M&L_6_2.pdf

M&L

IS!

s iiLai

m M^^-1

iil!

II

il

I/Jjj'Jf

Itffj 18!

•111 i

'•:^^^Ss

r/M.:--

,

-i ^^^??

s

KwiVL-i™ïïiKïï

'7

MONUMENTEN & LANDSCHAPPEN 6/2

'

MAART-APRIL 1987

TWEEMAANDELIJKS

Het Lam Gods: alleen uw bewonderend oog dringt nog door Een kogelvrij glazen Stratobel-schrijn beveiligt het wereldberoemde retabel van de gebroeders Van Eyck in de Gentse Sint-Baafskathedraal.

Stratobel® is gelaagd beveiligingsglas van Glaverbel. Het bestaat uit twee of meerdere

Glaverbel

glasbladen geassembleerd door middel van een kunststoffolie.

Het aantal glasbladen en de dikte ervan bepalen de veiligheidsgraad, Stratobel® wordt gebruikt voor de beveiliging van personen en voorwerpen.

Innovatie en technologisch meesterschap Terhulpsesteenweg 166 -1170 BRUSSEL - Tel. (02] 673.40.40 - Telex 21097 GVBBR B

1

1

1 1 1 1 i i 1 i 1 1 1 . 1, I I I 1 K S II l

l l l l >/>

i 1

i \.

1 . ' p> O - r — i U 0 ^ii

'

l

l

l

l

l

l

A /•* ^ i -

l

l

i

nu i

l

l

l

l

i

i

r

i

i

^.Mv^n i c n c o i M U H M I IC MlVM Cl COrMIXAACTM C M » " "

i

«I-WWWW»I-I^

i

i

i

i

j

r' i

IM ffff

_i

i 1

i

i

1 1 1 1

i

|

1 1 1

j

i

-

i l1 HEDENDAAGSE - . A ^ . - r ^ r METHODEN ^ ^ ^ - ^ . . . » . ^ . ^BIJ DE 1 i i

i

i_i^

i

i

r-L

IV/inM 1 1IVACMTUM

,

ii

,

j

i

i

.--,J-4„

i

i

i

i

— . , 1 . n n r - T T TmTi

i

i

-

i

i

i

i

i

1

i

1

1

1

1

1

1

.

L,h IVIdimKUlbllddl . uo, ^uuu i-im •

1 1 1 1 1

1

1

1

1

nv resipiasi sa

i 1 !

D E NEEF ENGINEERING

1 1

1

•«•^•^^•«••-•^.L.I^!—,

1 • c onstructieve s c h e u r i n j e c t i e l i l O T i l l ! , lt ' onsolidatie van hout en steen ._! 1 1 J , 1 1 1 1 1 » R s s t a u r a t i e van steen en 1 ' 1 1 \(hfh /A ! 1 '1 1 1 I 1 1 1 ," eeldhouwwerk \ \ \ 1 * R ehandeling tegen muurvocht 1 1 1 1 1 . r onstructieve r e s t a u r a t i e van • - " 1 1 I 1 hDuten draagbalken en balk1 1 1 1 y Dppen .* _ .1 „ ' 1 . 1• ,—t 111111 I I I 1 c aratieve en preventieve A /A\ ^ 1 1 1 1 h shandeling van hout _ • a ntizwambehandeling 1 1 1 1 i II 1 1 1 I I II 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 \ 1 •1 onderzoek T r' i 1 • advies . . .ii JL • f a b r i k a t i e van produkten HIW 1 • ci i ^il.,in iiiiiiiiiiiiii IMl...

• uitvoering van werken wm il, r' i steer l 1 ,l——1i muura ifdichting met EPISIL C 55. ' • ' • ' i ' r i •

i

i

i • • /"% r \ ^ k i n i i P M

1

,1,11,1/ WT J , ' | ' | T | 1 l_^ JhrV 1 '

l

iirr\^ikir\A

11 1I 1 I I 1

1

1 1

I I I I

II'

' • ' i

1

1

1i i

im.Ua/HU9.UH.HU

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

RESTAUREREN VAN HISTORISCHE

GEBOUWEN EN MONUMENTEN MET KUNSTSTOFFEN

-

ONZE SPECIALISATIE

Injekteren van baksteen metselwerk Konstruktieve en dichtende scheurinjektie Droogleggen van muren PolYmeerchemische restauratie van steen Ontzwambehandellng Gelijmde wapeningen en chemische ankers Kuratieve of preventieve behandeling van hout en konstruktieve restauratie van houten draagbalken Funderingsverbetering - DNE injektiepaal met kleine diameter

iJ| d e n e e f

ENGINEERING &

Industriepark 8. B - 3100 Heist o/d Berg Tel. (015) 24 62 31 - TX 62926 - FAX (015) 24 80 72

Gelieve te noteren dat ons telefoonnummer, vermeld in het januari-februarinummer verkeerdelijk werd afgedrukt.

/ 1/% /

EEUWENOUDE KAPGEBINTEN voor living, tentoonstellingsruimtes, opmetingen en plannen zijn beschikbaar

ARTHUR VANDENDORPE Groene Poortedreef 40 8200 Brugge 2 Tel. (050) 38 32 96 - 33 03 88

- inbraak- en kogelwerende installaties - brandwerende beglaasde deuren - toonkasten voor musea

•

f"

_

^i"S

^•E^^^HH^B^^^I

i

il

1

Kwaliteitsprodukten van Ateliers

MEYVAERT DOK NOORD 3 • 9000 GENT TEL. (091) 25 54 27 • TELEX 11397 • FAXNR. 256875

ü

STEENBAKKERIJEN HOVE A. De Vlaeminckstraat 17 - 9400 NINOVE (054) 33 26 67

VELDKEUS BREUGHEL Type-beschrijving

De handvorm wordt verkregen naar oude werkwijze. Hij is gemaakt uit leem van de Dendervallei: goed gebakken en helder klinkend. De steen wordt gemaakt uit een deeg. geslagen met de hand in een mal. gedroogd in open lucht en gebakken met steenkool. Door de manuele bewerking heeft de steen een onregelmatige vorm. De kleur van de handvorm varieert van rood tot bruin met zwarte vlekken. De huidige formaten zijn ± 22 x 10,5 x 5.5 ± 24 x 11,5 x 5.5 ± 26 x 12.5 x 5,5 ± 17.5 x 7.5 x 5.5 Andere formaten en profielstenen op aanvraag.

• ALGEMENE BOUWONDERNEMING • RESTAURATIEWERKEN • GEVELWERKEN • NATUURSTEENHERSTELLINGEN • BETONREPARATIES EN ANDERE SPECIALE TECHNIEKEN Erkenningen Klasse 5 D24 Klasse 4 Klasse 1 D21 ADMINISTRATIEVE ZETEL: LIEVEN BAUWENSTRAAT 20 8200 BRUGGE 2 TEL. 050/31.55.81 TELEX 82476 b-c-b

BOUWONDERNEMING

GOETINCK.

N.V. LAMINOIRS dakbedekking st.-pieterskaai 31 8000 brugge S (050) 32 29 44 tx81 316laminob

bladlood loden buizen soldeer- en diverse loodspecialiteiten ZINK met koper en titaan gelegeerd SPAANSE natuurleien met homologatie BLADKOPER GOLFPLATEN KUNSTLEIEN

LAMINOIRS dakbedekking

ALGEMENE BOUWONDERNEMING N.V. BUILDING Alle bouwwerken voor openbare en private sektor Restauratie- en renovatiewerken

Opgericht i n 1946 |A

,1 il I! Oudebaan 117 2 5 1 0 Mortsel Tel, : 0 3 / 4 5 5 38 75 (6 lijnen) Telex : 32 3 2 6 build, b.

Achterzijde Ktno^rafisch Museum

Erkenningen : 7D, 7D24, 4 D 5 , 4G

DAKFILL MURFILL

Waterdichtingscoating voor daken Waterdichtingsbekleding voor gevels en muren

Gebouw : Rue des Arquebusiers te Parijs. Vóór de bewerking.

DAKFILL : voor het waterdicht maken van daken - nieuwe of oude.

MURFILL : voor het bekleden van buiten- en binnenmuren - nieuwe of oude - absoluut waterdicht elastisch.

ZONDER RENOFORS-BETA ZAG U DIE MOLENS NIET MEER...

Na voorbereiding en herstellen van de pleister werd MURFILL aangebracht op de gevels.

MURFILL vormt een rubberachtige bekleding die niet afbladdert en niet scheurt. De gebouwen beveiligen en doen herleven !

MATHYS^ MATHYSNV-B3930Zelem Tel. 013 44.15.11 Telex 39788 matzei

bouwonderneming

TOOKÜHZICHT

Heeft U zich al eens afgevraagd hoe het komt dat eeuwenoude houten molens nog steeds de wind trotseren? Of hoe de Middeleeuwse klokkestoel van de prachtige Sint-Komboutskathedraal zijn tonnenzware beiaard torst?

Solar nv vernieuwt en versterkt rottend hout met het Renofors-Iièta svsteem. Voor jaaaren.

Kenofors-Bèta is een (kostenbesparend) alternatiefvoor dure en moeilijke vervangingswerken.

Kenofors-Bèta is een gewapend kunstharssysteem dat snel, doeltreffend en esthetisch eeuwenoude constructies restaureert.

Vraag nu vrijblijvend documentatie. Bel 03/776.91.62

U HEEFT GEEN MONUMENT TE VERLIEZEN...

Solar

115' 2700St NPKI

Ook sterk in: gevelreinigmg - steenverhardmg - vochtwenng - drooglegging van muren met capillair stijgend vocht dichtmgswerken - betonrestauratie houtbehandeling - brandremmmg.

To t u w Turnhoutsebaan 186B-2200 Antwerpen-Borgerhout - Tel. 03/235 67 67 Rue Joseph II - Jozef II straat 36-38. 1040 Bruxelles - Brussel - Tel.: 02/218 02 85

JAN STAS

RIETEN DAKEN

WILLY IBENS P.V.B.A.

Brandbeveiligde daken

Garniering-Stoffering Nieuwstraat 20 2180 Heide-Kalmthout

Rietmatten en rietplaten

B. : 03/666 58 55 NI. : 09 32 3666 5855

Restauraties Nieuw en herstellingswerk Isolatiewerken met rustieke rietplaten Gratis dokumentatie Leopoldslei 161 2130 Brasschaat Tel. (03) 651 53 45

VOLLEDIGE RESTAURATIE (met certificaat) ZIT- en LIGMEUBELEN en MUURSTOFFERING OORSPRONKELIJKE MATERIALEN OORSPRONKELIJKE WERKWIJZE Bezoek op afspraak onze toonzaal en ons werkhuis Vraag gratis (vrijblijvend) prijsofferte.

Ook Nieuwbouw

E. MENGE & ZONEN N.V. AANNEMERS VAN - OPENBARE EN PRIVATE BOUWWERKEN - RESTAURATIE VAN MONUMENTEN - SCHOORSTEENBOUW - OVENBOUW Aannemersstraat 188 / 9110 Gent/SintQ1UJ Amandsberg S (091) 28 15 05/28 49 35 / Telex 11698 MengéB

Uitvoering met anorganische produkten.

Volledig paardenharen vulling Originele uitgeschoren mohair velours Galonafwerking op tekening en kleur

Volledig op tekening gekapitoneerde rug en arm Handgebonden veren zit - donzen kussen - maatwerk Enkele materialen die wij in 1987 nog ter beschikking hebben : zuivere zijden veloers, zijden stof, hand geborduurde stoffen op eigen tekening, paardenharen stof, mohairs eigen tekening eigen kleur ook uitgeschoren, verschillende Ieders, wolmoquette eigen kleur twee dikten, grote kollektie kwaliteitsstoffen, stoffen op ingedrukte tekening, copy's alle passement, erin, wol, dons, paardenhaar, natuurlijke watten.

Levering en verwerking van: MINEROS en KEIM produkten BETONSANERING SPUITBETON GEVELKOSMETIKA WATERDICHTING STEENRESTAURATIE BETONREPARATIES

ISO-lsoleertechniek BAGRAT BELGIUM p.v.b.a.

Dr. Van de Perrestraat 289 2440 GEEL Tel. 014/58 04 90

ü ETN, FBRUXELMAN & Z O O N NV S

BRUXELMAN HOUDT DE GESCHIEDENIS VAST AL EEN EEUW IAHG In het jaar 1886 vestigt de steenhouwer Frangois Bruxelman zich als aannemer. Zijn zoon Florimond volgt hem op in 1910. Vanaf 1938 geeft zijn kleinzoon Albert Bruxelman de onderneming haar volle dimensie.

D. Bruxelman neemt over in 1968. De "Etn. Pi. Bruxelman en Zoon" worden in juni 1983 een naamloze vennootschap.

Mede door zijn oorsprong heeft het bedrijf zich altijd gespecialiseerd in het restaureren van gebouwen, zowel kerken als historische monumenten, een domein dat vertrouwd geworden is.

De werkhuizen van het bedrijf zijn uitgerust zowel voor steenhouwen als voor houtbewerking.

De moderne technieken worden praktisch aangewend in de oprichting van appartements- of kantoorgebouwen, privé-woningen, enz.

En l'année 1886 Frangois Bruxelman, tailleur de pierre, s'établit entrepreneur. Son fils Florimond lui succède en 1910. C'est ensuite son petit-fils Albert Bruxelman qui dès 1938 donne a la firme sa pleine dimension.

D. Bruxelman prend la relève en 1968. Les "Ets. Fl. Bruxelman et Fils" deviennent société anonyme en juin 1983.

De par ses origines la société s'est toujours spécialisée en restauration de batiments anciens, tant églises que demeures historiques. Rien ne lui est étranger dans ce domaine. Ses ateliers assurent tant la taille de la pierre que Ie travail du bols.

Les techniques modemes sent tout autant son champs d'action avec la construction d'immeubles a appartements ou bureaux, habitations privées etc...

St.-Paulus -1934

Kerk Eine -1918

M&L

MONUMENTEN EN LANDSCHAPPEN Tweemaandelijks tijdschrift van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Administratie voor Ruimtelijke Ordening en Leefmilieu Bestuur Monumenten en Landschappen

ISSN 0770-4948 6' jaargang Nr. 2 maart-april 1987

Inhn^iff

Generiek

11

De Janseniustoren te Leuven C. De Maegd

12

Het Landschap van Bel (Geel) G. De Blust en L. Meesters

33

Over een bakstenen topstuk in Veurne E. Degrande en M. Goossens

45

GEBODEN TOEGANG

Het stadhuis van Antwerpen R. Steyaert

53

Summary

62

M&L Binnenkrant

Gezicht van de gerestaureerde Janseniustoren te Leuven vanuit het zuidwesten (foto M. Lorrez, 1987) Redactie Administratie voor Ruimtelijke Ordening en Leefmillieu, Bestuur Monumenten en Landschappen.

Afdeling Pers & Voorlichting.

Belliardstraat 14-18, 1040 Brussel.

Tel. 02/513.99.20.

Eindredactie : M.M. Celis.

Redactiesecretariaat : M. Hotlack.

Administratie en promotie : L. Tack.

Zetwerk : D. Torbeyns.

Produktie en vormgeving : M. Ramakers.

Abonnementsvoorwaarden 1987.

België : 840 fr. (ook losse nummers verkrijgbaar voor 150 fr.).

CJP'ers betalen : 720 fr.

Buitenland : 980 fr.

Uw abonnement gaat automatisch in na overschrijving op rek. nr. 0002001776-84 van het Fonds voor Monumenten- en Landschapszorg met vermelding „M&L-jaarabonnement 1987". U ontvangt dan alle nummers van het lopende jaar.

Zonder schriftelijke opzegging vóór het einde van elk kalenderjaar, wordt een abonnement automatisch verlengd voor de volgende jaargang. Tussentijds kunnen geen abonnementen worden geannuleerd.

Advertentiewerving : De Ganzerik, J. Casier, Philipstockstraat 39, 8000 Brugge - Tel. 050/33.82.20.

Druk : die Keure, Oude Gentweg 108, 8000 Brugge - Tel. 050/33.12.35

MINISTERIE

VAN DE

VLAAMSE

Redactiecomité Voorzitter : E. Goedleven.

Leden : H. Craeybeckx (voorzitter K.C.M.L.), E. Box (Kabinet Gemeenschapsminister Dewael), F. Vanderputte (Diensten van de SecretarisGeneraal), A. Bergmans, J. Bracken, M. Buyle, M. Celis, M. De Borgher, A. Demey, J. De Schepper, M. Fierlafijn, M. Hoflack, C. Lievens, G. Ostyn, M. Ramakers, H. Stynen, L. Tack, S. Van Aerschot, Hedwig Van den Bossche, Herman Van den Bossche.

De verantwoordelijkheid voor de gepubliceerde artikels berust uitsluitend bij de auteurs. Alle rechten voor het reproduceren, vertalen of herwerken zijn voorbehouden.

GEMEENSCHAP 9 M&L

WAH n.v.

GEVELRENOVATIE: • • • • • • • •

reiniging van gebouwen en monumenten betonherstelling met minerale of epoxymortels scheurinjectie in metselwerk of beton steenrestauratie behandeling tegen opstijgend vocht waterafstotend maken van gebouwen en monumenten verstevigen van verzande ondergronden beschermen met acrylsiloxaanverven

DAKRENOVATIE : • ontmossen van leiendaken en golfplaten • herstellen van goten en asfaltdaken • behandelen met een hoogwaardig acrylaatsysteem

Al deze produkten kunnen bekomen worden bij de n.v. Rewah, tel. (03) 485 55 33.

De uitvoering van al deze werken kan toevertrouwd worden aan Bodima n.v., tel. (03) 485 77 77.

Vraag gratis deskundig advies en prijzen.

„...daar waar de natuur ophoudt zich te vormen, begint de mens met de hulp en de materialen der natuur zijn scheppen van een eindeloze verscheidenheid aan vormen.

Leonardo da Vinci

de rust en het evenwicht van mineralen Dit is geen verhaal over bronwater. Wel een manifest over fundamentele principes van de restauratietechniek. Wij vatten dit in 5 puntjes samen:

n H

De restauratiematerialen moeten zich kunnen aanpassen aan hun omgeving, zodanig dat de autenticiteit van het monument bewaard blijft.

Het materiaal moet zoutbestendig zijn en mag de zout- en vochttransporten met belemmeren.

m

Het materiaal moet vrij van kunststoffen zijn en speoiaal-cementgebonden.

H H

Fysische eigenschappen van het restauratiemateriaal moeten aangepast worden aan de eigenschappen van het object.

Het restauratiemateriaal moet eenvoudig en kostenbesparend toe te passen zijn.

Om die vijf fundamentele principes te kunnen handhaven verkoopt en gebruikt Solar gemakkelijk verwerkbare, zuivere minerale restauratiemortels voor natuursteen, die meestal geen dure wapening vereisen, en zoutbestendige pleister- en injektiemortels van hoogwaardige kwa[ SOLAR RESTAURATIETECHNOLOGIE IN HARMONIE MET HET VERLEDEN

NATUURSTEEN

fb

VAN AMSTELSTRAAT 63 2100 ANTWERPEN Tel. (03) 325 03 83

AMINCK GASSTRAAT 11 A 9100 LOKEREN Tel. (091) 48 12 17 Telex 32158 NAVLAM

Solar

KleineBreedSl'aatSI 2700St-N klaas

poor meer informatie belt u'. oj/jjó.yi. 61

Den thoren achter aen de Dyle

Durf maar afgewogen eerbied tegelijk kenmerken dé boeiende restauratie. Een geenszins overtrokken aanpak waar een vrij banale opdracht — klaslokalen — Cornelius Jansenius' erfelijk belaste torenwoning met overrompeling bedreigde. Voor Chris De Maegd dan ook een hele klus om tegelijk het wordingsverhaal te transcriberen, maar tevens aan te stippen waarom en hoe de architecten André Impens en Lukas Van Herck meenden aldus te werk te moeten gaan.

Jeugdherinneringen De tijden dat de gedempte koelte van de naaldbossen bij Bel of de gloeiend opstuivende duinen het kader vormde van hun kinderspelen zijn ook voor Geert De Blust en Ludo Meesters alweer sinds lang vervlogen. Verwonderlijk genoeg bleef het landschap zelf sindsdien — en zoals moge blijken reeds vanaf de vroege middeleeuwen — vrijwel ongerept bewaard. Niet zonder enige nostalgie herontdekken we — jaren nadien en onder deskundige begeleiding — het historische straatdorp, het gemeenschappelijke 'Blaasveld' of dan weer de 'Belseheide': kostbare relicten uit ons vervagend geheugen.

De kroon op het werk Staaltjes van ambachtelijke handvaardigheid handhaven zich moeiteloos midden het ons overrompelende technologisch vernuft. Neem nu dit getorst bakstenen renaissance-topstuk: Elie Degrande moge dan nog de autopsie en reconstructiemethode voor zijn rekening nemen en Miek Goossens het hele totstandkomingsverhaal, de realisatie van dit meesterwerkje moet toch maar worden gegund aan de leerlingen van het V. T.I. te Brugge.

In vele opzichten een na te volgen initiatief.

Geboden toegang

De triomf van de renaissance, een grootse en luisterrijke hulde aan het humanisme, zonder verpinken opgericht en met verbetenheid heropgebouwd, heraangekleed, opgesmukt, opgepoetst, kortom: een monument in de steigers: het stadhuis van Antwerpen.

Uw gids is ditmaal Rita Steyaert.

De Janseniustoren te Leuven Chris De Maegd (B.M.L.) met medewerking van ir. arch. A. Impens en ir. arch. L. Van Herck

De Janseniustoren, gelegen in het Paridaensinstituut bij de Dijle te Leuven, is uit meerdere oogpunten een boeiend monument. Zijn geschiedenis heeft te maken met de eerste stadsmuur, met de figuur van Cornelius Jansenius en met het Hollandcollege. Beschermd bij Koninklijk Besluit van 29 mei 1964, onderging het gebouw van 1 februari 1984 tot 30 juni 1985 een restauratie naar ontwerp van de ir. architecten L. Van Herck en A. Impens en met L. Gooris als raadgevend ingenieur. De uitvoering werd toevertrouwd aan de firma F. Goedleven, in opdracht van de Dochters van Maria v.z.w.; de subsidiërende instanties waren, zoals gebruikelijk, de Vlaamse Gemeenschap, de provincie Brabant en de stad Leuven. Er was een totaalbedrag van 13.795.500,-fr. mee gemoeid, waarvan 11.500.000,-fr. subsidieerbaar was.

De geschiedenis van het gebouw wordt hier verteld, over de restauratie wordt verslag uitgebracht en de realisatie wordt geëvalueerd vanuit het standpunt van het Bestuur voor Monumenten en Landschappen.

Identificatie en situering In zijn huidige vorm, die tot de 17de eeuw opklimt, bestaat de Janseniustoren uit 3 elementen: de eigenlijke toren, een verhoogd en verbouwd deel van de waterpoort op de Dijle, behorend tot de 12de-eeuwse stadsverdediging; een circa 19 meter lang fragment van de

Inplantingsplan: (1) Janseniustoren; (2) breedhuis; (3) stadsmuur; (4) Justus Lipsiustoren; (5) Ursulinnensluis; (6) Paridaensinstituut; (7) Justus Lipsiuscollege; (8) Sint-Pieterscoltege (tekening R. Demeerleer)

stadsmuur; en een breedhuis in het verlengde van de toren.

Het gebouw ligt langs de Dijle, staat achterin de tuin van het Paridaensinstituut — een meisjesschool in 1834 ingericht in het voormalig Hollandcollege, één van de talrijke universitaire colleges — en grenst aan de Brandgang.

Die loopt van het Pater Damiaanplein recht naar de Dijle, tussen de gebouwen van Paridaens en het SintPieterscollege in. Oorspronkelijk heette de Brandgang 'Arcade' of 'Boge', omdat hij leidde naar de brug die beide torens van de waterpoort verbond. Te oordelen naar oude stadsplattegronden was hij eertijds vrij druk bebouwd. Thans is de bewoning er echter volledig verdwenen, de bebouwing bestaat voornamelijk uit lelijke schoolgebouwen. Aan de overzijde van de Dijle ligt de tweede toren van de waterpoort. Hij wordt Justus Lipsiustoren genoemd, naar zijn ligging in de tuin van het Justus Lipsiuscollege. Ter hoogte van de voormalige waterpoort splitst de Dijle zich: rechts loopt ze in haar natuurlijke bedding de stad in; links gaat het om een in de 12de eeuw gegraven kunstmatige aftakking die deel uitmaakte van de stadsverdediging. Op beide Dijle-armen lagen sluizen. De sluis op de aftakking, Ursulinnensluis genoemd omdat ze tot 1796 grensde aan het Ursulinnenklooster, de voorloper van het Justus Lipsiuscollege, bestaat nog steeds en is vóór 1600 te dateren. Ze leunt aan tegen de Justus Lipsiustoren.

Geschiedenis De stadsmuur Leuven werd in het midden van de 12de eeuw — de literatuur geeft bouwjaren op die schommelen tussen 1156 en 1165 — omwald met een eerste stenen stads-

M&L 12

',Z

; t r a c e » via d e t w a a l f d e stadsverdediging de

iiagmente

Tracé van de 12de-eeuwse stadsverdediging met aanduiding van de bewaarde fragmenten; oriëntatiepunten: (1) Sint-Pieterskerk; (2) stadhuis; (3) Sint-Michielskerk; (4) Onze-Lieve-Vrouw-ten-Predikheren (tekening R. Demeerleer, naar de kaart gepubliceerd in de tentoonstellingscatalogus In Leuven verdiept (1986))

muur. Hij bestaat uit twee parallel lopende muren, gefundeerd op zware gemeenschappelijke pijlers, die onderling verbonden zijn met funderings- of spaarbogen.

Hij was ruim 2.700 meter lang met een totale dikte van circa 180 cm. Hij is opgetrokken uit regelmatig gekapte kalksteen met speklagen van ijzerzandsteen. De zwaardere buitenmuur (veldzijde) heeft een vlak parement, de lichtere binnenmuur (stadszijde) bestaat uit een reeks rondbogen waarvan de pijlers geaxeerd zijn op de funderingspijlers. Op de muur liep een weergang, beschermd door een borstwering, de deels hogerop getrokken buitenmuur, en op regelmatige afstanden sprongen er 31 wachttorens uit. Voorts waren er schietgaten en aan de veldzijde een gracht en een aarden talud om de

belegering te bemoeilijken. Op de invalswegen werd de muur onderbroken door stadspoorten.

Het tracé en de bouwwijze van de stadsmuur zijn vrij goed gekend, dankzij opgravingen en resterende fragmenten. Ook de iconografie geeft heel wat inlichtingen.

Na de bouw van de tweede, grotere stadsverdediging in het midden van de 14de eeuw, bleef de eerste stadsmuur behouden. Hij werd door de stad nog regelmatig onderhouden en 's avonds worden de 'binnenpoorten', zoals ze toen heeten, nog steeds gesloten. Sindsdien echter, en doorlopend tot in de 18de eeuw, verpachtte de stad aan eigenaars van de aanpalende domeinen de torens en de aan de muur grenzende terreinen. Pas tijdens de tweede helft van de 18de eeuw en de eerste decennia van de 19de 13 M&L

De beide torens van de waterpoort op de Dijle en de sluis op de kunstmatige aftakking (foto A.C.L., 1956)

De waterpoort zoals afgebeeld in het schetsboek met Leuvense stadsgezichten, 1615-1616, vanuit de veldzijde (rechts de Janseniustoren) en vanuit de stad gezien (links de Janseniustoren) (Koninklijke Bibliotheek Brussel, handschrift 2123)

rL

M&L

14

~ P ft

werden de poorten stuk voor stuk gesloopt. De muren en gronden erbij werden stilaan door de aanpalende eigenaars ingepalmd, de torens geleidelijk afgebroken.

