Toelichting_kaart_34_Tongeren.pdf

Toelichting

Quartairge logische Kaart

Ka

ar

tbl

ad

bij de

34

TONGEREN

Kaart en tekst opgemaakt door : Ann Verstraelen o.l.v. Prof. dr. F. Gullentops, Prof. dr. E. Paulissen en Prof. dr. N. Vandenberghe,

Katholieke Universiteit Leuven

Vlaamse overheid Dienst Natuurlijke Rijkdommen

2000

INHOUDSOPGAVE 1 Kennismaking met het karteringsgebied .............................................................................. 3 1.1

Geografie......................................................................................................................... 3 1.1.1 Situering .............................................................................................................................3 1.1.2 Geomorfologie ...................................................................................................................4

1.2

Geologie .......................................................................................................................... 5

2 Opbouw van het geologisch gegevensbestand en van de geologische kartering................ 7 2.1

Gegevens ......................................................................................................................... 7 2.1.1 Aard van de gegevens........................................................................................................7 2.1.2 Gegevensbestand ...............................................................................................................7

2.2

Verwerken van de gegevens .......................................................................................... 9 2.2.1 Diktekaart ..........................................................................................................................9 2.2.2 Profieltypekaart ..................................................................................................................9 2.2.3 Profielen ...........................................................................................................................10

2.3

Geologische databank.................................................................................................. 10

3 Geologische kartering ............................................................................................................11 3.1

Ontwikkeling van de geologische kennis ....................................................................11 3.1.1 Historiek van het Quartair ............................................................................................11 3.1.2 Historiek van het kaartblad Tongeren ..........................................................................14 3.1.2.1 Algemeen .......................................................................................................................... 14 3.1.2.2 Studie van de Maasterrassen ........................................................................................... 18

3.2

De diktekaart................................................................................................................ 20 3.2.1 Inleiding ...........................................................................................................................20 3.2.2 De invloed van het Quartair op het reliëf .....................................................................21 3.2.2.1 Reliëfnivellering door het Quartaire dek ........................................................................ 21 3.2.2.2 Revliëfvorming door het Quartaire dek dek........................................................................... 21

3.2.3 Bespreking van de diktekaart ........................................................................................21 3.2.3.1 3.2.3.2 3.2.3.3 3.2.3.4 3.2.3.5

3.3

Dikte van het Quartair van 0 tot 1 m............................................................................... 21 Dikte van het Quartair tussen 1 en 4 m........................................................................... 22 Dikte van het Quartair van 4 tot 10 m............................................................................. 22 Dikte van het Quartair tussen 10 en 22 m....................................................................... 22 Dikte van het Quartair meer dan 22 m............................................................................ 22

De Profieltypekaart...................................................................................................... 22 3.3.1 Beschrijving van de lithologie ........................................................................................22 3.3.1.1 3.3.1.2 3.3.1.3 3.3.1.4 3.3.1.5 3.3.1.6 3.3.1.7

Grindvoorkomens............................................................................................................. 22 Terrassen .......................................................................................................................... 23 Alluviale afzettingen ........................................................................................................ 25 Eolische afzettingen ........................................................................................................ 28 Vuursteeneluvium ............................................................................................................ 29 Zandleemafzettingen........................................................................................................ 30 Veen................................................................................................................................... 30

1

3.3.2 Bespreking van de profieltypes ......................................................................................30 3.3.2.1 Dalopvullingen ................................................................................................................. 30 3.3.2.2 Eolische afzettingen ......................................................................................................... 31 3.3.2.3 Terrasafzettingen.............................................................................................................. 32

3.3.3 De profielen ......................................................................................................................33

4 Toegepaste geologie ............................................................................................................... 35 4.1

Oppervlaktedelfstoffen................................................................................................ 35 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4

4.2

Grind ................................................................................................................................35 Leem .................................................................................................................................35 Zand..................................................................................................................................35 Veen ..................................................................................................................................35

Hydrogeologie............................................................................................................... 35 4.2.1 Algemeen..........................................................................................................................35 4.2.2 Bovenste aquifer (formatie van Bolderberg, de Maasgrinden en de Quartaire dekzanden) .............................................................................................................................35 4.2.3 Rivieren: Demer en Jeker...............................................................................................36

5 Excursiegegevens................................................................................................................... 37 6 Literatuurlijst ........................................................................................................................ 39

2

6.1

Kaartmateriaal............................................................................................................. 39

6.2

Thesissen en Publicaties .............................................................................................. 40

1 KENNISMAKING MET HET KARTERINGSGEBIED 1.1 Geografie 1.1.1 Situering

���������

Het kaartblad Tongeren situeert zich in Midden-België en omvat de provincies Limburg en Luik. In Vlaanderen wordt het kaartblad omringd door drie andere kaartbladen: Sint-Truiden (33) in het westen, Hasselt (25) in het noordwesten en Rekem (26) in het noorden. In Wallonië situeren zich volgende kaartbladen rond het kaartblad Tongeren: Waremme (41) in het zuidwesten, Luik (42) in het zuiden en Limbourg (43) in het zuidoosten.

34/1 93W

���

��

Bilzen

���������

������ ����

������� ��

��

��

��

��

�� ��

34/2 ����� � ������� 93E ��

34/3 94W

34/4 94E

34/6 107E

34/7 108W

34/8 108E

Lanaken

��

Hoeselt

34/5 107W

Riemst

Tongeren Voeren

Fig. 1 en 2: Situering van het karteringsgebied Langs oostelijke en noordoostelijke zijde wordt het kaartblad begrensd door Nederlandse kaartbladen. De voornaamste steden en gemeenten op het Vlaamse grondgebied zijn Tongeren in het zuidwesten, Bilzen in het noordwesten en Voeren in het zuidoosten. Op Waals grondgebied vinden we als belangrijkste steden en gemeenten Visé en Bassenge in het zuiden.

Enkele belangrijke verbindingswegen situeren zich op het Belgische gedeelte van het kaartblad waaronder twee autosnelwegen nl. de E313 (Antwerpen - Luik) en de E25 (Luik - Maastricht) en enkele grote secundaire wegen nl. de N79 (Sint-Truiden, via Tongeren, Maastricht), de N2 (Leuven - Maastricht) en de N78 (Tongeren - Maaseik).

Het gekarteerde gebied wordt gedraineerd door rivieren die afwateren naar de Schelde nl. de Demer; en rivieren die afwateren naar de Maas nl. de Jeker, de Voer, La Berwinne, de Gulp en de Geul. De belangrijkste waterwegen zijn echter de Maas en het Albertkanaal. De Maas doorstroomt het kaartblad van zuid naar noord en vormt zo gedeeltelijk de grens tussen Nederland en België nl. tussen Visé en Maastricht en ten noorden van Maastricht, bij Smeermaas.

Evenwijdig met deze rivier ligt het Albertkanaal dat in België in hoge mate belangrijk is voor de binnenscheepvaart.

Ter hoogte van het Briegdendok splitst het kanaal in een westelijk deel dat doorloopt tot Antwerpen en een oostelijk deel (verbindingskanaal) dat in het noorden van de kaart op de Zuid-Willemsvaart aansluit.

De belangrijkste spoorverbindingen zijn de spoorlijn tussen Hasselt en Maastricht via Bilzen, en de lijn tussen Maaseik en Tongeren via Bilzen.

3

Het Land van Herve en de Haspengouwse leemstreek -in het noorden van de provincie Luik- is weinig geïndustrialiseerd. Voor de rest vinden we in deze regio voornamelijk metaalindustrie terug en papiernijverheid in Lanaken.

Het bodemgebruik verschilt volgens de bodemgesteldheid van de verschillende landschappen. Er kunnen meerdere bodemkundige landschappen onderscheiden worden waaronder het Kempens Plateau met overwegend zand- en lemige zandgronden, de Haspengouwse leemstreek met logischerwijze voornamelijk leemgronden, een overgangsstreek tussen deze beide en het Plateau van Herve met voornamelijk stenige leem- en kleigronden. Op het Kempisch Plateau is de akkerbouw weinig ontwikkeld; bossen (uitsluitend naaldhout) daarentegen zijn zeer belangrijk. In de Haspengouwse leemstreek is het areaal van de akkerbouw sterk uitgebreid en bereikt meer dan de helft van de teeltoppervlakte. Op het Plateau van Herve heerst er een evenwicht tussen blijvend weiland en hoogstamboomgaarden.

1.1.2 Geomorfologie Op het kaartblad Tongeren kunnen acht geomorfologische eenheden onderscheiden worden waarvan drie een aanzienlijke oppervlakte van het kaartblad innemen en de andere vier slechts terug te vinden zijn in het noordwestelijke gedeelte van het kaartblad.

•

Het Plateau van droog Haspengouw neemt bijna één derde in van het volledige kaartblad en situeert zich ten zuiden van de Jeker. Het gaat hier om een vrij vlak landschap waarin weinig actieve rivieren voorkomen. Men vindt er wel een netwerk van droge dalen die van SSE naar NNW gericht zijn en die vaak een uitgesproken asymmetrie vertonen. Het krijtsubstraat is bedekt door een leemmantel waarvan de dikte soms 25 m overtreft en die de hoofdtrekken van het reliëf beïnvloedt. Sommige ruggen zouden een eolische oorsprong kunnen hebben en niet enkel het reliëf van de loessbasis weerspiegelen.

•

Ten westen van de Demer en ten noorden van de Jeker situeert zich een gedeelte van vochtig Hapengouw. In deze regio komen brede vlakdalen voor van de Geten, de Herk en hun bijrivieren die op sommige plaatsen een moerassige alluviale vlakte hebben ontwikkeld met veel beekjes en afwateringskanaaltjes. De beekjes staan loodrecht op de rivieren en eroderen in de zachte hellingen. Gezien het vrij dunne leemdek zorgt de onderliggende Tertiaire klei voor het voorkomen van bronnetjes die de bodem vochtig houden.

•

Het zuidoostelijke deel van het kaartblad wordt ingenomen door het Plateau van Herve. Net ten zuiden van het kaartblad, nabij Henri-Chapelle, bereikt het plateau dat bestaat uit subhorizontale Krijtlagen een hoogte van 350 m. Het substraatreliëf vertoont talrijke banken die getuigen van differentiële erosie. Deze structurele terrassen zijn het gevolg van terugschrijdende bronnetjes die de top van de Herve-smectiet blootleggen, waarna ook de top van het Paleozoïcum wordt blootgelegd. Door de nabijheid en de lage ligging van de Beneden-Maas in het noordwesten is de riviererosie er zeer sterk.

Buiten deze drie belangrijke regio’s vinden we op het kaartblad nog vier andere geomorfologische eenheden terug die minder uitgesproken naar voren komen, maar toch belangrijk zijn. Ten eerste vinden we vier verschillende ingesneden landschappen, waaronder: de Samber-Maasgleuf, de vlakte van de Limburgse Maas, de Demervallei en de Jekervallei.

4

•

De Samber-Maasgleuf loopt op het kaartblad van Visé tot Lixhe. Deze gleuf verdeelt België in twee grote morfologische eenheden. Ten zuiden ligt alles hoger dan 200 m, snijden de rivieren diep in en zijn de dalwanden hoog en steil. We zien hier dus een scherp, smal dal in Paleozoïsche gesteenten. Het gedeelte ten noorden van de gleuf behoort bijna volledig tot het bekken van de Schelde. De waterscheidingskam tussen Schelde- en Maasbekkken ligt verder noordwaarts waardoor de Jeker naar de Maas afloopt en niet naar de Schelde.

•

Stroomafwaarts van Maastricht, daar waar de Maas het Krijtland verlaat en in Tertiaire sedimenten gaan stromen, ontwikkelt zich een brede dalbodem waarin men het laagterras en, enkele meters lager de alluviale vlakte kan onderscheiden nl. de vlakte van de Limburgse Maas. De alluviale vlakte van de Maas situeert zich enkele meters beneden het peil van het laagterras. De rivier beschrijft er grote meanders en snijdt er afwisselend het laagterras aan, dat vooral op het Belgisch grondgebied ligt, en enkele lage middenterrassen die zich vooral in Nederland uitstrekken.

•

In het noordwesten van het kaartblad vinden we de Demervallei terug die een zuid - noord gerichte depressie vormt op het kaartblad. Na de samenvloeiing met verschillende beken ten zuiden van het Kempisch Plateau, wordt de Demer belangrijker en vormt in de brede vallei een rivier met toenemend debiet. De Demervallei is drassig en bevat veel beekjes, afwateringskanaaltjes en enkele vijvers.

•

Op het zuidelijk deel van de kaart situeert zich de Jekervallei. De Jeker snijdt zich ten zuiden van de stad Tongeren in de krijtgesteenten wat resulteert in erg steile dalwanden in tegenstelling tot de vallei van de Demer die in Tertiaire gesteenten stroomt.

Tenslotte situeren er zich nog twee, op deze kaart minder belangrijke geomorfologische eenheden op het kaartblad Tongeren.

•

Het Kempisch Plateau is een enorme waaiervormige vlakte die zich slechts voor een klein gedeelte in het noorden van het kaartblad bevindt. Dit plateau ontstond tijdens de Vroeg-Quartaire ijstijden als een delta van de Maas en kwam later door differentiële erosie -mogelijk breukwerking en de insnijding van de Maas- tot uiting in het reliëf. De zuidelijke helling van het plateau, die begrensd wordt door het Albertkanaal, is zeer steil en gaat over in het heuvelige landschap van de leemstreek dat om en bij de 20 m lager ligt.

•

Aan de voet van het Kempisch Plateau bevindt zich het Glacis van Beringen-Diepenbeek dat als een periglaciair pediment beschouwd wordt. Dit is een NW-ZO gerichte strook met een minder geaccentueerd reliëf dan de omliggende gebieden. De zachte helling van dit erosieglacis verbindt in het zuiden de alluviale vlakte van de Demer met de steilere helling van de rand van het Kempisch Plateau.

1.2 Geologie Het kaartblad Tongeren bevindt zich aan de zuidrand van het Kempisch Bekken. Deze zakkingszone heeft een Cambro-Siluur sokkel die door verschillende opeenvolgende subsidentiefases werd bedekt door drie groepen van sedimenten die elk van elkaar kunnen onderscheiden worden doordat hun afzetting is voorafgegaan door de scheefstelling van de vorige groep. Verschillende tektonische fasen gerelateerd aan de vorming van de Ardennen en het Europese continent, nl. de Varistische en Kimmerische gebergtevormingsfase, en gerelateerd aan de vorming van de Rijngraben waren de oorzaak van deze scheefstelling. De verschillende lagen hellen af naar het noorden zodat naar het noorden toe steeds jongere lagen dagzomen. Deze logische opeenvolging wordt op de kaart lateraal verstoord door het effect van breuken of diepe rivierinsnijdingen.

De Caledonische gesteenten van het Cambro-Siluur, die tijdens de Caledonische vervormingsfase reeds intens geplooid waren, werden tijdens het Devoon en Carboon bedekt door sedimentaire pakketten die door een actieve blokkentektoniek lokaal sterk in dikte kunnen verschillen.

In het Boven-Carboon, het Namuriaan en het Westfaliaan, worden een aantal steenkoollagen teruggevonden. Hun verbreiding en exacte positie zijn het onderwerp geweest van talrijke stratigrafische en geofysische studies voor de exploratie en exploitatie van de steenkool in de verschillende mijnzetels. Deze kilometers dikke pakketten, het Westfaliaan bereikt diktes tot 2000 m (de volledige sectie werd bewaard in de Slenk van Louwel, nabij de Roerdalslenk), werden door de Varistische fase scheef gesteld en later door de Asturische fase opgeheven alvorens aan intense erosie blootgesteld te worden. Verzakkingen van de ondergrond door exploitatie van de steenkool zorgen ervoor dat recent onderzoek noodzakelijk blijft.

De Perm-Triaslagen werden slechts in het noorden van Limburg afgezet op de scheefgestelde paleozoïsche lagen. De eventuele reservoirkarakteristieken van de “roches rouges” die een duidelijk verwantschap vertonen met de Duitse Triaslagen waren aanvankelijk bron van discussie. Geassocieerd met het Trias zijn er in Duitsland ook aanzienlijke Zechstein zoutafzettingen aanwezig die een goede afsluitende laag vormden door hun specifieke eigenschappen. Toen echter bleek dat in België zulke afzettingen niet aanwezig waren ging de interesse in de lagen grotendeels verloren.

Aan het einde van het Jura en tijdens het Vroeg-Krijt zorgde de Kimmerische fase voor de scheefstelling van deze lagen en de vorming van het grabensysteem van de Rijn- en Roerdalslenk.

Tijdens het Laat-Krijt kende het bekken ten noorden van het Brabantmassief een nieuwe algemene transgressieve fase en werd bedekt met aanvankelijke continentale en kustnabije mariene zanden en kleien en later dikke pakketten krijt. Deze sedimentatie ging tijdens het Tertiair door, waarbij eustatische zeespiegelschommelingen zorgden voor een complexe opeenvolging van mariene en continentale zanden, kleien en mergels. De dikte van deze pakketten kent een algemene toename naar het noorden zodat de sedimentwig op het paleozoïcum in het noordwesten van het kaartblad reeds 250 m dik is. Lokaal kunnen breukbewegingen de dikte van het pakket nog beïnvloeden.

Tijdens het Plioceen eindigen de transgressieve fases en wordt het gebied voorgoed boven het zeeniveau geheven.

Een aanzienlijke erosie modelleert het landschap dat door de Quartaire bedekking, bestaande uit eolische lemen en zanden en alluviale zanden en grinden van de Maas, zijn huidig uitzicht krijgt.

5

6

2 OPBOUW VAN HET GEOLOGISCH GEGEVENSBESTAND EN VAN DE GEOLOGISCHE KARTERING 2.1 Gegevens 2.1.1 Aard van de gegevens Voor de opmaak van de Quartairgeologische kaart van Tongeren werd voornamelijk gebruik gemaakt van de, weliswaar opnieuw geïnterpreteerde boorgegevens van de Belgisch Geologische Dienst van de dossiers 93E en 93W (Bilzen - Veldwezelt), 94W (Smeermaas), 107E en 107W (Tongeren - Herderen) en 108E en 108W (Visé - Sint-Martens-Voeren). Verder werden er gegevens gebruikt die ons ter beschikking werden gesteld door Ir.W.M. Felder. Deze gegevens waren voornamelijk belangrijk op het oostelijk gedeelte van het kaartblad waar de terrasgrenzen moesten worden afgebakend. Met hetzelfde doel voor ogen werden er ook extra gegevens van het Vlaams Gewest, uitgevoerd door Geolab in Gent, gebruikt voor de kartering.

Daarnaast werd ook een beroep gedaan op de oude geologische kaarten, de bodemkaarten, de Nederlandse geologische kaart opgemaakt door Felder (1994) en de recente Tertiaire kaart van Tongeren (1996).

Deze kaartgegevens werden aangevuld met bestaande geologische en geomorfologische literatuur omtrent het te karteren gebied en met de profielen langs het Albertkanaal, opgemaakt door Halet in 1938 en door Felder in de jaren ‘80.

Voor bijkomende informatie werden door Geosurvey enkele geoëlectrische profielen geschoten op dit kaartblad.

2.1.2 Gegevensbestand Alle verwerkte gegevens werden opgenomen in een geologische databank die geraadpleegd kan worden. Op de opbouw van deze databank wordt later teruggekeerd (2.3). De Lambert-coördinaten (X en Y) van de boringen worden gedigitaliseerd vanuit de archiefkaarten van de Belgische Geologische Dienst op een schaal 1:40.000. Deze data worden zowel in de Databank als in een Lotusfile aangebracht.

