Verrekijker_mei_2005.pdf

Verrekijker

EEN UITGAVE VAN DE VLAAMSE MILIEUMAATSCHAPPIJ - MEI 2005

Dossier zware metalen

Gezonde lucht: werk van lange adem Zware metalen: een zware erfenis Milieuvriendelijk aan de slag in de tuin De nieuwe waterfactuur

Inhoud Vooruitkijken

3

Lucht nog altijd sterk vervuild

4

De Milieuwerker: ‘Ook als ze goed sorteren, zeggen we dat’

9

Water en zuivering voortaan op één factuur

10

Lastige Vragen

11

Dossier zware metalen

2

Zware metalen: een zware erfenis

14

Minder kuikens, slechtere gezondheid

19

Zware metalen verhogen risico op kanker

20

Voorzichtigheid geboden

23

Woonwijk vol zware metalen

24

Zijn er ook lichte metalen?

28

Wedstrijd Floepje: en de winnaar is ...

29

Verzuring: nog lang niet waar we moeten zijn

30

De beslissing: een groene tuin

33

Ozon, een zomerprobleem?

34

Tegengas

36

Update

38

www.vmm.be

Vooruitkijken De rapporten over de luchtkwaliteit in Vlaanderen en de lozingen in de lucht die de Vlaamse Milieumaatschappij eind vorig jaar publiceerde, leveren een niet zo fraai beeld op van de lucht die we elke dag inademen.

Vooral de concentraties ozon en fijn stof blijven hoger dan goed is voor onze gezondheid.

Toch valt er in de rapporten ook hoopgevend nieuws te rapen. De uitstoot van heel wat schadelijke stoffen daalt jaar na jaar. Dat is een prachtprestatie, voor ons en voor de komende generaties. Want dat schadelijke stoffen langer dan we soms denken voor problemen kunnen zorgen, leert ons de problematiek van de zware metalen. Decennialang stootte de non-ferro-industrie zware metalen uit. Niemand maakte zich daar zorgen over, tot in de jaren zeventig bleek dat de gezondheid van de kinderen die in de onmiddellijke omgeving van deze bedrijven woonden rechtstreeks werd bedreigd. Sindsdien gaat het ook met de zware metalen de goede kant op, zo blijkt uit onze metingen. U leest er meer over verder in deze Verrekijker.

De algemene luchtkwaliteit in Vlaanderen is vandaag voor heel wat stoffen beter dan enkele decennia geleden. Toch mogen we de gezondheidsrisico’s van bijvoorbeeld fijn stof en ozon niet onderschatten. Ook op dat vlak heb ik goed nieuws voor u: aan die problemen kunnen we zelf iets doen, door bijvoorbeeld ons rijgedrag aan te passen. Het verkeer, en niet in het minst het personenverkeer, blijft immers een van de grootste bronnen van luchtverontreiniging.

Alles wat we doen, heeft een impact op het milieu. Zelfs een daguitstap naar zee, een ontspannend dagje tuinieren of een nieuwe lik verf op de keukenmuur. In deze Verrekijker vindt u alvast een heleboel tips om er een milieuvriendelijke zomer van te maken. U kunt wel degelijk een verschil maken.

Veel leesplezier.

Frank Van Sevencoten, administrateur-generaal

3

Ondanks verminderde uitstoot

Lucht nog altijd sterk

4

Luchtkwaliteit

www.vmm.be

Vlaanderen blaast ieder jaar minder vervuilende stoffen de lucht in, zo blijkt uit recente VMM-rapporten.

Toch laat onze luchtkwaliteit nog te wensen over.

vervuild

Eind vorig jaar publiceerde de VMM haar

die we op gewone dagen zien – erg hoog

jaarlijkse rapporten, Lozingen in de lucht

blijven. Dat is voornamelijk te wijten aan

1990-2003 en Luchtkwaliteit in het Vlaam-

grensoverschrijdende vervuiling. Om die

se Gewest 2003. Daaruit blijkt een sterke

concentraties te doen dalen, hangen wij

vermindering van de uitstoot van dioxi-

in Vlaanderen af van internationale maat-

nes, verzurende stoffen, ozonafbreken-

regelen.’

de stoffen, enzovoort. Toch verbetert de luchtkwaliteit niet evenredig. ‘Het ver-

Diep in de longen

band tussen de emissies, de uitstoot uit

Een andere polluent die de laatste jaren

verschillende bronnen, en de luchtkwali-

veel aandacht krijgt, is fijn stof, dat naar

teit is niet altijd eenduidig vast te leggen,’

gelang de diameter van de deeltjes PM10,

verduidelijkt Ward Roekens van de VMM.

PM2,5 of PM1 wordt genoemd. Vanwaar

‘Er gebeuren in de lucht immers nog heel

die groeiende aandacht? ‘Fijn stof blijkt

wat chemische omzettingen. Vlaanderen

erg schadelijk te zijn voor de gezondheid.

krijgt daarnaast vervuiling binnen vanuit

Wetenschappers gaan ervan uit dat het

andere landen, maar voert natuurlijk ook

heel diep in de longen kan dringen en heel

zelf een deel uit.’

Probleemstoffen De laatste twintig, dertig jaar is er in het algemeen een sterke verbetering geweest van de luchtkwaliteit. Ward Roekens: ‘Voor heel wat stoffen is er een dalende trend. Er blijven echter een aantal probleemstoffen waarover we ons zorgen maken.’

Een van die probleemstoffen is ozon, een stof die tijdens zomerse dagen ontstaat door de inwerking van zonnestralen op © Jan Caudron

lucht die vervuild is met stikstofoxiden (NOX) en vluchtige organische stoffen (VOS), uitgestoten door de industrie en het verkeer. Ozon vermindert de longcapaciteit en irriteert de luchtwegen. ‘Als gevolg van de ozonmaatregelen zien we de laatste jaren niet meer zulke grote ozonpieken. Het probleem is echter dat de achtergrondconcentraties – dat zijn de concentraties © Angelos/Jan Fabre

Het MIRA-team anno 2004

Ward Roekens (rechts) en enkele van zijn medewerkers die de luchtkwaliteit in Vlaanderen op de voet volgen.

5

s wat schade kan aanrichten, van luchtwegproblemen tot hartproblemen, kanker en vroegtijdige sterfte. In het onderzoek naar het verband tussen verschillende polluenten en gezondheidseffecten kwam men tot de verrassende vaststelling dat er vooral een verband is tussen deeltjesfrac-

Vuile vlek Vlaanderen Deze kaart van ESA’s milieusatelliet Envisat drukt ons met onze neus op de feiten: Vlaanderen vormt samen met zuidelijk Nederland en het Ruhr-gebied een van de sterkst met stikstofdioxide ( NO2 ) vervuilde gebieden op aarde. NO2 veroorzaakt luchtwegklachten en speelt een rol in de vorming van ozonsmog.

(Gemiddelde troposferische NO2 tussen januari 2003 en juni 2004.

Schaal: 1015 moleculen/cm-2 )

ties en vroegtijdige sterfte. Dat verband is

Wat benzeen betreft zijn er geen over-

en stedelijke gebieden. De industrie en

des te meer uitgesproken bij de kleinere

schrijdingen te verwachten. In 2010

het wegverkeer zijn de voornaamste bron-

deeltjesfracties. We weten nog niet goed

komen er ook nieuwe normen voor NO2,

nen, maar dat willen we nog verder in kaart

wat de schadelijkste component is van fijn

een stof die voornamelijk door het ver-

brengen. Verkeer speelt in elk geval een

stof. Men vermoedt echter dat vooral de

keer wordt uitgestoten. In gebieden die

grote rol: de roetdeeltjes die het verkeer

roetdeeltjes schadelijk zijn. Intussen lijkt

een sterke invloed ondervinden van het

verspreidt, verhogen de schadelijkheid van

het er ook op dat PM2,5 een betere indi-

verkeer, zoals de Antwerpse agglomera-

fijn stof. Dat zijn deeltjes die weinig wegen,

cator is voor verontreiniging en gezond-

tie en het Antwerpse havengebied, halen

zodat ze in de gemeten PM10-concentra-

heidseffecten dan PM10, zodat de voorlo-

we die nieuwe norm voorlopig niet.’

ties niet altijd duidelijk naar voor komen. In

pig enige norm, die voor PM10, wel eens

de loop van dit jaar voeren we samen met

zou kunnen worden vervangen of aange-

Het behalen van de normen is overigens

VITO, de Vlaamse Instelling voor Technolo-

vuld met een norm voor PM2,5.

maar één ding, het betekent niet nood-

gisch Onderzoek, een project uit om meer

zakelijk dat er dan geen enkel probleem

informatie te bekomen over de luchtkwa-

meer is. ‘Zeker niet. Bij het vastleggen van

liteit in een stedelijke omgeving en na te

Strenge normen Uit het jaarverslag Luchtkwaliteit blijkt

normen wordt immers ook naar de haal-

gaan hoe groot de invloed van het verkeer

dat we in Vlaanderen in 2003 alle nor-

baarheid gekeken. Voor sommige stof-

werkelijk is.

men op het vlak van luchtkwaliteit heb-

fen is het geen probleem om de norm te

ben gerespecteerd. Is er dan wel een

halen, maar zijn zelfs concentraties onder

probleem? Ward Roekens: ‘De huidi-

de norm mogelijk schadelijk.’

Het wegverkeer is niet alleen een van de voornaamste bronnen van ozonvormende

ge normen respecteren we, maar naar 6

Verkeer: verkeerd bezig

aanleiding van bijkomende onderzoeks-

De nieuwe normen die vanaf dit jaar gelden

stoffen en fijn stof, ook in de uitstoot van

resultaten over de gezondheidsrisico’s

voor fijn stof zullen we naar alle waarschijn-

broeikasgasemissies speelt het een grote

worden de normen vanaf 2005 een pak

lijkheid niet halen. Om afdoende maatrege-

rol. In tegenstelling tot de andere vervui-

strenger. Zo komen er in 2005 nieuwe

len tegen fijn stof te kunnen nemen, moet

lende stoffen, blijft de uitstoot van broei-

normen voor zwaveldioxide ( SO2 ), fijn

eerst duidelijk worden waar dat fijn stof

kasgassen (vooral CO2) als enige stijgen

stof, lood en benzeen. Voor lood en SO2

vandaan komt. ‘Tot op vandaag is het niet

in vergelijking met 1990. Met het oog op

zijn er lokaal nog problemen, rond non-

altijd duidelijk wie verantwoordelijk is voor

onze Kyotoverplichtingen en de klimaat-

ferro- of metaalbedrijven, steenbakke-

de verhoogde concentraties. We vinden

verandering zou de uitstoot nochtans drin-

rijen en in het Antwerpse havengebied.

de hoogste concentraties in industriële

gend moeten dalen. Maar de reducties die

Luchtkwaliteit

www.vmm.be

de industrie en de landbouw de afgelopen jaren hebben behaald, worden door het transport, de energiesector en de huishoudens tenietgedaan.