Niettemin bleven enkele fragmenten van de muur en enige wachttorens bestaan. Naast de Jansenius- en de Justus Lipsiustorens zijn dit: de muren en torens in het Stadspark en in de Handbooghof, de muren in het Van Dalecollege aan de Naamsestraat en in de school van de Broeders van Liefde in de Redingenstraat, torens en muurfragmenten op het terrein van het Sint-Pietersgasthuis en in de tuinen van woningen in de Karel van Lotharingenstraat (1).

Een anoniem handschrift met schetsen en stadsgezichten in en om Leuven, bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (11-2123) en te dateren in 1615-1616, geeft een groot aantal beelden van de eerste stadsmuur. Ook de waterpoort, en dus de Janseniustoren, is in tekening gebracht. Het gaat om twee schetsen, de ene geeft een gezicht vanuit de veldzijde, de andere vanuit de stad. Op dat ogenblik is de waterpoort een ruïne: de muren zijn afgebrokkeld, er is begroeiing ontstaan, de verbindingsbrug tussen beide torens is verdwenen, alleen de aanzetten van de brugboog zijn aanwezig. Ook de stadsmuur zelf is blijkbaar niet meer wat hij eens moet zijn geweest.

De bogen van de binnenmuur zijn in beeld gebracht, zo ook de Ursulinnensluis. Beide torens zijn aan de veldzijde rond van vorm en tellen twee bouwlagen. De weergang op de stadsmuur ligt ter hoogte van de tweede bouwlaag. De Janseniustoren is op dit niveau open naar de stadskant en heeft een U-vormige plattegrond. De huidige bovenbouw en het breedhuis bestaan nog niet.

Wel is op die plaats een ruïne getekend van een gebouwtje met deur en venstertje. De Lipsiustoren is gesloten aan deze zijde en heeft een polygonale plattegrond. Dit stemt nagenoeg overeen met zijn huidige toestand: ook de bestaande muuropeningen zijn op de tekening terug te vinden. Blijkbaar had deze toren vóór 1615 reeds een nieuwe functie, mogelijk in relatie met het sluizencomplex of als wacht- of tolhuisje bij de Dijle. De schets toont hem in verwaarloosde toestand, maar naderhand, vermoedelijk in de 17de eeuw, werd hij verhoogd en van een piramidaal dak voorzien. Momenteel staat hij er weer verlaten maar toch niet vervallen bij.

Het Hollandcollege Op de Varkensmarkt, het huidige Pater Damiaanplein, woonde van oudsher de patriciërsfamilie Uten Lieminghe, één der zeven geslachten van Leuven. In 1511 bouwde ze er een huis dat aangeduid werd als 'het hof van Uten Lieminghe' of ook met de huisnaam de 'Schone Lieve Vrouwe'. Circa 100 jaar later wordt in dit patriciërshuis het Hollandcollege ondergebracht. In 1583 was te Keulen een gemeenschapshuis gesticht voor Hollandse priesterstudenten, ter voorbereiding van hun apostolaat in het Calvinistische Holland. In 1617 wordt ook te Leuven een college gesticht, specifiek bestemd voor de opleiding van de clerus voor het bisdom Haarlem. Het hof 'Uten Lieminghe' wordt ervoor aangekocht. Het Hollandcollege wordt in 1617 geopend, met Cornelius Jansenius als eerste president; hij blijft er tot 1624. De talrijke schenkingen van de clerus uit het bisdom Haarlem maken het Hollandcollege tot één der aanzienlijkste van de stad. Het wordt ook 'college van de heilige Pulcheria' genoemd, naar het mooie Mariabeeld dat de ingang sier-

Vogelvluchttekening van het Paridaensimtituut, na 1895. Naast het Hollandcollege (rechts) zijn nieuwe schoolgebouwen opgetrokken. Achter het tuinpaviljoen, de beide torens en het breedhuis, hier afgebeeld met een schilddak. (G. Welis, Prentenkabinet Stedelijk Museum Leuven)

15

M&L

Het voormatig Ursulinnenklooster in de Minderbroedersstraat lag tussen beide Dijlearmen. Achteraan in de tuin, op de splitsing van de Dijle, zijn de Jansenius- en de Lipsiustoren in beeld gebracht. Sedert 1877 is dit klooster vervangen door het Justus Lipsiuscollege, gebouwd naar plannen van J. Helleputte (ets van H. Otto, in E. Van Even, Louvain Monumental, 1860)

*lfc c - ' -

de, en wat tevens aansluit bij de hoger vermelde huisnaam. Ten tijde van president Laurent-Joseph Lelivelt worden in 1754-1757 de gebouwen vernieuwd, naar plannen van Jacques-Antoine Hustin. Dit kadert in de drukke bouwbedrijvigheid van de tweede helft van de 18de eeuw, toen menig college werd vernieuwd in classicistische stijl. Hustin ontwierp een fraai complex van vier vleugels rond een vierkant binnenplein waarvan, gezien het tracé van de Broekstraat, één hoek is afgesnuit. Van het oude patriciërshuis bleef een deel van de gevel behouden, rechts van de inrijpoort, naast de Brandgang.

Boven de poort staat het bouwopschrift: 'Collegium Hollandicum, divae pulcheriae sacrum, renovatum anno 1757' (2).

Na de opheffing van de universiteit in 1797 en tijdens het Franse Bestuur wordt het Hollandcollege verkocht, een eerste maal in 1810 aan Frangois Huin, een tweede maal in 1812, aan advocaat de Laittre. Deze laatste staat het kort nadien af aan Cicercule Paridaens, die er de sinds 1805 bestaande school voor meisjes inricht, sedert 1834 bekend als Institut des Filles de Marie of Paridaensinstituut. Haar congregatie is nog steeds eigenaar van het Hollandcollege, en dus ook van de Janseniustoren, die zich in de tuin ervan bevindt.

Cornelius Jansenius Cornelius Jansenius, geboren te Acquoy bij Leerdam in 1585, studeert te Leuven eerst filosofie, daarna theologie. Na een verblijf in Frankrijk keert hij naar Leuven terug, waar hij in 1617 president wordt van het Hollandcollege en in 1630 professor in de bijbelwetenschappen.

Hij treedt naar voren in de polemiek tussen de katholieke theologen en de protestanten, schrijft bijbelcommentaren en werkt ongeveer vanaf 1620 aan zijn bekende 'Augustinus', waarin hij de genadeleer van de H. Augustinus en de problematiek van de predestinatie behandelt.

In 1636 wordt hij tot bisschop van leper benoemd en hij bereidt van dan af de uitgave van zijn levenswerk voor.

Hij sterft echter aan de pest in 1638, zodat de 'Augustinus' in 1640 te Leuven posthuum verschijnt. De uitgave wekt onmiddellijk hevig verzet van de jezuïten tegen de erin vervatte leer, wat aanleiding gaf tot de felle jansenistische strijd die niet alleen de theologische faculteit en de Leuvense universiteit, maar de hele kerk gedurende M&L 16

ongeveer 100 jaar bezighoudt. Het pleit wordt officieel pas in 1713 beslecht met de pauselijke bul Unigenitus, die een veroordeling inhoudt van onder meer de jansenistische moraal.

De traditie wil dat Jansenius zijn studie vertrek had in de naar hem genoemde toren, en meer bepaald in de torenkamer waar nu nog een aan hem toegeschreven alkoof en stoelen zijn bewaard. Hij zou ook op de weergang van de stadsmuren zijn ochtendwandelingen gemaakt hebben.

In elk geval is in het Leuvense stadsarchief een bouwaanvraag van hem bekend uit 1618: '/s gelesen eene andere requeste gepresenteert aen den Raide van weghen den president van den selve collegie verzuekende te moghen maken op den Thoren van de veste comende aen de Dyle eene camere; item een ander clein thoreken te moghen afbreken een mans lengde op conditie van de vesten dueromtrent te repareren en te maken op hennen coste en ten derde dat hy soude worden gegeven die poorte aen de Broeckstraete, es geseegh dat die heeren Borgemeesters die plaetsen souden visiteren om op rapport voorts geordonneert te worden naer behoirten' (9 augustus, folio 301).

Na inspectie ter plaatse door de burgemeesters besliste de raad: 'Is geresolveert den president int collegie van de Schoone Lieve Vrouwe toe te laten op den thoren achter aen de Dyle te moghen maken eene camere, mede oock te maken en repareren tsynder discretie die boghen ende thorens comende int middel van de vesten, aen den hoff, op conditie dat die stadt sal blyven in hare gerechticheyt nopende die proprieteyt en die in tyt van noode te moghen gebruycken naar hen belieften' (18 oktober, folio, 315 verso).

Over de juiste aard en omvang van Jansenius' bouwplannen is verder niets bekend. Een andere bron, het gebouw zelf, moet hiervoor worden aangeboord, want ook de iconografie blijft hier in gebreke. Uit de bewoording van de toelating is enkel af te leiden dat op de toren een kamer mag worden gebouwd en dat de stadsmuur, torens en bogen mogen worden hersteld. Over de toevoeging van een volume naast de toren, wordt niet gerept. Het breedhuis is immers ook recenter: twee jaartallen, respectievelijk 1600 (een vermoedelijk hergebruikte

balk) en 1655 zijn erin aangegeven, en in een aantal bouwkundige details is er een duidelijk verschil met de toren zelf.

Iconografie Buiten het hoger vermelde schetsboek met Leuvense stadsgezichten, dat de toestand in 1615-1616 weergeeft — dus 2 a 3 jaar vóór Jansenius' bouwaanvraag — zijn geen afbeeldingen uit de 17de of 18de eeuw bekend. De 19de-eeuwse prenten, en die zijn vrij talrijk, geven een beeld van de Janseniustoren zoals wij hem ook nu kennen, dus met het aanleunende huis.

Een uit meerdere oogpunten interessante iconografische bron is een opmetingsplan uit 1811, bewaard in het archief van het Paridaensinstituut. Het werd blijkbaar getekend in voorbereiding van de hoger vermelde verkoop van het Hollandcollege in 1812. Het geeft niet alleen inlichtingen over de Janseniustoren, maar ook over de toestand van het Hollandcollege, 33 jaar na de uitvoering van J.A. Hustins plannen, vermoedelijk onveranderd ten opzichte van het bouwjaar 1757. Het plan is grafisch verzorgd, het is gedateerd, maar niet ondertekend. De cartouche vermeldt: „L'an mille huit-cent & onze du 13 au 26 octobre a la requète de monsieur huin" (die het in 1810 had verworven) „j'ai mesure et dressé ce plan geometral du cidevant college d'hollande separé par Ie mur de l'ancien rempart, situé marché aux bêtes a louvain, département de la dyle tenans comme ils sont désigné dans ce plan, dont Ie contenu est cinquante trois ares, 47 centia-

res et 51 centimetres, y compris la moitié de la ruelle et du mur de rempart, ce qui fait en mesure ancienne un journal et soixante-quatre verges, la verge a 20 pieds de louvain".

Het plan stelt voor: de plattegrond van het goed met aanduiding van de aanpalende straten en de Dijle, de gevels van het Hollandcollege, een dwarsdoorsnede op één der vleugels, een detail van de inrijpoort, de tuinaanleg, een detail van een tuinpaviljoen, het tracé van de stadsmuur (toen nog bewaard van de Broekstraat tot de waterpoort), de Ursulinnensluis, en tenslotte een platte-

Jansenius' kamer vóór de restauratie (foto L. Van Herck, 1980)

De deur naar Jansenius' kamer, vóór de restauratie (foto L. Van Herck)

Detail van het opmetingsplan van 1811. met stadsmuur, toren en breedhuis (archief Paridaens)

17M&L

De oudste fotografische afbeelding van de Janseniustoren. het huis en de stadsmuur (Album E. Fierlants, 1865)

De Janseniustoren in de 19de eeuw (archief K.U.Leuven)

M&L 18

De Janseniustoren in 1860 (E. Van Even. Louvain

Monumental)

grond van de Janseniustoren. Een legende boven de cartouche geeft de functie van alle lokalen op. Voor de Janseniustoren — alleen de toren draagt die naam, niet het huis — staan volgende bestemmingen aangeduid: doorgang, kamer, kelder en toren van Jansenius. Er is een spiltrap getekend en in de kamer is een haard.

Deze tekening stemt overeen met de ,,Etat descriptif des Lieux", in 1811 opgemaakt en eveneens bewaard in het Paridaensinstituut, en ook met de beschrijving die van het gebouw gegeven wordt op de verkoopsaffiche van 1810, bewaard in het archief van de universiteit van Leuven (nr. 401). Deze affiche vermeldt: ,,College d'Hollande d Louvain, reconstmit en entier en 1757, a vendre, soit pour conserver, soit pour démolir, ou a louer, aux choix des amateurs, et pour entrer en jouissance de suite..." (volgt een uitgebreide beschrijving van het complex).

Gelukkig was de toenmalige koper geen sloper...

l ^ > Een zolderbalk mei jaartal 1600 (toto M. Lorrcz)

Beschrijving en evolutie De plattegrond van 1811 komt nagenoeg overeen met de toestand vóór de restauratie: de toren, driekwart rond, en het aanleunende breedhuis, met een dwars door het huis lopende gang, links een spiltrap en rechts een ruime kamer met haard. De toren heeft een ontoegankelijke begane grond, twee torenkamers boven elkaar en een zolder onder piramidaal dak met uibekroning. Het breedhuis heeft twee niveaus en een zolderverdieping met nokzolder onder zadeldak. De zijgevels zijn trapgevels (3).

De torensokkel is van Gobertange- en Balegemsteen met een enkele zwerfsteen van ijzerzandsteen. De bovenbouw van de toren en het breedhuis behoren beide tot de traditionele bak- en zandsteenstijl met kruiskozijnen, maar hun uitwerking is anders, want ze zijn in een verschillende bouwfase tot stand gekomen.

In de toren zijn de omlijstingen, speklagen en steigergaten van kalksteen. In het huis zijn de speklagen voornamelijk van pleisterwerk en slechts plaatselijk van natuursteen. Ze sluiten niet overal aan op die van de toren.

Ook het ontlastingssysteem is anders. In de toren gaat het om spievormige natuurstenen verwerkt in de speklagen ter hoogte van de lateien. In het huis is het een éénsteense bakstenen boog onder een rollaag van klezoren. De niveaus van toren en huis liggen niet op dezelfde hoogte. Het huis draagt twee jaartallen: 1600 in een zolderbalk en 1655 in een moerbalk van de bovenkamer (4).

De balk met jaartal 1600 is vermoedelijk een hergebruikte: in de schets van 1615-1616, noch in Jansenius' aanvraag van 1618 is immers sprake van het breedhuis.

Moerbalk met 1655 op de bovenverdieping (foto M. Lorrez)

Versierde balkslof op zandstenen console (foto L. Van Herck)

De conclusie ligt voor de hand: een eerste bouwfase dateert uit 1618, ten tijde van Jansenius (de bovenbouw van de toren) en een tweede uit 1655 (het breedhuis).

Niettemin zijn er problemen. Binnen het torenvolume is er geen verbinding tussen de torenkamers. De alkoof in Jansenius' kamer (5) springt uit ten opzichte van het oorspronkelijk torenvolume, en ligt dus in de traptravee.

Dit geeft aanleiding tot de hypothese dat naast de toren een ruimte bestond, voor trap en alkoof, die dan in 1655 19 M&L

Dwarsdoorsneden huis en toren; bestaande toestand (restauratieplan L. Van Herck)

E

nx

j | l Jfr"^

DOORSNEDE

DOORSMEDE

AA

BB

Dwarsdoorsneden nieuwe toestand L. Van Herck)

1.-

J

WCRSHEDE

BB

Plattegronden fundering, gelijkvloerse verdieping en tussenniveau; bestaande toestand (restauratieplan L. Van Herck)

I Tl

JNirO-SNCön A!-,

r / u. È m M&L20

huis en toren; (restauratieplan

B|

s^-^—1

|o v

^ A1

3 • -" i 1 berg.nfl

1' 1 1.

MJ

5* ^&0 X.^Il .r - C ^

iHi

TUSSENNIVO

MHW^ HlMJIjH

2 ' VERDIEPINS

3' VERDfEPINO

Plattegronden bovenverdieping, tussenniveau, zolder en nokzolders; bestaande toestand (restauratieplan L. Van Herck)

Volumetekening nieuwe toestand (restauratieplan L. Van Herck)

//

WA

21 M&L

Een aantal sporen in de aansluiting van het torenvolume met de halve trapgevel van het hreedhuis steunen de hypothese van een bijkomende ruimte naast de toren, vóór de bouw van het breedhuis. Gelijkaardige vaststellingen gelden voor de Dijlegevel (foto links: M. Lorrez, 1986; foto rechts: L. Van Herck, 1980)

bij het nieuwe breedhuis zou zijn ingeschakeld. Tijdens de restauratiewerken werden inderdaad funderingen aangetroffen van een gebouw, kleiner als het breedhuis, die echter ook de resten kunnen zijn van de ruïne die de tekening van 1615-1616 op deze plaats toont. Er zijn evenwel nog andere aanwijzingen die de hypothese van een bijkomende ruimte steunen. De halve trapgevel van het huis vertoont een eigenaardig golvend verloop waar hij in de zuidoosthoek bij de toren aansluit; een gevelfragment links van het zoldervenstertje, hoort blijkbaar nog bij het metselwerk van de toren, aangezien er doorgetrokken kalkstenen speklagen zijn. Ook het torendak loop verder uit in zadeldakvorm. Voor de Dijlegevel gelden gelijkaardige vaststellingen (6). Bovendien heeft een verbindingsdeur tussen weergang en Janseniuskamer hetzelfde ontlastingssysteem als het breedhuis. Werd ze pas in 1655 gerealiseerd, of werd ze toen hersteld? Als ze niet bestond vóór 1655, dan was Jansenius' kamer alleen toegankelijk via de deur (7) in de noorderwand naast de alkoof, en is de hypothetische ruimte noodzakelijk om ze

te bereiken. Jansenius zou dan wel bij zijn verbouwing de bestaande verbinding hebben afgeschaft, want een ontoegankelijke weergang van een stadsverdediging is ondenkbaar.

Volledige klaarheid in de evolutie van het gebouw is er dus niet. De bestemming van de torenkamers is ook niet zo voor de hand liggend. Zonder het hypothetische bijgebouw voor trap en alkoof is de toegankelijkheid alleen verzekerd door de deur vanop de weergang, en voor de bovenkamer zou het via een trapladder en een vloerluik geweest moeten zijn. De haard die vóór de restauratie in Jansenius' kamer aanwezig was, dateerde slechts uit de 18de eeuw; het rookkanaal liep buiten tegen de gevel, en de ramen aan de westkant waren ervoor dichtgemetseld.

De toren zou dus alleen als zomerhuisje of tuinpaviljoen (8) dienstig zijn geweest, tenminste tot 1655. De bouw van het breedhuis, waar haarden en een spiltrap in voorzien waren, maakte een comfortable bewoning wel mogelijk.

Voorgevel van het breedhuis vóór en na de restauratie (foto B.M.L., 1979 en M. Lorrez. 1987)

M&L22

Latere veranderingen aan het gebouw zijn beperkt.

Sedert 1811 althans werd vrij weinig gewijzigd. Het eerste deel van de spiltrap was vervangen door een enge wenteltrap, en de deur van de benedenkamer in het breedhuis was verplaatst van het midden van de wand naar de oostgevel toe. De vloeren van de gelijkvloerse verdieping waren in verschillende lagen verhoogd geworden. Tijdens de restauratie werden sporen van twee paardeboxen aangetroffen in één van die vloerlagen. Het huis was dus in een niet nader te bepalen periode als stalling in gebruik. In functie daarvan werd het rechterbenedenvenster van de oostgevel tot een deur vergroot maar later weer verkleind. Wellicht in de 18de eeuw — in 1757 toen ook het Hollandcollege globaal vernieuwd werd? — werden de kruiskozijnen van de benedenvensters verwijderd, wat geïnterpreteerd kan worden als een aanpassing aan de classicistische stijl.

Een specifiek aspect van het gebouw vóór de restauratie was het samengaan van verschillende vormen van schrijnwerk. Eén voorbeeld van het originele 17deeeuwse schrijnwerk met versierd hang- en sluitwerk en glas in lood was aanwezig. De kleine vensters hadden glas in lood rechtstreeks in de dagkanten geplaatst. De torenvensters hadden ramen met brede tussenstijl en -regel, passend achter de kruisen, een roedenverdeling en binnenluiken. Zes ramen van het breedhuis hebben merkwaardige glas-in-loodramen met gebrandschilderde medaillons, in een typische neogotische stijl uitgevoerd.

Ze zijn circa 1945 door de Leuvense glazenier Jacques Charlier vervaardigd volgens de oude traditionele technieken, zo knap dat ze gemakkelijk voor 17de-eeuwse kunnen doorgaan. Voorts hadden de torenkamers nog de originele deuren, elders waren ze vernieuwd. Beneden was een fragment van de haard nog aanwezig, boven was hij weggebroken. De alkoof in Jansenius' kamer had op de zoldering een temperaschildering met een alziend oog. Tenslotte werd de dakbedekking in de jaren '50 volledig vernieuwd. Een laadvenster, waarvan aanzetten nog zichtbaar zijn in de oostgevel, was door een dakkapel vervangen. Aan de Dijlekant had de aanwezige dakkapel evenmin nog de oorspronkelijke vorm.

De restauratie Programma De opdracht voor de restauratie beoogde in de eerste plaats het opnieuw gezond maken van het monument.

Gezicht vanuit het zuiden, vóór en na de restauratie (foto B.M.L., 1979

dat constructief en bouwfysisch toch in een vrij kritieke toestand verkeerde. Daarbij zouden de kamers, ook de zolder, gebruikt worden als klaslokalen. Het uitdiepen van deze opdracht concretiseerde zich rond de inhoudelijke, functionele en technische aspecten. Zij bepaalden het denk- en ontwerpproces en vonden hun weerslag in de uiteindelijke vormgeving.

Uitgangspunt Voor de restauratie van de stadsmuur was het uitgangspunt eenvoudig: de consolidatie van een ruïne. Dit leverde geen inhoudelijke problemen op. Enigszins moeilijker lag het voor het gebouw zelf. Hier werd van bij de aanvang gekozen voor het behoud van de algemene structuur van het monument: twee kernen van verschillende ruimten met een eigen karakter, met name de torenkamers links, de kamers van het huis rechts, en de circulatiezone er tussenin. Dit sluit aan bij een in huizen veel voorkomende typologie: een dwars door het gebouw lopende gang met trap in de oksel. Voor de toren primeerde de cultuurhistorische en de documentaire waarde, verbonden met de persoon van Jansenius. Voor het breedhuis primeerde het verder functioneel kunnen gebruiken als school. Dit leverde de grootste moeilijkheid op, en hier — meer specifiek in de overgangstravee — werd dan ook drastisch, maar verantwoord, in het monument ingegrepen.

De grote struikelsteen voor een verantwoord gebruik door leerlingen was de bestaande moeilijke circulatie via de smalle, bochtige trap en te kleine bordessen. De brandveiligheid en een dagelijks vlot functioneren — dus evacuatie en wisselen van leerlingengroepen — moesten verzekerd worden. Het rigoureuze vasthouden aan de planindeling, hoe boeiend ook, riskeerde een leeg en duur monument op te leveren, terwijl de kans bestond een historisch gebouw zinvol in te schakelen in het dagelijks leven van het schoolgebeuren. Een degelijke, vlot begaanbare trap moest in het gebouw gebracht worden met respect voor de eigenheid van de structuur. Deze opgave werd nog bemoeilijkt door de ruimtelijke beperkingen: de klaslokalen moesten een behoorlijke oppervlakte hebben, Jansenius' alkoof, gelegen in de circulatieruimte, moest bewaard blijven, en tenslotte mocht de structuur, gevormd door de moerbalken en de dakspant, niet worden aangeraakt.

M. Lorrez. 1987)

23M&L

De nieuwe trap in een erker van metaal en glas draait rond de behouden moerbalk (foto L. Van Herck, 1985)

De Dijlegevel tijdens de werken (foto L. Van Herck)

Opties De oplossing bestond erin een nieuwe trap te voorzien, hem buiten het gebouw, in een erker van metaal en glas, te laten draaien, rond de behouden moerbalken heen, en de bestaande dragende structuur op te vangen door een verticaal geplaatst stalen I-profiel, verankerd in de funderingsplaat. Op die manier blijft de inwendige structuur van het gebouw naar vorm en betekenis optimaal bewaard. De nieuwe trap is licht gehouden, vrij van de wanden opgehangen tussen de bordessen. Enkel de onderste trapvleugel is massief, aansluitend bij de massieve onderbouw van de toren — zichtbaar gemaakt door hem niet te bepleisteren — en ook als referentie aan de stenen buitentrappen die in andere torens van de stadsmuur bewaard zijn.

Het inbrengen van de nieuwe trap liet ook toe de zolder in gebruik te nemen als klas. Tegen de noordgevel werd een uitklapbare brandladder als vluchtweg geplaatst.

Een gedeelte van de vroegere nokzolder werd eveneens behouden, een ander deel ruimtelijk bij de zolder betrokken. Het verder gebruik van de kamers als klaslokaal stelde ook problemen in verband met de draagkracht van de bestaande vloerconstructies, de akoestische isolatie en de brandveiligheid. Moerbalken, kinder-

balken en planken bevloering bleven behouden, maar de draagkracht werd verhoogd door bovenop de bestaande moerbalk een bijkomende, circa 7 cm dikke plaat te plaatsen, en beide onderling te verankeren. Met tussenplaatsing van een dempend materiaal werd op de verdubbelde moerbalk een nieuwe eiken roostering geplaatst.

Tussen de oude en de nieuwe vloer kwamen brandwerende platen en isolatiemateriaal.

Diagnose, stabiliteit en ingreep Het meest zichtbaar feilen van het gebouw was ongetwijfeld de verkankering van de natuurstenen elementen en van grote delen van het bakstenen parementmetselwerk.

Ook ontbraken delen van tussenstijlen of dwarsdorpels van kruiskozijnen. De slechte stenen werden dan ook vervangen, ontbrekende aangevuld. Maar een echt reëel gevaar voor de stabiliteit van het gebouw was de vervallen toestand van de westgevel aan de Dijle, of beter, wat tot dit verval leidde. De gevel vertoonde een druk patroon van overwegend vertikale barsten langs de koppen van de moerbalken. Bovendien golfde de gevel zowel horizontaal als vertikaal. De oorzaak was een dubbele rotatie of torsie. Een eerste was het gevolg van de ongelijke zetting tussen de 12de-eeuwse toren, die zich reeds

Volgende pagina: De nieuwe ingreep situeert zich in de circulatieruimte,

westgevel en het dakvlak aan de Dijlekant (foto M. Lorrez, 1987)

M&L24

1

«feaS**^^!»

De stadsmuur vóór en na de restauratie (foto A.C.L. en M. Lorrez)

De gestutte kruiskozijnen in de Dijlegevel (foto L. Van Herck, 1983)

Toestand vóór de restauratie (foto L. Van Herck, 1979)

M&L26

meer gestabiliseerd had, en het 17de-eeuwse breedhuis: een rotatie met de toren als rustpunt. Een tweede rotatie was het gevolg van de ongelijke zetting tussen de westgevel aan de Dijle-oever, en de in betere grond gefundeerde oostgevel: een beweging waarbij de balkkoppen in de westgevel als scharnierpunt fungeerden. Door de talrijke muuropeningen had de gevel te weinig cohesie om de optredende spanningen te verwerken, zodat de vrij smalle bakstenen vensterpenanten volledig open scheurden.