Door de Rijksuniversiteit Gent werd in 1989 begonnen met een informatisering van de gegevensverzameling nl. het maken van een geologische databank waarin alle beschikbare gegevens per boring gestockeerd kunnen worden; zowel geologische als hydrologische als administratieve gegevens. Voor de Quartairkartering aan de K.U.Leuven werden volgende codes gebruikt: code HO HOMA HOCO PL Q WE WECO EM EMMA EMCO K Kl Kz Kc Kv Klz Kzv Kzs Kzst

betekenis Holoceen Holoceen marien Holoceen continentaal Pleistoceen Quartair Weichseliaan Weichseliaan continentaal Eemiaan Eemiaan marien Eemiaan continentaal KLEI klei leemhoudende klei zandige klei kalkrijke klei veenhoudende klei zandige, leemhoudende klei veenhoudende, zandige klei zandige klei met schelpen zandige klei met stenen

code SPCO # $ % HS ES CR DR SA

L Lc Lz Lk Lv Lg Ls Lkz Lvz Lzc Lst

betekenis Pré-Saaliaan continentaal Sokkel Tertiair Krijt Holstein Elster Cromeriaan Dryas Saaliaan LEEM bruine ontkalkte leem kalkrijke leem zandige leem kleirijke leem veenhoudende leem gleyige leem leem met schelpen zandige, kleirijke leem zandige veenhoudende leem zandige kalkrijke leem leem met stenen

7

code

betekenis

code ZAND

Z Zl Zk Zc Zv Zy rZ Zg Zs Zlk Zlv Zlc Zls Zkc Zkv Zky Zkg Zks rZl rZk rZkv rZv Zgv Zgy Zyv Zh Zlst Zsx Zksx Zst Zkst La Las Lav Laz Lak Lay Lap Lazs Lavz Laks Lakv

8

betekenis GRIND

zand G grind leemhoudend zand Gq kwartsieten kleirijk zand Gw keien, gekacheloniseerd door witte randen kalkrijk zand Gro keien, rood t.g.v. verwering veenhoudend zand Gh keien, gebroken, hoekig ijzerhoudend zand GD Diestiaankeien; beige chocolatĂŠ, grillige vorm rood (roestig) zand Gb Bolderiaankeien; eivormig, blauw grindhoudend zand Gu Rupeliaankeien; plat, donker zand met schelpen sx silex kleirijk, leemhoudend zand GSGt Geistingengrinden veenhoudend, leemhoudend zand MMGt Mechelen-a/d-Maasgrinden kalkrijk, leemhoudend zand ELGt Eisden-Lanklaargrinden leemhoudend zand met schelpen CPGt Grinden van Caber-Pietersem kalkrijk, kleihoudend zand LAGt Grinden van Lanaken veenhoudend, kleirijk zand MTGt Grinden van Montenaken ijzerhoudend, kleirijk zand SVGt Steenbergerveldgrinden grindhoudend, kleirijk zand SPGt Grinden van St-Pietersberg kleirijk zand met schelpen roestig, leemhoudend zand roestig, kleirijk zand roestig, kleirijk, veenhoudend zand roestig, veenhoudend zand veenhoudend, grindhoudend zand ijzerhoudend, grindhoudend zand ijzerhoudend, veenrijk zand herwerkt zand lemig zand met stenen vuursteenhoudend zand kleirijk zand met silexbijmenging zand met stenen kleirijk zand met stenen ALLUVIAAL MATERIAAL EN OPVULGRONDEN alluviaal leem Lakz zandig, kleirijk alluviaal leem leem met schelpen Layz ijzerhoudend, zandig alluviaal leem veenhoudend alluviaal leem Layv ijzerhoudend, veenhoudend alluviaal leem zandig alluviaal leem Lakvc kalkrijk, veenhoudend, kleirijk alluviaal leem kleirijk alluviaal leem rafz rivierafzetting: afwisseling van lemen, zanden ijzerhoudend alluviaal leem en kleien alluvium afkomstig van hellingen V veen zandig alluviaal leem met schelpen Vl leemhoudend veen veenhoudend, zandig alluviaal leem met Vk kleirijk veen schelpen Vz zandig veen kleirijk alluviaal leem met schelpen Vkz zandig, kleirijk veen veenhoudend, kleirijk alluviaal leem

code

betekenis

code

betekenis

D mt Gd Col bAll rAll DAll ndAll MAll JAll AR MO EL Gt Gp Gr Rl Klk Rv

duinen maasterras dalbodemgrind colluvium beekalluvium leemhoudend all. van de rivieren ten Z van de Demer alluvium van de Demer zandrijk all. van de rivieren ten N van de Demer Maasalluvium Jekeralluvium Formatie van Arenberg Formatie van Mopertingen Formatie van Eisden-Lanklaar terrasgrind plateaugrinden residueel grind Leem van Rotspoel

Kv B Bo Bc HL GFm HenegL KesB WarnRoc Meer S H O T Li Cp

Kleiige Leem van Korbeek-Dijle Veen van Rotselaar veenrijke klei Brabantleem ontkalkte Brabantse leem kalkrijke Brabantse leem Haspengouwleem Gemblouxformatie Henegouwenleem Bodem van Kesselt Warneton humuslaag op een Rocourtbodem meerafzetting slib, modder herwerkt materiaal opvulgrond turf ligniet poreuze kalksteen

Deze codelijst werd samengesteld aan de hand van de reeds bestaande codelijsten, ingevoerd voor de quartairkartering van de kaartbladen Leuven (32), Sint-Truiden (33) en Hasselt (25) en aangevuld met codes nodig voor de kartering van het kaartblad Tongeren.

2.2 Verwerken van de gegevens Een eerste interpretatie van de boorgegevens, louter op basis van hun lithologie wordt in een Lotusfile ingegeven. Er kan bv. vaak geen onderscheid gemaakt worden tussen alluvium en het omliggend substraat enkel door gebruik te maken van de boorgegevens. Vaak zijn dit namelijk lithologisch gelijkaardige sedimenten. Op basis van deze file worden, door middel van Autocad de diktes van bepaalde lithologische pakketten naast de betreffende boringen geplot.

Gebruik makend van de bodemkaarten en de oro-hydrografische kaarten kan zo een eerste Quartairgeologische kaart gemaakt worden. Dit laatste gebeurt manueel op een schaal van 1:25.000 om een gedetailleerd beeld te verkrijgen van de afzettingen.

2.2.1 Diktekaart Een eerste en essentieel onderdeel in de beschrijving en kartering van het Quartair is het opstellen van een diktekaart van de Quartaire afzettingen. De gegevens van de Belgische Geologische dienst werden via een Rockwareprogramma op schaal 1:25.000 geplot waarbij volgende zones werden afgebakend: diktes kleiner dan 1 m, diktes tussen 1 en 4 m, tussen 4 en 10 m, tussen 10 en 22 m en diktes groter dan 22 m. De eerste diktegrens plaatsen we op 1 m omdat tot op deze diepte de bodemkaart veel informatie kan verschaffen. Voor de diktes groter dan 1 m werd geopteerd voor een geometrische progressie omdat er steeds minder (archief) gegevens voorhanden zijn naarmate de dikte van de Quartaire afzettingen groter wordt. Ten gevolge van het relatief klein aantal gegevens zou het tevens zinloos zijn eenzelfde lineaire nauwkeurigheid na te streven en bv. isopachen te tekenen om de 2 m of 5 m. Hier kozen we als basis voor de progressie 3, wat de reeks 3-6-12 geeft. Voor de diktekaart van Tongeren werden de isopachen van 1 m, 4 m (=1+3), 10 m (=4+6) en 22 m(=10+12) getrokken. Bijkomende argumenten voor de basis 3 zijn: tot 4 m diepte zijn er nog goede handboringen mogelijk en in thesissen en publicaties werden de grenzen van 1 m, 4 m, 10 m en 22 m ook vaak gehanteerd.

2.2.2 Profieltypekaart Een tweede onderdeel van de Quartairkartering is het opstellen van een profieltypekaart. Naast de dikte is de lithologische aard een tweede variabele van de Quartaire afzettingen. De grote verscheidenheid in de opbouw van deze afzettingen maakt het irrelevant alleen de aard van de bovenste Quartaire laag aan te duiden. Hetzij voor een wetenschappelijke verklaring, hetzij voor het aanbieden van zo nuttig mogelijke informatie aan de gebruiker is het dan ook essentieel een beeld te verschaffen van de opbouw van het Quartaire pakket. De profieltypekaart is samengesteld op basis van de verticale opeenvolging van de lithologische eenheden die onderscheiden werden. Daarvoor werden eenheden gebruikt die binnen de gebruikte schaal karteerbaar zijn zonder een onoverzichtelijk geheel te vormen. Op het kaartblad Tongeren werden de profieltypes samengesteld op basis van volgende eenheden: alluviale afzettingen, dekzanden, eolische leemafzettingen, oude alluviale afzettingen, terrasgrinden, steenbijmenging en vuursteeneluvium.

9

2.2.3 Profielen Om een beter inzicht te krijgen in de opbouw van de Quartaire afzettingen werden er enkele profielen door het kaartblad getrokken. Er werden echter geen rechte profielen getrokken, maar profielen die de kortste weg volgen tussen de gegevenspunten. Om rechte profielen te kunnen tekenen is het noodzakelijk dat ofwel alle gebruikte gegevens op een rechte lijn liggen ofwel dat gegevens van boringen die zich op een zekere afstand van het getrokken profiel bevinden, geëxtrapoleerd moeten worden. Dit kan in het geval van het kaartblad Tongeren niet worden toegepast. Er zijn te weinig boorpunten om voldoende gegevens ter beschikking te hebben bij het trekken van een recht profiel zonder een te grote afstand te moeten overbruggen tussen de punten. Extrapolatie is bij Quartairkartering niet verantwoord aangezien de dikte en de aard van de Quartaire lagen zeer variabel kan zijn over een relatief korte afstand. Om beide redenen werd geopteerd voor het trekken van profielen, gaande van het ene punt naar het andere. Natuurlijk werd gekozen voor profiellijnen die een groot gegevensaantal hebben zoals de boringen langs het Albertkanaal en langs de snelweg.

2.3 Geologische databank Vanaf de aanvang van het project “Herziening van de Geologische kaart” in 1989 werd door de ploeg van de Rijksuniversiteit Gent geopteerd voor de informatisering van de gegevensverzameling. Bij het ontwerp van de geologische database werd geopteerd voor de relationele database-benadering. Een relationele database is een database die door de gebruikers wordt waargenomen als een verzameling van tabellen.

Per boring kunnen een reeks gegevens ingevoerd worden die door het boornummer aan mekaar gekoppeld kunnen worden en waarbinnen zoekstructuren opgezet kunnen worden.

De stratigrafische gegevens bestaan voornamelijk uit boorgatmetingen, korrelgroottes, mineralogische analyses en seismische gegevens. De in de databank op te nemen gegevens kunnen bijgevolg in grote groepen onderverdeeld worden nl. terreingegevens betreffende één punt, analyseresultaten aangaande één punt en seismische lijnen, bestaande uit een reeks gekoppelde puntwaarnemingen.

Elk karteerproject is opgedeeld in 8 subprojecten die overeenkomen met de topografische kaarten op schaal 1:10.000.

Per dossier / kaartbladdeel worden de gegevens onder één directory opgeslagen met de naam van het kaartbladdeel.

Per boring worden enkele algemene gegevens ingevoerd (Fig. 5) waaronder het archiefnummer uit de dossiers van de Belgische Geologische dienst, het project waarin de geplaatste boring kadert, de Lambertcoördinaten en hun origine, het maaiveld en zijn origine, de totale diepte van de boring, de aard, de methode en het doel van de boring. Voorts de uitvoerder van de boring, de gemeente waarin uitgevoerd, de datum en de opdrachtgever van de geplaatste boring. Vervolgens kunnen de geologische data worden ingevoerd (Fig. 6) waarbij een opsplitsing gebeurt naargelang de aard van de ge- Fig. 5: geologische databank: algemene gegevens ologische data: Quartaire interpretatie, Tertiaire interpretatie, oude interpretatie van de boorgegevens etc. Om de tabellen niet te overladen met tekst, en voor de eenduidigheid van de gegevens, wordt een deel van de informatie gecodeerd. Deze codes zijn opgeslagen in codetabellen. Voor de quartairkaart van Tongeren werd de bovenstaande (2.1.2.) codelijst gebruikt. De geïnterpreteerde stratigrafische gegevens worden op basis van hun diepte ingegeven (Fig. 7) waarbij de verhouding tussen sedimentpakketten meer specifiek kan worden weergegeven op basis van de letters T (=tot), E (=en) en O (=of). Bij Fig. 6: geologische databank: algemeen geologische gegevens niet exact geweten dieptes kan er niet een vraagteken worden ingevoerd met als gevolg dat er enkel zekere dieptes worden ingevoerd en dat tussenliggende sedimentpakketten niet weergegeven zijn in de stratigrafische interpretatie. Gezien deze informatie toch vrij onontbeerlijk is voor de gebruiker wordt deze in een opmerkingenveld geschreven.

Fig. 7: geologische databank: quartair stratigrafische gege10

3 GEOLOGISCHE KARTERING 3.1 Ontwikkeling van de geologische kennis 3.1.1 Historiek van het Quartair J. Desnoyer (1829)

A. Dumont (1849)

A. Rutot (1885)

M. Mourlon (1892

A. Renier (1922)

Groupe Tertiaire - Plioceen - Mioceen

Groupe Quaternaire

(Tertiaire récent= Quaternaire)

Cenozoïcum * Quartair - Holoceen

3. Q. supérieur = Moderne 2.Q. inférieur = Diluvium

Boven-Diluvium - Campiniaan (marien) - Hesbayaan (continentaal) Onder-Diluvium (basale grint afzettingen)

1.

- Assise Flandrienne (continentaal) - Assise Hesbayenne (continentaal) - Assise Campinienne (continentaal) + marien)

- Flandriaan - Hesbayaan

- Pleistoceen

- Campiniaan - Moséaan * Tertiair

Fig. 8: Historiek van het Quartair 1829 J. Desnoyers onderscheidt een tricyclisch Quartair, wat ook wel “Tertiair récent” werd genoemd. Het eerste lid hiervan kwam overeen met de huidige Pliocene en Oligocene formaties, welke tegenwoordig als volledig Tertiair worden beschouwd. Het tweede en derde lid (Q inférieur en Q supérieur) krijgen respectievelijk de namen Diluvium en Modern en omvatten het huidige Quartair.

1849 In 1849 wordt het Diluvium door A. Dumont verder opgesplitst in Onder-Diluvium, dat voornamelijk uit grinden bestaat en Boven-Diluvium. Het Boven-Diluvium omvat enerzijds het mariene Campiniaan (zandafzettingen) en anderzijds het meer continentale Hesbayaan (leemafzettingen), die als laterale facies van dezelfde ouderdom beschouwd kunnen worden.

1880 E. Van Den Broeck pleit voor een eolische origine van het bovenste gedeelte van de Hesbayaanse lemen.

1885 A. Rutot en E. Van Den Broeck vonden het beter het Campiniaan verder op te delen in een “Flandrien-supérieur” (Boven-Flandriaan) met de Zanden van Vlaanderen en van de Kempen, en een “Campinien-Inférieur” (Onder-Campiniaan). De reden tot deze opsplitsing was de ontdekking van een grijs lemig pakket onder het Campiniaan (de Zanden van de Kempen) welke volgens Dumont enkel de dunne zeer zandige mantel in Vlaanderen en de Kempen omvatte. Het oorspronkelijk Campiniaan onderging dus een tweeledige verandering: lithologisch was het niet meer de zandige mantel, maar het onderliggende lemige pakket, en chronologisch werd het vroeger Campiniaan ook ouder. Dit leidde tevens tot het onderscheiden van twee verschillende lagen in het Hesbayaan van Dumont nl. een bovenste geel homogeen leempakket en een onderste grijs leempakket, welke het equivalent is van de nieuwe geïdentificeerde Kempense Leem. De nieuw ontstane termen werden gerefereerd aan: “Assise Campinienne Q1”, “Assise Hesbayenne Q2” en “Assise Flandrienne Q3”. De Flandriaanzanden worden nu beschouwd als niet-mariene alluviale afzettingen zich situeren op de Hesbayaanlemen.

Het Campiniaan vervangt de vroeger gebruikte term “Diluvium” en dit door het aanbrengen van het onderste grijze leempakket in het Campiniaan en ook alle zanden en grinden die op plateaus van verschillende hoogte liggen.

1892 Door de steeds wijzigende betekenis van de naam Campiniaan voegde M. Mourlon de term “Moséen” toe aan de eerste legende van de geologische kaart van België, gepubliceerd in oktober 1892. Deze nieuwe term omvatte zowel alle plateau-afzettingen als de mariene afzettingen rond Antwerpen van het Campiniaan van Rutot, terwijl de grijze leemafzettingen van de Campiniaan- en Hesbayaangebieden terug bij het Hesbayaan 11

werden gevoegd. Dit omsluit nu ook de grijze lemige afzettingen binnen de Zanden van Vlaanderen. Enkel de grindafzettingen van de Maas, de Zanden van Mol en de Kempense Kleien bleven onder het Campiniaan geclassificeerd.

1896 In de tweede legende van de geologische kaart van België van april 1896 ondergingen het Moséaan, het Hesbayaan en het Campiniaan geen grote veranderingen. Het Flandriaan daarentegen werd vergroot tot een resultaat van afzettingen in de kustvlakte en de zandige gebieden ten noorden van Gent.

1899 A. Rutot introduceerde de term “Brabantiaan” als indicatie voor de bovenste gelige eolische leemafzettingen.

Deze term werd echter nooit in de legendes gebruikt. In maart 1900 kwam er een derde publicatie van de legende van de geologische kaart van België waarbij de Klei van de Kempen en de Zanden van Mol ook tot het Moséaan gingen behoren.

1909 In een vierde editie van deze legende werden er geen veranderingen aangebracht in de Quartaire stratigrafische schaal. Het Moséaan en het Flandriaan werden beide beschouwd als afzettingen van mariene transgressies te wijten aan een subsidentie van het hinterland. Het Campiniaan en het Hesbayaan worden gezien als continetale sedimenten, afgezet na fases van valleiinsnijdingen gedurende periodes van uplift.

1910 In 1910 deelt A. Rutot op het 11de geologische congres in Stockholm de 5 perioden van zijn systeem in volgens verschillende klimaatsveranderingen. Daar de Günzglaciatie als Plioceen werd beschouwd, werd een drieledige glaciale onderverdeling naar voren geschoven.

Onder-Quartair Midden-Quartair Boven-Quartair

Moséaan Campiniaan-Hesbayaan Brabantiaan Flandriaan

Mindel glaciatie Riss glaciatie Riss-Würm interglaciaal Würm glaciaal

Het was ook de periode dat het terrassenconcept meer aandacht kreeg in de Belgische literatuur.

1919 Rutot herkende eerst drie en later vier terrassen nl. op 100 m, op 60 m, op 30 m en op 3 à 10 m hoogte. Zijn pogingen om de Quartaire afzettingen te relateren aan deze terrasniveaus leidden tot een nieuw voorstel voor de stratigrafische legende van het Quartair op de geologische kaart van België. Naar analogie met de Quartaire geologie in Noord-Frankrijk werd door Rutot het systeem “Moséaan, Campiniaan, Hesbayaan, Brabantiaan en Flandriaan” gereduceerd tot “Quaternair supérieur”, “Quaternaire moyen” en “Quaternair inférieur” 1920 A. Rutot beschouwt de Zanden van Mol, die kiezeloölietlaagjes bevatten, als fluviatiele afzettingen en relateert hen aan de oölitische afzettingen van de hoge plateaus van de Maas.