Wie bij wegverkeer vooral aan vrachtwagens denkt, moet dat idee overigens bijsturen. Vrachtwagens en bussen zijn wel vervuilender dan personenwagens, maar daar staat tegenover dat maar liefst 84 procent van de afgelegde kilometers in Vlaanderen voor het conto van de perso-

Š Jan Caudron

nenwagens is.

Schoner en zuiniger?

Europa legt aan alle voertuigen op de weg steeds strengere emissienormen op, voor NOx, fijn stof, koolwaterstoffen en koolstofmonoxide ( CO ). Zo moeten nieuwe perso-

nenwagens en vrachtwagens sinds begin dit jaar aan strengere normen voldoen, de

Lucht opsnuiven over de grens

zogenaamde Euro-4-standaard. Vanaf

Luchtverontreiniging is een grensoverschrijdend probleem, en dus wordt er ook

2006 gelden er nieuwe normen voor lich-

over de grenzen heen samengewerkt. Zo krijgt de regio Kortrijk luchtverontrei-

te vrachtwagens en vanaf 2008 gaat voor

niging te verwerken uit Noord-Frankrijk, met name van stedelijke en industriĂŤle

zware vrachtwagens zelfs de nog stren-

zones als Rijsel, Tourcoing en Roubaix. Hoe dat in zijn werk gaat en hoe groot die

gere Euro-5-standaard in.

invloed is, heeft de VMM de afgelopen jaren uitgezocht in het kader van het grensoverschrijdende project EXPER /PF, dat eind 2004 werd afgerond.

De auto-industrie kiest zelf welke technologie ze gebruikt om de nieuwe normen te

E XPER / PF was een project over de blootstelling van de bevolking aan fijne stof-

halen. In dieselwagens en in vrachtwagens

deeltjes, waarin verschillende Vlaamse en Noord-Franse partners samenwerkten.

kan men gebruik maken van een roetfilter,

Naast de VMM waren er ook twee Noord-Franse organisaties in betrokken die zich

maar er zijn nog andere technieken om

specifiek richten op de controle van de luchtkwaliteit.

uitstoot te beperken. Onze wagens worden bovendien steeds zuiniger, waardoor

Binnen EXPER /PF werd een grensoverschrijdende databank op poten gezet, waarin

de emissies per wagen verder dalen. Het

een schat aan gegevens te vinden is over de luchtverontreiniging in Noord-Frank-

Vlaamse voertuigenpark telde in 2003 ech-

rijk en West-Vlaanderen. De verschillende partners hebben daarvoor hun kennis

ter 36 procent meer eenheden dan in 1990

en meetgegevens uit de regio samengebracht. Daarnaast zijn er speciaal voor het

en tegelijk blijft het aantal afgelegde kilome-

project bijkomende metingen uitgevoerd. Voor het eerst werd ook gebruik gemaakt

ters stijgen, wat de emissiereductie van de

van satellietgegevens over de ruimtelijke spreiding van stofdeeltjes.

schonere en zuiniger wagens teniet doet.

Wilt u een kijkje nemen in de databank of zoekt u meer info over de samenwerDe overheid stimuleert daarom ook de omschakeling op andere, schone- s

king? Surf naar www.appanpc-asgo.org/experpf

7

© Jan Caudron

s re brandstoffen zoals aardgas, LPG

dan vroeger. Ook de bewustwording en

en biodiesel. De auto vaker aan de kant

de mondigheid op het vlak van milieu is

laten staan en milieuvriendelijker rijgedrag

een stuk groter geworden. Daarnaast blijft

zijn eveneens een deel van de oplossing.

het onderzoek vorderen en zijn er op Euro-

‘Ook wat betreft het vrachtvervoer kun je

pees vlak steeds nieuwe initiatieven. Zo

je soms afvragen of het altijd nodig is om

zullen de nieuwe Europese lidstaten nu

zoveel kilometers af te leggen,’ zegt Ward

hun luchtkwaliteit moeten verbeteren. En

Roekens. ‘Iedereen kent de verhalen van

daar zullen we ook hier in Vlaanderen de

bedrijven die halfafgewerkte producten

effecten van voelen.’

naar de andere kant van Europa vervoeren, om ze enkele weken later geschilderd of verwerkt terug te laten keren. Als we

Wilt u meer lezen? Raadpleeg dan de

nu al weten dat we bepaalde normen niet

recentste rapporten Lozingen in de lucht

halen, moeten we dan maar verdergaan

1990-2003 en Luchtkwaliteit

met onze industrialisatie, die ook meer ver-

in het Vlaamse Gewest 2003

keer met zich meebrengt en beslag legt op

via www.vmm.be/luchtkwaliteit

de schaarse open ruimte?’

U kunt de rapporten ook gratis bestellen bij het VMM-Infoloket,

8

Het goede nieuws

A. Van de Maelestraat 96,

Het verhaal van de luchtkwaliteit is mis-

9320 Erembodegem, tel. 053-72 64 45,

schien weinig opbeurend, maar er is ook

fax 053-71 10 78, info@vmm.be

goed nieuws. ‘De luchtkwaliteit nu is voor de meeste polluenten een stuk beter dan

Wilt u weten hoe u zelf uw steentje kunt

20, 25 jaar geleden. Er zijn heel wat posi-

bijdragen? Neem een kijkje op

tieve evoluties, bijvoorbeeld voor ben-

www.milieuvriendelijkvoertuig.be

zeen, zware metalen, SO2, dioxine. Die stoffen zijn nu veel minder een probleem

of www.ikbenrob.be

www.vmm.be

© Johan Martens

De Milieuwerker

‘Ook als ze goed sorteren, zeggen we dat.’

NAAM : Dirk Smesman WERK: Parkwachter in

‘Het is niet zo simpel om parkwachter in een containerpark te zijn. Je moet in goede conditie zijn en op de hoogte blijven van je vak. Maar vooral: je moet kunnen omgaan met alle soorten klanten – goedgezinde en minder goedgezinde.

het containerpark van Ivago in Destelbergen

Ik probeer de mensen altijd uit te leggen

wegenwerken, van oud glas maakt men

Het is ook de enige manier om de mensen

waarom iets zus of zo moet. Zo zamelen

nieuw glas, het hout wordt verwerkt tot

aan te sporen om zelf proper te zijn. Aan

we sinds kort ook plastic bloempotten,

spaanderplaten, frituurolie tot biobrandstof

elke container staat hier een borstel en

plantentrays en -folies afzonderlijk in. Dat

en piepschuim tot snelbouwstenen. Rönt-

een schop. Net als elke job, heeft het werk

stond in de Afvalkrant die iedereen in de

genfoto’s zamelen we in omdat er zilver in

natuurlijk ook zijn mindere kanten. Ik ben

bus krijgt, maar niet iedereen leest die.

zit. Ik vind het belangrijk om dat allemaal

er enorm van geschrokken hoe agressief

Door hen te vertellen dat daar nieuwe

te weten. Omdat ik de mensen die erom

de mensen kunnen zijn, hoe vriendelijk we

trays en bloempotten van gemaakt wor-

vragen juiste informatie wil geven, maar

ook zijn. Ik had dat nooit verwacht.

den, hoop ik dat ze het zullen onthouden.

gewoon ook omdat het mij interesseert.

Als parkwachter ben je automatisch

Met wat uitleg tonen de mensen in elk geval meer interesse. Maar als ze goed

Dit is onze winkel

milieubewuster, je kunt dat niet zomaar

sorteren, dan zeggen we het ook.

Als parkwachter ben je heel zelfstandig

van je afzetten. Als ik op straat PMD-zak-

– je draagt een verantwoordelijkheid. Wij

ken zie liggen, heb ik direct gezien of er

Er zijn nu ongeveer 35 verschillende frac-

werken met twee op dit containerpark en

iets in zit dat niet mag. En thuis sorteer ik

ties die binnengebracht kunnen worden.

we beschouwen het als onze winkel. Alles

natuurlijk ook. Ik geef mijn vrouw en kin-

De overgrote meerderheid wordt gerecy-

moet er proper bijliggen. Dat geeft ons

deren ook instructies. Ik moet toch het

cleerd. Het steenpuin wordt gebruikt bij

voldoening en de mensen appreciëren het.

goede voorbeeld geven?’

9

Water en zuivering voortaan op één factuur Wie dit jaar al een waterfactuur heeft gekregen, zal het hebben opgemerkt: het drinkwaterverbruik van na 1 januari 2005 wordt apart vermeld en is ook duurder dan dat van 2004. In de drinkwaterprijs zit voortaan een bijdrage verrekend voor de zuivering van afvalwater.

Weer een bijkomende kost? Helemaal niet. De bijdrage vervangt gewoon de heffing op waterverontreiniging die u vroeger aan de VMM moest betalen.

‘De zuivering van afvalwater is een complexe zaak,’ zegt Lutgarde Fleurinck, hoofd van de afdeling Economisch Toezicht van de VMM. ‘De gemeenten zijn verantwoordelijk voor de uitbouw en het beheer van de rioleringen. Het afvalwater wordt echter niet zomaar in de rivieren geloosd: het moet worden opgevangen in collectoren en gaat zo naar waterzuiveringsinstallaties die het afvalwater van verschillende collectoren samen zuiveren.’ Voor de bouw en de exploitatie van die bovengemeentelijke zuivering zorgt Aquafin.

Tot voor kort werd Aquafin gefinancierd door de Vlaamse overheid, gedeeltelijk via de opbrengsten van de heffing op de waterverontreiniging. Nu zijn het de drinkwatermaatschappijen die Aquafin vergoeden voor de bovengemeentelijke waterzuivering. Gevolg: de heffing die u jaarlijks aan de VMM moest betalen, valt definitief weg vanaf 2006 en wordt vervangen door een bijdrage voor bovenge-

10

meentelijke waterzuivering die u betaalt aan de drinkwatermaatschappijen. Die is zo berekend dat ze, bij gelijklopend verbruik, even hoog is als de heffing.

Duidelijkheid Op het eerste gezicht verandert er dus © Jan Caudron

weinig. Maar voor de Vlaamse overheid

Waterfactuur

www.vmm.be

maakt de nieuwe regeling een heel verschil. Ze biedt een oplossing voor het aanslepende BTW-conflict met de federale administratie, die stelde dat op alle diensten en leveringen van Aquafin 21 procent BTW moest worden betaald in plaats van

6 procent. Lutgarde Fleurinck: ‘Door de heffing te veranderen in een bijdrage die integraal deel uitmaakt van de waterprijs, geldt het tarief van 6 procent.’ Een gelijkaardige regeling is al van kracht in Wallonië en Brussel.

Ook voor de consument – u dus – zijn er voordelen aan de nieuwe regeling. ‘Ze is in elk geval duidelijker: alles wat met uw drinkwater te maken heeft, staat voortaan op één factuur en zoals gezegd: de prijs blijft, BTW inbegrepen, dezelfde. Bovendien kunnen bedrijven de bijdrage nu ook als aftrekbare kost inbrengen bij de © Jan Caudron

belastingen, wat bij een heffing niet het geval is.’

Gemeentelijke rioleringsbijdrage?