Waarschijnlijk om dit te verhelpen waren een aantal vensters voorheen reeds dichtgemetseld. Deze situatie was niet zonder gevaar en verergerde nog een viertal jaren geleden, net vóór de werken, bij het optrekken van de meest recente schoolvleugel, onmiddellijk ten zuiden van de Janseniustoren. Na het droogpompen van deze bouwput gingen de bestaande barsten en scheuren verder openstaan wegens nieuwe zettingen door het wegtrekken van het grondwater. De toestand vereiste zelfs enkele tussentijdse schoringswerken in afwachting van de restauratie.

Eerder dan te opteren voor bijvoorbeeld wortelpalen onder de bestaande funderingsmuren, die het gebouw in zijn geheel in meer draagkrachtige grondlagen zouden funderen — een dure ingreep bovendien (9) — werd gekozen voor een oplossing waarbij de verschillende zettingen en bewegingen geneutraliseerd worden of omgezet in een gelijkmatige zetting. Hiertoe werd een algemene funderingsplaat in gewapend beton, 40 cm dik, aangebracht. In de bestaande wanden werden uitsparingen gemaakt ter hoogte van de funderingsplaat. Zo wordt de druk uitgeoefend door de wanden via de gebetonneerde tanden, overgezet op de plaat. De westgevel, die volledig hermetseld moest worden, werd opgevangen op een met de plaat verbonden funderingsbalk. Tijdens de uitvoering werden de vloerconstructies in de lucht gehouden met behulp van stellingen. De constructies rond de nieuwe trap zijn eveneens aangezet op de algemene funderingsplaat, gedeeltelijk in uitkraging. Het gebouw drijft op die manier als het ware in de zwakkere grondlagen; zettingen kunnen nog wel optreden maar door de stijve plaat wordt vermeden dat het gebouw uiteen getrokken wordt. Bijkomende zettingen worden verhinderd door de plaat voldoende diep te plaatsen zodat het bijkomend

gewicht geneutraliseerd wordt door de zwaarte van de weggegraven grond. De vrijgekomen ruimte werd opgevuld met geëxpandeerde kleikorrels.

Ter hoogte van de verdiepingsvloer en bovenaan de muur, onder de muurplaat, zijn in de westgevel betonnen verankeringsbalken ingewerkt, die doorlopen van de betonnen portiek waarop de trap rust, tot tegen de schouw in de noordgevel.

ment, resulteerde in een strikt restaureren van de Janseniustoren en -kamer, een meer genuanceerd restaureren van het breedhuis, een drastischer ingrijpen in het overgangsgebied tussen beide, en het consolideren van de ruïne van de stadsmuur. Deze verschillende benaderingen kregen ook vormelijk een andere uitwerking.

Vormelijke uitwerking De analyse van het gebouw, zijn geschiedenis, diagnose en programma, kortom het hierboven geformuleerde onderzoek van de verschillende aspecten van het monu-

De stadsmuur werd geconsolideerd. Door insijpelend vocht, vriesschade en woekerende plantegroei was vooral de bovenrand van de muur in erbarmelijke staat. De nog gaaf ogende natuurstenen van de rondbogen aan de binnenmuur (stadszijde) bleken bij demontage talrijke haarscheurtjes te vertonen en sprongen volledig stuk. De bogen werden dan ook hermetseld met behoud van vroegere herstellingen en opvullingen in baksteenmetselwerk. De ruimte tussen de zuidelijke muur (veldzijde) — waarvan het parement behouden kon worden — en de binnenmuur werd met beton volgestort. De bakstenen bevloering van de weergang op de muur, waarvan fragmentarisch resten overbleven, werd gereconstrueerd, na plaatsing van een waterdichte laag en een drainering.

Het metselwerk van de borstwering werd in zijn verspringend beloop behouden en afgewerkt, en beschermd met ruw bekist zicht beton, voorzien van de nodige voegen. Vroegere herstellingen in baksteenmetselwerk bleven behouden. De aanleunende serre werd ongeveer

De erker is een snede in het gebouw, die uitwaaiert van de smalle basis tot het brede daklicht (foto M. Lorrez, 1987)

De deur van Jansenius' kamer naar de weergang heeft hetzelfde ontlastingssysteem als het breedhuis (foto M. Lorrez, 1987)

De muur tussen de trapruimte en de grote kamers was volledig losgekomen van de buitengevels en stond op instorten, ten gevolge van uitknikken. Hij werd hermetseld en hoger opgetrokken, wat een bijkomende verankering van west- en oostgevel opleverde. De bordessen van de nieuwe trap zijn in gewapend beton, vooral met het oog op de grote belastingen. Een vloerplaat in gewapend beton consolideert ook de borstwering van de toren. Een gewapend betonplaat vervangt de sterk verweerde houten zoldervloer en vangt de druk op van de jukbenen van de dakstoel op de vrij dunne borstwering.

De jukbenen zitten nu stevig verankerd in de plaat.

voor de helft ingekort, zodat de muur aan de veldzijde weer sterker aanwezig is.

De Janseniustoren, en de kamer in het bijzonder, kregen een striktere restauratiebeurt. De aan Jansenius toegeschreven voorwerpen werden in zijn kamer verzameld.

De alkoof bleef behouden en de plafondschildering met het Alziend Oog werd zorgvuldig gerestaureerd. De schildering werd afgehaald, op een nieuwe kalklaagbepleistering aangebracht en werd voorzien van een houten raamwerk, zodat ze vrij kan bewegen. De bestaande oorspronkelijke elementen, vloeren en deuren, werden waar nodig gerestaureerd of aangevuld. De kruisramen werden naar de originele toestand hersteld en voorzien van glas-in-loodramen. De dichtgemetselde deur naar de weergang op de stadsmuur werd opnieuw geopend.

Met het breedhuis werd genuanceerder omgesprongen.

De ruimten hadden hier een minder uitgesproken historisch karakter, en het grootste deel van de oorspronkelijke aankleding (vloeren, deur, haarden) was niet meer aanwezig. Hier werd rekening gehouden met de betekenisvolle stappen in de evolutie van het gebouw, de waardevolle elementen, zoals het schouwfragment en het originele kloosterkozijn in de noordgevel. De grote classi-

Jansenius' kamer met alkoof, na restauratie (foto M. Lorrez, 1987)

M&L28

cistische ramen beneden in de oostgevel waren in goede staat en bleven dus behouden. Ze getuigen immers van een bewust uitgevoerde vormelijke aanpassing, en ze verwijzen naar de 18de-eeuwse gevels van het Hollandcollege. De opengaande kleine ramen links in dezelfde oostgevel werden naar een bewaard origineel met roedenverdeling uitgevoerd. Op de bovenverdieping en in de westgevel werden de glas-in-loodramen met gebrandschilderde medaillons van Jacques Charlier behouden.

Er kwamen geschilderde nieuwe deuren, naar traditioneel opgeklampt model.

Tijdens de werf, bij het wegkappen van het pleisterwerk op de gelijkvloerse verdieping, werden aanwijzingen gevonden van de originele haardwand. De schouw in traditionele laat-gotische vormen werd bijgevolg aangevuld en de wand werd gerestaureerd. Op de bovenverdieping, waar hij geheel verdwenen was, werd de haard niet opnieuw geplaatst. De vloer van de gang was verhoogd geworden. Er werd geopteerd voor de tijdens de restauratie blootgelegde toestand, deels met hergebruikte Gobertangetegels, hoewel er ook tegels van gebakken aarde lagen, die echter bij demontage verpulverden.

De oorspronkelijke spiltrap was vóór de restauratie nog slechts voor een deel bewaard, namelijk van de bovenverdieping naar de zolder. Samen met de afsluitende

f

1

iftH$

-

\ Eén der glasmedaillons van Jacques Charlier, ca. 1945 (foto M. Lorrez, 1987)

Detail met het Alziend Oog, plafondschildering van Jansenius' alkoof, na de restauratie (foto L. Van Herck. 1985)

Dank zij dichtmetseling was het kloosterkozijn in de noordergevel, met origineel glas in lood en binnenluik met hang- en sluitwerk bewaard gebleven (foto M. Lorrez, 1987)

29M&L

De haard in de benedenkamer, vóór en na restauratie (foto L. Van Herck, 1979 en M. Lorrez, 1987)

wandconstructie van oude brede planken werd hij behouden. Hij heeft geen echte functie maar is enkel getuige en ruimtelijk element. Waar in de gevels de speklagen in pleisterwerk waren uitgevoerd, werd dit behouden of hersteld.

De nieuwe ingreep situeert zich in de circulatieruimte, de westgevel en het dakvlak aan de Dijlekant. Hij is duidelijk afleesbaar en uitgevoerd in een eigen vormgeving.

De traphal en trap zelf werden zo open mogelijk ontworpen. Het los ophangen van de trapvleugels tussen de bordessen, los van de binnenmuren, en de open treden maken de structuur zichtbaar tot in de nok. Het daklicht en de beglaasde metalen erker zijn een breuk ten opzichte van de vroegere geslotenheid van dit deel van de westgevel, maar zorgen voor een maximale verlichting van de traphal. De erker laat tevens toe het contact te herstellen, al is het louter visueel, met de historische context van de toren: de tweede toren van de vroegere waterpoort, de Dijle, haar aftakking en de sluis. Door ingebruikname van de zolder als klas, dankzij de nieuwe trap, werd het gebouw naar boven toe verruimd; de vertikale relaties binnen werden versterkt, en de verschillende elementen, samengebracht in de traphal, zijn visueel op elkaar betrokken. Dit alles werd architecturaal duidelijk gemaakt aan de westkant van het gebouw. De snede die de erker in de westgevel betekent, waaiert uit van de smalle basis tot het brede daklicht. Langs de zuidzijde volgt de erker het verloop van de oude (1655) aanzetvoeg tussen toren en breedhuis. Aan de noordzijde zijn de traperker en het daklicht van de zolderklas tot één element met specifieke vormgeving samengesmolten. Hier is de snede niet scherp, maar ze deint uit, trapsgewijze. Sporen van opgeofferde vensteromlijstingen zijn in de gevel bewaard, en het parement werd daar vervangen door een betegeling van grote, vierkante blokken in gebakken aarde, naar kleur en textuur verwant met de bakstenen van de gevels. Het is terzelfder tijd ook de vertaling van de ingreep die hier in het interieur nodig was: de kamer op de bovenverdieping is door de aanwezigheid van de trap kleiner geworden; de zolder, voorheen verlicht met een bak- en zandstenen dakM&L30

kapel evolueerde, door het deels verwijderen van de nokzoldervloer en het bepleisteren van de muren, van een vrij donkere bergruimte tot een bruikbaar en ruimtelijk boeiend klaslokaal.

De glasopvullingen in de erker, met kleine gekleurde glaspaneeltjes, kan geïnterpreteerd worden als een verwijzing naar het glas in lood van de oorspronkelijke ramen.

Evaluatie De Janseniustoren is een interessant gebouw, niet alleen om zijn historisch verleden of zijn architecturaal gegeven, maar ook om de manier waarop het ter gelegenheid van de restauratie werd benaderd en aangepakt. De ligging temidden van scholen en de onderwijsbestemming van het monument verlenen een extra dimensie aan de didactische en documentaire waarde. Jammer is wel dat het slechts waar te nemen is van op privé- of semi-privéterreinen.

Historisch heeft het te maken met de eerste stadswal, met het Hollandcollege en met Cornelius Jansenius, eerste president van dit college. Hij verbouwde de toren in 1618 en verbond er aldus voorgoed zijn naam aan.

Op architecturaal vlak vertelt het monument over de constructie van de 12de-eeuwse stadsverdediging. De toren maakte deel uit van de waterpoort over de Dijle.

Zijn bovenbouw en het breedhuis, beide in traditionele bak- en zandsteenstijl, ontstonden — minstens in twee fasen — in de 17de eeuw. Ondanks onderzoek en enkele aanwijzingen in het gebouw, werd geen volledig inzicht verkregen in de exacte totstandkoming ervan. De omvang van Jansenius' verbouwing bijvoorbeeld, blijft hypothetisch.

De ruimtelijke ordening in het omliggend gebied toont hoe vooral in de jongste decennia alles behalve zorgend

is omgesprongen met het historisch kader. Nieuwe schoolgebouwen werden opgetrokken zonder enige bekommernis om schaalaanpassing, vormgeving, materiaal en inplanting, laat staan om kwaliteitsvolle architectuur.

Het monument is alleen komen te staan. Door deze isolatie is de Janseniustoren wel een rustpunt geworden in zijn omgeving.

Ook voor de complexe problematiek van de monumentenzorg is de Janseniustoren een leerrijk geval. De opdracht voor de restauratie was aanleiding voor een analyse en een onderzoek van de verschillende aspecten van het monument. Geschiedenis, iconografie, bewaringstoestand, diagnose en programma resulteerden in een genuanceerde benadering van het gegeven. De opties en vormelijke uitwerking illustreren als het ware de mogelijke opvattingen en gradaties van wat een restauratie kan zijn: een consolidatie (voor de stadsmuur), een

nauwgezet overnemen van een oorspronkelijke toestand (voor de toren), een herstel, rekening houdend met de enerzijds bewaarde, anderzijds geëvolueerde toestand (voor het breedhuis), een in eigen vormentaal uitgewerkt, meer drastisch en op de bestemming gericht ingrijpen (voor het overgangsgebied). De slechte bewaringstoestand van het bouwmateriaal, vooral in de Dij lege vel, de stabiliteitsproblemen en de specifieke eisen van circulatie en evacuatie ten gevolge van de functie, vroegen om een oplossing. De manier waarop dit gebeurde — het gebouw opensnijden voor het inbrengen van de nieuwe traperker — is voor een historisch monument wellicht niet onmiddellijk voor de hand liggend, maar hier is het wel doordacht en boeiend gerealiseerd. De ingreep combineert de oplossingen voor de verschillende problemen. Door dit alles krijgt het monument een specifieke rol en betekenis. De restauratie heeft dat nog versterkt.

Lithografie van Jobard (begin 19de eeuw) met Jansenius- (links) en Justus Lipsiustoren (Prentenkabinet Koninklijke Bibliotheek Brussel)

31 M&L

De nieuwe trap (foto L. Van Herck, 1985)

Voetnoten (1) Niet onmiddellijk zichtbare fragmenten van de stadsmuren zijn als fundering van latere gebouwen nog aanwezig in het Justus Lipsiuscollege en het Ierse klooster.

(2) Behoudens zijn oorspronkelijke gevelbepleistering, die alleen nog in de achtergevel aan de Brandgang aanwezig is, is het Hollandcollege vrij gaaf bewaard. Het interieur heeft twee monumentale trappartijen (één werd verplaatst) en een rijk aangeklede kapel met altaar, lambrizering (ingewerkte schilderijen van P.J. Verhaeghen, 1763-1764), bidstoelen en een orgel van Aegidius-F. Van Peteghem.

(3) Rechts 7 treden en topstuk, links, slechts een halve trapgevel maar met 8 treden en topstuk.

(4) Noch epigrafisch, noch dendrochronologisch onderzoek naar authenticiteit en datering is gebeurd. Voor de restauratieopties was uitsluitsel hierover niet bepalend.

(5) De 'Etat des Lieux' (1811) vermeldt, naast andere elementen die op bewoning wijzen, op dit niveau onder meer twee alkoven, rug aan rug geplaatst, dus eigenlijk in de traptravee. De bodem van de alkoof in Jansenius' kamer ligt lager dan het vloerniveau van de toren, wat nu nog het geval is. De tweede alkoof, bereikbaar vanuit het huis, was vóór de restauratie reeds uitgebroken.

(6) De noordelijke wand van de toren geeft eveneens aanduidingen, die echter in verschillende richtingen wijzen (deels buitenmuur, deels binnenmuur) en geen volledige opheldering brengen.

(7) Tijdens de restauratiewerken werden geen sporen aangetroffen van een vloerluik, dat eventueel een circulatie binnen het torenvolume zou toelaten. Wel was voor het inbrengen van een haard tijdens de 18de eeuw vermoedelijk één moerbalk verbouwd, zodat de toestand niet meer intact was.

(8) De plattegrond van 1811 toont tussen de Janseniustoren en het Hollandcollege een 18de-eeuws tuinpaviljoen. De toren deed toen, en wellicht sedert de bouw van het breedhuis, in elk geval niet meer als zodanig dienst.

M&L32

(9) Een offerte hiervoor bedroeg 4.000.000,-fr., en de gerealiseerde ingreep circa 350.000,-fr.

Bibliografie — Crombaz P., de Behault A., Les premiers remparts de Louvain, in Annuaires de la Société d'Archéologie de Bruxelles, 5, 1891, p. 1-35.

— Busselen S., Colen C , In Leuven verdiept, tentoonstellingscatalogus, Leuven, 1986.

— Janse A., Middeleeuwse stadswallen en stadspoorten, Zaltbommel, 1975.

— Maes P.V., De Leuvense brandglasmedaillons, in Area Lovaniensis, V, 1976, p. 313-347.

— Meulemans A., Atlas van Oud-Leuven, Leuven, 1981.

— Paesmans G., Van Herck L., Impens A., Historische nota in Voorontwerpdossier restauratie Janseniustoren, 1980.

— Van Buyten L., Het schetsboek met Gezichten van Leuven, handschrift 11-2123 van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, in Leuven anno 1600, tentoonstellingscatalogus, Leuven, 1979, p. 11-20.

— Vanderbeeken G., De gracht vóór de eerste Leuvense stadsmuur langsheen de Vital Decosterstraat, in Jaarboek Geschied- en Oudheidkundige Kring van Leuven en omgeving, 1977, p. 93-103.

— Van Even E., Louvain Monumental, Leuven 1860.

— Van Even E., Louvain dans Ie passé et Ie présent, Leuven, 1895.

— Van Hasselt R., De stadsverdedigingswerken van Leuven. De oudste stadsmuur, in Mededelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Leuven en omgeving, I, 1961, p. 132-143, II, 1962, p. 2332 en p. 88-97.

— Van Herck L., Impens A., Restauratiedossier Janseniustoren, 1982.

— Van Hemelrijck M., De Vlaamse krijgsbouwkunde, Tielt, 1950.

— 550 Jaar Universiteit Leuven, tentoonstellingscatalogus, Leuven, 1976.

^

PETER COX ""^ B.V.B.A S.P.R.L

Tulpstraat 49-51-53 - B-2008 Antwerpen ® (03) 236.93.61 - 235.38.77

24JN^

Gevelreiniging - restauratie vernieuwbouw betonsanering en -herstelling Stadhuis van Antwerpen Gevelreiniging, restauratie en waterafstotende behandeling.

SIGMA EN CULTUUR Dankzij het privé-initiatief werd een waardevolle brok 19de-eeuwse architectuur gered tot een unieke toneelruimte omgetoverd. Sigma stelde haar kennis en haar gamma hoogwaardige verf- en decoratieprodukten ter beschikking om dit mee te realiseren.

VERF VOOR VAKMAN SIGMA

L

Het Raamtheater is gelegen aan de De Vrièrestraat 36 te Antwerpen. —

COATINGS

Sigma Coatings N.V. Tweemontstraat 104 2100 Deurne Tel. : 03/325.19.80

Kleuren verrij

Een dak in kleur is de zon... op uw huis!

Nieuwbouw of vernieuwbouw, een vrijstaand huis of een hele stadswijk, een kantorencomplex of een historisch gebouw: Is het leven al niet grijs genoeg? Geef dan de enorme keuze in kleuren en vormen eens een tintje kleur aan uw omgeving! garandeert een resultaat die elke stijl tot Uw dak bijvoorbeeld: hoeveel vrolijker zijn recht laat komen, een totale harmozou het niet staan in kleur? Bent u éénmaal zo ver, dan komt u al gauw terecht bij leien of pannen gekleurd met Bayferrox®.

Bayferrox laat uw

ken het leven

SVK leien type 2000, blauwzwart.

nie van smaakvolle creativiteit. En deze dakelementen zijn uitstekend bestand tegen de tand des tijds, tegen weer en wind.

Architecten en stedebouwkundigen, aannemers en dakdekkers weten het allemaal: Bayferrox geeft blijvend mooie daken.

dak kleur bekennen.

Informatie van Bayer Wilt u gratis dokumentatie en een lijst van de fabrikanten van leien en dakpannen gekleurd met Bayferrox. bevestig dan deze bon aan uw visitekaartje of briefpapier en stuur hem op naar;

Bayer

BAYER BELGIUM SA -NV Divisie pigmenten en keramiek - Louizalaan 143 1050 Brussel Vermelding van verzender noodzakelijk.

!#r

DE

W A N D E LI NG

RESTAURATEURS COLLECTIEF P.V.B.A. Vennootschap van kunsthistorici, kunstenaars en restaurateurs.

Raas Van Gaverestraat 83. 9000 Gent Tel. (091) 23 34 43

R E S T A Lei 6 L e u v e n Van Lissumstraat 74 2100 Antwerpen (Deurne) Tel. (03) 321 17 26 - 321 41 74

Specialist in Restauratiewerken Voskenslaan 223, 9000 Gent Tel. (091) 21 81 22

U

R

A N T 016/23 62 21

Witherendreef 67 1900 Overijse (Jezus-Eik) Tel. (02) 657 14 43

Tforkd'Bmbo Het etiket voor kwaliteitsparket.

Moerestraat 65, 8280 Koekelare Tel. (051) 58 01 60

De vruchten plukken van uw geld.

ANggHYP SPAARBANK

Inhoud nr. 29 / Bijlage bij M&L 6/2 -- Maart-April 1987 Literatuur

2

B.M.L.-activiteiten

5

Buitenkrant

10

Beschermingen

15

LITERATUUR De Sixtijnse kapel. Michelangelo opnieuw ontdekt, Laimoo, 1986.

wacht te worden aangezien de restauratie nog niet voltooid is. Waar alleen de lunetten reeds behandeld werden, is men nu bezig met de restauratie van het plafond; tegen 1992 zou ook 'het laatste Oordeel' voltooid moeten zijn. Dit betekent niet dat het boek enkel de lunetten fotografisch zou hebben weergegeven, integendeel: alle fresco's werden tot in de details op plaat vastgelegd.

De verschillende artikels trachten enerzijds de fresco's historisch te situeren en anderzijds de gebruikte restauratietechniek toe te lichten. Ten gevolge van d e verschillende auteurs is de stijl en de kwaliteit van de teksten nogal heterogeen, waarbij de zin voor details soms het geheel verduistert. Er dient evenwel nogmaals op gewezen te worden dat het zwaartepunt van het lijvige boek bij de foto's berust.

In de boekhandel Prijs: 3500.- bt.

P. Van Lindt

Het boek 'De Sixtijnse kapel. Michelangelo opnieuw ontdekt', voor België uitgegeven bij Laimoo, is een collage van een 8-tal artikels naar aanleiding van de veelbesproken — en fel bediscussieerde — restauratie van de fresco's van Michelangelo in de Sixtijnse kapel.

Dit zijn: — Rome tijdens de Renaissance 1480 540, door A. Chastel; — De kapel van Sixtus IV, door J. Scherman; — Het mysterie van het plafond, door J.W. O'Malley, SJ.; — Hoe tijdgenoten over de plafondschilderingen dachten, door A. Chastel; — Michelangelo's laatste Oordeel, door P. de Vecchi; — Michelangelo's schetsboek, door M. Hirst; — De werkwijze van Michelangelo, door F. Mancinelli; — Appendix: de restauratiemethoden, door G. Colalucci.

In tegenstelling tot andere recensies zal hier niet ingegaan worden op de discussie rond de restauratietechniek en -opties, aangezien deze polemiek niet bijdraagt tot de appreciatie van een boek dat enkel de weergave en verduidelijking wil zijn van de gebruikte methode aan d e hémd van het rijke fotomateriaal.

Het is inderdaad in de eerste plaats opgevat als een prachtig kijkboek waarbij de kwantiteit van 450 (kleuren)foto's — duidelijk de tekst overtreft. Ze illustreren treffend de zin voor detail van Michelangelo en het contrast van de reeds gerestaureerde elementen. Voor een volledige appreciatie van de — door de restaurateurs beweerde — kleurenrijkdom van Michelangelo dient nog ge-

M&L-Binnenkrant

Logobook 1, een verzameling emblemen en merken uit Vlaanderen-België, Groep Interecho v.z.w., 1986.

In navolging van buitenlandse logoboeken nam de werkgroep Vlaamse logotheek, die deel uitmaakt van de groep Interecho v.z.w., het initiatief een 'Flanders Logobook' uit te geven. In dit eerste deel werden niet minder dan 1600 reprodukties van logo's, pictogrammen, emblemen, woordmerken en hun combinaties opgenomen. De selectie gebeurde via een rondschrijven aan beroeps-beoefenaars. Een korte inleiding gaat de eigenlijke catalogus vooraf.

Hierin schetst Paul Ibou, voorzitter van de werkgroep en zelf bekend grafisch ontwerper, de huidige explosie op het gebied van embleem- en logocreaties.

Na de inleiding vindt de lezer een verklarende woordenlijst terug, waarin de essentiële verschillen tussen de grafische tekens worden uiteengezet. De ei-

genlijke catalogus is ingedeeld volgens 'genre'. Achteraan in het boek sluiten een 'index opdrachtgevers' en een 'index ontwerpers' het naslagwerk af.

Het eerste Vlaamse Logoboek is een uiterst nuttig referentiewerk voor bedrijfsmanagers, overheidsinstellingen, professionele vormgevers en tenslotte ook voor alle liefhebbers van de grafische kunst.

Deel II van deze verzameling mag alvast in het voorjaar verwacht worden.

M. Ramakers

Lannoo's dicht-bij-gidsen.

Piof. Di. H. Cysels, e.a., Fietsen en wandelen in het krekengebied van Noorden Zeeuws-Vlaanderen. Langs Spaanse forten en staatse schansen, 1986.

Deze kleine reisgids omvat een 13-tal vrij gedetailleerde fiets- en wandelroutebeschrijvingen in Noord- en ZeeuwsVlaanderen, gaande van Knokke tot Beveren; naast de grote fietsroute van Knokke-Heist naar Beveren, over een afstand van 138 km, die om praktische reden opgesplitst werd in 13 trajecten, zijn achtereenvolgens 6 korte fiets- en 6 wandelroutes opgenomen.

De keuze van de tochten viel op de forten en de schansen, die vooral na de Val van Antwerpen (1585) in het noorden van Vlaanderen werden gebouwd. Zij liggen thans in het vredige landschap als stille getuigen van de verbeten worsteling voor geestelijke en staatkundige vrijheid, die het volk van de Nederlanden leverde tegen de machtigste Europese mogendheid van die tijd. Zij liggen als het ware 'ingepakt' in het landschap: een boerderij of landhuis is op die plaats gebouwd, en alleen de wal getuigt nog van het verleden; of sloten en grachten omringen een betekenisvolle verhevenheid in een akker of een weiland.

Naast een uitgebreid inleidend relaas over de geschiedenis, het landschap en de natuur van deze streek, vindt men van elke route afzonderlijk een meer specifieke historisch landschappelijke en/of ecologische beschrijving. Via verwijzingen naar de teksten door middel van cijfers op de bijbehorende kaartjes, is het gemakkelijk allerlei informatie over forten, liniedijken, kreken, natuurreservaten en polders te achterhalen.

Spijtig genoeg werd er zowel voor de overzichtskaart als voor de kaartjes bij de afzonderlijke trajecten geen gebruik gemaakt van de recente stafkaarten, die veel meer informatie bevatten dan de getekende kaartjes in de gids.