1922 Door A. Renier wordt de term “Cénozoïcum” ingevoerd waaronder Tertiair en Quartair vervat zitten. Dit om verwarring omtrent de Tertiair - Quartair grens te vermijden. Ook de termen Modern en Quartair worden respectievelijk vervangen door Holoceen en Pleistoceen.

1925 In 1925 werd het Pleistoceen onderverdeeld in Boven- en Onder-Pleistoceen met een geografisch onderscheid in de nomenclatuur van het Boven-Pleistoceen tussen de kustvlakte en het binnenland.

1929 Een nieuwe publicatie van de legende van de geologische kaart van België bracht een grote doch minder gunstige verandering in de legende van het Quartair te weeg. In tegenstelling tot de vroegere legendes steunde deze legende in plaats van op lithostratigrafische verschillen op een biostratigrafisch onderscheid van de verschillende formaties.

1943 In 1943 wordt een nieuwe start gegeven aan het onderzoek van het Quartair, wanneer R. Tavernier een nieuwe poging tot classificatie onder-neemt. Het belangrijkste punt in zijn benadering was de invloed van de noordelijke glaciaties. Het zwaartepunt lag nu bij een vernieuwd inzicht in de geomorfologische-genetische concepten van de afzettingen, herkend in de vroegere onderverdelingen, zodat nieuwe namen en afzettingen geïntroduceerd werden. In tegenstelling tot de toen geldende mening, getuigt het Belgische reliëf niet enkel van een normale morfogenese, maar van een door periglaciale invloeden getuigende morfologie. Het Moséaan bevatte in Taverniers classificatie de Zanden van Mol, de Kleien van de Kempen en alle plateau terrasafzettingen (inclusief de oölitische kwartsgrinden en alle hoogterras residuele grinden). Het Campiniaan (het HoogTerras van de Kempen en alle hoge terrassen in Zuid-België) wordt nu gerelateerd aan het eerste gedeelte van het Riss. Het tweede gedeelte van het Riss wordt nu verbonden met de eolische lemen van het Hesbayaan en de middenterrassen. De naam Brabantiaan wordt vervangen door Eemiaan ter aanduiding van het Riss-Würminterglaciaal. Ook het Flandriaan wordt door Tavernier verder onderverdeeld in een Onder-Flandriaan, wat de Würm glaciale afzettingen omvat en een Boven-Flandriaan (=Post-Glaciaal), wat grotendeels gedomineerd wordt door de twee Flandriaantransgressies (Duinkerke en Calais).

12

1948 Voor het eerst worden door Tavernier in de leemafzettingen van het Würm, drie assises onderscheiden die drie stadialen vertegenwoordigen nl. Ergeron inférieur, Ergeron moyen en Ergeron supérieur, gescheiden door twee interstadialen (opwarming van het klimaat tijdens de Würmglaciatie).

1954 Een nieuw onderzoek van het Quartair leidde tot de ontdekking van drie loesspakketten van elkaar gescheiden door twee bodems en waarschijnlijk van Riss-Würmouderdom. Dit verving de term Eemiaan die nu enkel nog wordt gebruikt voor de Nederlandse dekzanden. Tevens wordt het Onder-Flandriaan opgedeeld in Würm I, II en III. In diezelfde periode verscheen het werk van F. Gullentops waarin hij een nieuwe inhoud gaf aan de begrippen Brabantiaan en Hesbayaan en enkele nieuwe namen creëerde zoals “Hennyen”. Het Brabantiaan staat voor een gelige poederige eolische loess en Hesbayaan voor het bruin-grijze middendeel met zandige laagjes (in het begin van deze eeuw waarschijnlijk Campiniaan genoemd). Ook enkele grenshorizonten werden voor het eerst goed gedefinieerd waaronder twee bodemhorizonten. De Bodem van Kesselt (bruin en vrij zwak ontwikkeld) en de Bodem van Rocourt (rood en sterk ontwikkeld) vormen de grens tussen respectievelijk het BrabantiaanHesbayaan en het Hesbayaan-Hennyen. Deze bodems zijn een duidelijke expressie van een opwarming van het klimaat respectievelijk tijdens het Riss-Würminterglaciaal en een interstadiale fase tijdens het Würm.

1961 J. De Ploey deelt het Quartair in de Antwerpse Noorderkempen lithostratigrafisch in. Zo omvatte het Pleistoceen volgens hem hier de Formatie van St-Lenaerts die getuigt van een verkoeling van het klimaat na het Eem interglaciaal, de Formatie van Wildert die ontstond ten gevolge van het periglaciale klimaat en de Formatie van Beerse.

1967 Het Laat-Pleistoceen wordt lithostratigrafisch verder opgedeeld door R. Paepe en R. Vanhoorne. Boven de Rocourtbodem ligt een grijze solifluctielaag waarvan de top de A-horizont is van een steppebodem welke zich vormde na de initiële solifluctie. Reeds vroeger werd deze laag de Warnetonbodem genoemd.

1970 B. Bastin neemt een drieledige onderverdeling aan van de Würmafzettingen met daarin vijf interstadialen.

1976 Paepe en Vanhoorne stellen een nieuwe indeling voor van het Boven-Pleistoceen: de Formatie van Gent • het bovenste gedeelte van de Zanden van Vlaanderen (q4l, q4sl) • de Ertvelde dekzanden • de Zelzatebodem • Lembeke venige klei

de Gemblouxformatie • q3n, q3m en q3ms van het Hesbayaan van de geologische kaart.

• Brabantiaan • Bodem van Kesselt • Hesbayaan

13

Campinien q2 m

Fig. 9: Historiek van het kaartblad Tongeren

Campinien q2n Cp1 Cp2

Campinien q2o q2n q2 m Moséen q1 m qls

Moséen q1 m

Hesbayen q3o q3n q3m q3ms Hesbayen q3o q3n q3m q3ms Q2

Q1b Q1c

Campinien q2o q2n q2 m

Hesbayen q3o q3n q3m

Quaternaire inférieur Diluvien Quaternaire inférieur Diluvien Quaternaire inférieur Diluvien Flandrien q4

Pleistoceen Terrain Quaternaire

Alm Aln Alo

Kaartblad jaar Auteur schaal

Bilzen 1883 E. Van den Broeck 1:20 000 Holoceen Terrain Moderne

Bilzen-Veldwezelt 1905 E. Van den Broeck 1:40 000 Quaternaire supérieur Moderne dunes ale e alm alt t Quaternaire inférieur Diluvien Flandrien q41 q4

Neerharen 1905 M. Mourlon & F.Halet 1:40 000 Quaternaire supérieur Moderne ale e alm alt t

Tongeren-Herderen 1903 E. Van den Broeck 1:40 000 Quaternaire supérieur Moderne ale e alm almt

Visé-St-Martens-Voeren 1896 H.Forir 1:40 000 Quaternaire supérieur Moderne ale tf alm

3.1.2 Historiek van het kaartblad Tongeren

3.1.2.1 Algemeen 1878 A. Rutot en E. Van den Broeck organiseerden in dit jaar een excursie naar Limburg gewijd aan de stratigrafie in deze regio. In de buurt van Henis beschrijven zij een tweeledige onderverdeling binnen de Quartaire afzettingen gescheiden door steenbankjes.

1882 In dit jaar onderzocht Rutot het moderne alluvium in Midden-België. De depressies zijn vooral aanwezig in het Pleistocene leemdek, maar bereiken al naargelang ze dieper ingesneden zijn de onderliggende Tertiaire lagen.

Eerst en vooral heeft men in de smalle, droge depressies een droog, bruin-zwart alluvium. Dit bevindt zich aan de basis en op de hellingen van de depressies. Worden de valleien dieper ingesneden dan rust dit alluvium op een kleirijker, grijs alluvium. Krijgt men nog te maken met een huidig actieve, brede vallei dan beperkt het droge alluvium zich slechts tot de hellingen van de valleien.

14

1883 In dit jaar verscheen de eerste uitgave van de geologische kaart van het kaartblad Bilzen op een schaal 1:20.000, opgemaakt door E. Van den Broeck. Op deze kaart werd het Quartair als volgt ingedeeld: Terrain Moderne met • Alm: alluvium van de rivieren en de beken (stenen, zanden, veen (Almt) en grijze zandige klei).

• Aln: grijs alluvium van de kleine valleien • Alo: droog alluvium van de hellingen

Terrain Quaternaire met • Q1b: zanden en stenen op de heuvels en de plateaus • Q1c: oud alluvium van de grote valleien (stenen, zanden en kleien) • Q2: Hesbayaanleem (grijze en gele “ergeron” en “terre à briques”) • Cp1: klei en zandige gestratifieerde klei met kwartsieten aan de basis • Cp2: kwartszand, veel stenen en kwartsgrinden

1896 De geologie van het kaartblad Visé - Sint-Martens-Voeren (108) wordt door H. Forir opgetekend op een schaal 1:40.000. Hij deelde het Quartair op volgende manier in: Quaternaire supérieur ou Moderne: • ale: leemafzettingen en silexen van de hellingen • tf: tufsteen • alm: modern alluvium van de valleien

Quaternaire inférieur ou Diluvien: Hesbayen • q3o; stenen, grinden en zanden op de bodems van de grote valleien • q3n: niet-gestratifieerd, homogeen, gele leem met silexbrokken en grinden aan de basis.

• q3m: grijsbruine gestratifieerde leem van de flanken van de grote valleien Campinien • q2 m: Ardense stenen en silexkeien van de belangrijke hellingen van de grote valleien.

1903 Vervolgens werd in 1903 de geologische kaart van het kaartblad Tongeren - Herderen (107) door E. Van den Broeck op schaal 1:40.000 opgemaakt. Zijn indeling van het Quartair was gelijkaardig aan de indeling op kaartblad Visé - Sint-Martens-Voeren. Aan het Quaternaire supérieur wordt door hem almt (veenrijk alluvium) en e (hellingspuin) toegevoegd. Vervolgens breidt hij het Hesbayen uit met het q3ms (lemig gestratifieerd zand en zandig leem) en het Campiniaan met q2o (herwerkt Tertiair zand en klei) en q2n (fluviatiele ardense keien van de flanken van de Maasvallei). Tot slot onderscheidt hij een Anté-Moséen met q1x (gevarieerde silexkeien).

1905 De geologische kaart van Bilzen - Veldwezelt (93) wordt door Van den Broeck (W-zijde) en Mourlon & Halet (E-zijde) opgemaakt op een schaal 1:40.000. In vergelijking met het kaartblad 107 voegen zij bij het Quaternaire supérieur nog duinen en t (veen) toe. Het Hesbayen en het Campinien hebben dezelfde indeling, maar zij onderscheiden nog een jonger Flandrien met een q4l (kleiig of lemig fijn zand met gestratifieerde zone) en een q4 (wit of geel kwartszand met kwartsgrinden en silexen aan de basis). Onder het Campinien vinden zij nog een Moséen met een q1 m ( silexkeien vanop hoge plaatsen en toppen van heuvels) en een q1s (wit kwartszand).

1905 Ook in 1905 werd de geologische kaart van het kaartblad Smeermaas (94W) opgemaakt, dit bevat slechts een miniem stukje Belgisch kaartblad. De onderverdeling van het Quaternaire supérieur is volledig analoog aan deze van kaartblad 93 en voor het Quaternaire inférieur worden door Mourlon en Halet het Flandrien onderscheiden met q4 (zanden met lemige zones), het Campinien met q2n (silexkeien en primaire gesteenten) en het Moséen met q1 m (Ardense gesteenten, silexen met grinden en gele gestratifieerde zanden die soms venig zijn).

1948 Het interglaciaal Riss-Würm gaat in België gepaard met het opnieuw insnijden van de rivieren. Van dit interglaciaal zijn in België geen afzettingen gevonden. Afzettingen van de Würmglaciatie zijn in België daarentegen goed bewaard gebleven. In de leemafzettingen van niveo-eolische oorsprong onderscheidt Tavernier drie series: Ergeron inférieur: Grijs, nogal kleirijk leem met bladstructuur, soms ontkalkt en grijsbruin van kleur en soms niet ontkalkt. Zelden komen er fossielen in voor. Aan de basis is er een solifluctieniveau dat rust op residuele grinden, op nog andere formaties of op andere leemafzettingen.

Ergeron moyen: Zeer gelijkend op de “ergeron inférieur”, maar rijk aan schelpen en vegetatieresten. Tussen deze ergeronafzettingen zouden lokaal bodemresten voorkomen en solifluctieverschijnselen.

Ergeron supérieur: Zacht, fijn, lichtbruin, niet-gestratifieerd homogeen leem, waarbij het bovenste deel vaak ontkalkt is geworden en er in diepere lagen een aanrijkingshorizont gevormd is.

15

Vrij uitzonderlijk wordt de opeenvolging van deze drie “ergerons” ontsloten waargenomen. De dikte van deze leembedekking is vrij variabel. Meestal ontbreekt deze bedekking op de toppen van de heuvels en varieert de dikte op de hellingen naargelang de oriëntatie van de helling. W-hellingen hebben een minder dikke leembedekking dan E-hellingen. Dit resulteert in een markante asymmetrie die heel eigen is aan de valleien in Midden-België.

1954 In 1954 beschrijft Gullentops de lemen in Noord- en Oost-Haspengouw. In Kesselt (kaartblad Veldwezelt) herkent hij achtereenvolgens (van onder tot boven) •

een niveo-eolische loessafzetting, met vorstscheuren en gebleekte netvormige bodems à koud en vochtig klimaat

•

een periode van stopgezette loesssedimentatie samengaande met verwering en uitholling à gematigd koud en vochtig klimaat

•

nieuwe koude periode, bij de aanvang redelijk vochtig, maar later snel droger wordend met de afzetting van homogene eolische loess.

•

postglaciaire verwering die onder andere een “illuviatie” veroorzaakt die de top van de paleosol onderlijnt.

Er werden ook profielen opgemeten en bestudeerd in Kessel-Lo, Roccourt, Ans en de Saffraanberg. Samen met de ontsluiting in Kesselt leidden deze profielen tot een beter inzicht in de stratigrafie van de Haspengouwse lemen:

Periglaciaal

KLIMAAT:

gematigd

mediteraan

Brabantien (droog-koud, loess steppe) Kesseltbodem

Würm Hesbayen (vochtig-koud, loess toendra)

Riss

Rocourtbodem (EEM (verwering van de bodem en "ruissellement")

Hennuyen loess

Gullentops onderscheidt dus twee koude fasen gescheiden door een bodemvorming: •

Hesbayaan: niveo-eolische leem, die in vlakke gebieden de toen aanwezige vegetatie heeft bedolven. Uit diverse verschijnselen zoals cryoturbaties, polygonen en vegetatieresten, kan worden afgeleid dat er een toendraklimaat heerste, dat gepaard ging met relatief veel solifluctieverschijnselen. Het was een koude, vochtige periode. Na het Hesbayaan volgde een interstadiaal met klimaatsverbetering, dooi en bodemvorming, namelijk de Bodem van Kesselt.

•

Brabantiaan: afzetting van eolische leem zonder veel vorstfenomenen. Het was dus eerder een koude, droge periode.

1966 Bij verder onderzoek van de leemdikte stelde men vast dat deze varieert volgens de topografie (Arnould De Bontridder et al.). De leem is weinig vertegenwoordigd op de platte toppen maar verdikt snel in de richting van de depressies. Het is de leemmantel die verantwoordelijk is voor het actuele reliëf omdat hij alles heeft genivelleerd. Toch geeft hij, alhoewel sterk verzwakt, de onregelmatigheden van het oorspronkelijke reliëf weer.

16

1967 Het Laat-Pleistoceen bestaat in België uit het Eem en het Weichsel (Paepe et al. 1967). Het Eem was een warme periode, waarin zich een bodem kon ontwikkelen nl. de Rocourtbodem. Na deze Eemperiode kreeg men een graduele afkoeling van het klimaat naar het Weichsel toe, doch waren er af en toe nog perioden met warme Eemklimaat condities. Deze warme oscillaties lieten het bestaan van open sustantiële bossen met Betula en Pinus toe. Vandaar kon er zich in deze oscillaties een bodem zoals de Warneton met zijn humusrijke leem ontwikkelen (=Eo-Würm of Vroeg-Weichsel).

Tijdens de eerste strenge harde oscillatie die slechts een korte tijd duurde, werd er een afwisseling van leem en zand afgezet. In een volgende warmere oscillatie kon zich terug een bodem ontwikkelen, nl. de Kesseltbodem.

1980 In dit jaar werd door Goossens aangetoond dat de leemafzetting onregelmatig van karakter is en daardoor het Tertiaire reliëf verdoezelt, wat de studie ervan bemoeilijkt. Gedurende het Holoceen werd het klimaat immers warmer. In het Atlanticum, een periode met vermeerderde neerslag, ontwikkelden zich ravijnen onder de bosvegetatie. Sinds de landname door ontbossing werd de erosie terug geactiveerd. Er ontstond ruissellement en splash waardoor op de hellingen van de dalen colluvium werd afgezet, wat aanleiding gaf tot het afzwakken van het reliëf (Planck, 1968 & Bolinne, 1971).

1981 De fossiele periglaciale fenomenen in Noordoost België worden door Gullentops, Paulissen en Vandenberghe beschreven als resultaat van een symposium en de daarbij horende excursies. In 1954 werd de leemgroeve in Kesselt voor de eerste maal beschreven door Gullentops; op vele vragen moest echter nog een antwoord worden gezocht.

•

In de Hesbayaanlemen kan een bepaalde gelaagdheid teruggevonden worden die wijst op een sortering door middel van smeltwaters wat op zich duidt op een sneeuwrijk klimaat tijdens het Hesbayaan. Deze Hesbayaanleem wordt echter onderbroken door vier grijze horizonten gekarakteriseerd door een 5 à 15cm dikke gebleekte horizont en een diffuse en zwakke Fe-aanrijking onderaan. Deze gebleekte horizont kan zich enkel vormen in permafrost condities. Deze Nassböden (Freising, 1954) zijn dus een aanwijzing voor de koudste periodes in het Hesbayaan.

•

Verschillende storingen werden gevonden in de Hesbayaanloess, waaronder “ice-wedges” en “frostcracks” van enkele mm dik.

•

De Bodem van Kesselt kan beschouwd worden als een opeenvolging van een ontkalkte, geoxideerde, homogene loess en een kalkrijke, lichtjes organische loess, bruin bovenaan en grijs onderaan met “tongen”.

•

Op deze bodem wordt een gele poederige loess afgezet. De typische cohesie van deze loess en de hoge porositeit werd bekomen door de herverdeling van het kalkgehalte door dissolutie en reprecipitatie in een droger steppe-achtige omgeving. Dit laatste karakteriseert het continentale Brabantiaan klimaat.

•

In dezelfde publicatie beschrijft Paulissen de primaire loessruggen in Haspengouw, meer bepaald de ENEWSW ruggen, gescheiden door grote depressies met hoogteverschillen van meer dan 10 m, tussen Vroenhoven en Lanaken. Op het kaartblad Veldwezelt zijn twee ruggen en drie depressies waar te nemen op de zogenaamde meander van Vroenhoven. Deze windwallen zijn te wijten aan de NE-winden tijdens het Laat-Brabantiaan.

1981 In juni 1981 wordt er door Haesaerts en Juvigné een excursie geleid in Haspengouw en Nederlands Limburg gewijd aan de chronostratigrafie van de Boven-Pleistocene loess. Drie belangrijke (in het kader van de kartering van het kaartblad Tongeren) lokaties worden bezocht.