Tegelijk met de invoering van de eengemaakte waterfactuur krijgen de gemeen-

pijen op dezelfde drinkwaterfactuur een

ten de mogelijkheid om de praktische uit- ‘gemeentelijke rioleringsbijdrage’ aan. voering van hun rioleringsbeleid over te dragen aan de drinkwatermaatschappij-

Maar dat is eigenlijk oude wijn in nieuwe

en, die daarvoor een bepaalde prijs kun- zakken: ook vroeger moest u op de een nen aanrekenen. In de gemeenten die dat

of andere manier betalen voor de riolerin-

doen, rekenen de drinkwatermaatschap-

gen van uw gemeente. Ofwel gebeur- s

Lutgarde Fleurinck, hoofd van de afdeling Economisch Toezicht van de VMM.

11

Wat betaalt u in 2005?

Het gezin Janssens heeft in 2004

In 2005 krijgt de familie Janssens

een factuur gekregen voor zijn

een factuur voor het gebruik

verbruik van 18 april 2003 tot 11

van 12 april 2004 tot 14 mei

april 2004: 358 dagen in totaal.

2005: 397 dagen in totaal.

• De periode–2004 (101 dagen)

• De periode–2004 (263 dagen)

is vrijgesteld van heffing.

• Op de periode–2003 (257 dagen)

moet het gezin Janssens een bijdrage

heffing betalen, aan de VMM, namelijk:

betalen van 134 ÷ 397 x de bijdrage

257 ÷ 358 x het heffingsbedrag

per m3 x het drinkwaterverbruik.

per m3 x het drinkwaterverbruik.

Dat bedrag wordt door de

© Yves Adams

moet het gezin Janssens wél een

drinkwatermaatschappij aangerekend in de prijs van het drinkwater.

s de dat via een aparte rioleringsbijdrage,

Om te zorgen dat de overgang naar het

alleen nog een bijdrage aangerekend op

ofwel gebeurde dat via de gemeentebe-

nieuwe systeem vlot verloopt, werd een

uw drinkwaterfactuur. Een uitzondering

lastingen. Nu de gemeentelijke riolerings-

overgangsregeling uitgewerkt.

bijdrage klaar en duidelijk op de drinkwa- • Alle gezinnen worden vrijgesteld van

12

is vrijgesteld van bijdrage.

• Op de periode–2005 (134 dagen)

daarop vormen gezinnen met een eigen waterwinning. Aangezien die nog over

terfactuur komt, is het tenminste duidelijk

heffing en bijdrage op hun verbruik tus-

ander water beschikken dan leidingwa-

wat u precies voor de rioleringen betaalt.

sen 1 januari en 31 december 2004.

ter, blijven ze heffingsplichtig. Net als in

• Op het verbruik van vóór 1 janua-

het verleden zal de heffing worden bere-

Overgangsregeling

ri 2004 waarvoor u nog geen heffing

kend op 30 m 3 per gedomicilieerd per-

De nieuwe bijdrage voor bovengemeen-

hebt betaald aan de VMM, moet u wel

soon wanneer uitsluitend water wordt

telijke afvalwaterzuivering ging in op 1

nog een restheffing betalen. Die heffing

verbruikt uit de eigen waterwinning, of

januari 2005, maar dat is hoogstwaar-

krijgt u normaal tussen juni en oktober

10 m3 per gedomicilieerde persoon wan-

schijnlijk niet de datum dat u uw drink-

2005 toegestuurd.

neer naast de eigen waterwinning ook

waterfactuur kreeg. Verschillende drink- • Op het verbruik vanaf 1 januari 2005

water wordt afgenomen van de drinkwa-

watermaatschappijen hebben immers

(dus: op een deel van de factuur–2005)

termaatschappij.

verschillende facturatiesystemen: som-

zullen de drinkwatermaatschappijen een

mige rekenen water aan per jaar, ande-

bijdrage aanrekenen. Die bijdrage staat

re sturen een afrekening voor kortere

verrekend in uw eerste drinkwaterfac-

Vragen?

periodes of werken met voorschotfac-

tuur van 2005. Als uw drinkwatergebruik

Hebt u vragen over de eengemaakte

turen. Bijkomende moeilijkheid: de hef-

niet spectaculair veranderd is, moeten

drinkwaterfactuur of de manier waarop

fing betaalde u vroeger één tot twee jaar

de heffing en de bijdrage samen onge-

de bijdrage wordt berekend, dan kunt u

na het verbruik van het water, maar de

veer hetzelfde bedrag opleveren als de

terecht bij uw drinkwatermaatschappij.

nieuwe bijdrage betaalt u gelijktijdig met

vroegere heffing.

Alle gegevens van uw drinkwatermaat-

het waterverbruik. Ze wordt verrekend in

schappij vindt u terug op uw factuur.

de prijs die u vanaf 1 januari 2005 voor

Vanaf heffingsjaar 2006 ontvangt u geen

uw drinkwater betaalt.

heffingsbiljet meer van de VMM en wordt

www.vmm.be

Lastige vragen

‘Waarom geen aparte ophaling van luiers?’

De problematiek van de milieu-

Maken die aanpassingen ook een

vervuiling, houdt u dat bezig?

verschil op de energierekening?

Toch wel. Ik ben me ervan bewust dat de

Daar heb ik eerlijk gezegd nog niet op

milieuvervuiling een enorme invloed heeft

gelet.

op onze gezondheid en op de natuur. De menselijke ingrepen die het ecologisch

Begaat u soms een zonde?

evenwicht verstoren kunnen voor kwa-

Uit pure gemakzucht durf ik soms een

lijke gevolgen zorgen, zoals overstro-

volle glazen bokaal die de houdbaar-

mingen. En het stijgende aantal soorten

heidsdatum voorbij is gewoon in de vuil-

allergieën bij mensen, komt er volgens

zak gooien.

mij ook niet toevallig.

Wat zou volgens u een goede Wat doet u zoal voor het milieu?

milieumaatregel zijn?

Ik sorteer mijn afval en breng het zono-

Ik denk dat nog heel wat meer restafval

dig naar het containerpark. Een oude

– dat nu nog in de klassieke vuilniszak

zetel heb ik onlangs nog aan een twee-

gaat – kan worden gesorteerd. Waar-

dehandswinkel bezorgd. Zowel ik als mijn

om bijvoorbeeld geen aparte ophaling

partner gaan met de trein naar het werk

van luiers?

– we werken allebei in Brussel. Ik neem ook niet voor het minste de auto. Boodschappen in de buurt bijvoorbeeld doe ik

Wilt u ook wel eens antwoorden

te voet of met de fiets. Maar als het wat

op de Lastige Vragen van onze

verder is, ga ik met de auto, hoor.

reporter? Laat dan iets weten aan Katrien Smet, VMM-Infoloket,

Op welke goede daad voor het

info@vmm.be, A. Van de Maele-

milieu bent u best trots?

straat 96, 9320 Erembodegem.

De renovatie van ons huis. We hebben bewust gekozen voor superisolerend glas, om het energieverbruik te beperken.

De oude verwarmingsketel hebben we vervangen door een zuinige condensatieketel. Dat is natuurlijk allemaal duurder, maar veel milieuvriendelijker. Bovendien hebben we zowel voor de vensters als

Cindy Van den

voor de ketel een premie gekregen van

Abbeele (33)

de overheid. Dat is toch een stimulans:

Aalst

het compenseert de meerkost voor een

Samenwonend,

stuk. Dergelijke premies zijn een goed

1 kind

initiatief, maar je moet het natuurlijk wel

Project-

weten.

manager

13

© Jan Caudron

Belgacom

Dossier zware metalen

Een zware erfenis De uitstoot van zware metalen in de lucht is de jongste decennia sterk gedaald. Hoewel de industrie heel wat inspanningen heeft gedaan, worden in de buurt van non-ferrobedrijven nog altijd verhoogde concentraties gemeten. Daarnaast speelt een zware erfenis uit het verleden ons nog altijd parten.

Zware metalen worden vooral door de industrie, de transport- en de energiesector uitgestoten. Zo is de industrie, en

Zware metalen worden ‘z wa ar’

dan voornamelijk de metaalindustrie, ver-

genoemd omdat ze een hoge dicht-

antwoordelijk voor meer dan 80 procent

heid hebben. Als het gaat over milieu-

van de uitstoot van arseen, cadmium,

verontreiniging denken we bij zware

lood en zink in de lucht in Vlaanderen.

metalen vooral aan cadmium (Cd),

Ook bij de productie van energie komen

chroom (Cr), koper (Cu), kwik (Hg),

zware metalen vrij. De energiesector, met

lood (Pb), nikkel (Ni), platina (Pt) en

inbegrip van de olieraffinaderijen, is ver-

zink (Zn). De stoffen arseen (As) en

antwoordelijk voor ruim de helft van de

antimoon (Sb) worden vaak in een

nikkelemissies en bijna driekwart van de

adem genoemd met zware metalen

kwikemissies, die onder meer vrijkomen

omdat het stoffen zijn die net als zware

bij de verbranding van steenkool in elek-

metalen toxicologische verschijnselen

triciteitscentrales. Daarbij komt overigens

kunnen veroorzaken bij de mens en in

ook arseen vrij.

© Jan Caudron

Zware metalen?

de natuur.

Loodvrije benzine heeft effect

14

De meeste zware metalen zijn van

Tot in de jaren negentig was ook het ver-

procent van de koperemissies in Vlaan-

nature aanwezig in vrijwel alle bodems

keer een belangrijke bron van zware meta-

deren worden uitgestoten door de trans-

en sommige zijn voor het menselijk

len, vooral dan van lood dat als antiklop-

portsector, onder meer door slijtage van

lichaam zelfs levensnoodzakelijk. In

middel werd toegevoegd aan benzine. De

remschijven en remleidingen. Een derde

hoge concentraties zijn ze echter gif-

veralgemening van loodvrije – eigenlijk

van de koperuitstoot is voor rekening van

tig. Bepaalde vormen van die zware

loodarme – benzine heeft tussen 1990

de industrie.

metalen zijn toxischer dan andere. Zo

en 1996 de loodemissies in de Europese

zijn methylkwikchloride en kwikdam-

Unie ( EU15) met meer dan de helft doen

‘Zware metalen zijn vooral een probleem

pen heel schadelijk, maar metallisch

dalen. Vandaag is de transportsector nog

omdat ze nadelige gezondheidseffec-

kwik eigenlijk niet.

een belangrijke bron van koperuitstoot: 65

ten kunnen hebben voor de mens,’ zegt

Stadspark Aalst

Š Jan Caudron

15

s Ward Roekens van de VMM. Ook voor planten, dieren en ecosystemen zijn ze

hoogste loodconcentraties in zwevend

goedgekeurd. Die legt tegen eind 2012 vrij

stof in Vlaanderen. Ter vergelijking: in een

strenge streefwaarden op voor de scha-

natuurlijk geen goede zaak. Uit de metin-

stedelijke omgeving in Antwerpen lag het

delijkste zware metalen: arseen, cadmium

gen van de VMM blijkt echter dat het in

jaargemiddelde in 2003 op 0,05 µg/m3.

