum.

Jaarabonnement RADAR+ (6 nummers): € 28,75 bij automatische incasso, € 31,25 bij factuur.

Het abonnementsgeld zal bij betaling per automatische incasso binnen 14 dagen voor aanvang van elke termijn worden afgeschreven. Jaarabonnement RADAR+ compleet (6 nummers inclusief online toegang): € 3,50 per maand bij automatische incasso. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt voor onbepaalde tijd verlengd tenzij het uiterlijk één maand voor het einde van de abonnements­periode is opgezegd. Een abonnement voor onbepaalde tijd kan worden opgezegd met één maand.

Informatie over adverteren via bindinc.nl/adverteren of adverteren@bindinc.nl. Of bel 035-6726726.

De uitgever en de hoofdredactie zijn niet verantwoordelijk of aansprakelijk voor de inhoud van advertenties en behouden zich het recht voor advertenties zonder opgaaf van redenen te weigeren.

TR A F F IC & P R E P R E SS

D RUK

D I S T RI B U T IE LOSSE VER KOOP

VS&P, Amsterdam

Habo DaCosta, Vianen

Aldipress, Utrecht

R A DA R + IS E E N U ITGAV E VA N H I LV ERS UM S E M ED I A COM PAG N I E C. V . , O N D ERD EEL VA N AVROT ROS

Je gegevens nemen wij op in een bestand om uitvoering te geven aan de abonnementsovereenkomst. Op deze overeenkomst is het privacy- en cookiebeleid van Hilversumse Media Compagnie C.V. van toepassing. Kijk voor alle voorwaarden op radarplus.nl/privacy. Hoewel aan de inhoud van RADAR+ de grootst mogelijke zorg wordt besteed, zijn fouten nooit helemaal uit te sluiten. De uitgever aanvaardt echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van foutieve informatie.

HET RA DA R T ES T PA N EL

Tienduizenden consumenten vullen geregeld online vragenlijsten over consumentenzaken in.

Zo kan de redactie bepaalde issues aankaarten en staven met harde cijfers in de tv-uitzendingen en in artikelen op de website en in het magazine.

90

RA DA R + N I EUWS BRI EF

Blijf je graag op de hoogte van consumentenzaken?

Wil je graag als eerste de slimste (bespaar)tips van RADAR+ ontvangen?

Abonneer je dan op onze nieuwsbrief.

Aanmelden via: radarplus.nl/nieuwsbrief

6 | 2023

RA06_90_COLOFON.indd 90

13-11-2023 14:14

#KLEINGELUK

Mijn man en ik reizen met een klein campertje door Australië. Toppunt van saamhorigheid: samen zingen in de camper. MARGA

Ons jonge speelse katje WoodIE. EDGER

Dat manlief – jarenlang elke thuiswedstrijd op de tribune – net doodging voor de totale neergang van zijn club, was een geluk. Maar dat zijn geliefde ex-leerling Van ’t Schip de opgang inzette, is goed voor een grote glimlach. MARIJE Mijn kleindochter die zich tegen me aanklemt als ze me echt nodig heeft.

Naar buiten lopen na een goede massage met het gevoel dat ik de wereld weer aankan. LIDDIE in de yogales eindelijk in de ‘danserpose’ zonder mijn evenwicht te verliezen. JOSÉ Thuiskomen na een lange werkdag en een fikse file in de regen, zien dat de tafel gedekt is, ruiken dat er een heerlijke curry in de maak is. ANTOINETTE MARGRIET

Een grote pan erwtensoep.

CORRY

Eind juli werd mijn vader (76) door de brandweer uit zijn slaapkamer getakeld.

Door een legionellabesmetting was zijn toestand wekenlang kritiek. Gistermiddag ging ik bij mijn ouders langs en was mijn vader net met z’n beagle bobbie naar een dansmiddag in het dorpshuis gewandeld. Wonderen bestaan! FLEUR

Wind mee op de fiets.

ARJAN

Ook een klein gelukje? Mail het naar kleingeluk@radarplus.nl of scan de QR-code 6 | 2023

RA06_91_KLEIN GELUK.indd 91

91

15-11-2023 10:47

Advertentie

ADV STRAMIEN.indd 3

20-11-2023 16:02