•

Rocourt: dit is de typelokatie voor de vroeger reeds beschreven Bodem van Rocourt. Zich situerend op de Henegouwen loess vindt men een bruinrode kleiige leem met een gebleekte lemige zone bovenaan. Aan de basis van de Brabantiaan loess vindt Haesaerts de “horizon à langues” ofwel de Tongenhorizont.

Door Juvigné worden vijf vulkanische horizonten onderscheiden in dezelfde ontsloten coupe als waarin zich de Rocourtbodem bevindt, waarvan de Eltviller Tuff en de Rocourt tuf de belangrijkste zijn. De Eltviller Tuff situeert zich 50 cm boven de Tongenhorizont in de lemen van Haspengouw. Onderaan bevindt er zich de meest hoge concentratie aan vulkanische mineralen. Deze vulkanische laag werd reeds in 1954 door Gullentops beschreven en wordt nu de naam “Rocourttuf” gegeven.

•

Lixhe: Juvigné toont hier twee kalkhoudende loessafzettingen gescheiden door een Tongenhorizont. De Eltviller Tuff situeert zich hier als een continue band van enkele mm dikte in de gelaagde loess onder de twee kalkhoudende loessafzettingen.

•

Steenbakkerij Nelissen te Kesselt: Vanaf 1966 wordt de naam “Bodem van Kesselt” systematisch gebruikt voor de Tongenhorizont zonder rekening te houden met een eventuele ontkalkte pedologische horizont aan17

gerijkt aan klei tussen en onder de tongen. Er bestaat dus nog enige discussie over de definitie aangaande de Bodem van Kesselt sensu stricto en de Tongenhorizont. Door Haesaerts wordt deze Tongenhorizont voortaan de Nagelbeekhorizont genoemd.

1991 Door Juvigné en Renard wordt de CBR-groeve te Lixhe nogmaals bestudeerd, waaronder dan ook de BovenWeichseliaan loess en zijn belangrijke stratigrafische markers nl. de huidige bodem, de Tongenhorizont en de Eltviller Tuff. Geen nieuwe ontdekkingen worden aan de huidige kennis van de lemen toegevoed, enkel de datering van de stratigrafische markers wordt verder uitgewerkt.

1992 In dit jaar wordt de tweede atlas van België gemaakt door Marechal waarin voor de eerste maal de Quartaire afzettingen worden weergegeven. Hierop wordt in het gebied rond Tongeren voornamelijk leem ingetekend, in het gebied rond Visé voor het merendeel leem vermengd met krijtgesteenten en in het noorden, in de omgeving van Bilzen en Eigenbilzen voor het overgrote deel terrasgrinden onder een jong Pleistoceen zanddek.

3.1.2.2 Studie van de Maasterrassen 1907 Briquet onderscheidt als eerste 16 terrasniveaus in de Beneden-Maas (stroomafwaarts van Luik) op basis van hun relatieve hoogte ten opzichte van de alluviale vlakte. Hij benadrukt hierbij de invloed van de Quartaire tektoniek in dit gebied, meer bepaald het belang van de Feldbissbreuk.

1914 Klein onderscheid slechts 3 niveaus: één laagterras en twee hoogterrassen. Hij gelooft dat de hoogteverschillen in de oude alluviale afzettingen het resultaat zijn van breukwerking.

1921 Schoo schrijft de hoogteverschillen van de hoge terrassen tussen Visé en Maastricht toe aan oplossingsverschijnselen van het onderliggende Krijt.

1926 Fourmarier schrijft de deformaties die hij waarneemt in de Maasterrassen toe aan een epeirogenese met een EW-as, lopende door Luik.

1927 Van Baren concludeert dat er vier tot vijf terrasniveaus moeten zijn na een studie van de gepubliceerde werken hieromtrent.

1932 Voor de aanleg van het Albertkanaal worden er door Halet enkele profielen getrokken doorheen het kaartblad Veldwezelt (93E) nl. van Eigenbilzen naar Mopertingen via Hees, van Kesselt naar Briegden en van Briegden naar Eigenbilzen en Zangerheide. Deze profielen wijzen uit dat de Tertiaire afzettingen bedekt worden door fluviatiele afzettingen van een verlaten meander van de Maas, waarvan de evolutie in verschillende stappen gebeurde. Voorts onderscheidt Halet hier 5 terrasniveaus nl. A, B, C, D en E. 1933 Mlle Mouchamps onderscheidt stroomafwaarts van Luik vijf terrasniveaus nl. twee laagterrassen en drie hoogterrassen en zij worden beschouwd als resultaten van een antiklinale opwelling die schoksgewijze plaatsnam.

1934 Pannekoek bevestigt het bestaan van de drie terrasniveaus van Mouchamps en doet pogingen deze petrografisch te onderscheiden op basis van het kwartsgehalte.

1934-1935 Mlle Lefèvre onderkent vier morfologische complexen waarvan één de huidige alluviale vlakte van de Maas, die ze toeschrijft aan verticale bewegingen van een marien bekken (eustatische bewegingen).

1938 In april 1938 werd door P. Macar een excursie georganiseerd volledig gewijd aan de studie van de Maasterrassen tussen Luik en het Nederlandse Ubagsberg. Belangrijk voor Macar is de identificatie van de verschillende terrasniveaus. Hiervoor heeft hij vier criteria waaronder de samenstelling van de grinden, het kwartsgehalte, de graad van verwering van de grinden en de studie van de zware mineralen in het zandige alluvium. Voorts stelde hij vast dat wanneer men spreekt over een terrasniveau, men best de basis van het terras neemt en niet de top aangezien die bijna nooit met zekerheid is vast te leggen. Ter hoogte van Maastricht onderscheidt hij 4 terrasniveaus nl. “les tres hautes terrasses” met een basis van meer dan 160 m, “les hautes terrasses” met een basis van meer dan 90 m, “les basses terrasses” met een basis van meer dan 48 m en “la plaine alluviale” met een basis van ongeveer 40 à ,50 m. Tussen Luik en Ubagsberg daarentegen onderscheidt hij 9 terrasniveaus.

1946 Door Van Straaten worden de in Zuid-Limburg voorkomende grindafzettingen zowel kwalitatief als kwantitatief onderzocht. Enkele conclusies uit zijn werk worden hierna wat meer onder de loep genomen.

18

•

Het pré-Plioceen wordt in Zuid-Limburg bedekt door fluviatiele, grindrijke sedimenten. Het grind hier aanwezig wordt geleverd door de Zuid-Limburgse ondergrond zelf, het paleozoïsche massief van de Ardennen, de resten van het Krijt en het mariene Tertiair op het Ardennenmassief, het schiervlaktepuindek, het Mesozoïcum van Lotharingen, de Cailloux-de-Stonne bedekking van Lotharingen en de Vogezen.

•

Hij ontdekt een tamelijk sterke tegenstelling tussen de kiezeloölietgrinden en de jongere afzettingen. De kiezeloolietgrinden zijn vrij fijnkorrelig, zijn gekarakteriseerd door een sterke graad van chemische verwering (uit zich in de afwezigheid van veldspaathoudende gesteenten).

•

Van Straaten toont aan dat een grindanalyse waardeloos is wanneer er geen rekening wordt gehouden met het feit dat de samenstelling afhankelijk is van de korrelgrootte. Voor een zo groot mogelijke differentiatie zijn dan ook grote monsters nodig.

•

Door middel van een grindanalyse is het mogelijk gebleken een gedetailleerde stratigrafische indeling van de Zuid-Limburgse grinden te verkrijgen en wel in zes hoofdgroepen, waarvan sommige nog kunnen worden onderverdeeld.

•

Uit zijn werk komt duidelijk naar voren dat tijdens het Oud-Quartair een oostwaartse stroomrichting van de Maas, ten zuiden van Ubagsberg domineerde en dat in het Jong-Quartair een meer noordwaartse Maas stroomde, ten westen van Ubagsberg. Dit waarschijnlijk ten gevolge van de toenemende epeirogenetische opwelving van het noordelijk deel van de Ardennen met een ongeveer oostwest strekking.

•

Uit grindanalytsiche stratigrafie van het Plioceen en het Quartair volgt dat gedurende deze periode de grote randbreuken van de Nederrijnslenk actief zijn geweest in verschillende opeenvolgende fasen.

1948 Tavernier bestudeert de Quartaire afzettingen in België in relatie tot de morfologische evolutie van het landschap. In het Midden-Pleistoceen van België herkent Tavernier hoogterrassen en middenterrassen. Door een gebrek aan continuïteit wordt de correlatie van de Limburgse terrassen met de Ardense bemoeilijkt. Verschillende terrasniveaus worden gekoppeld aan glaciaties en hun interstadialen, maar volgens Tavernier zijn deze verschillende niveaus eerder toe te schrijven aan tektoniek. Een goed voorbeeld hiervan is voor hem de breuk van Rothem-Heerlerheide die de westelijke grens vormt van het Kempens Plateau. Deze breuk was nog actief tijdens de vorming van het Hoogterras (=Kempens Plateau).

Men onderscheidt hoog- en middenterrassen. Volgens Tavernier gaat het om twee heel complexe eenheden, bestaande uit verschillende morfologische niveaus en petrologische zones. In het complex van het hoogterras ontdekt hij vier zones.

1973 In het kader van zijn doctoraat worden door Paulissen de Quartaire afzettingen van de Maasvallei in Belgisch Limburg onderzocht. Zijn studie bestaat uit twee grote delen: de hydrografische kenmerken en evolutie van de Maas die de alluviale vlakte heeft opgebouwd enerzijds en de terrassen en dekzandformaties anderzijds.

Volgens Paulissen is de evolutie van de Maas klimatologisch bepaald: erosie tijdens interglacialen en sedimentatie tijdens glacialen. Aan beide evolutiepatronen zijn fluviatiele sedimenten verbonden. Uit zijn werk blijkt dat de tektonische activiteit in dit gebied, rondom de Slenk van Roermond, voor de bestudeerde perioden (vanaf het Mindel-Riss interglaciaal) de klimatologisch bepaalde evolutie heeft beïnvloed doch nooit fundamenteel.

Na de sedimentatie van het Kempens Hoofdterras tijdens het Mindelglaciaal, erodeert de Maas de Maasvallei, in de horst van Zuid-Limburg, aansluitend met het dal van Stamproy-Venlo in de Slenk van Roermond. Ten zuiden van Lanaken worden twee erosieterrassen gevormd; het Terras van Mopertingen met een top van 75 à 77 m en het Terras van Lanaken met een top van 65 à 68 m.

Het Rissglaciaal is de belangrijkste periode voor de vorming van de huidige Maasvallei. In een eerste deel van het Rissglaciaal werd het Terras van Caberg-Pietersem gevormd, in een tweede deel het Terras van Eisden-Lanklaar. Dit laatste kenmerkt zich door een zeer laag kwartspercentage, duidelijk lager dan alle hogere niveaus, wat wordt veroorzaakt door de aanvoer van fris, nieuw puin uit de Ardennen. Beide sedimentatieperioden, overeenkomend met de vorming van beide terrassen, zijn gescheiden door een belangrijke erosieperiode die nu resulteert in een kleine steilrand nabij Lanaken. Deze erosieperiode is waarschijnlijk te wijten aan een klimaatsverbetering tijdens het Rissglaciaal.

Tijdens het Riss-Würmintergalciaal (Eem) werd de Maas terug een erosieve rivier en ruimde de Rissterrassen gedeeltelijk op, mogelijk geholpen door een daling van de slenk langs de Feldbissbreuk.

Een opnieuw verwilderde rivier zette tijdens het Würmglaciaal het Terras van Mechelen-aan-de-Maas af. De grindafzettingen uit dit niveau zijn voornamelijk remaniëringen van oudere terrassen.

Terwijl de slenk verder daalde tijdens het Tardiglaciaal, verliep de grindsedimentatie door de verwilderde Maas verder en het Terras van Geistingen werd opgebouwd en bedekt door een zandig alluvium.

De Holocene Maas is een eilandenrivier met een hoge sinuositiet en bouwt een brede alluviale vlakte op door talrijke migraties en stroomverplaatsingen, die naast een laterale eveneens een verticale erosie veroorzaken.

De bovenste grinden van de laagterrassen worden herwerkt, terwijl grote hoeveelheden recent alluvium worden afgezet.

1974 In de Maasvallei en omgeving herkent Pissart een tiental terrassen. Deze terrassen convergeren stroomopwaarts ten gevolge van de progressieve insnijding van de rivier. Indicaties voor lokale uplift bestaan; ten oos19

ten van Namen tonen de terrassen bewijzen van een uplift welke alles stroomafwaarts van dit punt gekanteld moet hebben. De verbinding / vergelijking van terrassen wordt tot nu toe uitgevoerd op basis van altimetrische aannames. Enkel in het lage terras van Würmouderdom kan de correlatie van de terrassen gekalibreerd / gevalideerd worden door middel van een zware mineralen samensteling van vulkanische aard. Volgens Pissart hebben de Maasterrassen waarschijnlijk een klimatologische oorzaak nl. acht levels lijken gevormd te zijn onder periglaciale condities.

1981 Paepe wijst erop dat de studie van het terrassensysteem sterk wordt beïnvloed door neo-tektonische en epeirogenetische bewegingen tijdens het Quartair. Volgens hem is de lithostratigrafische aanpak om de terrasen te correleren de beste wanneer ze geplaatst wordt in een paleogeografisch kader. De terrassen zijn volgens Paepe niet éénduidig te correleren met één koude fase, maar moeten volgens hem een polycyclische origine hebben.

1990 Door Bustamente-Santa Cruz worden de alluviale afzettingen van het Mortroux-Kosbergterras en de lokale niveaus van Noorbeek en Crapoel onderzocht. Deze tonen gelijkaardige sedimentpetrografische karakteristieken die suggereren dat ze tot eenzelfde geomorfologische eenheid zouden kunnen behoren in tegenstelling tot wat eenvoudige altimetrie zou uitwijzen. De Eifeleruptie met augiet , enstatiet en oxyhoornblende laten toe het Mechelen-aan-de-Maasterras duidelijk te onderscheiden van het enerzijds oudere Caberg-Pietersemterras en het anderzijds jongere Geistingenterras wat gekarakteriseerd wordt door Laacher See en Ormont erupties.

1991 De CBR-groeve te Lixhe (Visé) wordt door Juvigné en Renard van naderbij onderzocht en zij vinden twee belangrijke terrassen van de Maas nl. het Terras van Lixhe met een basis op 134 m en het Terras van Wonck met een basis op 128m. Het eerste terras is de oudste afzetting van de Maas op de westelijke oever stroomafwaarts van Luik.

1992 Uit het onderzoek van Bustamente-Santa Cruz blijkt dat een gedetailleerde elektronische microanalyse leidt tot een betere bepaling van de voornaamste Eifelmineralen die afkomstig zijn van de post-rissiaanse vulkanische activiteit. Deze analyse toont aan dat de scheikundige samenstelling van het titaanaugiet van de Ormontvulkaan zeer sterk gelijkt op de samenstelling van de Eltviller Tuff. Beiden lijken van dezelfde oorsprong en ouderdom te zijn.

1992 De CBR-groeve van de Romontheuvel is ingesneden in krijt en zandig krijt (Krijt), mariene zanden (Oligoceen) en continentale sedimenten (Quartair) (Juvigné, 1992). Twee Maasterrassen zijn in deze groeve ontsloten met een respectievelijke basis op 126 m en 109 m, en twee andere zijn af te leiden uit boringen in het noordelijke gedeelte van de heuvel met basissen respectievelijk op 116 m en 91-93 m. Tijdens het Quartair heeft de Maas een directe erosie uitgeoefend op de Krijt- en Oligocene afzettingen en heeft ze vier terrasniveaus (meanders) verlaten in de omgeving van de Romontheuvel.

1992 In 1992 hebben Juvigné en Renard een geslaagde poging ondernomen om de loop van de Maas te reconstrueren van Luik tot Maastricht. Er werden nieuwe terrasdelen gevonden en er werden zo veel mogelijk altimetrische data van de basissen van de terrassen verzameld. Voor het eerst werden correlaties doorgevoerd rekening houdend met het bestaan van paleomeanders. Het afsnijden van grote meanders induceerde terugschrijdende erosie en vervolgens terrasvorming. De correlatie van de Hogere Terrassen werd echter doorgevoerd zonder rekening te houden met tektonische bewegingen. Een chronostratigrafisch model voor de terrassen werd voorgesteld wat een belangrijke opheffing van de Ardennen tijdens het Quartair doet vermoeden.

1993 Door J. Vandenberghe wordt de volledige fluviatiele cyclus van het Maasterrassensysteem beschreven en geïnterpreteerd, rekening houdend met de sedimentaire en geomorfologische ontwikkeling in functie van klimaatsveranderingen. De cyclus vangt aan bij het begin van het Saal en resulteert in de vorming van het Cabergterras op het einde van het intra-Saal Belvédère-interglaciaal. De sequentie start met een erosieve fase bij het begin van een koude periode, gevolgd door een verwilderd riviersysteem op het koudste moment, een nieuwe insnijding op het einde van deze koude periode en ten slotte een lichte accumulatie tijdens het hierop volgende interglaciaal. De volgende cyclus start dan bij een nieuwe erosieve fase die de top van de voorgaande sedimentaire cyclus transformeert in een terras.

3.2 De diktekaart 3.2.1 Inleiding Vooraleer aan te vangen met het beschrijven van de Quartaire diktekaart, moeten we duidelijk stellen dat dit slechts een hypothetische diktekaart is. De dikte van het Quartair kan sterk van plaats tot plaats verschillen en kan dus niet overal exact worden weergegeven. De kaart geeft wel een goed algemeen beeld, maar wanneer men wil inzoemen op een bepaald gedeelte, zal ter plaatse een grondigere studie moeten worden uitgevoerd. De gegevens van de Geologische Dienst werden opnieuw geïnterpreteerd en aangevuld met de gegevens van ir. Felder en de gegevens van de bodemkaarten.

20

1m 4m 10m 22m

Fig. 10: diktekaart kaartblad Tongeren

3.2.2 De invloed van het Quartair op het reliëf 3.2.2.1 Reliëfnivellering door het Quartaire dek Eolische dek Uit de profielen, de bodemkaarten en de boorbeschrijvingen blijkt dat het eolische dek het dunst is op de steile hellingen en op de toppen van de heuvels, terwijl het veel dikker is op zwakke hellingen en in de dalen. De Tertiaire topografie wordt hierdoor duidelijk afgezwakt.

Alluviale opvullingen Reliëfafzwakking in de dalen kan voorkomen door de afzetting van colluvium, beekalluvium en rivieralluvium. De depressies worden zo opgevuld en de hellingen worden afgezwakt.

3.2.2.2 Revliëfvorming door het Quartaire dek Eolisch Quartaire afzettingen kunnen ook reliëfopbouwend zijn bv. door de vorming van windwallen langs rivieren en door de vorming van duinen. Deze laatste kunnen een aanzienlijke verdikking van het Quartaire dek teweegbrengen zoals de NE-SW gerichte duinruggen op het kaartblad Veldwezelt.

Alluviaal De erosie in de bovenloop van beekjes zorgt ervoor dat deze dieper worden en zich verder stroomopwaarts gaan insnijden bv. de beekinsnijdingen aan de rand van het Kempisch Plateau in het noorden op het kaartblad Veldwezelt.

3.2.3 Bespreking van de diktekaart 3.2.3.1 Dikte van het Quartair van 0 tot 1 m Om de diktes van het Quartaire dek kleiner dan 1 m af te bakenen, is de pedologische kaart een grote hulp. Deze geringe afzettingen bevinden zich op de zeer steile hellingen van de valleien in de krijtformaties. Op de bodemkaart vermeldt men vaak het voorkomen van een bodem met een beginnend grindsubstraat op geringe diepte. Dit grindsubstraat bestaat dan hoogstwaarschijnlijk uit vuursteeneluvium dat zowel van Tertiaire als Quartaire ouderdom kan zijn.