en nikkel.’ De toekomstige streefwaar-

het algemeen de goede kant opgaat

Dat is dus nog een stuk lager.’

de voor cadmium werd in 2003 op twee

de Vlaamse lucht. Ward Roekens: ‘Wat

Europa legt strengere normen op

Beerse. De toekomstige streefwaarde

met de concentraties zware metalen in

locaties overschreden, in Hoboken en in

lood betreft, zagen we vroeger hoge con-

Ook de concentraties van de meeste

voor nikkel werd in 2003 overschreden in

centraties overal waar veel verkeer was.

andere zware metalen in de lucht vertonen

een meetstation in de buurt van het staal-

Die zijn sterk gedaald. Ook de industrie

al jaren een dalende trend, net als de emis-

bedrijf ALZ in Genk. En voor arseen wordt

heeft haar uitstoot aanzienlijk verminderd.

sies. Het Milieubeleidsplan 2003–2007

de toekomstige streefwaarde in verschil-

In Hoboken, in de nabijheid van een van

stelde als doel voorop om de emissies van

lende stations overschreden, waaronder

de Umicore-fabrieken maten we begin

zware metalen tegen 2010 met 70 procent

een keer in Beerse en verschillende keren

jaren tachtig een jaargemiddelde lood-

te verminderen in vergelijking met 1995.

in Hoboken. Natacha Claeys: ‘Het valt

concentratie van 4 µg/m3 lucht. In 2003

Voor cadmium, chroom en lood is die

nog af te wachten of die streefwaarden op

was dat teruggevallen tot 0,3 µg/m3. In

doelstelling in 2003 al gehaald. Om de

lange termijn echt zullen worden omgezet

Beerse, in de buurt van Metallo Chimique,

doelstelling voor de andere stoffen te

in grenswaarden. Maar als dat zo is, zul-

viel de loodconcentratie in de lucht terug

halen, zullen echter bijkomende inspan-

len de industrie en de energiesector bijko-

van 4,5 µg/m 3 begin jaren tachtig tot

ningen nodig zijn.

mende inspanningen moeten doen.’

Een Europese reglementering was er tot

2600 km2 vervuild door industrie

0,46 µg/m3 in 2003. In de buurt van die twee sites meten we echter nog altijd de

16

voor kor t alleen

Hoewel de uitstoot van zware metalen de

voor lood. Sinds 1

laatste jaren sterk is teruggelopen, dra-

januari 2005 gel-

gen we een zware erfenis uit het verleden

den overigens

mee. Zware metalen breken niet af: als ze

strengere grens-

eenmaal in het milieu zijn, blijven ze daar

waarden voor lood

tot ze fysiek verwijderd worden. Op ver-

in de lucht, die in

schillende plaatsen in Vlaanderen zijn ze

2004 nog werden

decennialang uit de lucht neergevallen en

overschreden in

hebben ze de bodem, het grondwater en

Beerse. Natacha

de waterbodems verontreinigd. Vooral in

Claeys van de VMM:

de Kempen is dat het geval. De non-ferro-

‘In december vorig

industrie die er sinds eind 19e eeuw tot

jaar is een aanvul-

bloei kwam, heeft in de Nederlandse en

lende EU -richtlijn

Belgische Kempen over een oppervlakte van 2600 km2 verontreiniging met onder

Ward Roekens: ‘Vroeger zagen

Claeys: ‘Restproducten uit de fabrieken,

we hoge loodcon-

zogenaamde zinkassen, werden boven-

centraties overal

dien gebruikt bij de aanleg van wegen.

waar veel verkeer

Ook die zinkassenwegen zijn een bron

was. Die zijn sterk

van vervuiling: de zware metalen komen

gedaald. Ook de © Jan Caudron

meer cadmium achtergelaten. Natacha

industrie heeft haar uitstoot aanzienlijk verminderd.

Dossier zware metalen

www.vmm.be

wat inspanningen gedaan, bijvoorbeeld door de hopen met grondstoffen nat te houden en wegen te besproeien. Daarbij is het natuurlijk belangrijk dat het water wordt opgevangen en gezuiverd.’

Net als voor zware metalen in de lucht is er voor zware metalen in neervallend stof een duidelijk dalende trend. De grenswaarden werden in 2003 overal gerespecteerd, maar de richtwaarden werden zowel voor cadmium als voor lood soms nog overschreden in de omgeving van non-ferrobedrijven. Het gaat daarbij niet noodzakelijk om nieuwe uitstoot van zware metalen. Verontreinigd stof dat opwaait kan een substantiële rol spelen. © Jan Caudron

Om komaf te maken met die historische verontreiniging is sanering vaak de enige oplossing. Ward Roekens: ‘In Hoboken is er een bodemsaneringsproject gepland.

Daardoor verwachten we dat de toestand via het grondwater in het oppervlaktewater terecht.’

‘Mensen nemen zware metalen niet alleen

meer in Hoboken, ook zware metalen in

er nog verder zal verbeteren en dat de

neervallend stof. Dat zijn grotere stofdeel-

normen er nog beter zullen worden geres-

tjes die onder invloed van de zwaarte-

pecteerd.’

kracht op het aardoppervlak vallen.

op uit de lucht, maar ook via de voeding en andere wegen,’ zegt Ward Roekens.

Verontreinigd stof in de lucht

Daardoor kan historische verontreiniging

Uit metingen van de zware metalen in

lange tijd risico’s opleveren. ‘Bepaalde

neervallend stof blijkt overduidelijk dat

planten en groenten, in het bijzonder blad-

de grootste verontreiniging in de directe

groenten, nemen zware metalen op uit de

omgeving van de bron ligt. Ward Roekens:

bodem of de lucht. Daardoor kunnen zelf- ‘De eerste 100 tot 200 meter rond die gekweekte groenten en zelfs landbouw-

non-ferrobedrijven treffen we de groot-

producten uit verontreinigde gebieden

ste verontreiniging aan. Die verontreini-

hoge concentraties zware metalen bevat-

ging komt dus niet uit de schoorsteen

ten. Dieren die in verontreinigd gebied

van de fabriek – dergelijke hoge bron-

grazen, stapelen zware metalen op in hun

nen verspreiden de stoffen veel verder –

nieren en lever. Ook stof, binnen en bui-

maar uit de gebouwen waar bijvoor-

tenshuis, kan in bepaalde regio’s te veel

beeld gietprocessen plaatsvinden, of uit

zware metalen bevatten.’ Om die reden

de aanvoer van ertsen, enzovoort. Umi-

meet de VMM op risicoplaatsen, onder

core Hoboken heeft op dat vlak al heel

17

Ruim de helft van de waterbodems vervuild met zware metalen Ook in onze waterlopen treffen we heel wat zware metalen aan. Hoewel de vervuiling de jongste jaren begint te dalen, blijven de waterbodems een probleem.

Sanering dreigt gigantisch veel geld te kosten.

Het overgrote deel van de meetplaatsen in het oppervlaktewater voldeed in 2003 aan de basiskwaliteitsnorm wat betreft zware metalen. In 2003 waren er wel weer meer meetplaatsen die de basiskwaliteitsnorm voor zware metalen niet haalden, maar hoogstwaarschijnlijk kwam dat vooral doordat het een heel droog jaar was. Voor cadmium en zink waren er de meeste overschrijdingen. Š Yves Adams

Het zal niet verbazen dat te hoge cadmiumconcentraties vooral een probleem zijn in de Kempen, waar de non-ferroindustrie al sinds eind 19e eeuw heel actief is. Overschrijdingen voor zink vin-

de inspanningen teniet doen die voor

ten. Bovendien wordt het probleem zo

den we verspreid over Vlaanderen, met

het oppervlaktewater worden gedaan.

enkel verplaatst, als het gaat om vervuil-

onder meer zinken dakgoten als bron.

Sanering van de vervuilde waterbodems

de specie. Recyclage- en verwerkings-

dringt zich dus op.

methoden zijn vooralsnog duur. Om een

Sanering dringt zich op

18

oplossing voor die knelpunten te bieden,

Door de decennialange verontreiniging

Vlaanderen heeft een historische ach-

ligt momenteel het Ontwerp Sectoraal

met zware metalen, zijn de waterbo-

terstand wat betreft de ruiming van het

Uitvoeringsplan Bagger- en Ruimings-

dems verontreinigd. Uit metingen van

sediment op de waterbodems. We rui-

specie van OVAM op tafel. Het beleid wil

het waterbodemmeetnet van de VMM

men waterbodems vooral als de water-

het probleem immers aanpakken: het is

blijkt meer dan de helft van de onder-

afvoer bedreigd wordt of als de scheep-

een van de doelstellingen van het Milieu-

zochte Vlaamse waterbodems verontrei-

vaart in de problemen dreigt te komen.

beleidsplan 2003–2007 om tegen 2015

nigd met zware metalen. Ook in het water

Als we alle verontreinigde en sterk ver-

alle verontreinigde en sterk verontreinig-

hebben zware metalen immers de nei-

ontreinigde waterbodems zouden wil-

de waterbodems te saneren. Het hoeft

ging zich vast te zetten op zwevend stof,

len saneren, halen we naar schatting

niet gezegd dat dat een grote financiĂŤle inspanning zal vragen.

dat vervolgens bezinkt op de bodem.

22,5 miljoen m3 vervuilde specie boven.

Die vervuilde waterbodems kunnen nog

Vlaanderen kampt echter met een

lange tijd het water verontreinigen en zo

enorm plaatstekort om specie te stor-

Dossier zware metalen

www.vmm.be

Lood in vogels

© Yves Adams

Minder kuikens, slechtere gezondheid Als zware metalen schadelijk zijn voor mensen, hoeft het niet te verwonderen dat ook kleinere dieren er de gevolgen van dragen. Aan de universiteit van Antwerpen is onderzoek gevoerd naar resten van zware metalen in de kool- en pimpelmezen. Hun vruchtbaarheid gaat er duidelijk op achteruit.

We gingen te rade bij professor Marcel Eens. achterblijf t, niet

mezen wordt niet zomaar gevoerd. Die

altijd eenduidig:

vogels kunnen aantonen op welke plaat-

niet alles wordt in

sen een gevaarlijke hoeveelheid zware

gelijke mate in de

metalen aanwezig is, zelfs zonder dat

veren en uitwerp-

daarvoor (omslachtige) bodemonderzoe-

selen opgenomen.