Al bij al kan de wandelaar of fietser met deze reisgids het gebied verkennen op een wijze die tot nog toe in de meest gangbare recht-toe-recht-aan reisgid-

prof.dr.h.gyselse.a.

fietsenen wandelen in het krekengebied van noord- en zeeuws-vlaanderen

lllSU'Mi'

"•niil langs spaanse forten en staatse schansen & & $ lannoo sen ongebruikelijk was: de lezer beschikt nog vóór hij al het moois en interessants waarneemt, over een gedegen achtergrondinformatie. Bovendien kan hij tijdens de tocht bij elke trajectbeschrijving weer zijn licht opsteken; hij zal dus op veel meer details letten en er vlugger de betekenis van snappen.

Marika Strobbe

Sint-Lukaswerkgemeenschap, Staatssecretariaat van het Brussels Gewest, Inventaris van de volkswoningen te Brussel, z.n., 1985, 2 vol., 1141 p., 1.200,fr.

Eind 1985 publiceerde de Sint-Lukaswerkgemeenschap een 'Inventaris van de volkswoningen te Brussel'. Het is de uitgave van een onderzoeksrapport voor de staatssecretaris van het Brusselse gewest. De bedoeling was via inventarisatie en analyse een zo duidelijk mogelijk zicht te krijgen op het erg versnipperde en nauwelijks op gecoördineerde wijze tot stand gekomen volkswoningpatrimonium. Het Staatssecretariaat wou — terecht trouwens — om een verstandig hedendaags beleid uit te stippelen, eerst een correct beeld (kwalitatief en kwantitatief) verkrijgen van het huidige patriEr zijn in het Brusselse gewest niet minder dan 37 door de Nationale Maatschappij voor de Huisvesting (N.M.H.) erkende vennootschappen die, nagenoeg onafhankelijk, samen ruim 40.000 woningen verwezenlijkten.

Het moge duidelijk zijn dat één van de voornaamste onderdelen van een goed huisvestingsbeleid, een goed beheer van het bestaande omvangrijke patrimo-

nium is. De gemiddeld vrij hoge ouderdom van het patrimonium maakt dat het bouwtechnische onderhoud en de noodzakelijke renovaties op zich reeds een serieuze opgave vormen.

Daar heel wat van de behandelde volkswoningprojecten onmiskenbare architecturale kwaliteiten en soms als historisch monument een zekere patrimoniumwaarde hebben, lijkt ons een toelichting hier best op zijn plaats.

De inleiding 'situeert' de studie, belicht de 'methodologie' ervan en bevat een gebruiksaanwijzing voor de raadpleging van de inventaris. Hierop volgen vier registers (klassering per projectnaam, maatschappij, gemeente en straatnaam) die het snel terugvinden van een project in de volumineuze studie toelaten.

De overweldigende hoofdbrok is uiteraard de inventaris. 211 projecten komen aan bod. Soms worden ze opgesplitst in verschillende fasen (367 in totaal), af en toe nog eens verder opgedeeld in fasedelen. We komen hier verder op terug.

Het onderzoeksrapport wordt tenslotte afgesloten met een synthese van de belangrijkste gegevens, wat een dertigtal bladzijden beslaat. Tussen de breed uitgesmeerde tabellen en grafieken in die synthese zijn mede een aantal algemene besluiten verwerkt.

De hoofdmoot blijft evenwel de behandeling van de 211 verschillende volkswoningprojecten.

De projecten Elk project wordt uniform toegelicht.

Houden we het gemakkelijkheidshalve bij een project dat niet verder opgesplitst werd, dan krijgen we telkens grosso modo het volgende: 1. een fiche met gegevens zoals bouwperiode, aantal woongelegenheden, gemeente, de huisvestingsmaatschappij, ... . Deze fiche is wel minimaal gehouden. Namen van architecten, literatuurverwijzingen en dergelijke meer en 'algemene cultuurgerichte' gegevens ontbreken volledig.

Het betreft voornamelijk een koeltechnocratische identificatie; 2. twee (op de grootte na, vrijwel identieke) kaarten. Op de eerste kaart is het terrein dat deel uitmaakt van het betreffende project, gerasterd weergegeven. Op de tweede kaart zijn de gebouwen die deel uitmaken van het project, zwart ingekleurd; 3. één of meerdere foto's die op neutraal-documentaire wijze trachten een zo correct mogelijk beeld van het betreffende project te geven; 4. een evaluatiematrix (waarover verder meer). In die evaluatiematrix wordt voor de desbetreffende gevallen ook de referentie opgegeven en de quotering overgenomen uit de urgentieinventaris (I).

De behandeling van zo een (éénfasig) volkswoningproject behelst vier bladzijden, waarvan er twee nagenoeg blanco blijven.

Stoort men zich als gewone lezer al automatisch aan de stereotype bladvullerij (2 volumes, 1141 p.), onmiddellijk komt dan toch niettemin de gedachte op dat die kaarten, foto's en professioneel ogende fiches en matrices niet zomaar illustratief kunnen zijn, maar daarentegen een wetenschappelijke betekenis hebben, die bij een oppervlakkige doorname aan de aandacht van de leek ontsnapt.

Laat ons daarom ingaan op de dubbele bedoeling van het ganse project: de evaluatie en de inventarisatie.

De evaluatie De beoordeling heeft betrekking op vier 'observatievelden'. Het is wel noodzakelijk kennis te nemen van de eigenzinnige betekenis die aan die observatievelden gegeven wordt. 'Planologisch' is 'de ruimere stedelijke situering'; 'stedebouwkundig' is 'de directe omgeving van het project met uitzondering van het project zelf; 'architecturaal' is 'de inrichting van het perceel, de inplanting en het 'karakter' van het gebouw'; 'bouwtechnisch' is tenslotte 'de fysische toestand van het gebouw en van de aansluitende aanleg naar zijn uitwendig zichtbare kenmerken'.

De evaluatie van de 'observatievelden' geschiedt volgens een schaal van vier trappen met afnemende waardering. In essentie komen die hierop neer: 'positief: beantwoordt aan de gangbare eisen van leefbaarheid; 'positief met voorbehoud': deelaspecten van de woonomgeving of van het gebouw moeten worden aangepast; 'negatief: onmiddellijke en grondige verbeteringswerken zijn nodig'; 'onaanvaardbaar': de woonsituatie is onleefbaar; naar gelang de oorzaak zijn afbraak of afstoting naar een andere sector aangewezen.

Toetsen we dit even. Nemen we een willekeurig project (nr. 4, p. 71). Daar lezen we dat het 'planologisch' onaanvaardbaar is. Volgens het voorgaande moet dit dan iets betekenen in de zin van: 'de woonsituatie' van 'de ruimere stedelijke omgeving' is 'onleefbaar"; en dus is 'naargelang van de oorzaak afbraak of afstoting naar een andere sector aangewezen'. Ons inziens een nogal wazige uitspraak, die gemakkelijk tot allerlei onzinnige interpretaties kan leiden.

Maar er is meer. Op de kaart die project 4 voorafgaat (planologisch onaanvaardbaar) staan immers nog andere volkswoningprojecten. Controleren we bij die projecten de evaluatie (project nr. 62, bouwfasen 1 en 2), dan merken we dat die planologisch plots positief zijn. Met andere woorden twee 'ruimere stedelijke omgevingen' die pakweg honderd a tweehonderd meter van elkaar verwijderd zijn, en elkaar grotendeels overlappen, kunnen plots omslaan van positief naar onaanvaardbaar... . Dit is des te frappanter als we er de criteria op naslaan die gebruikt worden op het planologische niveau. De auteurs onderkennen als positief: 'een vlotte verkeersont-

sluiting voor privé en openbaar vervoer, zones met recreatiemogelijkheden, aanwezigheid van scholen, e.d.'. Voor beide projecten (4 en 62) zijn deze factoren ons inziens niet wezenlijk uiteenlopend. Of is het het verschil van 100 meter in afstand naar een school dat het onderscheid maakt tussen onaanvaardbaar en positief?

Op het stedebouwkundige niveau evalueert men 'de kwaliteit van de directe omgeving voor zover die omgeving buiten de rechtsbevoegdheid van de vennootschap valt' (p. 15). De positieve waardering hangt hier vooral af van 'functiemenging' (o.a. de aanwezigheid van scholen, een factor die op het planologische niveau al werd aangehaald!!), het 'rustige woonkarakter" en 'sociale integratie'. Binnen dit stedebouwkundig deelcriterium zijn mede bevolkingskenmerken verwerkt. Die kenmerken worden afgelezen uit een 'demografische analyse van de projecten' (p. 14). Anders gesteld, een facet dat te maken heeft met het project zelf (zijn demografie) wordt geïntegreerd in een criterium dat verder niets met dat project te maken heeft. Het demografische deelcriterium valt dan nog eens uiteen in vier deelfacetten: bevolkingsaantal, woningdichtheid (!), leeftijdsopbouw en procentueel aandeel van de vreemdelingen. De wijze waarop die gegevens een positieve of een negatieve evaluatie beïnvloeden, wordt verder evenwel in het midden gelaten. Men heeft er het raden naar of een hoog bevolkingsaantal of het percentage vreemdelingen de auteurs zint of niet zint. Of werd bijvoorbeeld uitgegaan van een impliciet optimaal percentage...?

Een verificatie van de evaluatie door de lezer is onmogelijk aangezien de minimaal noodzakelijke gegevens om dit te doen ontbreken. De vraag naar de relevantie van de impliciet gehanteerde criteria wordt hiermee uit de weg gegaan.

Bij het architecturale niveau blijven we niet lang stilstaan. Als positief wordt hier onder andere de inpassing in de stedelijke context, respect voor de bestaande schaal en voor 'parcellering' van de omgeving opgegeven. Zelfs een leek zal onmiddellijk door hebben dat het hier dikwijls om vijgen na Pasen zal gaan.

Een heel aanzienlijk deel van de verwezenlijkingen zijn immers tot stand gekomen in destijds nog niet of amper geürbaniseerde omgevingen. Inpassing in een stedelijke context of respect voor de parcellering zijn dus totaal irrelevante categorieën voor een 'architecturale' evaluatie (zoals hier gedefinieerd) van die projecten.

Niettegenstaande, zoals blijkt, elk deelcriterium (planologisch, stedebouwkundig...) opgebouwd is uit een aantal facetten — hoe dubieus dan ook — houdt men vast aan het opstellen van een evalutiematrix, en wil men 'geen globale eindevaluatie' (p. 14) geven. Deze globale eindevaluatie 'kan immers niet het resultaat zijn van een eenvoudige optel-

M&L-Binnenkrant

som van positieve en negatieve punten maar is een beleidsbeslissing'. Met andere woorden, wat op een deelniveau kan, kan voor de auteurs op een 'globaal niveau' ineens niet meer. Dergelijke interne contradicties, denkfouten en onlogische constructies wijzen eigenlijk op het fundamenteel onzinnige van de hele evalutieondememing. Het zou veel nuttiger zijn geweest al deze 'objectieve gegevens' waarvan men pretendeert er per project over te beschikken, per project weer te geven, en eventueel op basis hiervan per project een geargumenteerd, desnoods subjectief, oordeel te geven, in plaats van een aantal bolletjes in een matrix te plaatsen.

Het probleem met die matrix is trouwens dat men hem uniform toepast op de meest verscheiden projecten. Het is toch volstrekt onlogisch dat een project met in totaal 7 woningen (nr. 37, p. 221) met identieke categorieën behandeld wordt als een mastodontrealisatie van 1236 woningen (nr. 94, p. 547). De opsplitsing in bouwfasen verhelpt hier amper iets aan.

Het is toch onmogelijk projecten die in een compleet andere context ontstaan zijn, en waar totaal andere doelstellingen aan ten grondslag liggen, op uniforme wijze te beoordelen. Nemen we nu bijvoorbeeld de projecten op p. 83, 221, 333, 509, 513 en 803 (projecten nr. 7, 37, 58, 90, 91, 145). Het gaat hier om projecten van de 'Schaarbeekse Haard' uit het jaar 1920. Toen kocht de S.H. door toedoen van de Eerste Wereldoorlog verlaten en onafgewerkte bouwwerven op en werkte ze af. Als zodanig zijn ze een representatief staal van kwartier- en appartementswoningen van omstreeks 1910, maar ons inziens onvergelijkbaar, met en dus niet op een gelijke manier evalueerbaar als de courante nieuwbouwprojecten van een doorsnee-woningbouwvereniging uit die tijd, laat staan met die van vijftig jaar later. Het gaat om het verschil tussen per ongeluk tot sociale woningen gepromoveerde gebouwen en wel als zodanig geplande verwezenlijkingen.

Een ander voorbeeld: de maatschappij 'ASSAM' (wat staat voor iets als Assainissement of Amelioration du Logement Populaire) heeft zich van bij haar ontstaan voornamelijk toegelegd op het opkopen van oude, verbeterbare panden om die dan te verbouwen en aan te passen tot decente woonvertrekken. Is de architectuur van zulke in wezen 'banale' maar eminent 'sociale' verwezenlijkingen, vergelijkbaar met hooggestemde utopische nieuwbouwprojecten als de 'Cité Modèle' van onder andere architect Braem? Ons inziens niet. Wil men ze evalueren, dan moet men ze naar ons gevoel eerste bevragen naar hun interne doelstellingen en, zo men wil, dan nog eens op de relevantie van die doelstellingen.

Blijft nog altijd de vraag wat uiteindelijk het nut is van zo'n quotering. Dat bij som-

mige projecten binnen de evaluatiematrix de referentie aan de urgentie-inventaris gegeven wordt, wijst op een vertwijfelde poging om de huidige quoteringen niet als absoluut te doen gelden.

Een geargumenteerde confrontatie is echter uit de weg gegaan, en de lezer heeft er het raden naar waarom bijvoorbeeld een modernistisch meesterwerk als 'Fer-a-cheval' van architect J.J. Eggericx architecturaal negatief geëvalueerd wordt. Hiermee is niet gesteld dat pertinente kritiek op gebouwen als 'Fer-acheval' onmogelijk is. Het zou zelfs uitermate boeiend geweest zijn de architecturale kwaliteit strictu sensu te confronteren met architecturale kwaliteit in ruimere zin (met aspecten als bewoonbaarheid, belevingswaarde, appreciatie door de bewoners,...). Dit kan evenwel slechts op geargumenteerde wijze en met geëxphciteerde criteria en niet met het onvruchtbaar naast elkaar plaatsen van een bolletje en een cijfertje.

Die becijferde quoteringen vinden nu waarschijnlijk, omwille van hun kortzichtige eenvoud, ongestoord him weg in de bureaucratische mallemolen maar of dit bijdraagt tot een doorzichtig en verstandig beleid is een andere vraag.

3. De inventarisatie De inventaris op zich biedt een overzicht van het patrimonium van de 37 erkende vennootschappen in het Brusselse gewest. Van die 40.471 woningen zijn de inmiddels verkochte en niet-huur-woningen (winkels, ...) afgetrokken. De inventaris behandelt dus 37.040 woningen.

Dit alles is evenwel theorie want op p. 617 worden verkochte woningen wel vermeld. Laten we ons dus niet langer storen aan slordigheden, onnauwkeurigheden en manifeste fouten waar de twee volumineuze banden mee doordesemd zijn, maar ingaan op de inventarisatiewijze zelf.

Op zich is de survey ter plaatse bij de lokale vennootschappen een relevante methode, onder voorbehoud dat die onderscheiden patrimonia op analoge wijze tot stand zijn gekomen. Het uitsluiten van het patrimonium van de Nationale Land Maatschappij (N.L.M.) is in die zin enigszins begrijpelijk. De N.M.H, werd opgericht door de wet van 11 oktober 1919. Er bestonden toen in de Brusselse agglomeratie al een hele rits woningbouwverenigingen (zoals de Schaarbeekse Haard) waarvan het leeuwenaandeel na een aanpassing van statuten door de N.M.H, werd erkend. Dit verklaart waarom een niet onaanzienlijk patrimonium van vóór 1919 in de inventaris is opgenomen. Het gaat om volkswoningprojecten die grotendeels tot stand zijn gekomen door toepassing van de oudere volkshuisvestingswet van 9 augustus 1889. Het patrimonium dat eveneens gebruik makend van de wet van 1889, door gemeenten (Sint-Gillis, bijvoorbeeld), burgerlijke godshuizen en weldadigheidsinstellingen (de hedendaagse O.C.M.W.'s) (Laken, Sint-Gil-

lis, ...) gerealiseerd werd, maar niet onder de mantel van de N.M.H, verzeild raakte, ontbreekt echter volledig, niettegenstaande het feit dat het, een banaal juridisch argument buiten beschouwing gelaten, quasi identiek is met de wel besproken projecten van vóór 1919.

Van de twee Brusselse woningbouwmaatschappijen die opgericht werden in het kader van de wet van 2 juli 1867 (de 'Immobüière Bruxelloise' en de 'Société Anonyme des Habitations Ouvrières dans 1'Agglomeration Bruxelloise') is enkel het deel van de eerstgenoemde maatschappijen opgenomen dat door de "Brusselse Haard' werd overgenomen.

Enkel een gebrek aan inzicht in en onderzoek van de geschiedenis van de sociale woningbouw in het Brusselse kan die lacunes verklaren. De auteurs schijnen trouwens enkel de N.M.H., de N.L.M. en het N.I.H. te kennen (cf. p. 9).

Deze lacunes zijn des te ergerlijker daar in het achteraan in de studie genomen algemeen besluit tabellen en grafieken als wetenschappelijke onderbouwing opgenomen worden van onder andere de sociale woningbouwproduktie vanaf 1900 (!), waarvan de basisgegevens op zijn minst gesteld als van uiterst bedenkelijke kwaliteit moeten worden beschouwd (nauwkeurigheid op het niveau van de honderdtallen). Hoe men in die tabellen en grafieken rekening houdt

met de belangrijke transfers die af en toe tussen maatschappijen onderling gebeuren, is verder een levensgroot raadsel.

Niet enkel het 'verre verleden' lijkt de auteurs onbekend, ook naar het heden toe zijn, door de arbitraire beperking tot de N.M.H., belangrijke gaten in de inventaris: realisaties als die van het 'Woningfonds van de Bond van Grote en Jonge Gezinnen' (de 'Cité Bloemenkrans' bijvoorbeeld) of die door de Agglomeratieraad van Brussel in regie zijn verwezenlijkt (Kruidtuinwijk), blijven onvermeld.

Niettegenstaande dit alles hopen de auteurs met hun publikatie 'een fundamentele discussie over de toestand van de volkswoningen in te leiden' (p. 7). Buiten de formele beperking tot de N.M.H., maakt ook de visie op sociale huisvesting die de auteurs met veel stelligheid poneren ('De specifieke taak van de volkswoningbouw blijft het huisvesten van de minderbegoeden' (p. 1107)) een fundamentele discussie over volkswoningbouw eigenlijk onmogelijk. Een dergelijke visie draagt enkel bij tot het marginaliseren van de sociale huisvesting en tot de bestendiging van het versluierend humanistisch gewauwel over sociale huisvesting zoals dat reeds sinds mensenheugenis in de officiële publikaties terzake voorkomt.

De sociale huisvesting kan daarentegen bijvoorbeeld ook beschouwd worden als het strategische en essentiële stuk van de bouwproduktie, dat zich toelegt op het verschaffen van woongelegenheid aan het deel van de bevolking dat niet vrij over zijn woonsituatie kan beslissen, maar niettemin dermate belangrijk is voor de instandhouding van het maatschappelijk bestel, dat de overheid erin voorziet, mits de vooropgestelde doelstellingen van socio-economische en socio-politieke aard bereikt worden.

Maar dat de auteurs een discussie in die zin niet wensten te openen, konden we eigenlijk al opmaken uit de uiterst summiere en dan nog grotendeels niet ter zake doende bibliografie.

Het nut van de studie ligt dan ook eerder in de publikatie van een — zelfs niet bijster knappe — fotoverzameling. De lezers die de inventaris toch wensen te raadplegen omwille van de erin vervatte gegevens, doen er goed aan zich vooraf met een flinke dosis scepsis te wapenen.

Bruno De Meulder.

(1) Nederlandse Commissie voor de cultuur van de Brusselse agglomeratie, e.a..

Bouwen door de eeuwen heen. Urgentie-inventaris van het Bouwkundig Erfgoed van de Brusselse agglomeratie, Gent, Snoeck-Ducaju, 1979, LXXIX, 589 p.

B.M.L.-ACTIVITEITEN Restauratie van 'De Kruisoprichting' van P.P. Rubens in de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekathedraal.

Op 10 maart jongstleden werden de restauratiewerken aan 'De Kruisoprichting' van P.P. Rubens in de Antwerpse kathedraal hervat: de twee zijluiken van het schilderij werden opnieuw recht gezet en naast het middenpaneel geplaatst.

De onhandige afmetingen van de panelen (4,62 m bij 1,50 m) vereisten een speciale draagconstructie die voldeed aan bepaalde voorwaarden in verband met stabiliteit.

Het monumentale drieluik van de 'Kruisoprichting' was Rubens' eerste grote opdracht in Antwerpen na zijn verblijf in Italië in 1600-1608. Hij schilderde het voor het hoofdaltaar van de Sint-Walburgiskerk, waar het tot 1794 bleef. Het werd naar Parijs gebracht tijdens de Franse Revolutie. Na zijn terugkeer werd het opgesteld in de kathedraal, als tegenhanger van zijn Kruisafneming. De krachtig opgebouwde diagonale com-

In J983 werden de panelen van de Kruisoprichting neergelegd voor Gxering van de verflaag

Het terug rechtzetten van de panelen gebeurde met de grootste omzichtigheid en nam een paar uur in beslag

positie, het koloriet, de licht-donkercontrasten en de plastische vormgeving van de figuren zijn duidelijke reminiscenties aan Italiaanse voorbeelden.

Het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium voert sinds 1978 belangrijke conserveringswerken uit aan dit beroemde werk. De rugzijde van de panelen werd reeds volledig in orde gesteld.

Het eikehouten middenpaneel, nagenoeg 16 m groot, vertoonde talrijke toegevoegde verstevigingen: een zware dwarsbalk, vele klampen, kepers en ijzeren beugels, het geheel overtrokken met een bitumenlaag; dit alles vormde eerder een ballast dan een steun. Een nieuwe versteviging werd aangebracht: vijf aluminium T-profielen, gevat tussen opgelijmde houten klampen.

De zijluiken, aan beide kanten beschilderd, stelden een bijzonder probleem: elk zijpaneel bestaat uit zes verticale en zes horizontale planken, met een horizontale voeg tussen langs- en kopshout; hierdoor konden de panelen krimpen en uitzetten in tegenovergestelde richting, met schade en talrijke onvakkundige herstellingen tot gevolg. De storende toevoegsels werden ook hier weggenomen. De voegen werden vakkundig hersteld door het precieze inpassen van kleine stukjes op maat gesneden hout.

M&L-Binnenkrant

Na het herstel van de dragers werd de verflaag gefixeerd, waarvoor de panelen werden neergelegd. Dit gebeurde in 1983.

Thans werden de zijluiken opnieuw recht gezet naast het middenpaneel, wat het mogelijk maakt reinigingsproeven uit te voeren op de zijpanelen en ze te toetsen aan de reinigingsproef op het middenpaneel in de zomer van 1986.

Uit het onderzoek van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium is toen gebleken dat het schilderij erg vervuild is en de vernis vergeeld, zodat de picturale kwaliteiten niet meer tot hun recht komen. De gereinigde proefvensters tonen onder thans bijna monochrome beschildering toch een duidelijk kleur- of tonaliteitsverschil. De vemislaag aangebracht in 1946, blijkt volgens het laboratoriumonderzoek en volgens de proeven nog met zachte oplosmiddelen weggenomen te kunnen worden zonder het glacis of de verflaag aan te tasten.

Aan de hand van de reinigingsproeven zal een beslissing genomen worden omtrent de verdere behandeling van het drieluik. Het zal in ieder geval een delicate opdracht zijn. De Koninklijke Commisssie voor Monumenten en Landschappen zal zich voor deze gelegenheid door binnen- en buitenlandse deskundigen laten bijstaan voor de formulering van haar advies.

De kosten van de werken werden op 5 miljoen frank geraamd. Bij wijze van uitzondering zijn slechts 2 instanties bij deze financiering betrokken: de Vlaamse Gemeenschap bekostigt 60 %, de provincie neemt naast de gebruikelijke 30 %, ook het aandeel van de kerkfabriek (10 %) op zich.

Toch is hierbij ook sprake geweest van cultuursponsoring. Het plaatsen van de stellingen, het rechtzetten van de panelen naast het middenpaneel en de bouw van loopbruggen ten behoeve van de restaurateurs, werden kosteloos uitgevoerd door de firma Tony Gram en C. Verstraete-Van Hecke.

Voorts zullen de werken 4 jaar in beslag nemen, gelet op het feit dat de klimatologische omstandigheden in de kathedraal slechts toelaten er van mei tot half oktober te werken. Daarom wordt geijverd de financiering, de vergunningen en het vooronderzoek tegen 1 mei 1987 voor elkaar te krijgen. De kosteloze uitvoering van de hoger aangehaalde werken bracht hier eveneens een bijkomende oplossing aan, gezien de tijdrovende procedureproblemen aldus omzeild werden. Minister Dewael werd bereid gevonden het aandeel van de Vlaamse Gemeenschap in het programma 1987 op te nemen.

E. Goedleven en M. Manderyck

De fiscus en het cultureel erfgoed Met het majestatische Astoriahotel, Koningsstraat 103 in Brussel, als decor, werd de avond van 24 februari 1987 in het thema gesteld van de fiscus en het cultureel erfgoed, ofte: cultuursponsoring in Vlaanderen. Dit initiatief van 'Vlaanderen leeft, v.z.w.' genoot een verbazend grote belangstelling.

"FISCUS CULTUREEL ERFGOED

De avond verliep volgens een tweeledig programma. Om halfzeven werd d e brochure 'De fiscus en het cultureel erfgoed', geschreven door de heer E. Goedleven, Adviseur-hoofd van Dienst van het Bestuur voor Monumenten en Landschappen, aan de pers voorgesteld. Deze uitgave werd gesponsord door de Kredietbank.

Vooraleer de auteur zijn werk toelichtte, onderstreepte de heer M. Eyskens, Minister van Financiën, onder de noemer 'een cultuurvriendelijke fiscaliteit' het belang van de recent genomen fiscale maatregelen ten behoeve van de cultuursector.

van Gemeenschapsminister van Cultuur, een van de prioriteiten van het beleid P. Dewael, en vermeldt de beleidsverklaring van de Vlaamse regering dat de subsidies van de Vlaamse Gemeenschap in de mate van het mogelijke vervangen moeten worden door de fiscale tegemoetkomingen geboden door de nationale regering."

de voorwaarden, onderhouds- en andere werken laten uitvoeren waarvoor ze tot 250.000,-fr. per jaar van hun belastbaar inkomen kunnen aftrekken. In combinatie daarmee kan diezelfde eigenaar, wanneer het betrokken monument een woning is, de werken laten uitvoeren tegen een verlaagd B.T.W.-tarief van 6 % in plaats van 17 % en kan hij/zij, bij een hypothecaire lening, in sommige gevallen gemeten van een bijkomende fiscale aftrek van de intrestlast.

Ter bevordering van de werkgelegenheid wordt de mogelijkheid voorzien de bezoldiging van huis- en tuinpersoneel fiscaal af te trekken, wat ook de monumenten- en landschapszorg ten goede komt (grote domeinen).

Een fiscaal vriendelijke eigendomsstructuur voor monumenten en landschappen kan verwezenlijkt worden doordat de oprichting van een patrimoniumvennootschap en de inbreng van goederen de aanrekening van erfenisrechten kan omzeilen. De combinatie patrimoniumvennootschap met één of meer verenigingen zonder winstoogmerk en/of fiscaal aftrekbare giften, kan voor de nodige fondsen ten voordele van onderhoudswerken zorgen.