Daar de hellingen vrij steil zijn mogen we veronderstellen dat dit eluvium tijdens het Quartair nog werd verplaatst en er dus altijd een minimum aan Quartaire afzettingen aanwezig is. De dikte van het Quartair is hier dus nooit nul. Op enkele heuvelruggen echter kan het wel zijn dat er geen kwartair aanwezig is bv. op de heuvels ten noorden van Tongeren vinden we de Klei van Henis aan de oppervlakte. Deze zones worden met een zwarte omlijning aangeduid.

21

3.2.3.2 Dikte van het Quartair tussen 1 en 4 m De volgende zone wordt afgebakend van 1 tot 4 m aangezien tot op vier meter nog goede handboringen gedaan kunnen worden. Daar waar de hellingen minder steil zijn en er leem op de heuveltoppen voorkomt is er constant transport van leem van de toppen naar de valleien aan de gang waardoor er op het vuursteeneluvium steeds leem voorkomt. In het oosten van de kaart waar de Maasterrassen niet meer voorkomen, ligt op de heuveltoppen meestal 1 à 2 m verweringsleem van het onderliggende krijt. Voorts komt deze zone overeen met o.a. beekalluvia, de randen van rivieralluvia, soms op topografische hoogtes en op zachte hellingen. Dit areaal is niet zo gebonden aan een bepaalde reliëfvorm en wordt dan ook vaak als een overgangszone gezien tussen de 0 m-1 m en de 4 m-10 m zones. Deze zone bevindt zich op de kaart tussen de zwarte en de blauwe lijnen.

3.2.3.3 Dikte van het Quartair van 4 tot 10 m Omdat er minder boringen zijn die deze diepte bereiken, kan deze zone niet met eenzelfde nauwkeurigheid worden afgebakend. De pakketten dikker dan 4 m en dunner dan 10 m worden voornamelijk aangetroffen aan de randen en in de brede valleien, zoals op dit kaartblad aan de rand van de Jeker en in de brede Maasvlakte. Deze zone situeert zich tussen de blauwe en de rode lijnen.

3.2.3.4 Dikte van het Quartair tussen 10 en 22 m Deze vrij dikke Quartaire afzettingen komen voor in de diepste delen van de valleien en -op dit kaartblad- meer uitgesproken op topografisch hoger gelegen plaatsen, de zogenaamde leemruggen. Ten oosten van de Maas, in de omgeving van Vroenhoven vinden we echter ook deze dikke pakketten Quartair terug nl. afgezet door enkele oude meanders van de Maas. Deze zone vindt men op de kaart terug tussen de rode en de groene lijnen.

3.2.3.5 Dikte van het Quartair meer dan 22 m Quartaire diktes van meer dan 22 m werden op enkele plaatsen teruggevonden. Dit telkens op topografisch hoger gelegen plaatsen en daar waar duinen of windwallen voorkomen zoals in de omgeving van Mopertingen en Hees. Deze enkele zones vindt men op de kaart terug binnen de groene lijnen.

3.3 De Profieltypekaart 3.3.1 Beschrijving van de lithologie 3.3.1.1 Grindvoorkomens Op het contact van de Tertiaire ondergrond met de Quartaire deklaag wordt er meestal een grindlaag aangetroffen.

In Midden-België bestaat deze grindlaag dominant uit silexkeien, maar lokaal kunnen er andere gesteenten groter in aantal aanwezig zijn.Deze silexen kwamen oorspronkelijk voor op de Tertiaire stranden. Ze werden overdekt door nieuwe afzettingen en bevonden zich bij een transgresssie aan de basis van de nieuwe formatie. De grinden werden echter pas belangrijk bij het ontstaan van de krijtkliffen in de zuidelijk Noordzee. Zo wordt de basis van het Rupeliaan gekenmerkt door platte, zwarte schuifkeien, afkomstig van de Boulonnais. Deze platte keien werden door de kustdrift het verst vervoerd o.a. tot in Merchtem, Huisberg, Pellenberg en ten oosten van Tongeren.

De basis van de Formatie van Bolderberg bestaat uit blauwe rolkeien, afkomstig van de toenmalige krijtkliffen in Zuid-Limburg. Deze grinden vindt men nog terug te Pellenberg en te Binkom; op het kaartblad Tongeren werden deze echter niet teruggevonden. Meest eenvoudig kan een grindafzetting dus ontstaan door het wegeroderen van de Tertiaire lagen, waardoor de verschillende stenen zich zullen concentreren tot een keienlaag. Dit noemt men dan ook residueel grind of restgrind.

Concentraties van grinden kunnen ook aangetroffen worden op de toppen van heuvels, vandaar de benaming plateaugrinden. Het gaat hier vermoedelijk over concentraties aan stenen in vroegere dalen. Hun moeilijk transport veroorzaakte echter later een reliëfomkering. Deze plateaugrinden vindt men op het kaartblad Tongeren terug ten oosten van Sint-Huibrechts-Hern en ten noorden van Rijkhoven.

Tenslotte kan een derde soort grindafzetting onderscheiden worden met name het dalbodemgrind. Het gaat hier om een accumulatie van grind in oude of recente rivierdalen. Het meest treffende voorbeeld hiervan vindt men in het Maasalluvium aangezien de Maas kan gezien worden als een grindrivier (gravel-bed river). Voorts vindt men ten zuiden van Herderen en Riemst een accumulatie van grinden terug in een oude dalbodem.

De vierde soort grindafzetting nl. het terrasgrind zal wegens zijn belang op dit kaartblad, apart besproken worden.

22

3.3.1.2 Terrassen Door de aanwezigheid van de Maas en zijn vele oude en verlaten meanders komen deze grofzandige en grindrijke afzettingen veelvuldig voor op het kaartblad Tongeren. Ongeveer een derde van de Quartaire sedimenten op dit kaartblad wordt ingenomen door terrasafzettingen van de Maas.

Gebonden aan klimatologische en tektonische gebeurtenissen, zijn dit de oudste Quartaire afzettingen waarop een relatieve ouderdom kan worden geplaatst. De erosie van de terrassen gebeurde onder interglaciale condities en de vorming van de terrassen nl. de opvulling van de gecreëerde alluviale vlakte, gebeurde tijdens de ijstijden. Door het onderscheiden van de verschillende basishoogten van de grindpakketten kunnen we de terrassen een absolute ouderdom geven (hoe lager , hoe jonger).

Een absolute ouderdom kan bepaald worden aan de hand van de leempakketten van verschillende ouderdom die deze terrassen bedekken. Deze dateringen kunnen o.a. gebeuren op basis van de bodems die zich tijdens warmere periodes in de lemen hebben ontwikkeld, door vulkanische aslaagjes en door mineralogie.

Gezien deze terrassenstudie door verschillende mensen in verschillende onderzoeksdomeinen en uit verschillende universiteiten werd uitgevoerd, bestaat er geen algemeen geldende nomenclatuur wat deze terrasafzettingen betreft.

Vandaar dat voor de kartering vaak een eigen terminologie werd gebruikt, gebaseerd op de locutie van de gevonden terrasafzetting. Indien mogelijk werd wel de door E. Paulissen ingevoerde nomenclatuur wat betreft de lagere terrassen gebruikt. Er werden verschillende niveau’s onderscheiden op basis van hoogte van de grindbasis (Fig. 11); later konden verscheidene niveau’s tot hetzelfde terras gerekend worden.

Dem

4

erall

uviu

2

3

1: Kempisch Plateau / St Pietersberg 2: Mechelen-a/d-Maas 3: Eisden-Lanklaar 4: Caberg-Pietersem 5: Lanaken 6: Mopertingen 7: Wolder 8: St Pietersberg 9: Wonck 10: Eben 11: Hermee 12. Bombaye 13: Simpelveld

m

6

6 7

8

8

13

sa llu

viu

m

12

Ma a

4

13 6/5

6/5 8

8

13

12

Fig. 11: terrassen op het kaartblad Tongeren

Terras te Snauwenberg (150 m): TERRAS VAN SIMPELVELD In de buurt van de Nederlandse grens ten noorden van s’ Gravenvoeren vinden we op verschillende plaatsen velden bezaaid met grinden terug. Beschrijvingen van een oude groeve in deze buurt wijzen ook duidelijk op de aanwezigheid van een terras. Dit terras wordt naar analogie met de Nederlandse kaart het terras van Simpelveld genoemd. Dit kan beschouwd worden als één van de oudste terrassen op het kaartblad; over de vraag of het een Quartair terras is kan nog lang worden verder gediscussieerd. Verder onderzoek zou dit kunnen uitwijzen.

Terras te Lixhe (127 m): TERRAS VAN WONCK In de groeve te Lixhe en in de omgeving hiervan (ten zuidoosten van Wonck en ten noordwesten van Loën) is er een duidelijk te onderscheiden terras op ongeveer 127 m. Door Juvigné en Renard wordt dit het Terras van Wonck genoemd en deze benaming wordt door ons overgenomen. Dit terras bevat veel kwarts, kwartsiet en silex in de grindfractie en in mindere mate andere harde gesteenten. Deze grindafzettingen hebben een dikte van ongeveer 6 m en zijn 23

waarschijnlijk van Eburonien- en Waalien-Menapienouderdom. Deze grinden worden voor een groot deel bedekt door eolische lemen met een dikte van meer dan vier meter.

Terrassen te Romont (127 m en 109 m): TERRAS VAN WONCK, TERRAS VAN EBEN Op de Romont heuvel kunnen twee terrassen worden teruggevonden met grinden op een gemiddelde basisdiepte van 127 m en 109 m. De groeve gelegen op deze heuvel werd in 1992 door Juvigné bestudeerd en hij ontdekte hier drie terrassen nl. het Terras van Wonck (126 m), het Terras van Eben (116 m), het Terras van Romont (109 m). Door gebruik te maken van de boorgegevens van de Belgische Geologische dienst kon een onderscheid gemaakt worden tussen het terras van Wonck en het terras van Romont. Het gaat hier om vrij dunne grindafzettingen bestaande uit fijnkorrelige grinden en zanden duidelijk afgezet door een zeer zandige Maas. Het door Juvigné gevonden terras van Eben (op 116 m) kon niet worden teruggevonden als een echte terrasafzetting. Onze gegevens wezen eerder in de richting van afgestort puin van de Romont heuvel dat logischerwijze dan ook veel grinden en grove zanden bevat, maar niet als terrasafzetting als zodanig kan worden beschouwd. Van de naam “terras van Romont” werd afgezien omdat de verwarring met de Romont heuvel (en dus het terras van Wonck) te groot werd. In 195? werd het lagere terras (109 m) reeds terras van Eben genoemd door F. Gullentops en deze benaming wordt dan ook overgenomen.

Terras te Bombaye (125 m): TERRAS VAN BOMBAYE Dit terras kon enkel op basis van terreingegevens en de literatuur ingetekend worden. Boringen waren hier niet voorhanden. Op verschillende plaatsen konden grinden op de velden gevonden worden en dit op topografische hoogtes van 120 m. In de literatuur (Juvigné en Renard, 1992) werd dit terras als de buitenste bocht van de meander van Mortroux beschouwd en zo werd dit terras dan ook ingetekend.

Terras te Heure-le-Romain (113): TERRAS VAN HERMEE Op het zuidelijkste deel van het kaartblad komt een plaats voor waar we de grinden op een basisdiepte van 113 m aantreffen. Dit terras kon slechts op basis van twee boringen worden bepaald. De Nederlandse literatuur over de groeven te Haccourt en Heure-le-Romain leert ons dat deze Maasgrinden behoren tot het Terras van St.-Geertruid, onderste deel van de Formatie van Sterksel. Juvigné beschrijft dit terras als het terras van Hermée. Deze laatste benaming wordt door ons overgenomen.

Terras te Lanaye (109 m): TERRAS VAN EBEN Op het interfluvium van de Jeker en de Maas in de omgeving van Lanaye vinden we tussen twee lagere terrassen (92 m) een terras terug met grinden op een hoogte van 109 m. Deze terrasafzetting bestaat voornamelijk uit grinden met een dikte van drie meter bedekt door een tweetal meter eolisch leem. Gezien de gelijke basishoogte wordt deze afzetting ook tot het terras van Eben gerekend.

Terras te Heukelom en te Zichen (95 à 98 m): TERRAS VAN ST. PIETERSBERG Ten noorden van Wonck en ten westen van de Jeker vinden we een vrij ver verbreide terrasafzetting terug bestaande uit grinden en grove zanden op een diepte van 95 à 98 m en met een dikte van ongeveer 5 m. Deze terrasafzetting komt sterk overeen met de afzetting op het Kempisch Plateau, meer bepaald met de grinden van Zutendaal. Op de Maasafzettingenkaart van Felder (1989) wordt deze terrasafzetting het Terras van St.-Pietersberg genoemd, horend tot het bovenste deel van de Formatie van Sterksel. Dit terrasniveau, dat tijdens het Cromer werd afgezet als een alluviale delta kan volgens Felder worden opgesplitst in twee subniveaus nl. het Pi1 en Pi2. Uit onze gegevens kon dit laatste echter niet worden afgeleid. Ook de afzettingen van het Kempens Plateau worden door Felder tot dit terrassenniveau gerekend.

Terras te Kanne (92 m): TERRAS VAN ST. PIETERSBERG In de omgeving van Kanne enerzijds en ten zuiden van Lanaye anderzijds situeert er zich een terras met basisdiepte van de grinden op ongeveer 92 m. Gezien de gelijke basisdiepte met het terras te Heukelom-Zichen worden deze terrasafzettingen gerekend tot het terras van St. Pietersberg. In de ENCI-groeve te Kanne werd de terrasafzetting van St. Pietersberg voor het eerst beschreven.

Terras te Gellik (90 m): TERRAS VAN ST. PIETERSBERG - KEMPISCH HOOGTERRAS Deze terrasafzettingen vinden we terug in het uiterste noorden van de kaart met andere woorden op het Kempens Plateau. De grinden die hier zijn afgezet behoren tot de Zutendaalgrinden en zijn van Mindelouderdom. De meeste boringen op het Kempens Plateau bereiken net de grindafzettingen en stoppen dan. De literatuur wijst echter uit dat de grinden op het Kempens Plateau, in het zuiden dan toch, een dikte van 15 m kunnen bereiken.

Terras te Eigenbilzen en Kesselt (70-74 m): TERRAS VAN MONTENAKEN Ten zuiden van het Kempens Plateau vinden we een oude meander van de Maas die wordt opgebouwd door twee belangrijke erosieterrassen waarvan het Terras van Mopertingen, gevormd tijdens het Holstein het oudste is. In vergelijking met de grinden van het Kempens Plateau bevatten de grinden van de twee erosieterrassen veel meer kwartsieten 24

en lagere percentages aan kwarts. Deze percentages worden veroorzaakt door de aanvoer van fris puin uit de Ardennen. In de nieuw ingevoerde stratigrafie van Gullentops en Paulissen (1996) worden dit de Steenbergerveld-grinden of de Grinden van Montenaken genoemd, beiden behorend tot het onderste deel van de Formatie van Mopertingen.

De dikte van deze terrasafzetting varieert van 3 tot 5 m.

Terras te Vroenhoven (66 m): TERRAS VAN WOLDER Ten westen van het Albertkanaal en te zuiden van de brug van Vroenhoven strekt zich het terras van Wolder uit met grinden op een basisdiepte van 66 m. Gezien in dit gebied geen boringen voorhanden waren, moest louter op basis van de literatuur en enkele staalnames gewerkt worden.

Terras te Lanaken (60-62 m): TERRAS VAN LANAKEN Het tweede erosieterras dat de Meander van Vroenhoven opbouwt is het door Paulissen (1973) benoemde Terras van Lanaken. Voor dit terras geldt hetzelfde wat betreft de petrografie van de grindfractie als voor het Terras van Mopertingen. Deze grinden krijgen de naam Grinden van Lanaken mee en horen ook tot de Formatie van Mopertingen. De dikte van deze terrasafzetting bedraagt ongeveer 7 m.

Terrassen te Berneau (95, 85 m) De meander van Mortroux wordt opgebouwd door een drietal terrassen. Waarvan het St. Pietersbergterras het hoogste is met grinden in de velden op 105 à 115 m. Voorts vinden we in deze meander nog grinden in de velden op 85 m en op 75 m, waaruit we kunnen afleiden dat het hier waarschijnlijk gaar om de terrassen van Mopertingen of Lanaken.

In het noorden vinden we evenwijdig aan de Maasvlakte nog een jonger terras terug dat waarschijnlijk overeenkomt met het terras van Caberg.

Terras te Briegden Dok (50 m): TERRAS VAN CABERG-PIETERSEM In het eerste deel van het Rissglaciaal werd het Terras van Caberg-Pietersem gevormd met grinden behorend tot de top van de Formatie van Mopertingen nl. de Grinden van Caberg-Pietersem.. Dit glaciaal is de belangrijkste periode in de wordingsgeschiedenis van de huidige Maasvallei: een opnieuw verwilderde Maas zette grindrijke sedimenten af, afwisselend met zandbeddingen en zelfs kleilagen. Dit terrasniveau situeert zich ten oosten van het terras van Lanaken.

Terras te Smeermaas (43 m): TERRAS VAN EISDEN-LANKLAAR Het Terras van Eisden-Lanklaar, dat zich in het tweede deel van het Rissglaciaal heeft gevormd, kenmerkt zich door een zeer laag kwartspercentage, duidelijk lager dan alle hogere niveaus, veroorzaakt door een vernieuwde aanvoer van fris materiaal uit de Ardennen. Beide sedimentatieperioden, overeenkomend met de vorming van het Terras van Caberg-Pietersem en het Terras van Eisden-Lanklaar, zijn gescheiden door een belangrijke erosieperiode, thans resulterend in een kleine steilrand bij Lanaken, die werd veroorzaakt door een klimaatsverbetering tijdens het Rissglaciaal.

De huidige morfologie was op het einde van dit glaciaal reeds grosso modo gevormd. Deze Grinden van EisdenLanklaar zijn het onderste deel van de Formatie van Lanklaar (Gullentops & Paulissen, 1996).

Terras te Tournebride (39-40 m): TERRAS VAN MECHELEN-A/D-MAAS Het betreft hier de laagst voorkomende grindafzettingen (Terras van Mechelen-aan-de-Maas) niet behorend tot de alluviale vlakte van de Maas. Paulissen (1973) noemde deze grinden de Mechelen-a/d-Maasgrinden horend tot het bovenste deel van de Formatie van Lanklaar. De grindafzettingen in dit niveau zijn hoofdzakelijk remaniëringen van oudere terrassen en zijn duidelijk fijner dan de Zutendaalgrinden. Dit terras steekt morfologisch nauwelijks uit boven de huidige Maasvlakte.

Alluviale vlakte van de Maas Hier vinden we grinden op basisdieptes gaande van 45 m tot 35 m en dit van zuid naar noord. In de Maasbedding in de omgeving van Visé kunnen we grinden vinden op dieptes van 45 à 43 m; meer naar het noorden, in de omgeving van Lanaye, worden dezelfde beddinggrinden gevonden op ongeveer 35 m. Gezien beiden in de huidige Maasbedding voorkomen, moeten zij van ongeveer gelijke ouderdom zijn hoewel hun verschil in hoogteligging anders doet vermoeden.