© Rollin Verlinde

Het onderzoek naar zware metalen bij

Pimpelmees

ken nodig zijn. Mezen zijn daar in principe

Maar onder meer

bijzonder geschikt voor: ze komen overal

voor lood, cadmi-

voor in Europa, nestelen zich in nestkast-

um, arseen en koper kunnen mezen nut-

buurt van verontreinigde terreinen zijn er

jes en zijn niet erg mensenschuw, zodat

tige bio-indicatoren zijn.

niet. Maar alvast op de vruchtbaarheid

vrijwilligers en onderzoekers gemakkelijk hun veren, uitwerpselen en eieren kunnen

Koolmees

blijkt de verontreiniging soms een schrikVerschillende soorten mezen lijken ook

barend effect te hebben. Koolmezen in

verzamelen. Als die zware metalen bevat-

anders te reageren op vervuiling: de gro-

de buurt van verontreinigde sites broeden

ten, is dat een slecht teken voor de nabije

tere koolmezen hebben meer last dan

minder eieren uit, de uitgebroede eieren

omgeving. Op die manier kunnen mezen

de kleinere pimpelmezen, die nochtans

leveren minder kuikens op en de kuikens

de rol vervullen die kanaries ooit in de mij-

hogere concentraties zware metalen in

zijn minder groot en gezond. De sperma-

nen speelden: die merkten het gevaarlijke

hun lichaam hebben.

productie van de mannelijke koolmezen

mijngas lang vóór de mijnwerkers op.

ligt bovendien gevoelig lager dan in minLeven de mezen met al die metalen in

Helaas is de relatie tussen een vervuil-

hun lichaam lustig voort? Op het eerste

de omgeving en wat er in de mezen

gezicht wel: massale mezensterftes in de

der verontreinigde regio’s.

19

In hoge concentraties zijn zware metalen giftig en kunnen ze allerlei gezondheidsproblemen veroorzaken. ‘Het kankerrisico is het belangrijkste,’ zegt Dr. Nelen. Het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek ( IARC ) geeft stoffen een classificatie mee naarmate hun kankerverwekkend risico bewezen is. Cadmium, chroom, arseen en nikkel beschouwt het IARC als bewezen kankerverwekkend, lood

als waarschijnlijk kankerverwekkend.

Daarnaast hebben zware metalen ook andere effecten op de lichaamsfuncties.

Vera Nelen: ‘Cadmium tast de nierfunc-

20

Lood kan bloedarmoede veroorzaken.

Daarnaast werkt het in op het centrale zenuwstelsel, met leer-, concentratie- en gedragsstoornissen tot gevolg, maar ook bijvoorbeeld gevoelloosheid in de ledematen.’ Andere zware metalen kunnen allergische reacties uitlokken. Zware metalen hebben overigens niet alleen negatieve © Jan Caudron

‘Zware metalen verhogen risico op kanker’

tie aan en kan het skelet verzwakken.

‘Chronische blootstelling aan bepaalde zware metalen verhoogt het risico op kanker,’ zegt Dokter Vera Nelen, van het Provinciaal Instituut voor Hygiëne ( PIH) van de provincie Antwerpen.

Daar volgen dokters al sinds de jaren zeventig de blootstelling aan zware metalen en de gevolgen voor de gezondheid op.

effecten. Zink en koper, bijvoorbeeld, heeft ons lichaam zelfs in bepaalde mate nodig, maar in hoge concentraties kunnen ook die metalen schadelijk zijn.

Veel geleerd in Hoboken Van de meeste zware metalen is al heel lang bekend dat ze schadelijk kunnen zijn. Maar hoe schadelijk precies, daarover kwam pas de jongste decennia meer duidelijkheid. Het PIH is al jaren betrokken bij de opvolging van de loodproblematiek in Hoboken, waar in de jaren zeventig een aanzienlijke loodverontreiniging aan het licht kwam. ‘Daar ligt een woonwijk vlak naast een fabriek van Umicore, die onder meer lood uitstoot. Pas toen enkele koeien en een paard in de buurt letterlijk doodvie-

Dossier zware metalen

© Jan Caudron

www.vmm.be

Kinderen zijn het kwetsbaarst als het op lood aankomt: ze spelen op de grond en steken vaak hun handen of speelgoed in de mond.

len in de wei, besefte men dat er iets aan

µg/dl wel degelijk ernstige gezondheids-

voorzichtigheid geboden. De uitstoot van

de hand was. De mogelijke schadelijke

risico’s loopt.’

zware metalen door het verkeer is welis-

gevolgen van loodverontreiniging waren

waar sterk verminderd sinds de loodvrije

bij ons toen nog niet goed gekend. En wel-

Plaatselijk nog problemen

benzine, maar de grond kan er nog altijd

licht wist men ook niet wat de fabrieken

Worden we vandaag de dag blootgesteld

vervuild zijn. In de buurt van crematoria

allemaal uitstootten.’

aan schadelijke concentraties zware meta-

en verbrandingsovens is eveneens voor-

In het verleden waren de normen dan

len? ‘Voor Vlaanderen in het algemeen

zichtigheid geboden. Met het biomonito-

ook veel minder streng. ‘De internationa-

zou ik zeggen van niet. Maar op bepaal-

ringsprogramma (zie kader p. 22 ) hopen

le norm voor een aanvaardbare lood-in-

de plaatsen kan er wel degelijk een risico

we een beter zicht te krijgen op concrete

bloed-waarde bij kinderen ligt nu op 10

zijn. Op de Kalmthoutse heide is de kans

risico’s.’

µg/dl. In de jaren zeventig was de norm 50

klein, maar in een stedelijk of industrieel

µg/dl. Sinds het geval in Hoboken is onze

milieu is het zeker niet ondenkbaar. Van

Kinderen het kwetsbaarst

kennis over de schadelijkheid enorm toe-

gemeenten als Hoboken, Olen, Beerse,

Als we in contact komen met zware meta-

genomen: we kennen meer effecten, en

Balen, Mol, Overpelt, Lommel – waar grote

len, dan is het door ze in te ademen of op

meer effecten bij lagere dosissen. Met de

non-ferrobedrijven actief zijn – weten we

te eten. Het stof waarop de zware meta-

jaren groeide het besef dat een kind met

dat ze verontreinigd zijn met zware meta-

len zich hebben vastgezet, waait op, dringt

een lood-in-bloed-waarde van 40 of 50

len. Ook langs grote verkeerswegen is

de huizen binnen, valt op de gewassen s

21

© Jan Caudron

s enzovoort. Bepaalde groenten zoals spinazie nemen bovendien zware metalen op. ‘Het is opnieuw moeilijk te zeggen hoe groot dat probleem is. Als je tuiniert in

Biomonitoring: een mensenmeetnet

bladgroenten uit je eigen tuin, dan loop je een reëel gezondheidsrisico. Je kunt beter

monitoringsprogramma kun je beschou-

verschillende soorten, van verschillende

schalig onderzoek naar de relatie tussen

wen als een meetnet voor het effect

herkomst eten of laten onderzoeken of je

milieuverstoring en schadelijke stoffen

van milieuverstoring op de mens,’ zegt

grond al dan niet vervuild is.’ Ook via oude,

in de mens, en de gezondheidseffecten

Dr. Nelen. ‘We willen te weten komen

loden waterleidingen en loodhoudende

daarvan. Deze zomer worden de eerste

waaraan we in die verschillende soorten

verf kunnen we nog lood binnenkrijgen.

resultaten van die biomonitoring ver-

gebieden worden blootgesteld en wat de

wacht. Het onderzoek is in handen van

gezondheidseffecten zijn voor de ver-

Kinderen zijn het kwetsbaarst als het op

het Steunpunt Milieu & Gezondheid, een

schillende groepen. Bij pasgeborenen

lood aankomt. ‘In de eerste plaats door

samenwerkingsverband van universitei-

onderzoeken we het navelstrengbloed

hun gedrag: ze spelen op de grond en

ten en onderzoeksinstellingen dat werkt

en kijken we bijvoorbeeld naar geboorte-

steken vaak hun handen of speelgoed in

in opdracht van de Vlaamse overheid.

gewicht en lengte. Het zou kunnen dat

de mond, en krijgen zo verontreinigd stof

een bepaalde polluent een invloed

binnen. Bovendien neemt hun lichaam een

De onderzoekers meten de aanwezig-

heeft op het geboortegewicht van die

groter percentage op dan bij volwassenen.

heid van gevaarlijke stoffen zoals dioxi-

baby’s. We gaan ook na hoe lang het

Een kind is ook nog in ontwikkeling, waar-

nes, PCB’s, pesticiden en zware metalen

heeft geduurd voor de ouders zwanger

door het gevoeliger is voor de risico’s met

In 2002 startte in Vlaanderen een groot-

22

een gebied dat vervuild is, en je eet vooral

bij groepen pasgeborenen, adolescen-

raakten en of er een link is met bepaal-

betrekking tot het zenuwstelsel en ontwik-

ten en ouderen. Ze doen dat in industri-

de polluenten. Bij de adolescenten gaan

kelingsstoornissen.’

ele gebieden, stedelijke agglomeraties,

we bijvoorbeeld na wanneer de puber-

rond verbrandingsovens, in de fruit-

teit optreedt en of er een link is met hor-

streek en in landelijk Vlaanderen.

moonverstorende stoffen.’

‘Nu al zijn er meetnetten voor de lucht,

Volg het biomonitoringsprogramma op

het water, de bodem, enzovoort. Het bio-

www.milieu-en-gezondheid.be

Dossier zware metalen

www.vmm.be

Voorzichtigheid geboden

Hoewel de meeste zware metalen worden

Vermijd contact met bronnen van zware

rekening mee bij de inrichting van uw

uitgestoten door de industrie, de energie-

metalen:

huis, door bijvoorbeeld geen tapijt te

sector en het transport, komen we ze ook

¬ Sigaretten Sigarettenrook is een van

leggen. Gebruik een stofzuiger met

tegen in het huishouden:

de belangrijkste bronnen van cadmi-

een hele fijne filter (absoluutfilter). Voe-

¬ Batterijen Sommige batterijen bevat-

um in onze omgeving. Rook dus niet

ten vegen en handen wassen voor het

ten zware metalen: lever alle batterijen

en denk eraan dat kinderen passief

in op een inzamelpunt. Lees meer op

meeroken.

www.bebat.be ¬ Elektronica

eten zijn eveneens belangrijk. ¬ Grond bedekken Laat de grond niet

¬ Loden leidingen In oude huizen kun-

braakliggen: zaai gras of bodembe-

nen nog loden waterleidingen voorko-

dekkers in of bedek de grond met

Heel wat elek-

men. U kunt ze herkennen aan de typi-

tronische toe-

sche donkergrijze kleur. Als het niet

stellen bevatten

mogelijk is ze meteen te vervangen,

ten, zoals bladgroenten, nemen zware

zware metalen:

laat u het best elke morgen het water

metalen op uit de bodem. Door veel

even doorlopen.

verschillende soorten groenten te eten,

gsm’s en computerschermen

¬ Loodhoudende verf Hoewel loodhou-

houtschors. ¬ Groenten kweken Sommige groen-

van verschillende herkomst, kunt u het

bijvoorbeeld.

dende verf al tientallen jaren verboden

risico beperken. Wilt u toch zeker zijn,

Lever afgedankte exemplaren in bij

is, zijn er in heel wat vooroorlogse hui-

laat dan uw bodem controleren. Was

het containerpark of bij de winkel waar

zen nog loodhoudende verflagen te

u een nieuw toestel aankoopt.

vinden. Afbladderende verf van muren,

¬ Thermometers Hebt u nog een kwik-

fruit en groenten extra goed. ¬ Putwater Gebruik geen putwater of

ramen, deuren is daar een potentieel

regenwater om te drinken, te koken of

thermometer in huis? Lever die dan in

risico, zeker voor kinderen. Zorg tij-

groenten te wassen. Het zwembadje

bij het containerpark voor hij breekt.

dens renovatiewerken voor afdoende

van de kinderen vult u beter met lei-

beschermende kledij en hou kinderen

dingwater. Als u alleen over putwater

¬ Lampen Sommige lampen, zoals TLlampen en spaarlampen, bevatten

uit de buurt.

kwik. Ook hiermee kunt u in het containerpark terecht.