Door samenvoeging van de aangehaalde maatregelen worden onderhoud en restauratie van beschermde panden bestemd voor huisvesting, fiscaal voordeliger dan nieuwbouw. Deel I rondt af met fiscale maatregelen die het verval van monumenten en landschappen sanctioneren.

De heer Goedleven wees op het feit dat België in de Westeuropese context een nakomer is op het gebied van fiscale tegemoetkomingen vanwege de overheid voor onderhoud, instandhouding en restauratie van het cultureel erfgoed. Ook de cultuursponsoring vanuit het bedrijfsleven bleef achterwege. De auteur illustreerde verder nog een aanvankelijke schroom tegenover deze nieuwe ingesteldheid, die in korte tijd in een zeker enthousiasme kan overgaan: „Toen enkele jaren geleden Gemeenschapsminister K. Poma voorstelde om het 'Lam Gods' te beveiligen met gesponsord geld, steeg er een enorm protest op.

Nauwelijks enkele jaren later is de aanmoediging van de culturele sponsoring

De brochure 'De fiscus en het cultureel erfgoed' heeft tot doel deze tegemoetkomingen op te sommen, toe te lichten en ze op him bruikbaarheid te testen met het cultureel erfgoed als invalshoek.

De brochure brengt in een eerste deel de rechtstreeks toepasbare fiscale maatregelen voor de monumenten en landschappen. Eigenaars van beschermde monumenten en landschappen kunnen, mits te voldoen aan bepaal-

Naast de rechtstreeks toepasbare maatregelen voor monumenten en landschappen bestaan er ook een aantal onrechtstreeks toepasbare maatregelen die de culturele sector in zijn geheel ten goede kunnen komen. Dat zijn: — belastingvrijstelling voor prijzen en subsidies toegekend aan geleerden, schrijvers en kunstenaars;

Minister van Financiën Eyskens lichtte het begrip 'cultumvriendelijke Gscaliteit' toe

Cemeenschapsminister van Cultuur P. Dewael onderstreepte het voordeel voor cultuursector én bedrijfsleven van een beter onderling begrip

De heer E. Goedleven verduidelijkte opzet en inhoud van zijn brochure Ve fiscus en het cultureel erfgoed'

— fiscaal aftrekbare giften aan musea; — gunstregimes inzake registratie en successie en vrijstelling van belasting voor aanplakking; — leveringen van culturele goederen en diensten tegen een verlaagd B.T.Wtarief.

Een volgend deel belicht enkele wettelijke bepalingen die nog niet operationeel zijn, zoals de wetgeving op de successierechten waardoor het mogelijk zal worden successierechten voor nalatenschappen te voldoen door afgifte van kunstwerken.

Fiscale mogelijkheden voor privé-ondememingen die aan culturele sponsoring willen doen of die een monument willen aankopen of restaureren, sluiten de brochure af.

Om acht uur begon het tweede luik van de avond waaraan heel wat geïnteresseerden uit de wereld van de cultuur en het bedrijfsleven deelnamen. Ze werden er in de gelegenheid gesteld elkaar te leren kennen en de mogelijkheden en beperkingen van cultuursponsoring na te gaan.

Bij de aanvang gaf de heer P. Dewael, Gemeenschapsminister van Cultuur, enige toelichting bij de bedoelingen van de avond. De hoofdidee van zijn toespraak was ongetwijfeld dat het onbegrip tussen het bedrijfsleven en de cultuursector hoognodig weggewerkt moet worden: „Een contact- en voorlichtingsavond over cultuursponsoring ingericht door een minister van cultuur zal zonder twijfel hier en daar op wantrouwen stuiten.

Wantrouwen bij bedrijven die zich afvragen of zij nu in hun sponsoractiviteiten gehinderd zullen worden door de bemoeizucht van een minister. Iemand die hen gaat zeggen wat gesponsord moet worden en wat niet. Wantrouwen ook bij de cultuurvertegenwoordigers die zich afvragen of er met zulke initiatieven geen afbouw van de overheidssteun aan cultuur wordt gedaan. Ik kan hen alletwee geruststellen. Ik wil noch het ene en doe noch het andere.

Sta mij toe om eerst enkele misvattingen rond sponsoring weg te nemen.

Vooreerst de misvatting dat sponsoring in de plaats kan en moet komen van overheidssubsidiëring. Dit is geenszins mijn bedoeling. Integendeel. De overheid moet naar mijn oordeel blijvend aandacht besteden aan de cultuur, de evolutie en ontplooiing ervan. Dit komt ook duidelijk tot uiting in de begroting van de Vlaamse Gemeenschap. Na opeenvolgende jaren van aftopping en budgettaire beperkingen, steeg het cultuurbudget in 1986 met 10%. In 1987 kwam daar nog een 700 miljoen bij. In zowat alle onderdelen van de culturele sector werd méér overheidsgeld gestoken. In sommige sectoren is dat zelfs nog te weinig, en ik zal dan ook de eerste zijn om in de komende jaren méér geld naar cultuur te laten vloeien. Maar ook vanuit de privé-sector moet méér

M&L-Binnenkrant

Gemeenschapsrmwster P. Dewael in gesprek met de heer Goed/even

Een sfeerbeeld van de contactavond in het Brusselse Astohahotel

geld in cultuur gestoken worden. Sponsoring wordt dan als het ware complementair met wat de overheid doet. De cultuurvertegenwoordigers mogen dus gerust zijn: deze avond richt ik in om nog méér voor hen te kunnen doen.

Maar ook voor de bedrijven is dit belangrijk. Sponsoring is ook voor hen nuttig. Het is de hoogste tijd dat bedrijven dit inzien. Ze moeten beseffen dat er een wederzijds belang is, een kwestie van geven en nemen, waarbij de cultuurwerkers en de bedrijven op voet van gelijk-

heid staan. We moeten dus af van de karikaturale voorstelling van de sponsorzoeker als een bedelaar. Al te veel en te dikwijls heeft de cultuurvertegenwoordiger als een bedelaar de hand moeten uitsteken. Méér wederzijds respect, een betere kennis van elkaar, méér contacten tussen beide groepen, kunnen hier een kentering in brengen.

En dan wil ik naai het bedrijfsleven en de culturele sector nog vragen, de sponsoring op een esthetisch verantwoorde, zindelijke manier te bedrijven. Dit is in

beider belang. Het publiek houdt immers niet vein schreeuwerige, te opvallende sponsorreclame. Geen 10 keer hetzelfde pakje sigaretten nadrukkelijk voor de camera houden, geen shirtreclame voor de leden van een orkest of balletgroep, geen musea waarin de bewegwijzering verloren gaat tussen reclamepanelen. Sponsoring moet eenvoudig zijn, subliem, discreet. Sponsoren is eigenlijk een kunst op zich. Deze avond dient vooral en in de eerste plaats voor het leggen van contacten."

Flanders Technology International 1987 - Kunstprogramma Evocatie van de beveiliging van het Lam Gods

huizen van de Vijdkapel naar de Doopkapel achteraan in de kathedraal.

De werken werden uitgevoerd van 10 februari tot 11 juli 1986. Van deze gelegenheid werd gebruik gemaakt om de wetenschappelijke kennis rond het Lam Gods te vergroten en een aantal conserverende maatregelen te treffen.

Ten slotte wordt een nieuw concept van een beveiligingscentrale gesimuleerd en de werking ervan gedemonstreerd.

Het gaat om een geautomatiseerd alarmbewakingssysteem met afstandsbeheer, dat specifiek voor kerken werd geconcipieerd. Het biedt alle reeds bestaande beveiligingssystemen de mogelijkheid — mits het inbrengen van een intelligente overseiner — tot aansluiting op de alarmcentrale die permanent door de Gentse politie zal worden bewaakt.

Op Flanders Technology 1987 wordt een stand gereserveerd voor de opbouw van een evocatie van de beveiliging van het Lam Gods.

Het Lam Gods, het meesterwerk van Jan van Eyck, was tot 1986 opgesteld in de Vijdkapel van de Sint-Baafskathedraal te Gent. Een samenloop van omstandigheden maakte de toendertijdse opstelling niet langer verantwoord, en noopte tot het uitwerken van een totaal nieuwe beveiliging. De artistieke waarde van het werk bleef hierbij uiteraard centraal staan.

Na acht jaren van onderhandelingen en discussies werd uiteindelijk beslist het retabel in een brand- en inbraakvrije koffer te plaatsen die omgeven wordt door een schrijn uit gelaagd en gehard glas. Het geheel moest echter wel ver-

Maquette van de evocatie van de beveiliging van het Lam Gods (ontwerp W. Slock)

Op de stand van Flanders Technology International wordt deze beveiliging geëvoceerd; het Lam Gods hangt er in de vorm van een fotografische reproduktie op ware grootte.

Een diamontage illustreert het wedervaren van het veelluik in de loop van zijn beveiliging. Ze toont onder meer een reeks röntgenopnamen die de waarschijnlijkheid dat twee schilders er de hand in hebben gehad, heel wat reëler maken. De röntgenopnamen van het middenstuk van het veelluik zijn op de stand te zien; zo ook enkele voorbeelden van veiligheidsglas ter afscherming van kunstwerken.

Het Bestuur voor Monumenten en Landschappen heeft te dezer gelegenheid een begeleidende brochure samengesteld die alle aspecten die bij deze beveiliging aan bod zijn gekomen, bondig inleidt. Het betreft zowel de artistieke waarde van schilder en schilderij als het beveiligingssysteem met de specifiek uitgedachte structuren, de verplaatsing en conservering en, niet te vergeten, sponsoring in de cultuursector.

M. Hoflack

BUITENKRANT Stoomstichting Midden- en Zuid-WestVlaanderen v.z.w.

Stoommachines zijn symbolen. In de meeste geïndustrialiseerde landen waren zij de startmotor van de Eerste Industriële Revolutie. Tijdens de voorbije eeuw leverden zij de benodigde drijfkracht voor de ontwikkeling van nijverheid, transport en handel. Zij vormden de basis voor de technisch-industriële ontwikkeling, waarop de huidige 'D.I.R.V.' wortel kan schieten.

De beste ontwerpers, technici en specialisten waren betrokken bij hun ontwikkeling. Gespecialiseerde constructeurs en arbeiders zorgden voor hun onderhoud, werking en technische verbetering.

Stoommachines zijn het behouden waard omdat zij aanzetten tot nadenken over de groei van techniek, over aspecten van energie en energieproduktie; omdat zij een belangrijk onderdeel zijn van het historisch patrimonium van onze industriële maatschappij; omdat zij een belangrijke rol spelen bij de ontwikkeling van nieuwe toeristische patronen, die drijven op de belangstelling voor de geschiedenis van nijverheid en techniek.

Honderd jaar geleden telde West-Vlaanderen 768 stoommachines, omstreeks 1900 ongeveer het dubbele van dat cijfer. Daarvan blijven er thans een dertigtal over...

Zuid- en Midden-West-Vlaanderen heeft een opvallend rijk en gevarieerd patrimonium van zowel kleine stoommachines die maar enkele pk. leverden aan vlasroterijen en brouwerijen, als reusachtige machines van 750 pk. en meer.

De grootste stoommachine van België bevindt zich in de voormalige elektrische centrale van Izegem: een tandemcompound van 1645 pk. Deze machine wordt intussen gerestaureerd door het stadsbestuur, met medewerking van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap.

Een 'Stoomstichting' Antieke stoommachines stellen héél specifieke eisen qua behoud en ontsluiting. Zij zijn vergroeid met een industrieel-technische omgeving en lenen er zich daarom niet zomaar toe in een museum opgesteld te worden.

Om de redding van deze machines te verzekeren, en om ze een zinvolle bestemming te geven, werd de Stoomstichting Midden- en Zuid-West-Vlaanderen v.z.w. opgericht, met als doelstelling: — het bestuderen van de nog bestaande machines; van de geschiedenis van de aanwending van stoom in Midden-

M&L-Binnenkrant

en Zuid-West-Vlaanderen; van de geschiedenis van lokale constructeurs, onderhoudsfirma's en uitvinders, die bijdroegen tot de ontwikkeling van stoom als drijfkracht; — het redden van het bedreigde patrimonium. Dit kan onder meer door: het demonteren en naar een voorlopige veilige bergruimte overbrengen van bedreigde machines en onderdelen; het sensibiliseren van eigenaars en het publiek; het later terug installeren van geredde stoommachines in representatieve sites (b.v. een gerestaureerde oliemolen, een traditionele brouwerij,...); het eventueel samenbrengen van een aantal representatieve machines en onderdelen in een didactisch 'stoomcentrum'; — het ontsluiten en valoriseren van het unieke stoompatrimonium van de regio, onder meer door: het beheren van een aantal stoommachines in hun oorspronkelijke omgeving, in overleg met de eigenaars. Dit houdt bijvoorbeeld in dat de Stoomstichting zou instaan voor onderhoud en herstellingen, voor het eventueel terug onder stoom brengen, voor de wettelijke controles en bepalingen, voor de opvang en begeleiding van bezoekers,...; het samenstellen van een permanent didactisch stoomcentrum; het nemen van specifieke initiatieven, zoals de organisatie van geleide bezoeken; — het aanleggen van een bestand van informatie en know how nodig voor het verwerven van inzicht in de achtergronden en de technische aspecten van stoom als drijfkracht.

Een eerste project gerealiseerd Bedrijfsvemieuwing (waardoor de pannenbakkerij van Sterreberg weldra tot de modernste van Europa zal behoren) is er de oorzaak van dat de oudste gebouwen gesloopt werden. Daarin werden onder meer twee unieke stoommachines gevonden.

De belangrijkste machine is een crosscompound-stoommachine, die omstreeks 1907-1910 gebouwd werd door de firma 'Van Coppenolle' uit Berchembij-Oudenaarde. Zij heeft unieke horizontale kleppen, door deze firma uitgevonden, die nergens anders in Europa aangewend werden.

In Vlaanderen zijn thans nog drie crosscompound-machines bekend, maar géén enkele van het Van Coppenolletype. Volgens het computerbestand van de 'Stationary Engine Research Group' (een internationale studieorganisatie) is de machine in Aalbeke dus uniek.

In een kleinere machinekamer bevond zich een tweede Van Coppenolle-stoommachine: een kleinere ééncylinder machine van ca. 150 pk., met dezelfde horizontale kleppen. Na een tip van het Bestuur voor Monumenten- en Landschapszorg (Dienst Industrieel Erfgoed) werd getracht deze machine te redden.

Dit geschiedde op een uitermate korte tijd. Op minder dan twee maanden slaagden vrijwilligers erin de machines te demonteren en alle stappen te zetten om ze op 5 januari 1986 te transporteren.

Het is de eerste maal dat een dergelijk project in Vlaanderen met succes wordt bekroond Wat heeft de stoomstichting nodig?

Om de werking op te starten zoekt de stoomstichting onder meer: — bedrijven en firma's die de werking op technische wijze willen ondersteunen, bijvoorbeeld door in te staan voor het transport van machines en onderdelen, door dit technisch te patroneren, door het ter beschikking stellen van zwaar materieel,...

— een basisbestand van demontage- en onderhoudsmaterieel, zoals sleutels en tangen (vooral grote formaten), katrollen en takels, palettenwagentje, garagekraantje,...

— financiële steun voor de aankoop van uitrusting, voor restauratie- en conservatiebehandeling, voor de uitbouw van de eerste kern van een stoommuseum. Er wordt verwacht dat de werking na enkele jaren, zoals in het buitenland, grotendeels zelfbedruipend zal zijn.

Bijdragen stort u op bankrekening 068-2058206-87 van de Stoomstichting Midden- en Zuid-West-Vlaanderen Bissegemplaats 6 - 8620 Bissegem S 056/35.91.02.

Natuurstudie met het Natuurcentrum Rekem.

Provinciaal

De natuurliefhebber die in 1987 kennis wil maken met de Limburgse natuur, kan deelnemen aan de studies, georganiseerd door het Provinciaal Natuurcentrum Rekem. Tijdens meerdaagse verblijven worden dan bepaalde natuurgebieden, landschappen of thema's grondig uitgediept; niet door monologen van een natuurgids, wel door zelf te observeren en te zoeken naar ecologische relaties. Het Natuurcentrum staat in voor deskundige begeleiding en de nodige veldstudiematerialen.

INVENTARIS VAN HET ORGELPATRIMONIUM

HET HISTORISCH ORGEL IN VLAANDEREN

NIEUW DEEL DEEL IV A : A. Fauconnier P. Roose

"Het Historisch Orgel in Vlaanderen Provincie West-Vlaanderen Arrondissement Brugge en Oostende (prijs : 650,- fr.)

REEDS VERSCHENEN DELEN DEEL I

: G. Potvlieghe

"Het Historisch Orgel in Vlaanderen,, Provincie Oost-Vlaanderen (uitgeput)

DEEL II A : A. Fauconnier "Het Historisch Orgel in Vlaanderen,, P. Roose Provincie Brabant, Arrondissement Halle-Vilvoorde (prijs : 500,- fr.)

DEEL II B : A. Fauconnier "Het Historisch Orgel in Vlaanderen,, P. Roose Provincie Brabant, Arrondissement Leuven (prijs : 400,- fr.)

DEEL III A : A. Fauconnier "Het Historisch Orgel in Vlaanderen,, P. Roose Provincie Antwerpen, Arrondissement Antwerpen (prijs : 600,- fr.)

Te bestellen bij het Fonds Monumenten & Landschappen Belliardstraat 14-18 • 1040 Brussel • Rekening n u m m e r : 000-2001776-84

JUden Biesen: natuur en landschap Kennismaking met één van Vlaanderens mooiste kasteeldomeinen in al zijn landschappelijke aspecten: bodem en reliëf (o.a. fossielen zoeken), landgebruik, het kasteellandschap, flora en fauna (voorjaarsbloeiers en stinsenplanten, vogels) plaats: Cultureel Centrum Alden Biesen, 2 dagen, 24-26 april 1987 Holle wegen in Limburg Verkenning per fiets van een bijzonder typische biotoop in het Zuidlimburgse landbouwlandschap met aandacht voor ontstaanswijze, relaties tot bodem en reliëf, het micro-klimaat, flora en fauna.

Eveneens een uitstap per auto naar het Hageland en de Voerstreek, plaats: Kasteel van Hoepertingen (Borgloon), 3 dagen, 4-8 juni 1987 Water in Haspengouw Het beschouwen van water in de meest uiteenlopende facetten: water en landschap, waterhuishouding, biologische en chemische kwaliteit, waterzuivering en -gebruik. plaats: Kasteel van Hoepertingen (Borgloon), 2 dagen, 26-28 juni 1987

Europa Nestra. Europese prijs voor monumentenzorg 1986.

Europa Nostra, gesticht in 1963, is een overkoepelend orgaan van de verenigingen voor monumentenzorg uit 21 Europese landen. Sinds 1978 houdt de vereniging onder meer een jaarlijks concours voor de monumentenzorg. De prijs van 1986 werd over 35 zeer uiteenlopende projecten verdeeld.

Zilveren medailles werden onder meer uitgereikt aan: — De Duitse Bondsrepubliek, de restauratie van een voormalige synagoog in Rensburg, nu gebruikt voor culturele manifestaties.

— Schotland: de renovatie van Fort George Ardesier in Inverness, een artillerievesting gebouwd in 1747 en nog steeds in gebruik als legerkazerne.

— Monaco: de renovatie van het 19deeeuwse 'Hotel Hermitage'.

— Groot-Brittannië: de restauratie van de 'Grand Opera House' in Belfast.

— Nederland: een restauratieprogramma voor 200 gebouwen in de stad Amsterdam, dat over 30 jaar loopt.

— Zweden: een project voor het stadscentrum van Kalmar, waar oude havengebouwen werden omgevormd tot kantoren, musea...

— Griekenland: landschappelijke verzorging in het domein Kananas, op Korfoe.

De inschrijvingsformulieren voor Europa Nostra 1987, betreffende projecten voltooid in de voorbije 10 jaar, kunnen bekomen worden op volgend adres: Europa Nostra Buckingham gate 2 London SW 1E6JB Great-Britain S 00441-8211171 De inzendingen moeten vóór 15 oktober 1987 ingediend zijn.

Heide in Limburg Aandacht voor d e historische achtergronden van de heide, flora en fauna, toegespitst op twee van Limburgs mooiste heidereservaten: de Vallei van de Ziepbeek en de Mechelse heide. Plus een dia-avond en een dagje fietsen op het Kempisch plateau, plaats: vakantiecentrum Ter Dennen (Rekem), 3 dagen, 21-24 augustus 1987 De Limburgse Krijtstreek Verkenning van de Krijtstreek en van het Limburgse natuurmonument bij uitstek, de Sint-Pietersberg. Met aandacht voor geologie, fossielen, geschiedenis en de bijzondere kalkflora. Verplaatsing gebeurt met eigen wagen plaats: Cultureel Centrum Alden Biesen, 2 dagen, 4-6 september 1987 Prijs per dag: 1000,-fr., alles inbegrepen (maaltijden, overnachting, werkingskosten). De studieverblijven beginnen telkens op vrijdagavond en moeten in hun geheel worden gevolgd.

Inlichtingen: op aanvraag wordt een folder opgestuurd met gedetailleerde informatie over elk studieverblijf en met een inschrijvingsformulier: Adres: Provinciaal Natuurcentrum - Populierenlaan 30 - 3620 Lanaken-Rekem S" 011/71.44.44.

Het Provinciaal Natuurcentrum gaf onlangs een catalogus uit van de boeken, periodieken en kaarten in het Documentatiecentrum, 1980-1985. Te bestellen op hetzelfde adres.

Kostprijs: 180,-fr.

90,-fr. voor leden (30,-fr. portkosten) Spanje, Zaragoza: paleis van de graven van Sastoga, vóór en na restauratie. Dit laat-16deeeuwse renaissancekasteel herinnert aan de Italiaanse hertogelijke paleizen door zijn kloosters, gaanderijen, trappen, ceramiek, plafondschilderingen en versieringen. Het werd gerestaureerd en omgevormd tot een cultuurcentrum dat een museum, bibliotheken, congresruimten en concertzalen omvat.

M&L-Binnenkrant

Schotland, Inverness: Fort George (copyright Crown). Fort George, een van de merkwaardigste aruüeneversterkingen in Europa, werd gerestaureerd over 3 jaar. 26 gebouwen en activiteitszones werden aangepakt, waarbij het structurele aspect een belangrijk aandeel innam. Het gerestaureerde geheel biedt nog steeds onderdak aan het leger

Amsterdam, Stromarkt 5-15, vóór en na restauratie: (copyright M. Bunkgreve, Amsterdam). De Amsterdamse maatschappij Stadsherstel ijvert voor de verbetering van de huisvesting specifiek door beeldbepalende gebouwen in de stad, die door urbanisatie met sloping bedreigd worden, te restaureren en ze aan te passen aan een nieuwe functie. Sinds haar oprichting in 1956 heeft de maatschappij 300 gebouwen verworven waarvan ze er reeds ruwweg 200 heeft kunnen vrijwaren

r \

..JL fll

i-i

|daÉy3

w.

mWrli.-. Q 'flP m

iiM

^^

rfw

>:?^^.

Zweden, Kalmar: sradsvermeuwing door reconversie & restauratie, nieuwbouw en uitbreiding. Het Packhuset hotel, een voormalig warenhuis omgevormd tot een rustig hotel, is een voorbeeld van reconversie en restauratie

Tien jaar informatieblad 'Leefmilieu' Op 19 maart 1987 ging in Brussel officieel het 'Europees Jaar van het Leefmilieu' van start, Vooral nu is betrouwbare informatie over de milieuproblematiek van uitermate groot belang voor de burgers, ambtenaren, leerkrachten, studenten, onderzoekers en journalisten die bekommerd zijn om de kwaliteit van onze leefomgeving.

Dit zelfde jaar gaat het informatieblad 'Leefmilieu', uitgegeven door de Stichting Leefmilieu, een v.z.w. die werkt onder de auspiciën van de Kredietbank, zijn tiende jaargang in. Dit tijdschrift heeft zich ontwikkeld tot een belangrijk informatiekanaal dat artikels en persberichten over de diverse aspecten van de milieuproblematiek wil doorsluizen naar een breed publiek.

Het eerste nummer van 1987 biedt een uitgebreid artikel over de ruimtelijke en milieubedreigingen voor de landbouw, en geeft een portret van d e Limburgse Intercommunale voor Milieubeheer. Deze artikels worden aangevuld met berichten over de bouw van het grootste windpark van Europa (dat nota bene

M&L-Binnenkrant

mee wordt gebouwd door een Vlaams bedrijf), over provinciale initiatieven in Vlaanderen om de aandacht voor natuur en milieu te stimuleren, over een Nederlands studierapport rond de verwerking van mestoverschotten in de industrie, over een groot Nederlands onderzoek naar de invloed van zure neerslag op bossen,...

Leefmilieu ^

^i

van dfl Stichting Leefmilieu v onder de auspiciën van de Kredietbank

'Leefmilieu' verschijnt zes maal per jaar (elk nummer telt minimum 32 blz.) op kringlooppapier.

Abonneren kan door storting van 200,Bfr. op rekeningnummer 409-6513991-97 van de Stichting Leefmilieu v.z.w., Kipdorp 11, 2000 Antwerpen, met vermelding 'Nieuwe abonnee 198T. Zolang de voorraad strekt krijgen de nieuwe abonnees ook nog de nummers van de vorige jaargang. Abonnees genieten nog eens van een korting van 20 % op de publikaties van de Stichting Leefmilieu, kunnen gratis een exemplaar uit de 'Documentatiereeks' aanvragen en kunnen altijd terecht in het (uitgebreide) documentatiecentrum van de Stichting Leefmilieu.

Een gratis proefnummer kan worden aangevraagd bij de Stichting Leefmilieu, S- 03/231.64.48.

Monument te koop De heer en mevrouw Dhondt-Beekmans Akkerstraat 3 9700 Oudenaarde zoeken een kasteel met bijbehorende grond (min. 3 a 4 ha) om te kopen.

S- 0SS/31.00.04 (bellen na 20.00)

BESCHERMINGEN Villa Servais in Halle beschermd De Villa Servais, gelegen in de Servaislaan in Halle, vertoonde de laatste jaren tekenen van aftakeling ten gevolge van leegstand en het ontbreken van een geëigende bestemming. Deze neo-Palladiaanse villa, ooit het ontmoetingscentrum van internationaal bekende musici, heeft een onmiskenbare culturele waarde als één van de realisaties van de 19de-eeuwse architect J.P. Cluysenaer én als verblijf van de bekende Halse cellist A.F. Servais. De verdwijning van het gebouw zou ongetwijfeld een grote leemte nalaten. Vandaar dat op 25 november 1985 een beschermingsprocedure werd ingezet, die afgerond werd met de definitieve bescherming op 23 maart 1987.

De Hallenaar Adrien-Francois Servais (1807-1866) werd door Berlioz gekarakteriseerd als de 'Paganini vein de cello'.

Na zijn debuut als cellist in Parijs maakte hij concertreizen door heel Europa.

In 1848 werd hij tot leraar aan het Conservatorium van Brussel benoemd.

Waarschijnlijk in deze periode — de exacte datum is niet bekend — het Servais de successvolle architect Cluysenaar een villa voor hem bouwen op SintRochus. Beroemde musici als Vieuxtemps, Liszt, Rubinstein, Berlioz, waren er dikwijls te gast.

Vijf jaar na zijn dood op 26 november 1866 werd zijn standbeeld ingehuldigd op de Halse Grote Markt.