3.3.1.3 Alluviale afzettingen Tot deze afzettingen rekenen we op het kaartblad Tongeren de rivierafzettingen van de Demer, de Jeker en de Maas, de beekafzettingen en het colluvium (Fig. 12). De meeste van deze alluviale afzettingen kennen een typische opbouw die gebonden is aan de Quartaire ontwikkelingen in het loessgebied. De basis van het alluvium bestaat meestal uit een basisgrind dat veel silexen en residuele grinden van het Tertiair bevat.De lithologie van een alluviale afzetting is een reflectie van de omliggende lithologie nl. een rivier die stroomt door een leemgebied zal een lemig alluvium hebben, zoals de rivieren op het overgrote deel van het kaartblad, en een rivier stromend door een zandiger gebied zal een voornamelijk zandig alluvium hebben, zoals de rivieren op het noordelijk deel van het kaartblad.

25

������������ ��� ��������� ����������� ������������������

���� �� �� ���� ������

�����������������

����������

����

��� ����������

�

�����

��� ��� ��������

����

��� �������

����������

�����

�����

�����

��� �������

�����

������� ����� �� �����

Rivieralluvium

De Demer erodeert op het kaartblad Tongeren, beginnend bij haar bron achtereenvolgens de formaties van Heers, Sint-Huibrechts-Hern, Bilzen en Boom. Dit Demeralluvium kan tot 25 m dik zijn en bestaat voor een groot deel uit herwerkt Quartair materiaal, de eolische lemen genaamd, in het zuiden en de zanderigere lemen in het noordelijke deel van het kaartblad.

Voorts kunnen herwerkte Tertiaire elementen worden teruggevonden zoals de kleien en de zanden uit de formaties van St-Huirechts-Hern, Bilzen en Boom en schelpfragmenten uit de Formatie van Bilzen.

Op het kaartblad Hasselt werd een onderscheid gemaakt tussen rivieralluvium ten noorden van de Demer en rivieralluvium ten zuiden van de Demer, waardoor het alluvium van de Demer zélf kon gezien worden als een samenstelling van beide.

��� ��� ���������

����� �� ������� �����

���� ����� �����������

�������

��� ��� �������������

�������

�����

�����

�������� ��� ��������

�����

��������

�����

3.3.1.3.1

�������

Voor de lithologische onderverdeling van de afzettingen ten zuiden van de Demer wordt gebruikt gemaakt van de benamingen voorgesteld door P. De Smedt (1973) bij de beschrijving van het Dijle-alluvium in de streek rond Leuven.

De Formatie van Arenberg die deze afzettingen omvat, wordt opgedeeld in 3 leden: • het Lid van Kortessem omvat alle basale essentieel detritische sedimenten, gekenmerkt door eolische en fluviatiele structuren.

• het Lid van Rotselaar: dit omsluit alle venen gelegen tussen de grove fluviatiele zanden onderaan (laatglaciaal of pleniglaciaal) en de venige kleien bovenaan. Deze veengroei kan reeds in de Allerød een aanvang genomen hebben. Met mogelijk een korte onderbreking in het Jongere Dryas is de veengroei continu tot in het Atlanticum. Tot dit lid behoren ook alle beddingssedimenten voor zover ze te onderscheiden zijn van de onderliggende fluviatiele zanden.

Fig. 12: Stratigrafie van de alluviale afzettingen

•

het Lid van Korbeek-Dijle bevat alle lemen en kleiige lemen, soms sterk venig, die rusten op het veen en mogelijk afgedekt zijn met een bodem. Ze liggen onder lemen en zandige lemen. Ze kunnen afgezet zijn vanaf het Atlanticum tot aan de massale ontbossingen (Vroege Middeleeuwen).

•

het Lid van Rotspoel omvat alle lemen en zandige lemen die nu meestal in de valleien aan de top liggen en afgezet zijn sinds de ontbossingen (Middeleeuwen). Intern vertonen zij een horizontale gelaagdheid en een discontinuïteit in alluviatie. Deze alluviatie vindt zijn oorsprong in een menselijke ingreep op het landschap.

Voor de opdeling van de afzettingen van de rivieren ten noorden van de Demer in lithostratigrafische eenheden werd gebruik gemaakt van de door Paulissen en Munaut benoemde geologische eenheden, geïntroduceerd bij een studie van de afzettingen in een sectie door de vallei van de Kleine Nete bij Herentals. De twee eenheden die duidelijk litho-, bio- en chronostratigrafisch van elkaar onderscheiden kunnen worden zijn:

26

•

Het Lid van Vuilvoort wordt beschreven als afzettingen, opgebouwd uit een veenlaag die zich uitstrekt over de ganse vallei en die naar onder toe aangerijkt wordt in fijn homogeen alluviaal materiaal. Deze eenheid komt overeen met een periode van fluviatiele stabiliteit gedurende het Allerød. Deze depositie kan verklaard worden door een bosbedekking op de bodems van rivierbekken. De afzettingen van dit lid overdekken de zeldzame getuigen van een oudere fluviatiele evolutie.

•

Het Lid van Addernesten wordt gekenmerkt door laagjes van fijn zand die een duidelijke horizontale en subhorizontale gelaagdheid tonen. Dit lid wordt opgebouwd door fluviatiele accumulaties die gedateerd zijn als van het

Jong Dryas. Deze opvullingen kunnen gerelateerd worden aan een versnelde erosie in het bekken, veroorzaakt door het verdwijnen van de bosvegetatie.

Op het kaartblad Tongeren kan door gebrek aan goede boorgegevens geen onderscheid gemaakt worden tussen deze lithologische eenheden. vb. boring 93W 25 in het Demeralluvium 0-6 m ommuurde put; waarschijnlijk alluvium 6-7,39 m gele zandige klei 7,39-7,69 m compacte blauwige klei 7,69-9,15 m gele zandige klei met schelpenbankjes 9,15-12,50 m zand met schelpen 12,50-15,75 m blauwzwarte zandige klei 15,75-16,73 m groenige klei met veenlensjes 16,73-17,23 m geel zand met schelpen 17,23-17,95 m rood zand 17,95-18,45 m blauwig zand met schelpen 18,45-18,90 m groene compacte klei met veel schelpen 18,90-19,30 m bruine compacte klei met zwarte en violette laagjes 19,30-20,65 m bleekblauwe compacte klei, doorstreept met gele laagjes en met veel schelpen naar onder toe 20,65-21,55 m groene compacte klei, doorstreept met witte laagjes, met stenen, tandjes en ijzerhoudende materie 21,55-22,40 m blauwe compacte klei met stenen en schelpen 22,40-24,09 m groene, geel doorstreepte klei.

De Jeker erodeert op het kaartblad Tongeren, van west naar oost achtereenvolgens de formaties van Riemst, SintHuibrechts-Hern, Haccourt en Hallembaye. Dit Jekeralluvium bereikt een maximale dikte van 17 m op dit kaartblad.

Gezien de onderliggende formaties bijna uitsluitend tot het Krijt behoren, is het aandeel aan restanten van deze afzettingen, met name de silexkeien vrij aanzienlijk. Onderaan het alluvium kunnen nl. tot 5 m silexkeien in een zandige matrix gevonden worden.

Voorts bestaat het alluvium uit lemen en kleien; afkomstig van het omliggend substraat en de onderliggende Tertiaire en Mesozo誰sche lagen.

Het recente alluvium van de Maas is van een andere soort in die zin dat de Maas een grindrivier is en dus voornamelijk grinden in zijn bedding zal hebben. Door talrijke migraties en stroomverplaatsingen heeft de Maas een brede alluviale vlakte opgebouwd. Tijdens het Holoceen worden dan ook de bovenste grindlagen van het laagterras herwerkt terwijl grote hoeveelheden recent alluvium worden afgezet.

De Maas erodeert op dit kaartblad Paleozo誰sche, Mesozo誰sche en Cenozo誰sche gesteenten en sedimenten. Door haar grote erosieve kracht zal de rivier dan ook vele van deze gesteenten meesleuren en elders weer afzetten. vb. boring 108W 366 in de alluviale vlakte 0-3 m helder bruin tot bruingrijze leem, met resten van wit krijt en bakstenen 3-5 m helder bruine, lichtjes zandige leem 5-5,7 m beige leem 5,7-6 m beige, licht zandige leem met enkele kleine stenen

vb. boring 108W 288 in de bedding van de Maas 0-0,6 m aarde 0,6-2,4 m bruine leem 2,4-4,7 m grinden

3.3.1.3.2 Beekalluvium Dit wordt van het rivieralluvium onderscheiden op basis van zijn locutie. Beekalluvium vinden we logischerwijze terug rond beken m.a.w. in smalle, ondiepe valleien met een permanente waterloop. Dit in tegenstelling tot rivieralluvium dat we terugvinden in diepe (meer dan vier meter) en brede valleien. De samenstelling van het beekalluvium is zeer sterk afhankelijk van het substraat waarin de beken eroderen en van de omliggende lithologie; niet zozeer van het brongebied zoals wel het geval is bij het rivieralluvium.

De beken in de zandige afzettingen ten noorden van Bilzen en Eigenbilzen, bezitten dan natuurlijk een vrij zandig alluvium gezien de dekzandformaties waarin deze beken stromen. vb. boring 93W 562 in het Echelwater 0-4 m bruin humeus, midddelmatig fijn zand 4-5 m fijn, bruin, humeus of Cigniteus zand

27

De alluviale afzettingen van de beken ten zuiden van de Demer en ten noorden van de Jeker nl. die gesitueerd zijn in het leemgebied, hebben dan ook een duidelijk lemig alluvium. Deze beekjes zijn voornamelijk ingesneden in de Formatie van Sint-Huibrechts-Hern.

Ten slotte eroderen in het oosten van het kaartblad nl. in het land van Herve een heel deel beken de Krijtafzettingen of de Sokkel. Dit weerspiegelt zich uiteraard ook in de samenstelling van het beekalluvium, zoals de boring ? duidelijk aantoont.

3.3.1.3.3 Colluvium Onder colluviale afzettingen verstaan we de afzettingen in kleine, smalle dalen met kleine, tijdelijke of permanente beken. Deze dalen zijn ingesneden in het dekpakket; het colluvium is dus meestal een weerspiegeling van de Quartaire deklaag. Waar de deklaag dun is, eroderen deze dalen tot in het Tertiair.

3.3.1.3.4 Bedekt alluvium Deze naam omvat alle oude alluviale afzettingen die na hun afzetting overdekt werden met eolisch materiaal. Het duidelijkste voorbeeld hiervan vinden we in het terrassencomplex van de Maas. Als voorbeeld nemen we een boring gelegen in een oude meander van de Maas nl. de meander van Vroenhoven. boring 93E 214 0-3 m bruine leem, “terre à briques” 3-5,5 m grijsgele leem, kalkhoudend 5,5-6 m okergele leem 6-7 m compacte gele leem, kalkhoudend en met gerolde keien 7-9 m gele compacte leem 9-10,5 m compacte, grijsgele, niet kalkhoudende leem 10,5-11,8 m lemig grijs zand met grote gerolde silexen 11,8-12,3 m compacte leem met grote gerolde silexen 12,3-12,7 m compacte gele klei met lignietsporen 12,7-13,1 m plastische bruine klei met vegetatieresten 13,1-13,6 m grijze lichtjes zandige klei met een gerolde kwartskei 13,6-14,0 m grijsgele klei met grote grinden 14,0-14,5 m grote gerolde Ardense keien-grinden 14,5-14,9 m kleiig zand met kleine gerolde keien 14,9-22,4 m “Ardense” gerolde grinden In deze boring vinden we op de duidelijk aanwezige terrasgrinden van de Maas een meters dikke afzetting van afwisselend klei, zandige klei en kleiig zand. Dit werd met de code “rafz” in de databank aangeduid en wordt geïnterpreteerd als een oude alluviale afzetting van de Maas.

Het 10.5 m dikke pakket op deze oude alluviale afzetting is de latere eolische bedekking nl. de lemen van de Gemblouxformatie.

3.3.1.4 Eolische afzettingen De sedimenten die de grootste verbreiding hebben op de kaart zijn de eolische afzettingen door hun allesbedekkende wijze van afzetting (Fig. 13). Deze lemen en zanden werden tijdens de laatste twee ijstijden vanuit het noordoosten aangevoerd door een sterke wind die in stand werd gehouden door een sterk hogedrukgebied boven de ijskap die op dat moment nagenoeg gans noordelijk Europa bedekte.

3.3.1.4.1 Leem De eolische leem die grote delen van het kaartblad bedekt is opgebouwd uit verschillende leempakketten die gescheiden worden van elkaar door bodems en elk het gevolg zijn van een nieuwe influx van eolisch materiaal.

De vroegste leemafzettingen dateren van het Rissglaciaal of ouder en zijn meestal enkel te vinden in oplossingsgaten in de krijtplateaus of de Maasterrassen. Deze positie beschermde de leem van deflatie tijdens latere ijstijden. Door de trage ontwikkeling van de oplossingsgaten konden er bodems van verschillende aard zich ontwikkelen in deze oude lemen, waaronder een opvallend rode bodem. Door hun positie is het moeilijk deze lemen te relateren aan de regionale morfologie en de verschillende bodemvormingsfases te dateren.

De eerste leem die grote delen van het landschap bedekt en op vele plaatsen terug te vinden is, is de Henegouwenleem van het Riss. De leem is zandig en heeft een gebande structuur, met rode, beige en lichtgrijze kleuren. Er komen veelvuldig zwarte deeltjes in voor die duiden op een mangaanneerslag. Boven op deze lemen uit het Riss is op sommige plaatsen (Rocourt) een duidelijke bodem ontwikkeld. Deze Eembodem wordt de Rocourtbodem genoemd.

28

������� ��������

�����������

������������

De Haspengouwloess, die deze Rocourtbodem ������������ ��� ����� ���� �� ���������� ������ bedekt, is een gelaagde loess met een iets grij������������������ ����������������� ���������� zer karakter dan de onderliggende. Er komen talrijke vorstbodems in voor met bovenaan de ��������� ������ ���� �� Bodem van Kesselt. Het gelaagde karakter van �������� de loess komt voort uit de talrijke verspoelingen � ������� ����������� ���� van de leem na de afzettingen van de loess in het �� �������������� ��������� ���� koude maar vochtige klimaat. Daar zowel de �� Rocourt- als de Kesseltbodem vaak ontbreekt of ������� ����� �� ������ zwak ontwikkeld is, is het meestal moeilijk een �� �������� onderscheid te maken tussen de Henegouwen���������� ������ ���� ��� �������� �� ���� en de Haspengouwleem. Ze worden dan ook ����� �� vaak als één leempakket aanzien. Het volgende �������� �� en jongere leempakket bestaat uit een bruine korrelige loess en bevat verschillende typische ����� �� ��������� ��� �� horizonten die zeer geschikt zijn om een rela�� tieve en absolute stratigrafie te doen van deze ��� � ���������� ����� ������� leem. Onderaan vinden we vaak gleyige bodems ����� ��� (Nassboden) terug die echter geen gekende ��� stratigrafische betekenis hebben. Dit geldt ook ��� voor de fijne lensjes met residuele keitjes die ver��� spreid over het onderste deel van het middelste ��� leempakket voorkomen. Een horizont die wel over grote afstanden te correleren is, is de aslaag ��� van Eltville. Deze aslaag van een vulkaan in de ��� ���������� oostelijke Eifel is ongeveer 5 mm dik en donker���� ��� grijs van kleur nl. de Eltviller Tuf. Bovenaan ��� bevindt er zich een bodem die een tongvormig ��� uitzicht heeft en dan ook de Tongenhorizont van Nagelbeek genoemd wordt. Aan de basis van de Tongenhorizont komt een humeus laagje voor Fig. 13: Stratigrafie van lemen dat kan gedateerd worden. Samen met de aslaag van Eltvillle kunnen we op basis van het humeus laagje deze loessafzettingen dateren als Weichseliaan, Boven-Pleniglaciaal. Deze leem wordt in de Belgische stratigrafie de Brabantleem genoemd.

Het bovenste leempakket bestaat uit verstoven en verspoelde lemen uit het Holoceen met een sterke ontwikkelde actuele bruine bodem.

3.3.1.4.2 Zand Ten noorden van de Demer en ten westen van het Kempisch Plateau worden de Tertiaire sedimenten bedekt door de zanden van de Formatie van Wildert. Ze zijn meestal geel en zwaklemig, gekenmerkt door een parallelle gelaagdheid en gelegen op een dun grindlaagje. De zanden zijn van Weichselouderdom en van eolische oorsprong, het grindlaagje eronder is onstaan door erosie van het Kempisch Plateau tijdens de Rissijstijd en wordt het Pediment van Diepenbeek genoemd. Ook op het Kempisch Plateau kunnen plaatselijk dekzanden te vinden zijn. Alhoewel het meestal om de Wildertdekzanden gaat kan er lokaal een onderliggend zandpakket voorkomen dat van het bovenliggende gescheiden wordt door een sterk ontwikkelde bodem. Deze dekzanden zijn van Rissouderdom en worden de Dilzendekzanden genoemd, de bodem is van Eemouderdom.

3.3.1.4.3 Windwallen Op sommige plaatsen is het zandleempakket relatief dikker en vormt een langwerpige afgeronde duinachtige rug aan de rand van de riviervlakte. Deze structuren zijn goed waar te nemen op de topografische kaart omdat ze enkele meters boven het omliggende reliëf uitsteken. Deze afzettingen zijn typisch iets grover dan het omliggende substraat.

Deze zandlemen zijn door de heersende NO-winden opgewaaid uit de alluviale vlaktes van de rivieren waarlangs ze zich uitstrekken. Een voorbeeld van zo’n rug vindt men op de kaart op de linkeroever van de Demer ten zuidwesten van Bilzen.

3.3.1.5 Vuursteeneluvium In het zuiden van het kaartblad, waar de krijtplateaus doorsneden zijn door beken, vormen er zich op de heuvels meters dikke vuursteenbanken. Deze zijn het residu van een ontkalking die de bovenste 10-15 meter van het Krijt 29

gereduceerd heeft tot het resterende silexpakket. Waar er nog Tertiair materiaal voorkomt boven op het Krijt is dit ook volledig ontkalkt.

De eigenlijke ouderdom van deze pakketten is niet te achterhalen gezien deze verwering waarschijnlijk startte in het Tertiair en verderging in het Quartair. Vandaar dat deze pakketten mee werden opgenomen in zowel de Tertiair- als de Quartairkartering.

3.3.1.6 Zandleemafzettingen Aan deze afzetting wordt geen nieuwe formatienaam gegeven. Op de overgang tussen de lemige zanden ten noorden van de Demer en de echte lemen van het zuiden van het kaartblad bevindt er zich een smalle zone van zandleem dat door fluviatiele werking meestal verspoeld is tot een fijngelaagde afwisselingen van lemen, zanden en kleien.

3.3.1.7 Veen Veen kan omschreven worden als een grondsoort waarvan de vaste bestanddelen bijna geheel of gedeeltelijk bestaan uit organisch materiaal waaraan een plantenstructuur is te herkennen. Over het algemeen wordt overal waar plantengroei mogelijk is de jaarlijkse productie van afgestorven bladeren, stengels, ... (=biomassa) op vrij korte tijd afgebroken, zodat er nauwelijks ophoping van organisch materiaal plaats kan vinden. Meestal is er een laag humus te zien.

Veen kan daar dan ontstaan waar een onvolledige afbraak langzamer verloopt dan de toename van de biomassa.