Mogelijk vervuild gebied?

Neem daarvoor contact op met ons

Woont u in een gebied dat mogelijk ver-

Infoloket.

vuild is met zware metalen? Dan neemt u het best enkele bijkomende voorzorgsmaatregelen: ¬ Stof bestrijden Bestrijd stof door vaak en met water te poetsen. Hou er ook © KdM

beschikt, dan kunt u de kwaliteit ervan gratis laten controleren door de VMM.

23

Sanering in Hoboken

Woonwijk vol zware metalen

Š Jan Caudron

24

In de Antwerpse deelgemeente Hoboken vindt binnenkort een ingrijpend saneringsproject plaats.

Zevenhonderd tuintjes worden er afgegraven en de huizen worden er ontstoft. Meer dan een eeuw vervuiling met zware metalen wordt opgeruimd.

Dossier zware metalen

www.vmm.be

Jan Kegels, Umicore: ‘Tot in de jaren vijftig is er gebouwd tot tegen de fabriek.

Vroeger stond niemand daar bij stil.’

naast Hoboken ook Olen, Balen en Overpelt – zijn sterk verontreinigd, onder meer met lood en cadmium. In 2004 sloot Umicore, na jarenlange discussies, met de Vlaamse overheid een convenant om te gaan saneren op en rond de vestigingen.

Jan Kegels: ‘Wij waren bereid te saneren, maar het moest voor ons beheersbaar zijn.

We wilden de kosten kunnen inschatten.

Vandaar het convenant dat afspraken bundelt voor een periode van 15 jaar. Rechtszekerheid is immers erg belangrijk voor een bedrijf.’ Om de verontreiniging in de wijdere omgeving rond de sites aan te pakken, storten zowel Umicore als de Vlaamse overheid 15 miljoen euro in een fonds. ‘Wij zijn blij dat de overheid die bijdrage doet. De verontreiniging is afkomstig van de fabriek, dat gaan we niet ontkennen, maar langs

© Jan Caudron

de andere kant heeft de overheid indertijd toch de vergunningen gegeven zowel voor de fabriek als voor de huizen.’

Uitstoot jaar na jaar gedaald Umicore heeft intussen de uitstoot van De wijk Moretusburg in Hoboken paalt

één voor één uit worden afgezonderd en

zware metalen beperkt. ‘Door middel van

aan het fabrieksterrein van Umicore,

geraffineerd.

modernere installaties en betere rookgas-

de fabriek actief is. In de jaren zeventig

Sanering na jaren discussie

schouwemissies teruggedrongen. In

kwam er een aanzienlijke verontreiniging

‘De productie is door de jaren uitgebreid –

Hoboken bedroeg de looduitstoot in 2003

met zware metalen aan het licht en bleken

het fabrieksterrein beslaat nu zo’n 100 hec-

nog maar 7 procent van de uitstoot in 1993.’

reinigingsapparatuur hebben we onze

waar al sinds 1887 een loodverwerken-

de kinderen er te veel lood in het bloed

tare,’ zegt Jan Kegels, Departementshoofd

Voor Moretusburg zijn echter niet zozeer

te hebben. In de Umicore-fabriek wor-

Leefmilieu en Milieucoördinator bij Umicore

de schouwemissies een probleem, maar

den edele en andere non-ferro metalen

Hoboken. ‘Tegelijk groeide de woonwijk

wel de zogenaamde niet-geleide emissies,

geraffineerd. Niet langer uit ertsen, maar

naar de fabriek toe. Tot in de jaren vijftig is

zoals stof dat opwaait vanaf de fabriekster-

uit nevenproducten uit de raffinage van

er gebouwd tot tegen de fabriek. De hopen

reinen en uitstoot uit de gebouwen. ‘Die

andere non-ferrometalen, uit printplaten

met ertsen lag in die tijd vlakbij de wijk en

emissies zijn niet rechtstreeks te meten,

van afgedankte elektrische apparaten,

ook de loodraffinaderij staat aan die kant.

maar aan de hand van de VMM-metingen

uit katalysatoren, enzovoort. Het princi-

Vroeger stond niemand daar bij stil.’

van neervallend stof, krijgen we door berekening toch een idee. Tussen 1981 en nu

pe is echter hetzelfde gebleven: gesmolten lood, koper en nikkel fungeren als

De bodems en het grondwater in de buurt

hebben we die uitstoot tot op 13 procent

collector voor de andere metalen, die er

van de vier Vlaamse Umicore-fabrieken –

teruggebracht. Dak- en gebouwemis-

25

© Jan Caudron

Kleuters met te veel lood in het bloed Al sinds de jaren zeventig neemt het Antwerpse Provinciaal

hemoglobine te meten. Maar ze liggen nog niet laag genoeg

Instituut voor Hygiëne ( PIH ) in Moretusburg twee keer per jaar

om elk risico uit te sluiten. Je kunt dat risico ook niet indivi-

bloedstalen van de kinderen tussen een en twaalf jaar, om

dueel aanwijzen. Stel dat onderzoek zou aantonen dat een

op te volgen in welke mate ze nog worden blootgesteld aan

van die kinderen twee IQ-punten minder heeft door het lood,

loodverontreiniging.

is dat dan erg? Zulke dingen moet je in hun geheel bekijken: kinderen worden blootgesteld aan hoeveelheden lood die

‘Toen de bal aan het rollen ging in de jaren zeventig waren de

een effect kunnen hebben op hun gezondheid en ontwik-

lood-in-bloed-waarden heel verontrustend,’ zegt Dr. Nelen van

keling. Als we de risico’s kennen en kunnen vermijden, dan

het PIH. ‘Er zijn hier nog heel wat mensen die zich de schok her-

moeten we dat doen.’

inneren die dat teweegbracht. Kinderen werden meteen naar het ziekenhuis gestuurd, sommigen hadden lood-in-bloed-

Sinds de uitstoot van de fabriek laag is, komt de blootstel-

waarden vergelijkbaar met die van een fabrieksarbeider. Hele

ling vooral van de verontreiniging die zich door de jaren in de

klassen werden naar zee gestuurd.’

wijk heeft verspreid. ‘Daarom is nu het moment gekomen

Sinds kort ligt de gemiddelde lood-in-bloed-waarde van de

zou de lood-in-bloed-waarden van de kinderen verder moe-

kinderen lager dan de norm van 10 µg/dl. Vooral kleuters die

ten doen dalen.’

om die historische verontreiniging op te ruimen. De sanering

in Moretusburg wonen en er ook naar school gaan, hebben echter nog altijd te veel lood in het bloed. Het aantal uren dat kinderen in de wijk verblijven en de afstand van hun woning tot de fabriek zijn bepalende factoren gebleken. ‘Bij kinderen die niet in de wijk naar school gaan, liggen de waarden syste26

matisch een derde lager. Daarnaast hebben kinderen die het dichtst bij de fabriek wonen, steeds hogere waarden gehad dan kinderen die 50 of 100 meter verder woonden.’

Welke gezondheidseffecten die hoge waarden hebben gehad op de kinderen, heeft het PIH niet onderzocht. ‘Wij accepteren wat de internationale literatuur aantoont. De groep is

Gemiddelde loodgehalten (µg/dl) in bloed per leef-

bovendien te klein om algemene uitspraken te doen. De laat-

tijdsgroep voor kleuters en scholieren (Moretusburg,

ste jaren liggen de waarden ook te laag om het effect op de

1981–2003). Bron: Nelen (2004) in MIRA-T 2004.

www.vmm.be

© Jan Caudron

Dossier zware metalen

Umicore reinigt de straten in Moretusburg.

Voor de woonwijk zijn niet zozeer de schouwemissies een probleem, wel bijvoorbeeld stof dat opwaait van de fabrieksterreinen of uitstoot uit de gebouwen.

s sies proberen we te beperken bijvoorbeeld door middel van betere afzuiging. De

andere nabijgelegen woonwijk te vermin-

hopen met grondstoffen op het terrein wor-

verwerkt en uit voorzorg wordt de wal afge-

den zeven dagen op zeven nat gehouden.

dekt en wordt het grondwater gedraineerd

Fijnere stoffen worden binnen in bakken

naar onze waterzuivering.’

deren. ‘De aarde wordt binnenin de wal

gestockeerd. Het slijk op de wegen borstelen we op en de fabriekswegen houden we

In Hertogvelden, een wijk die paalt aan

nat met vast opgestelde sproeiers of met

Moretusburg, wordt er eveneens gesa-

sproeiwagens. We reinigen ook de stra-

neerd, al is het nog niet duidelijk of de maat-

ten in Moretusburg en de straat die door

regelen er even verregaand zullen zijn. Ook

de fabriek loopt.’

in de wijdere omgeving rond de Umicoresites zal de verontreiniging worden aange-

700 tuintjes af te graven

pakt. ‘In samenwerking met OVAM wordt

Intussen is ook de voorbereiding van het

de verontreiniging eerst in kaart gebracht.

saneringsproject gestart. In Moretusburg,

Daarna bepalen we de maatregelen.’ Umi-

de wijk het dichtst bij de fabriek, worden

core trekt voor het totale convenant 77 mil-

het openbaar domein en de tuinen van 700

joen euro uit.

woningen tot 30 centimeter diep afgegraven, aangevuld met nieuwe aarde en ver-

Gedoemd om samen te leven

volgens herbeplant. In de huizen worden

Nu al staat vast dat na de sanering de ver-

stofrijke plaatsen ontstoft: zolders, kel-

ontreiniging opnieuw stelselmatig zal toe-

ders en bergplaatsen die weinig worden

nemen, aangezien er nog altijd een uitstoot

gebruikt. Jan Kegels: ‘De afgelopen maan-

van zware metalen is. Jan Kegels: ‘De uit-

den is huis na huis geïnventariseerd wat er

stoot zal nooit nul worden. Om die reden

moet en kan gebeuren. Die informatie is

hebben wij ook altijd gepleit voor maatre-

de basis voor een projectdocument dat bij

gelen die een fundamentele oplossing bie-

OVAM zal worden ingediend.’ Jan Kegels

den voor de problematiek. Met de huidige

verwacht dat in het voorjaar van 2006 de

aanpak zal het nog heel wat creativiteit en

werken echt van start kunnen gaan. De

wederzijds begrip vragen van de buurt en

afgegraven grond uit Moretusburg zal Umi-

van ons om met elkaar samen te leven en

core gebruiken voor de constructie van een

er het beste van te maken.’

geluidswal, om geluidsoverlast voor een

27

Zijn er ook lichte metalen? zWaar of niet zWaar?