Jean-Pierre Cluysenaar (1811-1880) werd in het Friese dorpje Kampen geboren uit een roemrijke familie van bouwmeesters en ingenieurs die oorspronkelijk uit het Beierse Tirol afkomstig was. Hij studeerde aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten te Brussel, waarna hij zich verder als architect bekwaamde onder leiding van hofarchitect T.F. Suys (1785-1861).

De bouw van de Sint-Hubertusgalerijen in Brussel (1846-1847), nog steeds een van zijn meesterwerken, betekende voor de architect de definitieve doorbraak. Na een periode waarin zijn realisaties gekarakteriseerd worden door een neoklassieke eenvoud — de stijl van de Villa Servais — treden meer uiteenlopende inspiratiebronnen naar voren.

Cluysenaar zal als een voorloper van het eclecticisme beschouwd worden.

Overeenkomstig zijn opvattingen over het ideale bouwterrein liet Cluysenaar de villa optrekken op een hoogte van waarop een weids uitzicht geboden wordt op de lagergelegen stad. De villa met een bijna vierkante plattegrond heeft twee bouwlagen van vijf traveeën onder een plat, leien schilddak. De voorgevel wordt geaccentueerd door de drie middelste traveeën die als een risa-

liet opgevat zijn, met een bordes ervoor dat geflankeerd is door twee liggende leeuwen op sokkels. Twee Toscaanse zuilen en hoekpilasters dragen het zware hoofdgestel. Op de verdieping worden drie rondbogen opgevangen door Ionische zuilen en pilasters.

Het beeldhouwwerk op deze gevel is het werk van Godebski, de Poolse schoonzoon van Servais. Het is een allegorische voorstelling van de Muziek met bustes errond van Beethoven, Haydn, Rossini en Meyerbeer.

Het interieur is vrij sober: een witte marmeren tegelvloer in de hal, elk vertrek met telkens wisselende tinten. Het origineel sluitwerk van de deuren en vensters is sporadisch bewaard.

De oorspronkelijke parkomgeving van de villa is verdwenen.

Onlangs nam de Koninklijke Geschieden Oudheidkundige Kring van Halle het initiatief tot de oprichting van de A.F. Servais v.z.w., die zich toelegt op de organizatie van muzikale activiteiten rond de figuur van Servais. In dit kader groeide de idee om de Villa Servais te restaureren tot een museum en muzikaal centrum. De nodige financiële middelen daartoe ontbreken echter vooralsnog. De bescherming als monument kan hier alleen maar positief toe bijdragen, te meer nog daar een zinvolle bestemming van een gebouw, en dus het gebruik ervan, de beste garantie biedt voor zijn behoud P. Van Lindt

ïïïm

PERSONENVENNOOTSCHAPMETBEPERKTÏ AANSPRAKELIJKHEID

D , V . D . SL.

Grote Steenweg 229/1 2600 Berchem Tel. : 03/230.02.26

ii Siili

RESTAURATIE VAN ORNAMENTEN MOULURES KROONLIJSTEN ZUILEN KONSOLES NISSEN

Gevelrestauratie Cogels - Osylei 35 te Antwerpen - XIXde eeuwse gevel.

Binnenrestauratie hall en ontvangstzaal van het kasteel van Schoten.

ANTIQUAIR

EXPERT

M. BASCOURT P.V.B.A. CHINE - DELFT - MEUBELEN KUNSTVOORWERPEN 17de-18de EEUW

OBOKEN

Alle natuursteen - Marmer - Graniet Restauratiewerken in witte en blauwe steen

Hardsteenwerken

PEETERS N.V. Tel. (03) 827 64 92 - (03) 827 58 56

Het oud stadhuis van Antwerpen, afgebroken in 1564. Eind 18de eeuws tegeltableau (blauw-wit).

Privaatbezit: afkomstig uit ons voorouderlijk huis, Tabaksvest te Antwerpen.

MECHELSESTEENWEG 17 - B-2018 ANTWERPEN TEL. (03) 233 71 20

in het labyrint van bouwspecialiteiten wijzen wij de weg

Verdeler van Remmers-Chemie Duitsland Voor nieuwbouw, saneringsen restauratiewerken

•III

8» WW

*

'l I f III III

- .[min imK /jB •III .Uil ^

^"

SS! lill

Voor advies en levering : Van Den Brande EM b.v.b.a.

Industriepark 20 3100 Heist-op-den-Berg Tel. : 015/24 19 68 reOAo*

Dakwerken Costermans p.v.b.a.

RESTAURATIE & NIEUWBOUW \*ta Alle dakwerken -

natuurleien eternitprodukten pannen zink, koper, ...

KALMTHOUTSESTEENWEG 233

Tevens verkoop van dakbedekkingsprodukten en bouwmaterialen.

2190 ESSEN

TEL. 03/667.46.91

n.v. gebroeders georges en ingenieur jozef

vandekerckhove

oost rozebekest raat 54 8770 ingelmunster tel. 051/30 22 41 (5 lijnen)

Tr^

mfé^m

^-j^Pi p «31

.lilL.

«BIB»-

<!

'!S^ii • ^*3!»s

'*

l#l l?fe ....,; .

m$m*

LAAT JE VRIENDEN MEEBELEVEN EN SCHENK HEN EEN JAARABONNEMENT

Het Landschap van Bel (Geel) Geert De Blust, Instituut voor Natuurbehoud, Ludo Meesters, B.M.L.

De laatste jaren bestaat er een vernieuwde belangstelling voor landschappen. Vooral 'oude cultuurlandschappen', 'landschappen typisch voor een streek', zijn trekpleisters voor natuurliefhebbers en wandelaars geworden.

Aanvragen tot een of andere vorm van bescherming, bijvoorbeeld door een rangschikking als landschap, bleven dan ook niet uit. Eén van die 'typische landschappen', het landschap van Bel (Geel), met een oppervlakte van ruim 6 vierkante km, komt hier aan bod. Door de aanwezigheid van een merkwaardig landduincomplex heeft dit landschap bovendien een bijzondere geologische en geomorfologische waarde. Daarom wordt dit aspect in een apart hoofdstuk toegelicht.

Bel, een gehucht van Geel, is gelegen in het oosten van de gemeente, niet zo ver van de samenvloeiing van de Molse en de Grote Nete. In het noorden grenst het aan de Molsebaan en de nieuwe zuidelijke ring van Mol, in het oosten aan de villawijk 'Volmolen' (Mol).

Als Bel bekend is, dan is het vooral omwille van de jeugdkampen die er traditioneel elke zomer georganiseerd worden. Velen zullen hierbij met een tikkeltje nostalgie terugdenken aan de uitgestrekte bossen en de duinen in de onmiddellijke omgeving van het gehucht.

Het huidige landschapsbeeld Het landschap van Bel is vooral interessant door de structuur, die het best te beschrijven is aan de hand van de topografische kaart van 1974 (M.G.I., kaart 17/5-6).

Bel is daarop duidelijk te herkennen als een straatdorp wat kenmerkend is voor de dorpen en gehuchten die zich langs beekvalleien uitstrekken. In de Kempen hebben de waterlopen in veel gevallen het gebruikspatroon van een

Uittreksel uit de topografische kaart van het Militair Geografisch Instituut te Brussel, kaartblad Meerhout-Balen 1715-6, uitgave 1974 Schaal 1125.000

33M&L

gebied bepaald. De bebouwing met de belangrijkste verbindingsweg strekte zich parallel uit met de beek, tussen de hooilanden en bosjes dicht bij de beek en de heiden en/of bossen op de hoger gelegen gronden. Lintbebouwing, onder meer als gevolg van een lang verwaarloosde ruimtelijke ordening, heeft hier niets mee te maken.

Ten noorden van de bebouwing strekt zich een gemengd akker- en weidegebied uit. De percelen zijn overwegend blokvormig en zijn meestal omsloten door houtkanten of bomenrijen. Enkele wegen lopen er grillig doorheen.

Naar de Molse Nete toe, in het alluvium, vormen de percelen repels die dwars op de waterloop liggen. Hooien weilanden zijn er algemeen. De heel natte percelen zijn beplant met populieren of liggen er verwaarloosd bij; daar heeft zich dan een meer natuurlijke begroeiing ontwikkeld. Weekendverblijven met vijvers vervolledigen tenslotte het beeld.

Ten zuiden van de hoofdstraat van Bel strekt zich een redelijk groot akkercomplex uit, in de volksmond nog steeds het 'Belsveld' genoemd. Afsluitingen met bomen of houtkanten komen er haast niet voor. Enkel langs een smal loopje aan de zuidelijke rand en langsheen de weg die het complex van noord naar zuid doorsnijdt, zien we Het Belsveld vanuit het zuiden({oto M. Lorrez)

M&L 34

een opgaande begroeiing. De onverharde, parallelle wegen tussen de akkers vormen een hoek van 90 graden met de hoofdstraat van Bel. Dikwijls eindigen ze midden in het gebied. Het overwegend open karakter van dit akkercomplex werd de laatste jaren enigszins gewijzigd, vooral in het oosten, waar percelen beplant werden met naaldhout (Lievens en Verstrepen, 1986).

Het akkercomplex is bijna volledig begrensd door een houtwal. Aan de noordkant ligt een ondiepe gracht naast het wallichaam. De wal zelf is begroeid met loofhout: Zomereik, Sporkehout en verschillende wilgesoorten.

Opvallend is de aanwezigheid van Eikvaren.

In het westen en het zuiden sluit dit akkercomplex aan bij een brede duinrug met naaldbos. Het duin is sterk beschadigd en heeft een steile noordhelling en een zwakke zuidhelling. Het maakt deel uit van een groter paraboolduincomplex.

Verder naar het zuiden zijn er weilanden , voor een groot deel omsloten door een duingordel die vooral in het zuidoosten erg smal is, in het westen is hij onderbroken. Het meest kenmerkende van dit gebied is het dambordpatroon van de parcellering. Met de hoofdlijnen daarvan vallen de wegen samen. De percelen en de wegen zijn

omzoomd door smalle houtkanten. Een bijna over zijn gehele loop recht beekje, de Belseheideloop, doorkruist het gebied van oost naar west. Talrijke veedrinkputten liggen verspreid in de weiden. Het homogeen karakter van dit weidegebied wordt in het westen hier en daar verbroken door een uitgraving van een paar hektaren.

Opnieuw vormen steilrandjes de grens met de duingordel.

Het landschapsbeeld in de 18de eeuw Het landschapsbeeld van zo'n 200 jaar geleden kunnen we aflezen van de kaart van de Ferraris (1771-1778). Bel ('Belle') is ook hier duidelijk te herkennen als een straatdorp.

Ten noorden van het straatdorp liggen enkele akkers van afwisselende grootte en verder is er een strook vochtig grasland met hagen en enkele bosjes. Een smalle strook heide volgt dan ten zuiden van het alluvium van de Molse Nete. Dit alluvium is volledig ingenomen door grasland.

De blokvormige percelen zijn afgezoomd met hagen of bomenrijen. Enkele percelen zijn repelvormig. Er is maar één plaats waar duidelijk een weg (dood) loopt in het alluvium.

Ten zuiden van Bel strekt zich een geheel open, groot akkercomplex uit. Afzonderlijke percelen zijn niet te herkennen. Twee parallelle wegen lopen doorheen het complex. Op één plek na, wordt het geheel omgrensd door een haag.

gische vondsten wijzen op Saksische en Friese eerder dan op Frankische invloeden. Naast de veeteelt kreeg de akkerbouw toen meer en meer belang.

De beste landbouwgronden bevonden zich op de glooiing van de hoger gelegen bos- en heidegebieden naar de alluviale beekdalgronden. Ook daar werden de nieuwe bewoningskernen gevormd langs een straat of rond een plein. Aanvankelijk lagen de bouwlanden in een blokvormig patroon en waren ze niet omgeven door houtkanten of grachten, zodat het vee na de oogst vrij op de stoppels kon weiden. De gronden waren deels in gemeenschappelijk bezit, deels privé-eigendom. Visscher (1972) heeft het in dit verband over middeleeuws-jongere esdorpen- en streekdorpenlandschappen. Ook hij situeert de vorming van dit landschapstype (bouwland op hogergelegen gronden, omgeven door houtgewas en weien hooiland in het beekdal) tijdens en direct na de middeleeuwen. De Bont en T'Jonck (1977) geven Bel aan als een prachtig voorbeeld van een dergelijke oude landbouwnederzetting met een open veldcomplex. Een tweede bevolkingstoename in Geel wordt gesitueerd in de loop van de 11de en de 12de eeuw, waardoor op een nog grotere schaal aan ontginning werd gedaan.

Met zekerheid kan dus gesteld worden dat het landschap van Bel, met zijn gemeenschappelijk akkercomplex zoals blijkt uit de kaart van de Ferraris, zijn oorsprong vindt in de middeleeuwen, waarschijnlijk in de 7de of 8ste eeuw, mogelijk ook in de 11de of 12 de eeuw.

Vergelijken we het landschapsbeeld van de topografische kaart van 1974 met dat van de kaart van de Ferraris (1771-1778), dan vallen de grote lijnen van overeenkomst op. Het patroon en de structuur van het dorp en de akkers zijn grotendeels gelijk gebleven, maar in plaats van 4 zones ten zuiden van de hoofdstraat, op de topografische kaart, vinden we maar 3 zones op de kaart van de Ferraris: de naaldhoutgordel en de weilanden van de Belseheide vormen er samen nog één groot heidegebied.

Opmerkelijk is wel dat het 'straatdorp' zich vooral de laatste jaren fel heeft uitgebreid in noordelijke en zuidoostelijke richting.

Ten zuiden van het akkercomplex ligt een heidegebied: de 'Bruyère de Belle et de Meerhout'. De wegen hier lopen vooral naar Geel. De twee wegen die door het akkercomplex lopen, gaan verder naar het zuiden, naar het alluvium van de Grote Nete en de Scherpenbergloop/ Zeeploop (verschillende namen op resp. de kaart van Vandermaelen van 1854 en de topografische kaart van 1974). De westelijke weg wordt hier echter aangeduid als een pad. In de heide zien we nog enkele moerassen en veenderijen. Opvallend zijn ook enkele vijvers in het noordwesten bij de Grote Nete en in het zuidoosten bij de Zeeploop.

De alluvia van de Grote Nete en de Scherpenbergloop/ Zeeploop sluiten de heide af in het zuiden. Aparte percelen met hagen vinden we er alleen langs de randen.

Uit de bodemkaart (Baeyens, 1969) valt op te maken hoe de verschillende hogervernoemde landschapszones samenvallen met een eigen bodemtype.

Op de kaart van de Ferraris is de eigenheid van het landschap rond Bel duidelijk op te merken. In tegenstelling met andere nederzettingen in de Kempen is het grote akkercomplex hier niet begrensd door een zone van individuele percelen met houtkanten. In het complex zijn evenmin aparte ontginningen verbonden aan alleenstaande hoeven aangeduid. Overal elders in deze streek, bijvoorbeeld te Rijkevorsel (Verhoeve, 1980), vinden we nabij de bewoningskernen nog wel een min of meer open akkercomplex, dat plaatselijk reeds versnipperd is door aanleg van wegen en hagen. De Bondt en T'Jonck (1977) situeren de oudste nederzettingen en ontginningen van Geel in de 7de en de 8ste eeuw, toen een belangrijke bevolkingsaangroei merkbaar was. De meeste archeolo-

Ten zuiden van Bel zien we weer vier zones: een complex plaggenbodems (zeer droge tot matig droge zandgronden met diepe antropogene humus A horizont), een gordel duinbodems, een complex podzolbodems (matig droge tot natte zandgronden met duidelijke humus of/en ijzer B horizont) en tenslotte een strook profielloze bodems met veeninsluitingen (natte tot zeer natte gronden op lemig zand en op licht zandleem).

De zandige plaggenbodems komen overeen met het akkercomplex, het 'Belsveld'. De duinbodems zijn nu volledig beplant met naaldhout. De podzolen liggen onder de weilanden en akkers van de Belseheide en de profielloze bodems zijn die van het alluvium van de Grote Nete en de Zeeploop.

De bodem

35 M&L

De Belseheide (foto M. Lorrez) Uittreksel uit de Kabinetskaart van de Ferraris, uitgegeven door het Gemeentekrediet van België, kaartblad Geel 128 (Z')(4) - Schaal 1125.000

M&L36

Natte tot uiterst natte gronden op lemig zand of licht zandleem (profielloze bodems met veeninstuitingen)

Duinbodems

Zandgronden met diepe antropogene humus A horizont (plaggenbodems)

(Lemig-)zandgronden met duidelijke humus of/ en ijzer B horizont (podzolbodems) In het zuidoosten ook lemigzandgronden met verbrokkelde textuur B horizont Vereenvoudigde bodemkaart, naar Baeyens, 1969

Deze overeenkomst is niet zo verwonderlijk. De bodemontwikkeling wordt immers mee bepaald door vegetatie en gebruik. Op zijn beurt beïnvloedt de bodem ook het gebruik.

Plaggenbodems zijn kenmerkend voor oud bouwland.

Het differentiërende kenmerk van deze bodem, een dikke antropogeen ontstane humus A horizont, is trouwens het gevolg van een eeuwenoude akkerbouw (Pape, 1972). Als er al verschillen optreden in de bodem van het 'Belsveld', dan zijn ze enkel te wijten aan de natuurlijke drainage toestand. Het overgrote deel van de gronden is 'zeer droog' tot 'droog'; enkel in het zuidwesten situeert zich een 'matig droge' plek (Baeyens, 1969). Daar treffen we nu een klein loopje aan. Volgens Lievens en Verstrepen (1986) werden de steilrandjes ten zuiden en ten oosten van de akkers in het begin van deze eeuw 'schrans' genoemd, wat bevrijding zou betekenen. Achter deze schrans bevond zich toen een gracht en doorheen het akkercomplex zou een kanaaltje gelopen hebben.

Bel was in de vorige eeuw bekend voor zijn rijke graanoogsten — voornamelijk rogge — maar volgens Lievens (1986) werd in het begin van deze eeuw enkele jaren haver en spurrie gezaaid, omdat de grond te arm was voor rogge. Het Belsveld werd — zoals overal in de Kempen — bemest met potstalmest; als strooisel voor de stallen werden in de winter dennenaalden en in de zomer heide gebruikt.

pen zien we een grote overeenkomst tussen de verspreiding van heiden volgens de kaart van de Ferraris en de podzolen op de bodemkaart. Bij Bel gaat het vooral om zandige, natte podzolen. De drainageklasse komt overeen met een wintergrondwaterstand tot aan het maaiveld en een zomergrondwaterstand tussen 80 en 125 cm onder het maaiveld. Het is daarom niet verwonderlijk dat op de kaart van de Ferraris hier enkele moerassen en vijvers ingetekend zijn. De 'Bruyère de Belle et de Meerhout' moet bestaan hebben uit een droge heide op profielloos stuifduin en een vochtige of natte heide op podzolen. Zoals uit de bodem-

De 'schrans' ten zuiden van het Belsveld (foto M. Lorrez)

Podzolen zijn in onze streken vooral gevormd onder heidevegetaties (De Coninck, 1954). Overal in de Kem37M&L

.'

I

.-"-Ir-

\

Uittreksel uit de kaart van Vandermaelen, kaarthlad Gheel 4'4 - Schaal 1/20.000

kaart en de topografische kaart af te leiden is, heeft de droge heide haast het hele akkercomplex van Bel omgeven. Enkel de oostzijde grensde aan vochtige heide op podzol.

Blijkbaar hebben de omringende stuif duinen de verdere ontginning tot akkerland verhinderd; vandaar ook dat (individuele) uitbreiding van de akkers langs de randen ontbreekt.

Ook de aanwezigheid van bijna ononderbroken houtkanten langsheen de rand van het 'Belsveld' kan hiermee in verband gebracht worden, wat immers de nodige bescherming tegen overstuiving geboden zal hebben.

De ontginning van de heide van Bel en Meerhout De ontginning van de heide van Bel en Meerhout is een geschiedenis apart. Uit het beschikbare historisch kaartmateriaal is af te leiden dat de ontginning begon in de 19de eeuw. Op de kaart van Vandermaelen (1854) staat het huidig dambordvormige wegenpatroon van de Belseheide ingetekend. De heide is echter nog intact; de verschillende vennen en uitveningen zijn nog aanwezig.

Op de topografische kaart van het Militair Geografisch Instituut van 1922 (toestand 1909) merken we hoe de M&L38

omzetting van heide naar grasland is gevorderd. Het is duidelijk dat de verkaveling grootschalig en planmatig opgevat was, onder meer met percelen van gelijke grootte.

In 1793 moesten de gehuchten al hun eigendom afstaan aan de 'grote gemeente', Groot-Geel. Bel, dat toen zo'n 350 ha 'heide' of 'aard' (1) bezat, werd zowaar gedwongen tot fusie met Geel (Van Gestel, 1970). Op 26 september 1818 werd op de gemeenteraad van Geel beslist om alle heiden en vage terreinen te verkopen. Sinds het in voege treden van het kadaster (1811-1818) moesten er immers belastingen op worden betaald, terwijl ze geen direct inkomen verschaften. Er werd geredeneerd dat met de opbrengst van de verkoop schulden zouden kunnen worden gedelgd. Aanvankelijk kwam deze verkoop niet zo goed van de grond; er waren enkel plaatselijke verkavelingen te Stelen en te Larum in 1821.

In 1843 werd dan omzeggens geheel de Belseheide verkocht aan de ... Bellenaars, die alles deden om hun autonomie te bewaren.

De grote stoot tot ontginning van de heide werd gegeven door de wet op de ontginning en de bebossing van heiden en vage gronden, uitgevaardigd op 23 maart 1847. GrootGeel zelf deed er weinig aan, maar verkocht zoveel mogelijk van haar gronden, dit in tegenstelling met de omliggende gemeenten (Van Gestel, 1970).

Volgens Verstrepen (1986) was de ontginning in het begin van deze eeuw nog volop bezig. Er stond toen nog veel 'worg' (wilg) en de omzetting tot weiland evolueerde langzaam, want het werk was zwaar. Met paard en kar werd zand van de duinen naar de heide gevoerd om vennen en uitveningen te dempen. Sommigen gebruikten zelfs een afgedankt spoor met een wagentje. Enkele van deze vennen zijn nog wel terug te vinden in de landschappelijke opbouw. Een mooi voorbeeld is de komvormige weide in het oosten van de Belseheide, aan de bosrand (zie topografische kaart van 1974). Daar lag vroeger het 'Torf Ven' (zie kaart van Vandermaelen). De cirkelvorm en de steilrandjes accentueren deze landschapsstructuur.

De Belseheideloop die nu door de weilanden loopt, is waarschijnlijk bij de ontginning gegraven om voor de nodige afwatering te zorgen. In en langsheen deze loop vinden we nu nog een flora die aan de vroegere natte heide herinnert, met onder meer Moerashertshooi, Vlottende bies, Waterpostelein, Egelboterbloem en veel Pijpestrootje.

De duinen werden omstreeks dezelfde tijd met Grove den beplant. Hier vinden we nog een restflora van de vroegere droge heide en duinen. Tussen de dennen wisselt een gesloten Struikheidevegetatie hier en daar af met open plekken met diverse korstmossen (Cladonia sp.).

Buntgras, Zandzegge, Zandstruisgras, Bochtige smele en zelfs Helmgras.

Bel: een relictlandschap Zowel de algemene structuur en zonatie als de talrijke details herinneren aan het middeleeuws grondgebruik en de verdere ontwikkelingsgeschiedenis.

In zijn huidig voorkomen is het akkercomplex, het 'Belsveld', nog vrij oorspronkelijk, dat wil zeggen zoals bij zijn vermoedelijk ontstaan als gemeenschappelijke akker in de 7de-8ste eeuw of de llde-12de eeuw. Dergelijke open-veldcomplexen zijn in de Kempen erg zeldzaam geworden; de meeste werden versnipperd door aanleg van wegen en houtwallen, beplanting met dennen en sparren of recenter door verkaveling tot woongebied of K.M.O.-zone.

De Belseheide, een weidecomplex, is een voorbeeld van een recente heideontginning, omstreeks de laatste eeuwwisseling. Het huidige kavelpatroon is hiervoor kenmerkend. Bepaalde flora-elementen herinneren nu nog aan de vroegere natte heide die hier voorkwam.

Het paraboolduincomplex dat de natuurlijke scheiding vormt tussen het 'Belsveld' en de Belseheide, en de Belseheide ook grotendeels omsluit, werd in dezelfde periode beplant met Grove den.

Het vroegere 'Torf Ven', nu een komvormige weide (foto M. Lorrez)

.-

..;

:

.;•

• • „ • • • —

. • • ' •

nS?^1 • '-s±*JS-i

l'-^fffm

39 M&L

^*^wl*^t

'•Hh-Jk-

Het oostelijk gedeelte van de Belseheide (foto M. Lorrez)

M&L40

Geologie en geomorfologie van het landschap van Bel L. Meesters • De ondergrond van het landschap van Bel (Geel) bestaat uniform uit de Formatie van Diest (Tertiair, Mioceen). Deze afzetting bevindt zich op een gemiddelde diepte van 2 tot 2,8 meter onder het maaiveld (Mourlon, 1896); zij bestaat in de Kempen uit zeer glauconietrijke zanden dikwijls met grintjes en bruine ijzerzandsteenbanken (Tavernier, 1954). De aanwezigheid en verdeling daarvan schijnen in relatie te staan met de schommelingen van de fossiele watertafels.

Het globale reliëf werd voornamelijk gevormd tijdens het Pleistoceen, toen het zandig materiaal uit de morenen van de noordelijke ijsmassa's en de fluviatiele afzettingen van Rijn en Maas eolisch (2) werden aangevoerd door de sterke, dominerende noord-noordwestenwinden. De zo ontstane eolische laag wordt gescheiden van het tertiair substraat door een grintlaag, het basisgrint van het Kwartair. Dit grint is het resultaat van een erosiefase die, zoals na elke regressie, volgde op het terugtrekken van de Mioceenzee. Grove bestanddelen werden dan aan de oppervlakte geconcentreerd.

Te Kievermont (Geel) en te Hessie (Mol) komen twee hoger gelegen vlakten voor met respectievelijk een steile zuidoost- en zuidhelling (zie topografische kaart van 1974).

Naar het zuidwesten toe gaat deze plateauvorm geleidelijk over in de vallei van de Molse Nete ter hoogte van Laar (Geel). De in het Pleistoceen veel bredere alluviale vlakte van de Molse Nete is verantwoordelijk voor dit dekzandreliëf. Het dekzand, aangevoerd door de noordwestenwinden en plaatselijk in saltatie (3) vervoerd, werd afgeremd door de vochtigheid in de alluviale vlakte van de Molse Nete en hoopte zich daardoor op in het noorden. Het zand dat in de alluviale vlakte zelf terechtkwam, werd gedeeltelijk afgevoerd, maar bedekte ook gedeeltelijk het veen. Zo ontstond een vlakdal met asymmetrisch dwarsprofiel. Het veen is redelijk uitgestrekt in de vlakte van de Molse Nete. De dikte bedraagt er zo'n 1,7 meter (Dausy, 1972).

Buiten het dekzand komen er in en om Bel nog andere eolische afzettingen voor. Ze zijn van jongere datum en worden algemeen als 'stuifzand' aangeduid. 'Stuifzand' staat voor windafzettingen waarbij het materiaal afkomstig kan zijn van uitgewaaid dekzand of alluvium.

Ten zuiden en zuidwesten van Bel vinden we twee zuidwest-noordoostgerichte stuifzandmassieven met een geometrische vorm: paraboolduinen met hun complementaire vorm, een panne. H. Louis (1968) geeft in zijn 'Allgemeine Geomorfologie' de volgende bepaling van een paraboolduin: ,,Een asymmetrische duin met een hoogte van 10 tot 20 meter en een buitenhelling van 25° tot 30°. De loef zijde heeft een helling van 4° tot 8°" Tussen de twee armen van het paraboolduin ligt de panne. Dit is een deflatiekom waaruit het zand opwaaide in perioden dat de vegetatie degradeerde.