Er kunnen twee typen veen onderscheiden worden nl. laag- en hoogveen, op basis van de ligging ten opzichte van de grondwaterspiegel. Laagveen ontwikkelt zich aan de rand van ondiepe vaarten en plassen. In het ondiepe gedeelte van de plas kan zich riet vestigen, dat een grote massa aan onverteerbare stengels geeft. Tussen de stengels is er weinig waterbeweging zodat een zuurstoftekort kan optreden en de stengels kunnen rotten. Door de verlanding van dit deel van de plas kunnen grassen, zeggesoorten en andere moerasplanten hier groeien. Naarmate het laagveen dikker wordt, kunnen de eerste planten -die dan weer typerend zijn voor het hoogveen- er zich vestigen. Dat zijn meestal bepaalde veenmossen die kussens vormen. En aangezien veenmos zeer snel groeit, sluiten de kussens bij mekaar aan tot hele velden, die de aan de rand aanwezige vegetatie doet verstikken.

Op het kaartblad Tongeren kon geen onderscheid gemaakt worden tussen hoog- en laagveen.

3.3.2 Bespreking van de profieltypes Uitgaande van de voorgaande lithostratigrafische eenheden kunnen er verschillende profieltypes samengesteld worden. Een profieltype bestaat uit een opeenvolging van karteerbare lithologische eenheden en draagt bij tot het opstellen van een profieltypekaart. De volgende profieltypes kunnen onderscheiden worden.

3.3.2.1 Dalopvullingen 3.3.2.1.1 Rivierafzettingen Rivierafzettingen kunnen als eerste soort van dalopvulling worden beschouwd. Op het kaartblad Tongeren komen drie belangrijke rivieren voor met name de Demer, de Jeker en de Maas, waaruit volgt dat er drie verschillende soorten databank-codes werden gebruikt om de afzettingen in de alluviale vlaktes te omvatten nl. Dall, Jall en Mall. Op de kaart werd voor de drie alluvia echter eenzelfde code gebruikt gezien er niet echt een wezenlijk verschil bestaat hiertussen.

Er zijn twee soorten profieltypes te onderscheiden in de Demer nl. alluvium van de Demer enerzijds en veenrijk alluvium van de Demer anderzijds. Op het kaartblad Hasselt werd het alluvium van de Demer beschouwd als een vermenging, een combinatie van afzettingen die teruggevonden worden in de rivieren ten noorden en ten zuiden van de Demer en wordt dan ook niet als een apart profieltype beschouwd.

We kunnen veronderstellen dat deze opvatting ook geldt voor het meer stroomopwaarts gelegen deel van de Demer nl. zijn loop op het kaartblad Tongeren.In de Jeker kunnen er meerdere profieltypes onderscheiden worden nl. een schelpen-, veen- of grindrijk alluvium. Voor het Jekeralluvium is er geen algemeen geldende stratigrafie en kan desgevolg niet verder worden opgedeeld in verschillende leden zoals wel het geval is voor het Demeralluvium met de Formatie van Arenberg.

Zoals eerder reeds vermeld wordt het Jekeralluvium gezien als een weerspiegeling van het substraat waarop de rivier stroomt nl. een leemrijk, soms kleiig sediment met vaak gerolde silexen.

De huidige alluviale vlakte van de Maas kan duidelijk op basis van de topografie worden afgelijnd. Gezien het terrassencomplex wordt deze alluviale vlakte vaak als laagste terras of terras 0 (Macar, 1938) beschouwd. In de Maasbedding vinden we dikke (tot 14 m) onbedekte grindpakketten terug. Zij zijn bijna over gans de Maasbedding te vervolgen. Deze recente Maasgrinden worden dan ook als apart profieltype op de kaart aangebracht. In de alluviale 30

vlakte van de Maas kunnen nog twee andere profieltypes onderscheiden worden nl. lemen op grinden en -meer zuidelijk- lemen op zanden op grinden.

3.3.2.1.2 Beekalluvium Een tweede soort dalopvulling is het beekalluvium. Er werd een onderscheid gemaakt tussen beekalluvium en beekalluvium op terrasafzettingen naar analogie met het kaartblad Hasselt waar enkele beken het Kempisch Plateau draineren. Op enkele plaatsen kon een duidelijk veenrijk beekalluvium worden teruggevonden. Dit werd dan op dezelfde manier aangeduid als bij het rivieralluvium nl. door middel van een raster.

3.3.2.1.3 Colluvium Een derde soort dalopvulling is het colluvium. Er werden twee soortden groen gebruikt om het colluvium in te tekenen nl. naar analogie met het beekalluvium heeft het colluvium op de terrasafzettingen een lichtere tint groen. Voorts werd met een raster aangeduid of het colluvium op vuursteeneluvium gelegen is of niet.

3.3.2.1.4 Bedekt alluvium De vierde en laatste soort dalopvulling is het alluvium onder een dekpakket. Hieronder worden twee profieltypes onderscheiden naargelang de aard van de bedekking met name zandige leem of lemig zand.

3.3.2.2 Eolische afzettingen 3.3.2.2.1 Profieltypes bij leem De meest verbreide profieltypes op deze kaart zijn de profieltypes bij de eolische lemen. Verschillende profieltypes kunnen onderscheiden worden. Ten eerste vinden we de afzetting van de Gemblouxformatie op het onderliggend substraat (Tertiair, Mesozoïcum, Paleozoïcum) terug. Er kon in de meeste boorbeschrijvingen geen onderscheid gemaakt worden tussen Brabantleem en Haspengouwleem; vandaar dat alle eolische lemen in één pakket, de Gemblouxformatie, werden samengenomen. Er werd wel een onderscheid gemaakt wat betreft de dikte van de lemen. Hier werd dezelfde indeling genomen als bij de dikte kaart van het volledige Quartaire dek nl. meer dan 1 m, meer dan 4 m en meer dan 10 m. Leemafzettingen van meer dan 22 m komen op deze kaart niet voor.

Afzettingen minder dan 1 m dik werden niet ingekleurd. Wel werden nog rasters gebruikt (zie later). Wanneer een Maasterras dagzoomt of onder een minder dan 1 m dik dek ligt, werd de terraskleur gebruikt. In het zuiden van de kaart dagzoomt vaak het Krijt nl. de klei van Herve. In de omgeving van Tongeren dagzoomt daarentegen vaak de klei van Henis op de heuvels.

Afzettingen tussen 1 en 4 m dik werden heel licht bruin ingekleurd. Deze komen veelvuldig voor in het westen van het kaartblad meer bepaald in vochtig Haspengouw. De stijle wanden van de Jekervallei zorgen er ook voor dat het eolische dek daar niet al te dik is. Leemdiktes van meer dan 4 m werden met een lichtbruine kleur aangegeven en dikkere leemruggen (meer dan 10 m) kregen een donkerbruine kleur. Dikker leempakketten vinden we vaak terug in een NE-SW richting die wijst op een dominante NE windrichting tijdens het koude en droge Brabantiaan. Figuur 14 toont de verbreiding en de noordelijke begrenzing van de lemen dikker dan 4 m. Ten tweede onderscheiden we in het zuidoosten van het kaartblad een leemafzetting, duidelijk met

� �� ������ �� �������� ��� ���������� �� ������ �� �������� ��� �������� �� �������� ��� ����� �� �������� ��� ���������� �� ������ � ����� ���������������� ��� �����

���������� ���

�

�

�

�

�� �� ������ ��� � �� � ��������� �������� � � �� � ���������� � �������� ������ ����������

� � �

�

� �

�� ���������������� �� ������� ���� �� ���� ��� ������

Fig. 14: Verklaring van het vuursteeneluvium 31

stenen vermengd. Het gaat hier om dezelfde lemen, maar gezien de overduidelijke bijmenging van stenig materiaal werd hier een extra raster gebruikt. Door de erosie van de formatie van Maastricht, maar voornamelijk door de erosie van de formatie van Haccourt met zijn groot aantal silexen ontstaat er op de formatie van Hallembaye een resterend silexpakket; het vuursteeneluvium. Op de kaart werd dit aangeduid met kruisjes. Door middel van deze kruisjes wordt dus aangeduid waar vuursteeneluvium onder het Quartaire dek voorkomt. Een deel van dit eluvium rolt echter van de hellingen en vermengd zich zo met de eolische lemen die na de erosie werden afgezet. Op deze manier krijgen we topografisch lager dan het vuursteeneluvium een met veel silexen vermengd leem. Er werd dus een onderscheid gemaakt tussen lemen op het vuursteeneluvium en leem vermengd met stenen. Voorts onderscheiden we de leemafzettingen op een grindsubstraat, nl. de dalbodemgrinden, plateaugrinden of restgrinden. Er werd qua raster geen onderscheid gemaakt tussen het soort grindafzetting onderaan de lemen.

3.3.2.2.2 Profieltypes bij zandleem Aan deze afzettingen worden geen nieuwe formatienamen gegeven. Enerzijds vinden we voornamelijk ten noorden van de Demer een lemige zandafzetting nl. een overganszone tussen de zandafzettingen in het noorden en de leemafzettingen in het zuiden. Dit met een groter aandeel aan zand dan leem. Deze afzetting staat bordeauxrood ingekleurd op de kaart. Anderzijds vinden we voornamelijk ten zuiden van de Demer een zandige leemafzetting nl. een afwisseling van zanden en lemen met een groter aandeel aan leem dan aan zand. Deze afzetting staat donkergroen ingekleurd op de kaart. Ten noordwesten van Bilzen vinden we een windwalafzetting die met een speciaal raster werd aangeduid op de kaart.

3.3.2.2.3 Profieltypes bij zand Helemaal in het noorden van het kaartblad komt er een smalle zone zandafzettingen voor waarvoor een eigen profieltype werd gebruikt. Het gaat hier over slechts een handvol boringen waarin deze sedimenten teruggevonden konden worden. Deze zandafzettingen worden beschouwd als Dekzanden van Wildert.

3.3.2.3 Terrasafzettingen De terrassen werden van elkaar onderscheiden op basis van de altimetrie van de grindafzettingen. Zijnde dat de basissen van de afzettingen uitsluitsel gaven. Op basis van deze altimetrie en op basis van de soort en de dikte van de terrasafzetting werden de terrassen met elkaar gecorreleerd. De Maasterrassen werden ingekleurd wanneer de bedekking bijna (minder dan 1 m dik) of geheel afwezig was. Indien het dek dikker is dan 1 m domineert de kleur van het dek en worden de terrasgrenzen weergegeven met een zwarte lijn. De naam van het terras wordt aangeduid met twee lettersop wel bepaalde plaatsen nl. daar waar er een duidelijk bewijs bestaat omtrent de aanwezigheid van het terras.

Er werden negen verschillende terrassen onderscheiden met name van jong naar oud: Het terras van Mechelen-a/d-Maas (MM), het terras van Eisden-Lanklaar (EL), het terras van Caberg-Pietersem (CP), het terras van Lanaken (LA), het terras van Wolder (WL), het terras van Montenaken (MO), het terras van St. Pietersberg (PI), het terras van Eben (EB), het terras van Wonck (WO) en het terras van HermĂŠe (HR), het terras van Bombaye (BO) en het terras van Simpelveld (SN).

Figuur 11 geeft de terrasgrenzen weer en enkele boringen met de basisdiepte van de grinden waarop de terrasgrenzen zijn gebaseerd.

32

3.3.3 De profielen Om een duidelijker beeld te krijgen van de Quartaire afzettingen werden er vier profielen getrokken doorheen het kaartblad (Fig. 16). Deze werden om eerder uitgelegde redenen niet rechtlijnig getrokken, maar volgens reeds bestaande trajecten of langs lijnen met een dicht net van boorgegevens.

Veldwezelt 93E

Bilzen 93W

Smeermaas 94W

profiel 1

profiel 4

Tongeren 107W

Vise 108W

Herderen 107E

St.Martens-Voeren 108E

profiel 2 profiel 3

Fig. 16: Situering van de profiellijnen

profiel 1 Brug van Gellik

Brug van Eigenbilzen

Brug van Briegden

62

352

305

336

321

278

272 274

270

268

266

210

237

254

257

345

246

248

175

340

367

90 m

262 260 258

100 m

80 m 70 m 60 m

Terras van Mopertingen

Terras van Lanaken

Terras van Caberg-Pietersen

93E 107E Hezerwater

221

239

214

815,62

815,61

127

200

201

202

301 318

90 m

389

100 m

107E 108W Jeker

Brug van Vroenhoven 229

Brug van Veldwezelt

80 m ?

70 m 60 m

Terras van Lanaken

Terras van Mopertingen

Terras Terras van van Mopertingen Wolder

Terras van Vroenhoven Heukelom - Zichem m H

Leem Zand Zandig leem

'Rafz' = afwisseling lemen, zanden en kleien (oude fluviatiele afzetting) Maasgrinden Jekeralluvium

HO =20x

20 10 0 0

500

1000 m

L

Fig. 17: Profiel 1 Profiel 1 werd getrokken langs het Albertkanaal. Er werd enerzijds ĂŠĂŠn profiel gemaakt langs de zuid-en westkant van het kanaal en anderzijds werden er twee bestaande profielen als spiegelbeeld hiervan, dus langs de oost- en noordkant, mee opgenomen in dit profiel (Fig. 17).

33

GFm

110 m 100 m

1930

19 151 30

120 m

162

163

profiel 2

90 m

50 m Terras Kanne

219 185

218

220

221

230

231

290

239 238 237 235 236 234 292

277

278

279

281 280

282

283

284

285

304 303 302 301 300 299 298 297 296 295 293 291 289 288 286

307

Krijt

Albertkanaal

40 m

324

60 m

389

106

1997

70 m

400

Krijt

80 m

Terras Eben-Emael

m H 20

Afwisseling van zanden, lemen en kleien; soms met stenen Maasgrinden Eolische lemen

HO =20x

10

���

0 0

500

1000 m

L

Fig. 18: profiel 2 Profiel 2 werd getrokken langs de Maas, van noord naar zuid (Fig. 18).

profiel 3 NW Jeker Ezelsbeek Beek

Jeker

SE

107W 107E

107E 121E

80 m

�

��� ����

Leem Beekalluvium Rivieralluvium (Jeker) Colluvium

120 m ?

34

33

32

110 m

242

202

151 84 bAll

?

?

L

Jekeralluvium

����

130 m

All

bAll

70 m

203

80

56

L

bAll

Jekeralluvium

Jekeralluvium

Grind Dalbodemgrind SX (gebroken silexkeien) Vuursteeneluvium

H 20

m HO = 20x

10 0 0

500

1000 m

L

Fig. 19: profiel 3

profiel 4 350

622

624623 625

621

620

618

619

617

613 614 615 606 607 608 609 610 611 612

605

604

130

473

449

450

482

457

60 m

171

70 m

131

80 m

616

Demer

Echelwater Demer

50 m 40 m

H 20

30 m

10

m HO =20x

0 0

500

1000 m

L

Zand Lemig zand Zandig leem Leem

Demeralluvium Oud alluvium Beekalluvium Grinden

Fig. 20: profiel 4 Profiel 3 en 4 op de kaartbladen Tongeren (107W) en Bilzen (93W) werden de meest dichte boortrajecten gevolgd (Fig. 19 en fig. 20).

34

150 m 140 m

158

19 232 L

L

105

226 802.7 109 16 L

L

184

90 m

111

L

100 m

128 127

110 m

20

120 m

129

143

83

Jeker

248

's Hereneldenbeek

107W 107E

e i n d e k a a r t b l a d

100 m 90 m 80 m 70 m

4 TOEGEPASTE GEOLOGIE 4.1 Oppervlaktedelfstoffen 4.1.1 Grind Het grind van de Maasvallei, met zijn vele terrassen en van het Kempens Plateau wordt gebruikt bij het maken van beton en als toeslag voor de fundering van wegen. De sortering van de grinden van het Kempens Plateau is ronduit slecht; de meerderheid van de keidiameters ligt tussen de 2 en de 8 cm, grovere keien zijn echter talrijk. Globaal gaat het om een lemig, vrij grof grind.

De grinden aan de basis van de dekzanden in de vlakte van de Demer, het pediment van Diepenbeek, werden uitgebaat te Heesveld en Eyck voor de aanleg en het onderhoud van wegen en voor grindfilters in grondwaterputten. De alluviumgrinden van de Demer werden te Rijkhoven en Leten ontgonnen voor de wegenbouw en als balaststenen voor de spoorwegen.

4.1.2 Leem Vroeger werd de leem, indien hij kalkrijk was, gebruikt voor de productie van veldbakstenen. Deze leem werd baksteenaarde genoemd.

4.1.3 Zand In het noorden van kaartblad komen de Wildertdekzanden voor die bij kelderuitgravingen gewonnen worden en rechtstreeks gebruikt worden als metselzand. De fijne korrelgrootte en het lemig karakter van deze zanden beletten een hoogwaardig gebruik van deze grondstof, die bijna overal kan worden afgegraven.Bij het kalibreren van het Maasgrind, dit is het sorteren van sediment volgens bepaalde korrelgrootte-fracties, wordt ook een Maaszand gewonnen.

4.1.4 Veen Waar het veen in de Demer meer dan 6 m dik was (Bukkenslinde) werd het ontgonnen om er brandblokken voor de verwarming van de huizen van te maken.

4.2 Hydrogeologie 4.2.1 Algemeen Door de aanwezigheid van de vrijwel ondoorlatende formatie van Boom kunnen de Mesozoïsche en Cenozoïsche lagen van het kaartblad worden ingedeeld in twee belangrijke watervoerende pakketten. De bovenste aquifer wordt gevormd door de zanden van de formatie van Bolderberg, de Quartaire dekzanden en grinden van de Maas. Onder de formatie van Boom vormen de Tertiaire formaties van de Tongeren groep, de formatie van Heers, het Montien en het Krijt het tweede watervoerende pakket.

We zullen hier enkel de bovenste aquifer bespreken aangezien deze het meest verband houdt met de Quartaire afzettingen; voor de onderste aquifer verwijzen we naar het Verslag bij de Geologische kaart van Tongeren (Claes, 1996).

4.2.2 Bovenste aquifer (formatie van Bolderberg, de Maasgrinden en de Quartaire dekzanden) Globaal genomen kunnen deze afzettingen als één watervoerend pakket worden beschouwd. Door de aanwezigheid van lignietlagen kan de watervoerende laag lokaal een semi-freatisch of spanningskarakter krijgen. De basis van deze freatische laag wordt op dit kaartblad gevormd door de klei van Boom.

In een brede zone langsheen de Maas (Kempisch Plateau, de lagere terrassen en de alluviale vlakte) worden de Tertiaire afzettingen bedekt door de goed doorlatende Pleistocene grindafzettingen van de Maas, die een dikte van 10 à 20 m bereiken en voornamelijk bestaan uit grind vermengd met grof zand en soms met leemlenzen. Op het Kempisch Plateau vormen zij één hydrologisch geheel met de onderliggende Neogene zanden. Belangrijk is het grote verschil in doorlatendheid tussen deze grinden en de onderliggende sedimenten. Voor de Maasgrinden zijn permeabiliteitswaarden (K) van 1250 m/dag bekend terwijl voor onderliggende fijne zanden waarden rond 6 m/dag gehanteerd worden.

Gezien een relatief groot hoogteverschil en de steile overgang van het hoogplateau naar de Maasvallei bevindt de freatische watertafel op het Plateau zich nabij de steilrand op grote diepte waardoor de Pleistocene terrasafzettingen op het oostelijk deel van het Kempisch Plateau volledig ontwaterd zijn. Aan de oostelijke zijde van de steilrand van het 35

Kempisch Plateau daarentegen ligt de grondwatertafel slechts enkele meters diep. Op het zuidelijk deel van de lagere terrassen rusten de grinden rechtstreeks op de klei van Boom en vormen zij een afzonderlijke watervoerende laag.

De kwaliteit van het grondwater in de uiterst kwetsbare Pleistocene terrasafzettingen wordt in grote mate bepaald door antropogene invloeden. Een beïnvloeding vanuit de landbouw kan niet worden ontkend, maar ook industriële activiteit, in het bijzonder vanuit de non-ferro industrie en de steenkoolexploitatie, hebben lokaal hun stempel gedrukt op de kwaliteit van dit grondwater.