¬ Sommige zware metalen zijn in klei- ¬ Gsm’s bevatten zware metalen zoals ne concentraties onmisbaar voor het menselijk lichaam, zoals bijvoorbeeld

beryllium. De gemiddelde gsm wordt

chroom, koper en zink.

volgens een recente studie na ander-

¬ De meerderheid van de metalen zijn

half jaar vervangen en jaarlijks worden

zware metalen. Ook edelmetalen als

er in Europa alleen al zo’n 100 miljoen

zilver, goud en platina zijn zware metalen.

28

cadmium, lood en het uiterst giftige

weggegooid. ¬ Het is niet veel milieugevaarlijke stof-

1

Sigarettenrook is een van de belangrijkste bronnen van cadmium in onze omgeving.

2 Afbladderende oude verf van muren, ramen, deuren is een potentieel risico op loodvervuiling.

¬ De invoering van loodvrije benzine

fen gegeven een muziekstroming naar

heeft de verspreiding van lood in het

zich genoemd te krijgen. De zware

milieu doen dalen, maar wagens met

metalen zijn er wel in geslaagd. Al vindt

4 Meer dan de helft van de Vlaamse

een katalysator zorgen wel voor een

niet iedereen dat heavy metal muziek

waterbodems is vervuild met zware

kan worden genoemd.

metalen.

hogere uitstoot van platina en radium.

Die concentraties blijven gelukkig wel laag.

3 Mensen nemen zware metalen ook op via de voeding.

¬ En ja, er zijn ook lichte metalen: alu- 5 In Hoboken wordt de blootstelling aan minium, lithium, magnesium, kalium,

zware metalen opgevolgd aan de hand

barium, titanium, enzovoort.

van de hoeveelheden lood in het bloed van de plaatselijke kinderen.

Oplossing: zie pagina 37

Wedstrijd

En de winnaar is…

De Floepjeswedstrijd die in de Verrekij-

kinderen gaan voorlezen in alle andere

ker van september 2004 werd gelan-

klassen, tot in de kleuterklassen toe.

ceerd, is een groot succes geworden.

Floepje, ook bij jou in de klas?

Veertien klassen uit basisscholen ver-

‘We hadden een projectweek gehad

spreid over Vlaanderen spraken al hun

rond water, waarin we het milieu-edu-

Floepje is de vliegende vis die een

creatieve talenten aan om een kunst-

catief pakket van de VMM hebben

hoofdrol speelt in de milieu-educa-

werk te maken rond Floepje, de vliegen-

gebruikt,’ vertelt meester Karel. ‘Na

tieve pakketten over water en lucht

de vis uit de milieu-educatieve pakket-

afloop van die week, kregen we het

die de VMM heeft ontwikkeld. Er zijn

ten van de VMM.

idee dat het toch leuk zou zijn als we

lesbladen, handboeken voor leer-

die leefregels die we hadden geleerd,

krachten, voorleesboekjes, posters,

Na veel hoofdbrekens van de jury ging

konden doorgeven aan de andere kin-

spelletjes, video’s en ander didac-

de zesde klas van De Zonnetuin uit

deren. Want uiteindelijk zijn wij maar

tisch materiaal beschikbaar voor

Brugge met de eerste prijs lopen. Ook

met 23 kinderen. Zo is het idee voor het

elke graad van het basisonderwijs.

het vijfde leerjaar van de Vrije Basis-

boek gegroeid. Twee jaar geleden had-

De pakketten leggen de nadruk op

school uit De Pinte en het derde leerjaar

den we op school al eens zo’n boek

milieusparend gedrag en vonden

van de Gemeentelijke Basisschool uit

gemaakt, maar dan rond energie.’

intussen navolging in heel wat Euro-

Erembodegem vielen in de prijzen.

www.vmm.be www.vmm.be

pese lidstaten en kandidaat-lidstaten Niet op schoolreis?

zoals Oostenrijk, Bulgarije, Cyprus,

Floepjes boek

De kinderen van de Zonnetuin, en ove-

Denemarken, enzovoort. Ook voor

De kinderen van De Zonnetuin maakten

rigens ook de twee andere winnende

het secundair onderwijs heeft de

eigenhandig een prachtig geïllustreerd

klassen, kunnen binnenkort met de hele

VMM een aangepast lessenpakket.

boek over Floepje waarin vijftien regels

klas een dag naar Planckendael. Mees-

over zuinig omspringen met water aan

ter Karel: ‘Dat is vooral leuk omdat we

Voor meer informatie en bestel-

bod komen. Wekenlang draaide de

eigenlijk niet meer op schoolreis moch-

lingen: www.vmm.be/floepje,

knutselles maar rond een ding: het

ten gaan, aangezien we al op bosklas

info@vmm.be, tel. 053-72 64 45,

Floepjesboek. Het eindresultaat zijn de

gaan.’ Dat komt dus erg goed uit.

fax 053-71 10 78.

29

Verzuringsgegevens per gemeente

‘Nog lang niet waar we moeten zijn’

30

Op deze kaart kunt u de bronnen van verzuring zo afleiden: autowegen, grote steden, intensieve veeteelt en industrie. (Bron: VMM )

Ha, de jaren tachtig: hun kapsels, hun epauletten, hun zure regen. Om de haverklap doken toen alarmerende berichten op over afbrokkelende kerken en stervende bossen. Maar vandaag is verzuring uit de actualiteit verdwenen.

Omdat het probleem is opgelost? ‘Helemaal niet’, zegt Philip Van Avermaet, die het depositiemeetnet verzuring van de VMM beheert. ‘En om iedereen daarop te wijzen, trekken we binnenkort met cijfermateriaal naar de gemeenten.’

Verzuring

www.vmm.be www.vmm.be

Verzuring tast de kalksteen van onze kerken en kastelen aan, en doet die letterlijk verpulveren.

Verzuring is een betere benaming voor

bereikt. Alle maatschappelijke sectoren

wat in de volksmond zure regen wordt

zullen hun bijdrage moeten leveren. De

genoemd: een aantal vervuilende stoffen

gemeentebesturen spelen een cruciale

in de atmosfeer die op de bodem neer-

rol: zij kunnen hun inwoners informeren

slaan en het zuurgehalte van die bodem

over de problematiek en sensibiliseren

opdrijven. Bomen (vooral naaldbomen)

in verband met luchtkwaliteit. Daarom

kunnen daardoor afsterven en de bio-

werkt de VMM momenteel aan een pro-

diversiteit van landschappen gaat erop

ject om de verzuring in beeld te brengen

achteruit. In steden is het verval van his-

per gemeente.’

De verzuring tast de kalksteen van onze

Gemeenten in kaart

kerken en kastelen aan, en doet die let-

Het is de eerste keer dat de VMM per

terlijk verpulveren.

gemeente relatief betrouwbare verzu-

© Jan Caudron

© Jan Caudron

torische gebouwen een bekend gevolg.

Ook plaatselijk probleem Verzuring wordt vaak voorgesteld als een ver-van-mijn-bedshow. De vervuilende stoffen komen immers voor een groot deel van fabrieksschoorstenen en die stoten hun rook zo hoog in de atmosfeer uit

Philip Van Avermaet: ‘Alle maatschappelijke sectoren zullen hun bijdrage moeten leveren.’

ringscijfers kan geven. ‘Een meetnet voor verzuring hebben we al lang. Het bestaat uit tien meetpunten verspreid over Vlaanderen. Dat is niet erg fijnmazig en geeft dus maar een beperkt beeld van de problematiek in Vlaanderen. Het aantal meetplaatsen hangt af van onze financi-

dat de onmiddellijke omgeving er meest-

In de veeteelt werpt het Mestactieplan

ele middelen, maar een meetplaats moet

al geen last van heeft – maar de mensen

zijn vruchten af en auto’s hebben kata-

ook aan een heel aantal voorwaarden

lysatoren gekregen. Maar vooral voor

voldoen. Zo mag een meetpunt niet te

zwaveldioxide is de daling spectaculair:

dicht bij een stad of dorp liggen, niet

honderd kilometer verder wél.

‘Gedeeltelijk klopt dat ook’, zegt Philip Van

fabrieksschoorstenen brengen veel min-

bij een vliegveld en niet in de buurt van

Avermaet. ‘Zwaveldioxiden ( SO2) komen

der vervuiling mee dan vroeger, vooral

veeteelt, want dat vertekent de resulta-

inderdaad vooral van fabrieksschoorste-

door het veel lagere zwavelgehalte van

ten. We zouden dan immers de lokale

nen, net als een deel van de stikstofoxiden

de gebruikte brandstoffen.’ Omdat de

problematiek in beeld brengen, terwijl

( NOX). Verzuring is daardoor een internati-

daling het sterkst is bij zwaveldioxide en

het juist de bedoeling is van het meet-

onaal probleem dat om een internationale

het minst sterk voor ammoniak, is het

net om een regionaal beeld te geven voor

aanpak smeekt. Maar verzuring is ook, en

relatieve aandeel van de veeteelt in de

Vlaanderen in zijn geheel.’

steeds meer, een lokaal probleem. Ook

verzuring dus toegenomen – zelfs al pro-

auto’s produceren zwaveldioxide en stik-

duceert de veeteelt in absolute cijfers min- ‘Sinds enige tijd beschikken we nu ook

stofoxiden en de intensieve veeteelt levert

der verzurende stoffen dan vroeger.

veel ammoniak ( NHX ) op uit dierlijke uitwerpselen. Beide fenomenen vormen een lokaal verzuringsprobleem.’

over een simulatiemodel. Op basis van meteogegevens, emissie-inventarissen

‘Bovendien zijn we nog lang niet waar we

en -jaarverslagen en een heel aantal

moeten zijn,’ zegt Philip Van Avermaet.

andere gegevens kan zo’n computermo-

‘Van de Europese Unie moet Vlaanderen

del voor elk punt in Vlaanderen bepalen

Precies die lokale verzuring gaat alsmaar

in 2010 60 procent minder verzurende

hoe groot de concentraties van verzuren-

zwaarder doorwegen. ‘In absolute cijfers

emissies produceren dan in 1990. Die

de stoffen in de atmosfeer zijn. Daaruit

is de verzuring op alle fronten gedaald.

doelstelling komt in zicht, maar is niet

kan dan weer de eigenlijke verzuring s

31

Tegen 2010 moet Vlaanderen van de EU veel minder verzurende emissies produceren.

De doelstelling komt in zicht, maar is nog niet bereikt.

in kaart te brengen. Het is de bedoeling om, naast de algemene verzuringskaart met een schaal 1:1000.000, kaarten aan te maken met per gemeente de gemiddelde verzuring en de belangrijkste lokale bronnen van die verzuring.’