De meest volledige coupe in een paraboolduinarm in het hier besproken gebied heeft volgens J. Dausy (1972) volgende opbouw: op de grintlaag die de grens vormt tussen het Tertiair en het Kwartair ligt het dekzand, in het meest volledige geval afgedekt door stuifzand. In de top van het stuifzand is een humus-ijzerpodzol ontwikkeld. Daarop ligt grijzer stuifzand met actuele, jonge podzolbodem. De ondergestoven en dus fossiele humus-ijzerpodzol bewijst hier de aanwezigheid van de paraboolduinvormen. Door deze bodem werd immers de oorspronkelijke duintopografie vastgelegd (zie verder).

kkkk

•» y t- y v v

_ie v »

PODSOL STUIFZAND

FOSSIELE PODSOL

STUIFZAND

DEKZAND vjÊÊLmtÊÊi *"?

<8B

f ^ i^tfi

ifl

^&

* > <ni i

DIESTIAAN

Meest volledige coupe in een paraboolduinarm (naar Dausy, 1972)

41 M & L

Luchtopname met aanduiding van de 2 paraboolduinmassieven Het mooiste paraboolduinmassief vinden we ten zuiden van Bel. Beide armen van dit paraboolduin hebben een steile helling naar de buitenkant toe en een zachtere naar de panne — hier de Belseheide — die ze gedeeltelijk omsluiten. De zuidelijke arm is evenwel zo'n 5 meter hoger dan de noordelijke (Dausy, 1972). De panne zien we nu als een 'kommetje', zeer zacht hellend (0,4 %) van noordoost naar zuidwest en van zuidoost naar noordwest (0,2 %). Deze panne gaat geleidelijk over in de vlakte van de Grote Nete; ze is dus niet gesloten.

M&L42

z

.Kim

2iB ^ 9fV

-

|

— - " ^-^ *«». ^ ^ K

U

— —-

a 1

'

——^—'

V

—

—i

2L

,

Topografisch profiel van paraboolduin I volgens de streeplijn op de luchtopname (naar Dausy, 1972)

Een gelijksoortige duinvorm vinden we ook meer naar het noordwesten toe. De noordelijke arm daarvan is moeilijk te volgen omdat grote delen in cultuur werden genomen. Hij komt overeen met de Malosewaver, de verbindingsweg tussen het Laar en Bel, die merkelijk hoger gelegen is dan zijn omgeving. De zuidelijke arm is doorlopend verbonden met de noordelijke arm van het vorige paraboolduin, en omvat onder meer het motorcrossterrein 'de Prairieberg' aan de Meerhoutsebaan. De panne van dit paraboolduin is volledig gesloten.

J. Dausy (1972) situeert nog, althans wat de topografie betreft, twee miniparaboolduinen ten westen en ten oosten van Bel. Deze vormen zijn echter louter hypothetisch.

Het ontstaan van deze paraboolduinen werd in 1957 verklaard door F. Gullentops.

De richting van de armen en de opening naar het zuidwesten wijzen op de dominante windrichting tijdens de accumulatie: (4) zuidwest.

Voor de vorming waren zeker een zandbron en plantegroei als hindernis voor het opstuivend zand noodzakelijk. Gullentops situeert de geschikte plantegroei in het Laatglaciale landschap, meer bepaald na het Aller0d-interstadiaal (10 000 tot 8000 jaar voor Christus). In de parktoendra van het Jong-Dryas (8800 tot 8300 jaar voor Christus) vonden, tot in het begin van het Holoceen (10 000 jaar geleden), grote verstuivingen plaats. Wanneer de vegetatie hier en daar vernietigd werd, ontstonden door lokale deflatie (5) een panne, en aan de randen van de naakte zone door accumulatie een paraboolduin. Door de toenemende vochtigheid in de panne raakte de zandbron steeds meer gefixeerd en stopte de deflatie (6).

Stratigrafisch kunnen deze duinen ondergebracht worden in de Formatie van Beerse, die ontstond door eolische activiteit tijdens het Jong-Dryas en het Holoceen.

De verklaring die D. Goossens (1984) geeft voor de vorming van deze duinen, wijkt enigszins af van de vorige. Volgens Goossens werden de landduinen in de Kempen opgebouwd in drie fasen die samenvallen met de koude Dryasperioden in het Tardiglaciaal (laatste fase van de Weichsel-ijstijd) (7).

Na hun ontstaan werden de paraboolduinen, onder aan de hellingen, gekoloniseerd door de vegetatie. De kam bleef het langst onderhevig aan verstuivingen tijdens het Holoceen (Preboreaal en Boreaal). Het vrijgekomen zand van de top werd afgezet onder aan de helling van de lijzijde, waardoor deze verzwakte. Ook de regenerosie (meer bepaald de 'spaterosie') had een reële betekenis bij de herwerking van het duin.

Gedurende het Holoceen werd het duin langzaam vastgelegd, zodat eerst een loofhout-ijzerpodzol gevormd werd. Na de grote ontbossingen en het ontstaan van heidegebieden ontstond een heide-humuspodzol. Het resultaat was een ijzer-humuspodzol. De laatste eeuwen speelde ook de mens een actieve rol bij de vormgeving van deze landschapselementen. Hoger gelegen gebieden werden afgegraven om lager gelegen vennen en moerassen op te vullen.

Op sommige plaatsen werd het duinzand grootschalig ontgonnen, bijvoorbeeld aan de Prairieberg. Door de recente wetgeving op de ruimtelijke ordening werden deze laatste activiteiten enigszins afgeremd.

Gedeelte van de noordelijke arm van de paraboolduin ten zuiden van Bel (foto M. Lorrez)

Motocrossterrein 'De Prairieberg' (foto M. Lorrez)

43 M & L

Noordelijke arm van het paraboolduinmassief Voetnoten (1) Aard: een soort niemandsland gevormd door heiden, venen, moerassen, duinen en/of beemden, waar de bevolking kosteloos het vee kon laten grazen, turf steken, strooisel hakken enz.

Sommige gehuchten kregen omwille van hun uitgesproken 'aard'karakter dezelfde naam, bijvoorbeeld Ten Aart, het gehucht gelegen tussen Geel en Kasterlee.

(2) Eolische aanvoer: aanvoer door de wind.

(3) Saltatie: transportwijze waarbij de korrels sprongsgewijze worden vervoerd.

(4) Accumulatie: opeenhoping.

(5) Deflatie: het wegvoeren van materiaal door de wind.

Deflare (Lat.) = wegblazen.

(6) De vochtigheid nam toe doordat het grondwater meer en meer aan de oppervlakte kwam naarmate het zand weggewaaid was.

(7) Weichsel-ijstijd: de laatste pleistocene ijstijd (75 000 tot 10 000 jaar voor Christus), in de Alpen 'Wurm-ijstijd' genoemd.

De laatste fase van deze ijstijd, het Tardiglaciaal, wordt nog eens onderverdeeld in 2 opwarmingsfasen (B0lling- en Aller0d-tijd) en 3 verkoelingsfasen (Oudste, Oude en Jong Dryas).

Bibliografie — Baeyens L., Bodemkaart van België: kaartblad Meerhout 46W en verklarende tekst bij het kaartblad. Gent, Centrum voor Bodemkartering, 1969.

M&L 44

ten zuiden van Bel (foto M. Lorrez) — Dausy J., Algemene morfologie, in het bijzonderparaboolduinanalyse van het gebied Meerhout-Bel, Eindverhandeling aangeboden door het bekomen van de graad van licentiaat in de aardrijkskundige wetenschappen, Leuven, Katholieke Universiteit, Faculteit der Wetenschappen, 1972.

— De Bont M. en T'Jonck G., Landschaps- en nederzettingsgeschiedenis, in Geel van gisteren tot morgen, v.z.w. Lions Mol-Geel, 1977.

— De Coninck F., Differences dans la morphologic des podzols suivant l'humidité (Campine anversoise), in Actes et comptes rendus du Ve Congres Intern, de la Sc. du Sol., vol. IV: 412-417, 1954.

— Goossens D., Inleiding tot de geologie en de geomorfologie van België, Enschede, van den Berg, 1984.

— Gullentops F., Quelques phénomènes géomorphologiques depuis Ie Pléni-Wurm, in Buil. Soc. Beige de Geologie, de Paleontologie et d'Hydrologie, 66, 86-95, 1957.

— Elevens A., (" 1896), Mondelinge mededelingen, 1986.

— Louis H., Allgemeine Geomorphologie, Berlin, de Gruyter, 1968.

— Mourlon M., Carte géologique de la Belgique: carte no 46 MeerhoutBaelen, Bruxelles, Commission géologique de Belgique, 1896.

— Pape J., Oude Bouwlandgrond in Nederland, in Boer en Spade, 18, 85-114, 1972.

— Tavernier R., Prodrome d'une description géologique de la Belgique, Société Géologique de Belgique, Liège, 1954.

— Van Gestel L., Rampzalige verkoop, in Geel, driemaandelijks contactblad, jg. 6, 3, 1-5, 1970.

— Verhoeve A., Het oud kultuurlandschap, in Groenconlact, 5, 3-6, 1980.

— Verstrepen F., ( 0 1895), Mondelinge mededelingen, 1986.

— Visscher H., Het Nederlandse Landschap: een typologie ten behoeve van het milieubeheer, Aula-paperback, Het Spectrum, Utrecht/ Antwerpen, 1972.

Over een bakstenen topstuk in Veurne Elie Degrande, V.T.I. en Miek Goossens, B.M.L

Aan baksteen kan zodanig vorm worden gegeven dat een aantal stenen samen een tekening of zelfs een compleet ornament vormen. Dit gebeurt door het gebruik van vorm- of profielstenen: bakstenen die aan één of meer zijkanten een van de rechte lijn afwijkend beloop hebben.

Door de tijden heen werd met dit soort bakstenen uitdrukking gegeven aan zowel een gotische, een renaissance als een klassieke vormentaal in streekeigen interpretaties, waarbij het gebruikte materiaal mede bepalend is geweest voor de interpretatie van de ornamentiek. Deze baksteenarchitectuur is zeer kenmerkend voor West-Vlaanderen, maar ook elders zijn er beroemde voorbeelden: wij noemen het huis Van 'tSestich in Leuven en de Bijloke in Gent.

Wij lichten de sluier over de produktie en de verwerking van dit soort bakstenen, meer bepaald in functie van de restauratie. Aan de hand van een concreet voorbeeld, een getorst renaissancetopstukje dat een zijtrapgevel van het stadhuis van Veurne bekroont, onderzoeken we hoe men te werk gaat wanneer een dergelijk ingewikkeld ornament hoognodig aan restauratie toe is.

Het stadhuis van Veurne in regionale renaissancestijl. Linkergevel door muurankers 1596 gedateerd; rechtergedeelte volgens de cartouche in de geveltop uit 1612. De rechterzijtrapgevel draagt het getorst bakstenen topstuk in kwestie (foto B.M.L.)

45 M&L

RENAISSANCE

TOPZUILTJE — L L

-

STADHUIS

Oegrande E

VEURNE -

V T I ' Brugge

De werktekening analyseert de geometrische opbouw van het topstuk en geeft de correcte diameter, de afmetingen, de diepte en breedte van de cannelures aan (tekening E. Degrande)

De analyse Het totaal verweerde zuiltje werd in zijn geheel gedemonteerd (1), en naar een atelier gebracht waar de analyse kon beginnen. Het zuiltje is ongeveer 113 cm hoog en bestaat uit een natuurstenen voetstuk en dito bekroning (2) met hiertussen een getorst bakstenen gedeelte met een diameter van 28 cm en in totaal 11 lagen met een lagenmaat van 6,4 cm gemetseld. Eén laag wordt door vier bakstenen gevormd. De stootvoegen tussen de vier bakstenen zijn naar het centerpunt van de cirkel gericht, wat erop schijnt te wijzen dat met radiaalstenen werd gewerkt, dit zijn bakstenen gemaakt in de vorm van een sector.

De schacht vertoont een dubbele torsie: een eenvoudige segmentvormige torsie, afgewisseld met een torsie die van verdiepte diamantkopvormige patronen is voorzien.

Sokkel, schacht, deksteen en vaas zijn aan elkaar en in de bovenste deksteen van de trapgevel verankerd met een ijzeren staaf.

Oxydatie van deze staaf veroorzaakte overlangse barsten in het metselwerk, die verergerden door vochtinfiltratie en vorst. Aangezien een sterke oppervlakteverwering dit euvel kwam aanvullen, bleek aan deze diagnose slechts één remedie te beantwoorden: kopiëren.

Het topstuk zou gereconstrueerd worden naar het oorspronkelijk model.

De werktekening Als eerste stap werd een werktekening op ware grootte gemaakt aan de hand van de gedemonteerde resten. Dit houdt een geometrische analyse van de vormen in. Zodoende wordt gezocht naar een aanvaardbare meetkundige opbouw die de correcte diameter, de afmetingen, de diepte en breedte van de cannelures weergeeft. De torsie wordt berekend en het bekomen resultaat vergeleken met dat van het oude zuiltje. Hier dient reeds rekening gehouden te worden met het niet voorhanden zijn van radiaalstenen, zodat er vertrokken werd van het formaat van gewone rechthoekige recuperatiesteen: 4 bakstenen die één laag uitmaken en waarvan de stootvoeg-zijden worden afgeschuind.

Verder wordt de verdeling van het profiel over deze vier bakstenen zó uitgezocht dat alle gevormde stenen onderling perfect uitwisselbaar zijn, zonder dat afbreuk wordt gedaan aan de vorm van het geheel.

Dit is het 'bouwmeestersgeheim', en dit te ontrafelen is eigenlijk de moeilijkste stap in het procédé. Pas als dit is opgespoord, kan de uitvoering zelf starten.

Hel topstuk vertoont overlangse barsten in het metselwerk en een sterke oppervlakte-verwering die de helderheid van het versieringspatroon heeft aangetast. Het topstuk in het atelier (foto E. Degrande) De werktekening wordt voor de uitvoering overgebracht op een plank.

Binnen de omschreven cirkel is het verloop van de bovenkant én van de onderkant van de baksteen aangegeven.

Op de voorgrond reeds geslepen bakstenen, onder meer de aanzet van het topstuk (foto B.M.L.)

De uitvoering De werktekening heeft de vorm geanalyseerd en inzicht verschaft in de samenstelling van de vorm. Voor de uitvoering wordt het plan overgebracht op, bijvoorbeeld, een effen plank, in de werkplaats minder kwetsbaar dan papier. Deze uitvoeringstekening is eveneens op ware grootte. Daarna worden de mallen gemaakt. Hier waren het er twee, uitgevoerd in een dun plankje. De ene mal geeft het profiel van de bovenkant van de steen aan, de 47M&L

De twee muilen worden overgelekend op de baksteen, de ene aan de bovenkant, de andere aan de onderkant. Bij het slijpen moeien deze mee patronen naar elkaar toe worden gewerkt, ze zullen elkaar ergens in het midden van de steen ontmoeten (foto's B.M.L.)

•HP

^H

Wc-f slijpen van de baksteen, waarbij de steen tegen een elektrisch aangedreven slijpsteen van bakelietkorrets wordt gehouden (foto B.M.L.)

Een geslepen vormsleen. Vergelijk met de mal op de nog ongesiepen steen (foto B.M.L.)

M&L48

Bij hel metselen van de profielstenen vormt een beweegbare mul die hel geheel van het profiel van de baksteenlaag omschrijft, een voortdurend controlemiddel. Hij draait rond een bijkomend centraal geplaatst metselaarsprofiel of rei dat absoluut loodrecht metselwerk moet garanderen (foto E. Degrande)

tweede dat van de onderkant. De mallen worden op de bakstenen gelegd en het patroon wordt erop overgebracht met een traceerpunt. Dan kan de baksteen gevormd worden door middel van slijpen. De bakstenen voorzien van twee profielen worden tegen een slijpsteen gehouden — hier een elektrisch aangedreven halfronde steen van bakelietkorrels — en het profiel van de bovenkant wordt naar het profiel van de onderkant toe geslepen. Handigheid en de nodige dosis inzicht in de beoogde vorm zijn hierbij noodzakelijk: de juiste hoeveelheid steen dient op de juiste plaats weggeslepen.

De mal zelf vormt een voortdurend controlemiddel. Afwerken en bijwerken gebeurt met raspen, steenvijlen en schuurpapier.

Het metselen Als een voldoende aantal van deze gebrekenvrije stenen geslepen zijn, kan het metselen beginnen.

Gelet op de torsie dient meer dan ooit gewaakt over een loodrechte realisatie van de zuil. Hiertoe wordt gemetseld rond een bijkomend, loodrecht geplaatst metselaarsprofiel dat zich bevindt in het centrum van de cirkel die het zuiltje omschrijft. Rond deze rei — een loodrechte, in dit geval ronde staaf dus, die het metselwerk richting geeft — draait een grote mal die het geheel van het patroon van de bovenkant van elke laag omschrijft. Zodoende kan op elk moment de juiste plaatsing van de bakstenen ten opzichte van elkaar worden gecontroleerd.

Deze mal wordt bij elke aanzet van een nieuwe laag over een welbepaalde hoek gedraaid, tot uiteindelijk de hele torsie is beschreven. Dit hangt samen met de mate waarin de stootvoegen laagsgewijze verspringen.

Het metselen gebeurt met een droge kalkmortel en met natte stenen — zodat mortel en stenen gelijkmatig drogen — en met dunnen voegen. Na het uitkrabben van de voegen tot circa 2,5 cm wordt het geheel opgevoegd, opnieuw met een mortel op basis van kalk.

Het topstuk, althans de bakstenen schacht, is klaar.

Kan het ook anders?

Naar ons medegedeeld werd (3), werden dergelijke vormen, pakweg één of twee generaties terug, ook rechtstreeks gekapt in gemetselde baksteen. Men vertrok dan van een eenvoudig in het vierkant gemetselde vorm. De verwerkte baksteen werd op die manier volledig behandeld en bewerkt als een natuurstenen monoliet, met dezelfde werktuigen (in hoofdzaak ceseel en hamer). Dit is dus volledig het werk van de steenhouwer. Het is niet ondenkbaar dat deze werkwijze in het geval van dit topstuk problemen zou hebben gegeven, omwille van het verloop van de stootvoegen dat op die manier niet radiaal is; tenzij vertrokken wordt van een met radiaalstenen gemetseld zuiltje. Radiaalstenen echter zijn — afgezien van de kostprijs — moeilijk, zo niet onmogelijk, in recuperatie te vinden. Het opnieuw bakken op de gewenste afmetingen met de juiste kleisoort (van belang voor kleur en textuur !) is financieel moeilijk haalbaar gezien de relatief kleine hoeveelheid bakstenen die verwerkt werd.

Het kappen in gemetselde bakstenen houdt overigens nog een aantal andere nadelen in: door het bekappen is het gevaar voor inwendige en uitwendige barsten in de baksteen èn in de voeg, evenals het lossen van de metselspecie, niet denkbeeldig. Verder kunnen structurele fouten in de baksteen die bij het bekappen blootkomen, niet meer worden ondervangen, en tenslotte laat deze werkwijze niet toe eventueel nog bruikbare vormstenen uit het oude werk te recupereren en opnieuw te verwerken.

Al deze nadelen worden opgevangen door het individueel bewerken van de baksteen vooraleer hem in te metselen.

Beide werkwijzen hebben weliswaar gemeen dat het kwetsbare hart van de baksteen wordt blootgelegd, met alle kansen op verwering vandien. Dit is eigen aan het bewerken van baksteen (4). Nochtans is deze techniek niet alleen zeer oud; zij is ook eigen aan een streekgebonden vorm van ornamentiek. De aard van vele vormen in de baksteenarchitectuur maakte dat zij enkel door bekappen en slijpen konden worden bekomen. Het was een vorm van winterwerk van de metselaars, waarbij het truweel en de kaphamer werden gebruikt voor het aanzetten van de elementaire vorm, die verder werd bijgeslepen met een harde steen (slijpsteen van zandsteen) en geschuurd (bakstenen tegen elkaar), tot het gewenste profiel bekomen was. De oude steen laat zich immers gemakkelijk bewerken gezien zijn betrekkelijk weinig compacte structuur, in tegenstelling tot de vacuüm-gevormde baksteen van nu.

In het verleden liet men zich blijkbaar weinig gelegen liggen aan het praktische nadeel van de grotere verweringskansen, een bezwaar dat overigens geldt voor elke vorm van ornamentatie van een gebouw. De versieringsdrang haalde het.

Hoe het oorspronkelijk topstuk van Veurne precies tot stand is gekomen, kan niet meer met zekerheid uitgemaakt worden. In elk geval kan de vormsteen niet vóór het bakken het gewenste profiel gekregen hebben — een techniek die eveneens, naast het behakken en slijpen van baksteen, van oudsher beoefend werd. De vormsteen van dit zuiltje heeft namelijk een dergelijk verloop dat de ongebakken klei onmogelijk gans uit een vormbak kon worden gehaald, tenzij men de vormbak zou demonteren. Uitschudden is onmogelijk — afgezien nog van de moeilijkheid om een dergelijke houten vorm met een zekere stevigheid te vervaardigen.

Tot besluit In haar basiswerk over baksteen in de Nederlanden beschouwt Johanna Holestelle het in de gewenste vorm bakken van profielstenen als een „karakteristieke uiting van een volledig tot ontplooiing gekomen steenbakkerskunst", daar waar zij het bewerken van baksteen ziet als een wezenlijke miskenning van dit materiaal (5). Zonder hier verder op in te gaan, staan wij ondertussen toch in bewondering voor het topstuk van Veurne, zowel voor het brein dat deze fantasie oorspronkelijk bedacht heeft, als voor de vakkennis waarmede de samenstelling ervan ontrafeld werd en het topstuk opnieuw vorm werd gegegeven. Ook het in stand houden van dit soort van ambachtelijke tradities is een aspect van de monumentenzorg.

49M&L

Voetnoten (1) Gezien de slechte toestand waarin het verkeerde, werd dit zuiltje om veiligheidsredenen door de brandweer en de technische dienst van de stad Veurne op 14 mei 1986 van de trapgevel gehaald. Het werd overgebracht naar de werkplaats van het zevende specialisatiejaar 'Restauratie en Renovatie van gebouwen' van het Vrij Technisch Instituut te Brugge, waar het werd gecopieerd. Het denkwerk achter het beschreven systeem van reconstructie komt van leraar Elie Degrande. De leerlingen voerden uit.

(2) Restauratie van deze onderdelen wordt, gezien het opzet van dit artikel, buiten beschouwing gelaten.

(3) Met dank voor de informatie aan Karel Bailleul, schepen en steenhouwer op rust. Veurne.

(4) Op te merken valt dat deze bewerkte bakstenen zich nog stukken beter gedragen dan vele soorten natuursteen!

(5) J. Hollestelle, De Steenbakkerij in de Nederlanden tot omstreeks 1560, Arnhem, 1976, p. 58.

De schacht van het topstuk, enkel nog te voorzien van de natuurstenen bekroning. Teneinde tot de plaatsing te kunnen overgaan zal de kern worden gevuld met beton en zal het topstuk worden verankerd met een bronzen dook (foto B.M.L.)

M&L

50

BEVEILIG UW WONING

LERT VEILIGHEID

SLEUTELS - SLOTEN - BRANDKASTEN ALARMSYSTEMEN - TOEGANGSCONTROLE KOGEL-BRAND-INBRAAKWERENDE DEUREN

Toekomststraat 60

9110 St.-Amandsberg

BWO erkend lid Belg. Slotenmakersgilde

091/28.91.91

Voor al wat u heeft en waarvan u droomt KB-Privé-service Geld : u heeft er dagelijks mee te maken en het wordt alsmaar moeilijker het goed te beheren. De Kredietbank helpt u zoeken naar oplossingen die inspelen op uw inkomsten- en uitgavenpatroon. Dank zij het ruime aanbod van de KB-Privé-service.

KB-Betalingsadvies : hoe houdt u een klare kijk op uw talrijke verrichtingen ? Wij adviseren u bij de keuze van de betalingswijze, of over de manier waarop u 't best uw afschriften krijgt.

KB-Spaaradvies : geld beleggen is een persoonlijke zaak en vraagt een oplossing op maat.

De KB helpt u te kiezen uit haar ruim aanbod van beleggings- en spaarmogelijkheden. Wij zoeken mee naar uw voordeel.

KB-Kredietadvies : uw uitgaven de baas blijven, zonder uw draagkracht te overbelasten. Wij geven u goede raad bij het zoeken naar een aangepaste kredietvorm, die uw budget in evenwicht houdt.

De KB-Privé-service staat voor u klaar met deskundig en persoonlijk advies. Voor al wat u heeft en waarvan u droomt.

Kom er eens over praten.

Beter bij de bank van hier f a ]

N.V. REINIGINGSWERKEN PEETERMANS WIJNEGEMSTEENWEG 40

2220 WOMMELGEM

03/353.75.75 &

RESTAURATIEWERKEN REINIGINGSWERKEN SPECIALE TECHNIEKEN

G E B O D E N

T O E G A N G

Het Stadhuis van Antwerpen

M&L 53M&L

Stadsplan van 1565 door V. Bononiensis met een vogelvluchtgezicht van Antwerpen vanuit het oosten. De gehastioneerde stadswallen (1543-1549) behoorden tot de modernste van dat type in Europa.

Rechts boven de kathedraal ligt het nieuwe stadhuis (1561-1564) (Copyright Museum Plantin-Moretus, Antwerpen) Afbeelding van het 15de-eeuwse gotische schepenhuis op de schoorsteen van de Militie- of Collegezaal. De schoorsteen werd naar ontwerp van P. Dens uitgevoerd door beeldhouwer A. Peeters (foto M. Lorrez) Herinneringsdocument op perkament van de eerste steenlegging op 27 februari 1561 (SAA, Icon, 24 d 1), (foto SAA) Situatieplan van F. Blommaert met de Grote Markt vóór 1713 en de ligging van het oude en het nieuwe stadhuis (SAA, Icon. 24 A/18), (foto SAA)

M&L54

Het Stadhuis van Antwerpen

Het Antwerpse stadhuis werd in de jaren 1561-1564 gebouwd in renaissancestijl, onder leiding van Cornelis Floris de Vriendt. Het verving het te klein, te eng en te oud bevonden gotische schepenhuis uit 1406, dat meer ten zuiden stond.

Antwerpen kende in de 16de eeuw een grote bloeiperiode als nationaal en internationaal handels- en financieringscentrum, en was tevens een artistiek humanistisch knooppunt van waaruit — samen met Mechelen — de nieuwe Italiaanse renaissancekunst verspreid werd in de Nederlanden.

Na de bedreiging door de belegering van Maarten van Rossum in 1542 werd de bouw van een gepland laat-gotisch stadhuis, naar ontwerp van Domien de Waghemakere, stopgezet. Geld en materialen werden geïnvesteerd in de aanleg van nieuwe stadswallen (1543-1549) onder leiding van de Italiaanse vestingbouwer Donato Buoni di Pellizuoli, die hiermee het bastionsysteem in de Nederlanden invoerde.

Naar aanleiding van een wedstrijd werden in 1560 nieuwe bouwplannen voor het stadhuis opgesteld door 'progressieve' kunstenaars zoals Cornelis Floris, Hans Vredeman de Vries, Nicolo Scarini en Willem Paludanus. Cornelis Floris de Vriendt (1513-1575) kreeg de leiding over de werken, die vrij vlot verliepen tussen 1561 en 1564. De plechtige inhuldiging had plaats op 27 februari 1565, de kelders en de winkels en magazijnen op de begane grond waren reeds verhuurd sinds 1562.