4.2.3 Rivieren: Demer en Jeker Op het kaartblad wordt de Maas in het oosten gevoed door enkele bijrivieren waaronder de Berwinne. Deze beek draineert het westelijk deel van het Land van Herve, waar de Mesozoïsche en Cenozoïsche bedekking voor een groot deel is weggeërodeerd. Meer dan 50 % van het vanggebied van de Berwinne bestaat dan ook uit Paleozoïsche gesteenten met een dunne regolietbedekking (slecht doorlatende schalies en zandstenen). Het overgrote deel van de neerslag wordt snel via het sterk vertakte drainagestelsel van de Berwinne afgevoerd terwijl gedurende droge perioden de afvoer snel terugloopt.

Naast de Maas vinden we nog twee belangrijke rivieren terug op het kaartblad nl. de Jeker en de Demer, respectievelijk behorend tot het Maas- en het Scheldebekken. De grens tussen Maas- en Scheldebekken is de hydrografische waterscheidingskam op het Kempisch Plateau. De huidige loop van de Jeker werd gevormd na de Mindelijstijd. De huidige loop van de Jeker werd gevormd na de Mindelijstijd. Immers de Jeker gaat de insnijding van de Maas volgen en wordt daardoor vastgelegd in het Krijt. Belangrijk voor de waterhuishouding in het bekken van de Jeker is de formatie van Heers (Heersiaan?) die zich onmiddellijk onder de leem en alluviale afzettingen bevindt. Het Krijt (Senoon) is hier de rijkste watertafel; zij geeft het ontstaan aan de grootste bronnen in het bekken van de Jeker. De formaties afgezet in het Maastrichtiaan die hier de formaties afgezet in het Senoon bedekken zijn meestal slechts bedekt door een dunne leemlaag of verweerd materiaal, plaatselijk ook met grind en zijn zeer doorlatend en zorgen in grote mate voor de bevoorrading van de watertafel. Gezien deze permeabele ondergrond (Krijtgesteenten) is de rivierdensiteit hier zeer gering.

36

5 EXCURSIEGEGEVENS 5.1

Visé- St Martens-Voeren

De akkers liggen hier bezaaid met silexen en ONX-grinden in rode grond. De lijn waar de akkers hier ophouden is ook het einde van de ONX-afzettingen. Vanuit Teuven rijdt u richting Planck tot aan het T- kruispunt waar u naar links rijdt in de richting van het Veursbos. In het Veursbos wandelt u het tweede zandpad aan uw rechterzijde in .

5.2

Veursbos

In dit bos vindt u verschillende dolines terug die echter niet langs de weg gelegen zijn en waarvoor dus enig zoekwerk vereist is. Deze dolines zijn plaatsen waar het onderliggende krijt gedeeltelijk is opgelost waardoor de bovenliggende sedimenten zijn ingezakt. In sommige van deze dolines is een tweetal meter sediment ontsloten. Dit sediment is zeer rossig van kleur en bevat veel kwartskeien. Waarschijnlijk zijn dit de oudste terrasafzettingen van de Maas.

In deze bossen vindt men ook veel oude vuursteenateliers; dit zijn plaatsen waar in de pré-historie vuurstenen werden bewerkt door de lokale bevolking. Deze bewerkte vuurstenen of “platten” stenen herkent men aan hun slagpunt, hun grote lengte en korte breedte, en hun smalle en platte vorm.

Vervolgens rijdt u terug richting Planck en rijdt daar richting Kindaal, waarna u de spoorweg kruist en verder rijdt tot aan het kruispunt bij de Kruisberghoeve.

5.3

Kruisberghoeve

Hier vindt men vrij dikke leempakketten terug. Gezien de vaak diep ingesneden weggetjes in deze streek kan de minimum leemdikte worden afgeleid aan de hand van de hoogte van deze taluds. Enkele handboringen langs de weg kunnen een nauwkeuriger beeld geven van de leemdiktes. Vaak was dit ook de enige manier om de leemdiktes op de kaart in te tekenen.

U vervolgt nu de weg naar St. Martens-Voeren en rijdt verder in de richting van ‘s Gravenvoeren waarna u naar het noorden rijdt. Ten noorden van ‘s Gravenvoeren liggen veel diep ingesneden holle wegen die u toelaten de dikteverschillen in de lemen geomorfologisch waar te nemen. Op verschillende plaatsen vindt u hier ook grinden aan de oppervlakte die duidelijk wijzen op de aanwezigheid van een Maasterras, het terras van Bombaye (125 m) en het terras van Simpelveld (150 m).

5.4

Berneau

Vervolgens rijdt u naar Berneau waar u langs de spoorweg weer een duidelijk dikteverschil in de lemen kan waarnemen . Bovenaan vindt u ook plaatsen met grinden in de velden die ons toelieten de terrasmorfologie hier beter te begrijpen. Vanuit Berneau rijdt u richting Bombaye.

5.5

Bombaye

Bombaye ligt op de rand van het gelijknamige uitgebreide terras met een oppervlak rond 135 m. Naar Warsage toe is de rand versneden door twee brede droge vleugeldalletjes die voor een groot deel in de dikke leembedekking zijn ontwikkeld. Van op hun interfluvium heeft men een goed uitzicht op de vlakte van Berneau waarop SW-NE gerichte loessstrepen liggen. De noordelijke horizon is de rechter dalflank van de Voer die een hoog getrapt terrassenlandschap erodeert. Rechts ligt het Simpelveldterras dat erg vlak is (op 170 m); links situeert zich het Bombaye-terras op een hoogte van 135 m.

37

38

6. LITERATUURLIJST 6.1 Kaartmateriaal Forir, M.H., 1896, Carte géologique de la Belgique (Visé - Fouron-Saint-Martin), 1:40.000, planchette 7-8 de la feuille XXXIV de la carte topographique. Institut cartographique militaire.

Mourlon, M. & Halet, F. 1905, Carte géologique de la Belgique (Neerharen), 1:40.000, planchette 3 de la feuille XXXIV de la carte topographique. Institut cartographique militaire.

Van Den Broeck, M.E. 1903, Carte géologique de la Belgique (Tongres - Herderen), 1:40.000, planchette 5-6 de la feuille XXXIV de la carte topographique. Institut cartographique militaire.

Van Den Broeck, M.E. 1905, Carte géologique de la Belgique (Bilsen - Veldwezelt), 1:40.000, planchette 1-2 de la feuille XXXIV de la carte topographique. Institut cartographique militaire. ?????, Carte géologique de la Belgique (Alleur - Liège), 1:40.000, planchette 1-2 de la feuille XXXXII de la carte topographique. Institut cartographique militaire. ?????, Carte géologique de la Belgique (Dalhem - Herve) , 1:40.000, planchette 3-4 de la feuille XXXXII de la carte topographique. Institut cartographique militaire. ?????, Carte géologique de la Belgique (Gemmenich - Botzelaar), 1:40.000, planchette 7-8 de la feuille XXXXII de la carte topographique. Institut cartographique militaire.

Orohydrografische kaart: Tongeren (34) 1:50.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel.

Orohydrografische kaart: Bilzen - Veldwezelt (34 1-2), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1992.

Orohydrografische kaart: Smeermaas (34 3-4), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel.

Orohydrografische kaart: Tongeren - Herderen (34 5-6), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel.

Orohydrografische kaart: Visé - Fouron-Saint-Martin (34 7-8), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel.

Orohydrografische kaart: Gemmenich - Botzelaar (35 5-6), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel.

Orohydrografische kaart: Dalhem - Herve (42 1-2), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel.

Orohydrografische kaart: Alleur - Liège (42 3-4), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel.

Topografische kaart: Tongeren (34), 1:50.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1992.

Topografische kaart: Bilzen - Veldwezelt (34 1-2), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1992.

Topografische kaart: Smeermaas (34 3-4), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1992.

Topografische kaart: Tongeren - Herderen (34 5-6), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1992.

Topografische kaart: Visé - Fouron-Saint-Martin (34 7-8), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1992.

Topografische kaart: Gemmenich - Botzelaar (35 5-6), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1988.

Topografische kaart: Dalhem - Herve (42 1-2), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1988.

Topgrafische kaart: Alleur - Liège (42 3-4), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1988.

Topografische kaart: Genk - Zutendaal (26 5-6), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1976.

Topografische kaart: Rekem (26 7-8), 1:25.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1988.

Topografische kaart: Bilzen (34-1), 1:10.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1988.

Topografische kaart: Veldwezelt (34-2), 1:10.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1988.

Topografische kaart: Smeermaas (34-3), 1:10.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1988.

Topografische kaart: Tongeren (34-5), 1:10.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1988.

Topografische kaart: Herderen (34-6), 1:10.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1988.

Topografische kaart: Visé (34-7), 1:10.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1988.

Topografische kaart: Fouron-Saint-Martin (34-8), 1:10.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1988.

Topografische kaart: Gemmenich (35-5), 1:10.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1985.

39

Topografische kaart: Liège (42-2), 1:10.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1984.

Topografische kaart: Dalhem (42-3), 1:10.000. Nationaal Geografisch Instituut,Brussel, 1984.

Topografische kaart: Herve (42-4), 1:10.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1985.

Topografische kaart: Genk (26-5), 1:10.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1991.

Topografische kaart: Zutendaal (26-6), 1:10.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1992.

Topografische kaart: Maasmechelen (26-7), 1:10.000. Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1992.

Geologische kaart van Zuid-Limburg en omgeving: Maasafzettingen, 1:50.000. Rijks Geologische Dienst, Haarlem, 1984.

B

6.2 Thesissen en Publicaties Biquet, A. (1907) La vallée de la Meuse en aval de Liège. BSBG, 1, 347-364.

Bryson, R.A. & LaFontaine, V. (1988) Periodicities in the late Pleistocene and Holocene and their stability. COGS Computer Contributions, vol 4 nr.1.

Bustamente-Santa Cruz, L. (1992) New Microprobe analysis of some volcanic minerals from the Quaternary Meuse Terraces (Belgium), preliminary notice. NWT vol. 74, pp 3-7.

Bustamente-Santa Cruz, L. (1990) On the correlationof the Meuse terraces with the Eifel volcanic ashes. NWT vol 72 pp. 14-27.

C

Calembert, L., Pel, J. & Lambert, L. (1968) Constitution de la plaine alluviale de la Meuse en aval de Liège, à Herstal, Jupille, Wandre, Cheratte et Vivegnies. Professional paper 1968/12

D

De Smedt, F. & Van Vaerenbergh, W. (1991) Studie van de regionale grondwaterstroming in het Kempisch Plateau en de Maasvallei. Het hydrologisch onderzoek in het grensgebied Luik-Maasbracht; onderzoeks-resultaten 19851990, p 71-83.

Dusar, M. & Langenaeker, V. (1992) De oostrand van het massief van Brabant, met beschrijving van de geologische verkenningsboring te Martenslinden. Professional paper 1992/5-nr 255.

E

Engelen, G.B. (1991) Hydrological systems of the Kempian Plateau and its surroundings. Het hydrologisch onderzoek in het grensgebied Luik-Maasbracht; onderzoeksresultaten 1985-1990, p 17-26.

G

Gulinck, M. (1960) Observations sur la faille du Démer. Bull. Soc. belge de Géol. 69 pp. 40-41.

Gullentops, F. (1954) Contribution à la chronologie du Pleistocène et des formes du reliëf en Belgique. Mémoires de l’ Institut Géologique de l’ Université de Louvain, t.18, p 123-252.

Gullentops, F. (1957) Stratigraphie du Pleistocène supérieur en Belgique. Geologie en mijnbouw jg. 19, pp. 305.

Gullentops, F., Paulissen, E. & Vandenberghe, J. (1981) Fossil periglacial phenomena in NE- Belgium. Biuletyn Peryglacjalny, nr 28.

Gullentops, F. & Wouters, L. (1996) Delfstoffen in Vlaanderen, ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, departement EWBL, 198 p.

Gullentops, F. & Vandenberghe, J. Een abnormale Jekerloop onthult een breuk. (niet gepubliceerd document)

H

Haesaerts, P., Juvigné, E., Kuyl, O., Muchez, H., & Roebroeks, W. (1981) Compte rendu de l’ excusion du 13 juin 1981, en Hesbaye et au Limbourg neerlandais, consacrée à la chronostratigraphie des loess du Pleistocène superieur. Annales de la Société Géologiques de Belgique, T. 104 pp. 223-240.

Halet, F. (1925) Les failles de la région du Haut Démer. Bull. Soc. belge de Géol. 35 pp. 120-148.

Halet, F. (1932) La géologie du flanc occidental de la vallée de la Meuse à l’Ouest de l’enclave de Maestricht d’après les sondages d’étude du Canal Albert. Bull. Soc. belge de Géol. 4 pp. 195-225.

40

H

Homburg, C.J. (1991) Over de vorming van veen, het winnen van turf en de gevolgen voor ons land. Grondboor en Hamer, nr. 5/6, p 154-161.

Hoselmann, C. (196) Der hauptterrassen-Komplex am unteren Mittelrhein. Zeitschrift der Deutschen Geologische Geselschaft, band 147, teil 4, p 481-497.

Huijzer, A.S. & Mücher, H. J. (1993) Micromorphologie of the intra-Saalian interglacial pedocomplex and Eemian Rocourt soil in the Belvédère pit (Maastricht, The Netherlands). Mededelingen Rijksgeologische Dienst, nr. 47 pp 31-40.

Hydrogeologische studie van het Kempisch Plateau en de Limburge Maasvallei. Opdrachtgevers; Minister van Vlaamse Aangelegenhedenen de Minister van Volksgezondheid, Brussel, december 1980.

J

Juvigné, E. (1992) Les formations Cenozoiques de la carrière CBR du Romont (Eben/ Bassenge, Belgique). Annales de la Société Géologique de Belgique, T. 115 (fasc.1) pp. 159-165.

Juvigné, E. & Renard, F. (1991) Les formations post-Cretacees de la carrière CBR à Lixhe/Visé (Belgique). Bulletin van de Belgische vereniging voor geologie 100/1-2 pp. 163-175.

Juvigné, E. & Renard, F. (1992) Les terraces de la Meuse de Liège à Maastricht. Annales de la Société Géologique de Belgique, T. 115 pp. 167-186.

K

Kasse, K. (1988) Early Pleistocene tidal and fluviatile environments in the southern Netherlands and Northern Belgium. Academisch proefschrift, vrije Universiteit te Amsterdam, p 190

L

Lefèvre, M.A. (1934) Compte Rendu de l’excursion du 13 mai dans la vallée de la Basse-Meuse. BSBG, t. 44, p.

424-444.

Lorent, J. & Loy, W. (1969) Hydrologische studie van he Jeker-bekken; debietgegevens. Nationale Maatschappij voor Waterleidingen.

M

Macar, P. (1938) Compte rendu de l’ excursion du 24 avril 1938, consacrée à l’ étude des terraces de la Meuse entre Liège et l’ Ubagsberg (Limbourg hollandias). Annales de la Société Géologiques de Belgique 61: 187-217.

Macar, P. (1954) Les terraces fluviales et la haute Belgique au Quaternaire. Prodrôme d’une description géologique de la Belgique., p 591-606.

Marechal, R (1992) Tweede atlas van België. Quartairgeologie.

P

Paepe, R. (1968) Le Pleistocene de la vallée de la Meuse à Profondeville. Professional paper 1968/1 Paepe, R., Vanmolle, M. & Mortier, R. (1981) Quaternary Stratigraphy of terrace systems of the Maas River Basin.

Sonderveröff. Geol. Inst. Univ. Köln, 41, p. 131-153.

Paulissen, E. (1973) De morfologie en de Quartairstratigrafie van de Maasvallei in Belgisch Limburg. Koninklijke Academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, klasse der wetenchappen , jg.35 nr. 127.

Paulissen, E., Gullentops, F., Vermeersch, P.M., Geurts, M.-A., Gilot, E., Van Neer, W., Van Vooren, E. & Wagemans, E. (1981) Evolution Holocène d’ un flanc de vallée sur substrat perméable (Hesbaye sèche, Belgique). Mém.

Inst. Géol. Un. Louvain, 31, p 23-75.

Pissart, A. (1974) La Meuse en France et en Belgique. in “Centenaire de la Soc. Géol. de Belg. L’ évolution quaternaire des bassins fluviaux de la Mer du Nord Méridionale”, Liège, pp. 105-131

R S

Rutot, A. & Van Den Broeck, E. (1878) Compte Rendu des journées du 29 et du 30 Septembre. Ann. Soc. Géol.

Belge, t. 5, p. CXLI-CLV. Stevens, Ch. (1958) Quelques aspects géomorphologiques du Pays de Herve. BSBG, t.67, p. 6-12.

41

T

Tavernier, R. (1943) De Quartaire afzettingen van België. NWT jg. 25 pp. 121-137.

Tavernier, R. (1948) Les formations quaternaire de la Belgique en rapport avec l’ évolution morphologique du pays.

Bulletin de la Société Belge de Géologie, t 57, p 609-641.

Torbjörn, E. & Törnqvist, T.E. (1995) Discussion: Alluvial architecture of the Quaternary Rhine-Meuse river system in the Netherlands, by G. H. J. Ruegg, Geologie en Mijnbouw 72: 321-330, 1994. Geologie en Mijnbouw 74: 183-186.

Törnqvist, T.E. (1993) Holocene alternation of meandering and anastiomosing fluvial systems in the Rhine-Meuse delta (Central Netherlands) controlled by sea-level rise and sub-soil erodibility. Journal of Sedimentary Petrology, vol. 63, nr. 4, p. 683-693.

V

Vandenberghe, J. (1993) River terrace development and its relation to climate: the Saalian Caberg terrace of the Maas river near Maastricht (the Netherlands). Mededelingen Rijksgeologische Dienst, nr. 47 pp 19-24.

Van Den Broeck, E. (1883) Explication de la feuille de Bilsen. p. 134-160.

Van Den Broeck, J.M.M. & Van Der Marel, H.W. (1964) De alluviale gronden van de Maas, de Roer en de Geul in Limburg. Mededelingen van de stichting voor bodemkartering, Bodemkundige Studies nr. 7.

Van Grondelle, W.J. (1978) Ontgrondingen: over de noodzaak van en de mogelijkheden voor een ander beleid t.a.v. de winning van mergel, grind, zand, klei en veen. Natuur en Milieu, nr. 11, p. 32-36.

Van Kolfschoten, T., Roebroeks, W. & Vandenberghe, J. (1993) The Middle and Late Pleistocene sequence at Maastricht-Belvédère: the typelocality of the Belvédère interglacial. Mededelingen Rijksgeologische Dienst, nr. 47 pp 81-91.

Van Straaten, L.M.J.U. (1946) Grindonderzoek in Zuid-Limburg. Mededelingen van de Geologische Stichting, serie C-VI, nr. 2, p 146.

W

Walpot, M. (1956) .Bijdrage tot de regionale studie van het Land van Overmaas, overgangsgebied tussen het Terrassenland en het Land van Herve, lic.thesis, K.U.Leuven,p 259 Wouters, L. & Vandenberghe, N. (1994) Geologie van de Kempen.Een synthese, NIROND, Brussel, 208p.

Z

Zonneveld, J.I.S. (1957) River terraces and Quaternary chronology in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw, jg.19 pp. 277-285.

Zonneveld, J.I.S. (1974) The terraces of the Maas (and the Rhine) downstreem of Maastricht. in “Centenaire de la Soc. Géol. de Belg. L’évolution quaternaire des bassins fluviaux de la Mer du Nord Méridionale”, Liège, pp. 133157.

42