Luchtopname vanuit het oosten met het stadhuis, de kathedraal en de Schelde (foto Stad Antwerpen, Technische Dienst van het Havenbedrijf)

Het renaissance-stadhuis met een benedenverdieping m hoisagewerk van roze marmer en arduin. De stenen kruiskozijnen van de bovenverdiepingen worden gealterneerd met Dorische en Ionische pilasters. De overgang naar het omlopend dak verloopt met een open mezzanino en herinnert aan de Italiaanse palazzi (foto M. Lorrez)

Detail uit de kaart van V. Bonomensis (1565) met het pas afgewerkte stadhuis (links) en het nagenoeg gelijktijdig gebouwde Oosters- of Hanzahuis (rechts), vermoedelijk ook een ontwerp van Comelis Flons de Vriendt.

M&L 56

Plattegrond van het zogenaamde 'Schoon Verdiep'.

1. Trapzaal; 2. Grote Leyszaal; 3. Kleine Leyszaal; 4. Trouwzaal; 3. Wandelzaal; 6. College- of Militiezaal; 7. Raadzaal; 8. Kabinet van de burgemeester.

Op de hoofdverdiepingen van het middenrisaliet ontstaat door het repeterend schema van het triomfboogmotief de zogenaamde ritmische travee overgenomen uit een vertaling van het Italiaanse architectuurboek van S. Serlio, Die aldervermaertste Antique Edificien... Antwerpen, 1546-1553, Derde Boeck, Vierde capittel, f0 LXVII v" (Copyright Museum Plantin-Moretus R 44.1), foto's M. Lorrez)

Deze huuropbrengsten werden, evenals de gelden van de verkoop van stadseigendommen, gebruikt voor het aflossen van rentebrieven uitgeschreven voor de financiering van het stadhuis.

Na de Spaanse furie van 1576, waarbij een brand het gebouw in die mate verwoestte dat alleen de buitenmuren overeind bleven, werd het stadhuis herbouwd vanaf 1579. De binneninrichting uit de 17de en 18de eeuw werd, na de plundering door Franse troepen op het eind van de 18de eeuw, door de verbouwingen van de 19de eeuw grondig gewijzigd.

De bouwvorm van het stadhuis met zijn rechthoekig grondplan en een binnenplaats, is te vergelijken met oudere en gelijktijdige handelshallen. Het stadhuis van Antwerpen mag beschouwd worden als een van de eerste volwaardige monumentale renaissancegebouwen in de Nederlanden. Voor de eerste maal ontstond een synthese tussen de gotische bouwtraditie en de gevelordonnantie van de Italiaanse renaissance, voornamelijk via architectuurboeken ingevoerd. Vernieuwende elementen voor onze streken waren de horizontaliserende gevelopbouw met superpositie van de klassieke bouworden, vrij vlakke gevelwanden in contrast met het plastisch uitgewerkte, verticaliserende middenrisaliet, en de picturale toepassing van de bouwmaterialen: roze marmer, arduin en witte zandsteen.

Het hoger opgaande middenrisaliet werd geïnspireerd door de middeleeuwse halle- en raadhuistorens, maar evengoed door de tijdelijke houten triomfbogen die te Antwerpen opgericht werden bij de Blijde Inkomst van vorsten.

De plastische uitwerking van het risaliet vertoont eveneens verwantschap met de triomfbogen: halfverheven beeldhouwwerk en vergulde wapens, naast allegorische beelden, obelisken, gevleugelde leeuwen en een bekronende rijksadelaar. Het geheel vormt een zogenaamde vorstenspiegel waarin de politieke en godsdienstige opvattingen van de humanistische Antwerpse kringen tot uiting komen. Deze symboliek werd enigszins gewijzigd toen in 1587, onder invloed van de triomferende katholieke kerk, het oorspronkelijke Brabo-beeld vervangen werd door een OnzeLieve-Vrouwebeeld.

De binneninrichting van het stadhuis getuigt van de romantische visie van de 19de eeuw op het verleden. Antwerpen kende, na de vrijmaking van de Schelde in 1863, een economische heropleving als • wereldhaven en greep voor de decoratie van het stadhuis terug naar hoogtepunten uit het verleden.

De verbouwingen gebeurden onder leiding van toonaangevende architecten als P. Bourla (17831866), J. Schadde (1818-1904) en P. Dens (1819-1901). De overvloedige historiserende decoratie werd uitgevoerd door een pléiade van, voornamelijk Antwerpse, kunstenaars. De meest ingrijpende verbouwingswerken waarbij de binnenindeling volledig werd gewijzigd en aangepast aan de moderne instellingen, dateren uit de jaren 1880-1884 onder leiding van stadsbouwmeester P. Dens.

Eén van de historische taferelen van 1899 in de trapzaal brengt op de achtergrond een beeld van Antwerpen in de 16de eeuw met de Vrouwetoren in opbouw, de grote kraan, de hurchtkerk en het vleeshuis (foto M. Lorrez)

Onze-Lieve-

Een omlopende galerij op de bovenverdieping geeft uit op de trapzaal met eretrap naar de hei-etage. Wapens van Antwerpse in de verglaasde koepel die ondersteund wordt door twintig beelden van oude ambachten (foto M . Lorrez)

instellingen

brengen

59 M&L

kleur

De open binnenplaats werd verbouwd tot een overkoepelde trapzaal (1) met een grote marmeren eretrap naar de rijk van beeldhouwwerken voorziene bel-etage. Op de wanden werden in 1899 grote taferelen aangebracht die betrekking hebben op de welvaart van Antwerpen. De verschillende indrukwekkende zalen van het stadhuis werden versierd met schilderingen en beeldhouwwerken in verband met de roemrijke geschiedenis van de stad. Zo wordt de officiële ontvangstzaal (2), in 1859 heringericht door J. Schadde, genoemd naar de historiserende fresco's van schilder baron H. Leys.

De zogenaamde Kleine Leyszaal (3), op de plaats van de vroegere trap, herbergt sinds 1897 de muurschilderingen uit de eigen eetkamer van dezelfde schilder. In de trouwzaal (4), met schilderingen van V. Lagye, bevindt zich nog een oorspronkelijke schoorsteen. De 16de-eeuwse schouw in het kabinet van de burgemeester (8) komt uit het huis de Moelnere en wordt toegeschreven aan Pieter Coecke van Aelst (1502-1550). Andere oorspronkelijke relicten van het vroegere interieur zijn enkele 18de-eeuwse schilderingen die onder meer in de raadzaal te vinden zijn (7). De wandelzaal (5), ingericht in 1930, werd nog steeds in de optiek van eerbied en verheerlijking van het eigen verleden, opgesmukt met wapens van de Hanzesteden en van belangrijke Antwerpse families.

Het Antwerpse stadhuis is een voorbeeld van renaissance-architectuur en een getuige van historiserende, 19de-eeuwse binneninrichting. Zowel de monumentale architectuur als het luxueuze interieur zijn bedoeld om te imponeren en om op kleurrijke en moraliserende wijze het rijke verleden en de welvaart van de handelsstad Antwerpen te illustreren.

In de trouwzaal met grootse voorstellingen van het huwelijksritueel doorheen de tijden van V. Lagye, rest een schoorsteen met albasten kariatiden van bouwmeester Comelis Floris. De fries van Hans van Mildert dateert uit 1618 en het bas-reliëf van J. Geefs uit 1895. Boven de flankerende deuren illustreerde V. Lagye de huwelijken tussen Handel en Nijverheid en Kunst en Wetenschap (foto M. Lorrez)

Wijsheid en Rechtvaardigheid bestrijden de Omkoophaarheid en de Huichelarij. Allegorisch schilderij van Giovanni Pellegrini uit 1717, eertijds een plafondschildering in een schepenkabinet, nu op de tussenverdieping boven de trap (foto BML) Muurschildering van baron H. Leys. Margaretha van Parma overhandigt in 1567 de sleutels van de stad aan de burgemeester (foto M. Lorrez)

Het stadhuis van Antwerpen kin bezocht wottJen elke wetkdag van 9.00 tot 15,00 u.

Bibliografie — Bevers H., Das Rathaus von Antwerpen (1561-1565). Architektur und Figurenprogramm, Hildesheim-Zürich-New York, 1985.

— Corbet A., Cornelis Floris en de houw van het stadhuis van Antwerpen, Antwerpen, 1937.

— Duverger J., Cornelis Floris II en het stadhuis te Antwerpen, in Gentsche bijdragen tot de kunstgeschiedenis, dl. VII, 1941, p. 37-72.

— Prims F., Het stadhuis van Antwerpen. Geschiedenis en beschrijving, Antwerpen 1941.

— Stadhuis van Antwerpen. Beknopte gids, Antwerpen, 1986.

— Van Den Nieuwenhuizen J., De taal van een risaliet, in De Standaard der letteren, 29 maart 1986.

61 M&L

Summary The Tower of Jansenius at Louvain The tower of Jansenius, in its present shape, dates from the 17th century, though its origin goes back as far as the 12th century. The tower is a protected monument since May 29, 1964, and has been restored in the course of 1984-5.

The building, lying at the river Dijle, consists of three elements: the tower of Jansenius, which was part of a former water gate over the river; a 19 metres long fragment of the 12th-century town wall; a 'deep' house in the direct line of the tower.

A manuscript of 1615-6 represents the town wall and the water gate in a ruinous condition. It offers two views of the construction, one seen from the town and one from the fields. The towers are round-shaped towards the fields, and have two building layers. There isn't any trace of a 'deep' house nor of the superstructure on the tower.

In 1617 the tower of Jansenius was integrated into the buildings of the newly founded 'Holland College'. Cornelius Jansenius, theologian and president of the school from 1617 to 1624, is said to have rebuilt the tower and to have occupied a room in the superstructure. In this way he connected his name to the building.

Apart from the manuscript of 1615-6 the iconography preserves no representations of the tower in the 17th and 18th century, but documents out of the 19th century are numerous. A measurement plan of 1811 approaches very much the situation of the building before its restoration: a three-quarter round tower with an adjacent 'deep' house, a corridor traversing the house, a vise to the left and a huge room with fireplace to the right. The ground floor of the tower is inaccessible; it further has two rooms on top of each other and an attic under a pyramidal roof with bulbous dome. The house has two storeys and an attic under a saddle roof. The side facades have corbie-stepped gables.

The superstructue of the tower and the house, both in the traditional 'brick-and-sandstone style', did not yet occur in the manuscript of 1615-6. In spite of inquiries and of the traces preserved in the construction their origin and the exact contribution of Jansenius remain hypothetical. We only know for sure that both buildings have come about at least in two building phases in the course of the 17th century: the superstructure at about 1618, the date of Jansenius' building request; the house in 1655, the year that occurs on a sleeper beam.

Yet some facts remain rather amazing: the lack of a connection between the two rooms on top of each other in the tower, and Jansenius' alcove jutting out of the building volume. These facts might refer to the existence at some time of a transitional space accommodating stairs and the alcove, that would have been incorporated in the adjacent house in 1655.

The restoration of the tower of Jansenius aimed primarily at curing its constructional and physical weaknesses, bearing in mind the function of the spaces — including the attics — as class-rooms. The cankering of building materials and the instability of the structure posed a general problem. WeathM&L62

ered or missing bricks were replaced. The instability, especially of the western facade, resulted from two rotations in the construction: first, an unequal settling between the 12thcentury tower and the 17th-century house; a second unequal settling between the western facade to the Dijle, and the eastern facade being founded in better ground. The instability was solved by incorporating a foundation plate of reinforced concrete.

For the rest the complicated restoration proves an interesting instance for monument conservation in general. The restoration gave rise to the analysis of and inquiry into several aspects of the monument. The options and their elaboration present, as it were, the possible conceptions and gradations of what a restoration can encompass.

It involved the consolidation of a ruin, the fragment of the town wall. Weathered elements were repaired, and former repairs respected.

There was the more rigorous restoration of the tower of Jansenius. Here the cultural-historical and documentary aspects prevailed. The original condition was conscientiously adopted. Original doors and floors were restored, the crossbar windows repaired and provided with leaded lights. The objects ascribed to Jansenius were assembled in his room, where the alcove is preserved and the ceiling painting with the 'All Seeing Eye' restored.

The 'deep' house, preserving less of a historical character, enjoyed a more differentiated approach. The option was mainly for a repair, respecting the several phases significant to the building's evolution, and the valuable elements like the fragment of the chimney-piece in the northern facade.

In order to optimize the use of the spaces in the tower and the house a new transitional area was incorporated in answer to the need for circulation and evacuation. The building has been 'intersected' for the insertion of a new staircase. This drastic intervention, clearly visible and displaying an own design, may appear to be bold, since a legally protected monument is concerned. Yet, it has been realized in a wellconsidered and fascinating way, offering a solution to several problems at a time. It was thé chance to engage in a relevant way the historic building in the daily life of the school. This way its value could be underscored and its further existence secured.

The Landscape of Bel (Geel) in the Campine (Province of Antwerp) The landscape of Bel is a nice example of a relict landscape.

The structure and zonation of the landscape as well as numerous details are reminiscent of the medieval land-use and the further development.

The southern part of the landscape, an area of arable land called 'Belsveld', roughly preserves its original aspect, what means that it approaches very much the situation of the 7th8th century and llth-12th century, two periods characterized by a remarkable growth of the population density and of reclamations. The map of de Ferraris (1777) shows the area to have been common arable land, not being bounded

by a zone of personal property or wooded banks. Suchlike open-field complexes have become rare in the Campine.

Most of them have been split up by the construction of roads, by plantations of pines and spruces or, more recently, by parcelling out the area for the purpose of dwellings and enterprises.

The 'Belseheide', an area of meadows, is an example of heathland reclamation at about the latest turn of the century. Some aspects of the flora still remind of the former wet heathland.

An inland dune constituting the natural border between the 'Belseveld' and the 'Belseheide', has been planted with Scots pine in the same period. The inland dune forms part of a larger entity consisting of two southwest-northeasterly directed parabolic dunes to the south and southwest of Bel, their complementary shape forming a pan. They lend the landscape a particular geological and geomorphological value.

Stratigraphically the dunes are to be categorized under the Formation of Beerse that has originated as a consequence of aeolian activities during the Yound Dryas and the Holocene. According to Gullentops (1957) the formation of these dunes presupposes a source of sand and plant growth, the latter offering an obstacle to drifting sand. He situates the plant growth in the late-Glacial landscape, more in particular after the Allerod. The pan must have been generated by local deflation on the spot where vegetation had been destroyed, whereas the parabolic dunes find their origin in the accumulation at the fringes of the naked zone.

During the Holocene the dune has gradually become grassed over, after first having been subject to sand-drifts and rain erosion.

The Restoration of a Brickwork Finial at Furnes Bricks can be given shape in such a way as to constitute together a drawing or even a complete ornament. This effect is realized by means of special bricks, having one or more sides the course of which deviates from the straight line.

In the past this kind of bricks has been used in Gothic as well as in Renaissance or Classical archictecture with vernacular interpretations. This brick architecture is very typical of Western Flanders, although the House van 'tSestich at Louvain and the 'Bijloke' at Ghent are very nice examples outside the province.

The case of a twisted Renaissance finial crowning a corbiestepped gable of the town hall of Furnes, illustrates the procedure one follows when such a complicated ornament needs restoration.

The completely weathered pillar was dismantled and brought to a workshop for analysis; it has a stone base and crowning with in between a twisted brickwork stem of 11 layers, measuring 28 cm. Cracks and the state of weathering ruled out all other solutions but copying: the finial would be reconstructed after the original model. Therefore a life-size

drawing was made, what implied a geometric analysis of the shapes. In doing so one tried to discover the geometric structure. This being completed, the execution could start. The life-size drawing was transposed on a smooth board; then the casting beds were made: one for the top of the brick, one for the underside. They are laid on the bricks on which their pattern is transposed. After this the bricks could be shaped by means of grinding. Bricklaying could then start.

Considering the torsion a perpendicular realization of the pillar was an absolute necessity.

Suchlike forms are said to have been cut straightly in layed bricks; the bricks are then treated like a stone monolith.

This method has quite some disadvantages: there is the danger of cracks in the material; mortar may come loose; structural faults in the brick may show up during the cutting; special bricks from the old work can no way be recycled.

Both procedures do have in common the disadvantage of exposing the vulnerable heart of the brick, thus enhancing the chances of weathering. Yet, this was not the primary concern of the masons out of former days. The cutting and grinding of bricks was their specific activity in winter. In doing so they answered to an urge for vernacular ornamentation typical of their era.

The Town Hall of Antwerp The town hall of Antwerp is a Renaissance style construction, built by Cornelis Floris de Vriendt in 1561-4. It replaced the smaller Gothic building of 1406, that could no longer answer the needs of the town since its expansion in the 16th century as a national and international trading place and as the centre of artistic humanism. The plans for the new town hall were the outcome of a contest in 1560.

The building was inaugurated on February 27, 1565.

The Spanish Fury of 1576 left behing only the outer walls of the town hall. Its rebuilding started in 1579. The Antwerp town hall passes as one of the first true monumental Renaissance buildings of the Netherlands, being a synthesis of the Gothic building tradition and the facade ordonnance of the Italian Renaissance. The horizontalizing elevation with superimposition of classical orders, was an innovation for our regions. So too the fairly smooth surfaces of the facade contrasting with the plastically elaborated, verticalizing central ressault, inspired by medieval belfry towers and related with the triumphal arches, and thus reflecting the political and religious conceptions of the town in those days.

The town hall was rebuilt in the 19th century by the architects Bourla, Schadde and Dens. The latter accounts for the most drastic works altering entirely the interior organization. An open yard was changed into a domed staircase hall, a marble stairs leading to the first floor rich in sculptures. The entire interior decoration represents the 19thcentury romantic vision on the glorious past, a vision that was reinforced by the liberation of the Scheldt in 1863 entailing an economic revival.

The monumental architecture and the luxurious interior aim at impressing and at illustrating in a colourful yet moralizing way the rich past and the wealth of Antwerp as a centre of trade.

63 M & L

BEECK'SfflE /VINERALWRBE^ Duiven zijn inderdaad zo vervelend dat u lk-weet-niet-wat zou doen om ze te verjagen. Zij vervuilen en ontsieren niet alleen onze historische gebouwen; zij werken aktief mee aan het verval ervan.

Volgens DIN 18363/2.4.5 Zonder kunststoffen 100 % dampdoorlatend Volledig UV- en weerbestendig Onbeperkte levensduur

MAAR HET KAN Depiqeonal is een eenvoudig en doeltreffend systeem om duiven te weren Onzichtbaar voor voorbijgangers en onschadelijk voor de dieren. Vraag meer informatie over Depigeonal en gebouwenconservatie en -restauratie in het algemeen bij

AJ v

Invoer en advies : W. MERTENS St. Jan Baptiststraat 7 2040 Antwerpen Tel. : 03/568.00.91

• ;

Solar

Kleine Breedstraat 51, 2700 Sint-Niklaas.

Of bel 03'776 91 62.

DEPIGEONAL

Jti^ Jtv JL JLlr^C^.

WAAR BANKIEREN EEN KUNST IS Mtt^tervvt'tkm in gevaar. Verlalen bfifrihu^erc. stitb vennak-ri vatï een gmtus verWckiv Partbas tteeft iit'opijekotht, gerestöxjrwrd, in hun oude teer breretdd, in Antwerpen, Luik, Gent Meeheien, Ttened, Doomtfe, titer En vwetóra eters Fferte fedt en restaureert bescii-ertsst kunst omdat «j houdï van a f e wat waardie hMl. Zodte m de hw kwm:M. met hmr steeven n aar fevsalamt indedtensüveïlenina Passie wor perfektie, prófessionattsme, know how en internöltofiale«ian : ye/t^d: PaFibas, wjar bankieteneen kui

T 3 Paribas Bank België PARJBAS „ _ „ , 4 . , _e e ^ 2600 Antwerpen, M^ir 85 20iS Ai)(werjwn, teiauink'! U'2 2Ö30 Antwerps. N<»ftfcttaan ).*'> lUOÖ AntM>tpm> Sfhtir>straift 13 JS / 2000 AnfiverpsfR, Van MeteremtoBi 4 2630 Aaflsj?fesj)';. Aöi:w«pa?!aeeWH>a 70 , 2080 Kap<fc>, DarpsSraaJ 6Z 2060 Nferfescft-i. Bfedabaan 604 2510 Möcia»! Antwrpsestrdal 12 Osterrjethhuts (Aoiwprpenï f.vf.':iTiv.ii•v;-.v:-^viv.v.'.v..v:i-.vi-;v.iviv-'v'":^:K-:::-:''a-:'::

M&L64

::i: ::

- "•••••:-• ••••'• • • •••• " • •""n:-^-•

'"'•''

:l

"-V~-i:r'^- ^:'X""''~'Ar^,'/„l,;

.'.., • -. •.•.•.•.••,•....•.,..,,,,,,,.,,,,,..,v. •.,,...• ,•. . . , , , . , , . , . , , , . , , , , . , , , . , . , , . , , . . - . ,,,..,.,,...... ............ ....... ,.,...„.....,..,,.... .

Provo realiseerde met de restauratie van het Pandhotel de ideale overgang tussen gisteren, vandaag en morgen

Het Pandhotel is een viersterrenhotel met 18 luxekamers aan het Pandreitje 16 te Brugge.

Het Pandhotel werd rond 1830 als burgershuis in classicistische stijl gebouwd. De benaming Pandhotel verwijst naar het Pandhuis dat op initiatief van het Stadsbestuur in 1482 voor de verkoop van goud en juwelen werd opgericht. Het Pandhuis was gelegen ten westen van de kloosterkerk van het Minderbroedersklooster (op de plaats dus waar nu de gevangenis staat). Een pand is een galerij rondom een binnenplaats van een klooster. Omdat het nieuwe gebouw dezelfde vorm had als een kloosterpand werd het ook Pand geheten.

Bij de restauratie van het Pandhotel, stelde zich de vraag hoe een oud gebouw diende aangepast te worden aan de nieuwe eisen van een toekomstgerichte hoteluitbating. In perfecte samenwerking tussen de opdrachtgeefster Mevrouw Chris

,

\

m. iJUi s a i k vmwmti

.

•m...

m^mm'v

>

Vanhaecke-Dewaele, architect D. Laethem en de firma Provo uit Gent werd de nieuwe binnenhuisinrichting tot in de kleinste details uitgewerkt.

Het was de bedoeling van Mevrouw Chris Vanhaecke-Dewaele het Pandhotel tot een 'A home away from home' uit te werken waarbij het hotel voor de hotelgast een huis met een ziel wordt.

Daarin is men volkomen geslaagd. De 'personal feminine touch' is terug te vinden in de frisse kleuren, moulures, spiegels, stucwerk, stoffering : stuk voor stuk elementen waarin het decoratie- en schildersbedrijf Provo uit Gent gespecialiseerd is en een aparte fijngevoeligheid voor heeft. Provo stond ook in voor de onderlinge geluidsisolatie tussen de kamers met o.a. eeuwenoude plankenvloeren.

Dit werd bekomen door tussenopspuiting, het gebruik van speciaal rubberen gekaneleerd ondertapijt waarop dan naar aloude traditie het tapijt werd opgespannen.

1

1

1

1 1 LÏ

Bnp^W dl - " i " *nl^ ^ ^ ^ ^

Ê

B**-*^'" -' : ^rillS

**?

ig^jMy

^ 1

De koetsingang werd een grote receptiehall.

De zachte uitgezochte pasteltinten, het meubilair samen met de planten bepalen de sfeer waarin de hotelgast onthaald wordt.

P.V.B.A. St-Joriskaaf 7 - 9000 Gent Tel. (091)23 12 96

Het salon met spiegels, moulures en stucwerk is een stijlvolle lees-, T.V.- en ontmoetingsruimte.

Schilders- en dekoratiebedrijf Sint-Joriskaai 7 9000 Gent Tel. 091/23.12.96

®HET PROFESSIONEEL EN AFDOEND MIDDEL TEGEN OPSTIJGEND VOCHT Dit middel, al jaren gebruikt door renovatie- en saneringsbedrijven, Is nu binnen het bereik van de doe-het-zelver.

De Freezteq® behandeling tegen capillair opstijgend vocht bestaat uit het inbrengen van sillkonaatverbindingen onder de vorm van diepgevroren vloeistof patronen in boorgaten, gemaakt in de voegen van het te behandelen metselwerk. Door het geleidelijk smelten van deze vloeistofpatronen wordt een ononderbroken waterwerende zone gevormd. Een afdoende behandeling die tegelijk eenvoudig is en slechts een minimum aan kosten vergt.

Eenvoudig De patronen zijn gevuld met een Ka-methylsilikonaatoplossing. Ze moeten minimaal een dag voor de behandeling in een diepvriezer gelegd worden. De oplossing is een licht bijtende stof, maar door de diepgevroren toestand is de kans op lichamelijk kontakt gering (geen morsen, bv.). Ook daardoor is de gewoonlijk uitgebreide injektie- of dosageapparatuur hier niet nodig. Bij het verwijderen van de plastic huls, alvorens de patronen In te brengen in het boorgat, moeten veiligheidshandschoenen gedragen worden.

De patronen zijn ± 18 cm lang en hebben een diameter van 19-20 mm. Een steenboor ( 0 22 mm) volstaat voor het boren van de gaten. Voor een behandeling met afdoend effekt moet elk boorgat volledig opgevuld worden met patronen. De boorgaten worden in de mortelvoeg op een onderlinge afstand van 100-110 mm geplaatst, waarbij tot op 25 mm van de wanddikte wordt geboord. (Gedetailleerd installatievoorschrift, ook Inzake afwerking, herbepleistering en behangen bijgevoegd).

Werking De geleidelijke verdeling van de vloeistof gebeurt door diffusie, waarvan onderzoek uitgewezen heeft dat het de meest probate methode is voor de verspreiding van vloeistoffen in metselwerk. Precies door het capillariteitseffekt volgen de vrijgekomen silikonaten het opstijgend vocht zelf, waardoor verzekerd wordt dat de sillkonaatverbindingen daar afgezet worden, waar ze het meeste effekt sorteren.

Toepassingen Het Freezteq® systeem kan als waterwerend scherm tegen capillair opstijgend vocht gebruikt worden bij volle muren, gewone spouwmuren en spouwmuren waarvan de spouw met breuksteen opgevuld is.

Bij binnenmuren dient de behandeling aan één van beide zijden van de wand uitgevoerd te worden. Bij paramentvlakken de behandeling uitvoeren aan de buitenzijde van de wand. Bij zware vochtopstijging is het aangewezen binnenbepleistering te verwijderen en kan derhalve de behandeling aan de binnenzijde worden toegepast. Spouwmuren worden langs beide zijden behandeld.

Voor de probate wering van opstijgend vocht in metselwerk EenkwaliteitsproduktvanN.V.- ECC Terbekehofdreef 50-52 2610Antwerpen Tel.: 03 8289495

Professioneel Freezteq® wordt door professionele bedrijven al jaren met sukses toegepast. In Engeland zijn er bijvoorbeeld in 1973 hele woonwijken, gebouwd in 1935, mee gesaneerd. Bij een routine-inspektie negen maanden later bleken de behandelde muren droog en de oorspronkelijk bepleistering nog geschikt voor dekoratieve bekleding. Dit middel staat thans ter beschikking van de doe-het-zelver!

Behandeling 4 maal herhalen binnen de 24 uur, of sneller, na de eerste inbreng! Bij langere wachttijd gaat Freezteq* zó efficiënt werken dat de volgende behandelingen door het eerste ingebrachte produkt worden afgestoten.