Als sensibiliserend instrument kunnen die © Peter Slaets

kaarten tellen: de simulatie van de vervuiling met stikstofoxides lijkt wel een kopie van de wegenkaart en op de ammoniaksimulatie tekent de veeteeltbedrijvigheid in West-Vlaanderen en de Kempen zich duidelijk af. Op de kaart van de zwaveldis die op de bodem terechtkomt, worden afgeleid.’ Het model is ontwikkeld

den. En je kunt het aanvullen en verfijnen

oxiden kun je duidelijk de industriegebie-

door er onder meer vegetatie- en bodem-

den en de grotere steden en gemeenten

door VITO.

gegevens aan toe te voegen, waardoor je

zien. Zwavel wordt immers ook uitgestoten

alle chemische processen in de lucht en

door verwarmingsinstallaties. ‘De kaarten

Het voordeel van het computermodel

in de bodem beter kunt simuleren. Maar

maken minstens duidelijk dat verzuring

is duidelijk: het geeft een veel verfijnder

zo precies als een meting zal een model

in Vlaanderen nog lang niet tot het ver-

beeld van de verzuring in Vlaanderen, dat

niet snel worden.’

bovendien gevisualiseerd kan worden op

32

leden behoort. En sommige gemeenten zullen merken dat de situatie ernstiger is

een kaart. ‘Het kan ook bepaalde details

Sensibiliserend instrument

dan ze misschien denken. Wie weet komt

tonen, zoals de bronnen van de verzuring.

Is een model dus geen wondermiddel, het

het probleem op die manier wat hoger op

Je kunt op een kaart bijvoorbeeld alleen

kan wel een handig beleidsinstrument zijn.

ieders agenda. Want verzuring mag dan

de verzuring tonen die door Vlaamse

‘Het kan aangeven of het op een bepaalde

wat vergeten zijn, het blijft een belang-

bronnen wordt veroorzaakt, of juist alleen

plaats de goede of slechte kant uitgaat:

rijk aandachtspunt met enorme gevolgen

verzuring uit buitenlandse bronnen.’ Het

de cijfers zijn niet volledig zaligmakend

voor natuur én mens.’

nadeel: in absolute cijfers zal een model

maar als je ze jaar na jaar naast elkaar legt,

nooit zo precies zijn als een meting. ‘Je

krijg je een goed beeld van de evolutie.

Meer informatie? Surf naar www.vmm.be/

kunt het model wel valideren, bijvoorbeeld

Momenteel gaan we na of het haalbaar is

verzuring of bestel het themanummer Ver-

door de simulaties van het model te ver-

om door middel van modelberekeningen

zuring van Verrekijker, via info@vmm.be

gelijken met de werkelijk gemeten waar-

de verzuring in de Vlaamse gemeenten

De beslissing

www.vmm.be

Een groene tuin Tuinieren zonder het milieu te belasten, het lijkt evidenter dan het is. Nochtans kan het in elke tuin, of u nu van een strak gazonnetje of van wildernis houdt. Deze tips zetten u alvast op weg.

1 Juiste plant, juiste plaats

organische mest.

De basisregel van milieuvriendelijk tuinie-

¬ Met de juiste plant op de juiste plaats

ren is ‘de juiste plant op de juiste plaats’.

is begieten zelden nodig. Gebruik in

Zo geeft u natuurlijke processen de mees-

elk geval regenwater.

te kans en bespaart u zichzelf heel wat werk en kopzorgen.

3 Bestrijding Vermijd chemische bestrijdingsmiddelen.

¬ Hou bij uw plantenkeuze voor een bepaalde plek in de tuin rekening met

Gebruikt u ze toch, ga er dan spaarzaam en voorzichtig mee om.

de bodem, licht en schaduw, vochtige en droge plaatsen, enzovoort.

¬ Onkruid gedijt het best op onbedek-

¬ Gebruik streekeigen plantgoed. Uit-

te grond. Bedek de bodem met snel-

heemse planten die goed gedijen

groeiende bodembedekkers zoals

wespen, door een nestkastje te plaat-

en in de tuin passen, laat u natuurlijk

klimop of maagdenpalm of met ver-

sen of een heg of houtkant aan te plan-

staan. ¬ Kies voor ziektebestendige soorten.

2 Bodem en bemesting Een gezonde bodem, met een goede

snipperd hout.

ten.

¬ Hakken, wieden en schoffelen zijn

¬ Als u toch bestrijdingsmiddelen

effectief en bovendien ontspannend.

gebruikt, kies dan voor de minst scha-

Laat onkruid in elk geval geen zaad

delijke producten. Gebruik ze niet bij

vormen.

hoge temperaturen of bij regen. Over-

structuur en een evenwichtig bodemle-

¬ Mos, dat ontstaat op schaduwrijke

doseren heeft geen enkele zin. Zorg

ven, is de basis van een gezonde tuin.

plekken in het gazon, kunt u gewoon

dat het product niet kan terechtko-

Bemesting is vaak niet nodig. Integen-

wegharken. U kunt op die plekken ook

men in waterlopen, vijvers en riolen.

deel, overbemeste planten worden juist

bodembedekkers zetten die houden

Lege verpakkingen behandelt u als

vatbaarder voor ziekten en ongedierte.

van schaduw.

klein gevaarlijk afval.

¬ In de moestuin is vruchtwisseling erg ¬ U kunt de bodem vruchtbaarder maken

belangrijk.

Op www.zonderisgezonder.be vindt u een

en een betere structuur geven met

¬ Voor allerlei ongedierte bestaan huis-,

compost of organische mest. Com-

tuin- en keukenmiddeltjes. Zo kunt u

post kunt u zelf (leren) maken en vol-

slakken weghouden met sparrennaal-

Enkele interessante internetadressen:

staat meestal als lichte bemesting.

den, gemalen schelpen of ingegraven

www.zonderisgezonder.be

potjes met een bodempje bier.

www.ecologischgroen.be

¬ Bemesting is alleen nodig in moestuinen en bij sommige sierplanten zoals

¬ Lok natuurlijke vijanden zoals egels,

rozen. Kies voor dierlijke of andere

vogels, lieveheersbeestjes en sluip-

milieuvriendelijke bestrijdingswijzer.

www.velt.be www.vlaco.be

33

Ozon, een zomerprobleem?

©KdM

De zomer komt eraan, en naarmate de temperaturen oplopen, stijgt ook de kans op ozonwaarschuwingen. We frissen uw geheugen even op, want een ozonpiek is meer dan een onverwachte kans om een luie stoel op te zoeken.

Op warme, zonnige dagen zit er in onze lucht soms meer ozon ( O3 ) dan goed is voor de gezondheid. Ozon ontstaat door zonnestralen die inwerken op lucht die vervuild is met bepaalde stikstofoxiden ( NOX ), voornamelijk stikstofdioxide, en vluchtige organische stoffen (VOS). Vooral het verkeer en de industrie stoten die stoffen uit, maar vluchtige organische stoffen komen ook vrij wanneer u schildert met bepaalde verfsoorten, of wanneer u © Jan Caudron

benzine tankt.

Buiten adem 34

Tijdens zo’n ozonpiek krijgt iedereen de raad geen zware inspanningen te doen tussen het middaguur en 8 uur ’s avonds –

vallen bovendien samen met periodes

De VMM volgt al jaren de ozon in de lucht

wanneer de ozonconcentratie het hoogst

van grote hitte en een slechte algeme-

op de voet. Die metingen leveren goed en

is – althans niet in open lucht. Ozon ver-

ne luchtkwaliteit. Bovenop de ozon krij-

slecht nieuws op. Eerst het goede nieuws:

mindert immers de longcapaciteit en irri-

gen we dan ook meer fijn stof binnen en

de intensiteit van de ozonpieken in de

teert de luchtwegen. Vooral mensen die

andere stoffen die schadelijk zijn voor de

zomer neemt af. Het slechte nieuws is

al een beperkte longfunctie hebben, kun-

longen. Ozon is overigens ook schadelijk

echter dat de achtergrondconcentraties

nen daar zwaar onder lijden. Ozonpieken

voor planten en het tast materialen aan.

van ozon blijven stijgen. Er zit dus meer

Ozon

www.vmm.be www.vmm.be

Ozonwaarden uur na uur

en meer ozon in de lucht het hele jaar door en ook dat is schadelijk. De oorzaak ligt niet alleen bij ons. De ozonproblematiek is immers een grensoverschrijdend probleem: luchtstromen kunnen gassen

Wilt u de ozonevolutie op de voet volgen

en stofdeeltjes meevoeren over het hele

of wilt u nagaan hoe de zomer van 2005

noordelijke halfrond.

scoort in vergelijking met de vorige jaren, dan kunt u terecht op de website van de

Ozonvorming voorkomen

VMM of van IRCEL, de intergewestelijke cel

Zowel op internationaal niveau als in eigen

voor het Leefmilieu. U kunt er uur na uur

land zijn afspraken gemaakt en maatre-

de ozonwaarden ( O3 ) voor verschillende meetplaatsen in BelgiĂŤ checken. De VMM en haar Waalse en Brusselse evenknie-

len in een algemeen beleid om luchtver-

en leveren die informatie aan. Op basis

vuiling te verminderen. Ozon wordt dan

van de meetwaarden voorspelt IRCEL de

Š Jan Caudron

gelen genomen om de vorming van ozon tegen te gaan. Vaak passen die maatrege-

wel vooral in de zomer gevormd, de stoffen die de ozonvorming in de hand werken, worden het hele jaar door uitgestoten.

ozonpieken en verspreidt ze de ozonwaarschuwingen.

De inspanningen om de uitstoot van stik-

Meer info? Surf naar www.vmm.be/

stofoxiden en vluchtige organische stof-

ozon of www.irceline.be, of bestel het

fen te beperken, moeten dus het hele jaar

themanummer Ozon van Verrekijker via

rond gedaan worden. Als het Vlaamse

info@vmm.be

emissiereductiebeleid zijn doelstellingen haalt, dan moet de ozonoverlast voor de mens tegen 2010 met tweederde verminderd zijn ten opzichte van 1990.

Verkeer en verfkwast: ozontips Ozonvorming voorkomen kan het hele

2 Verstandig klussen. Kies voor verf

Autoverkeer ontraden tijdens piekdagen

jaar door, door de uitstoot van stikstof-

op waterbasis, bijvoorbeeld acryl-

heeft in elk geval geen zin. Integendeel:

oxiden ( NOX ) en vluchtige organische

verf, zodat u geen white spirit, thin-

uitlaatgassen kunnen de overlast tijdens

stoffen ( VOS ) te beperken. Enkele tips:

een ozonpiek zelfs tijdelijk beperken.

ner of terpentijn nodig hebt. Kies ook om te vernissen voor watergedra-

Dat komt doordat stikstofmonoxide, een

1 Rustig op de baan. Rij zoveel moge-

gen producten of voor een natuurlijk

schadelijk gas dat net als stikstofdioxide

lijk met een constante snelheid,

en bovendien goedkoop bescher-

in uitlaatgassen zit, de ozon juist doet ver-

schakel zo snel mogelijk naar een

mend product als lijnolie. Meer tips

dwijnen. Vandaar dat de ozonwaarden op

hogere versnelling, rem op de motor

op www.milieuloket.nl

het platteland vaak hoger liggen dan in

en blijf daarbij zo lang mogelijk in

3 Minder energie. Verwarm rendabel:

de stad, en dat ozonpieken vaker voor-

dezelfde versnelling. Rij niet te snel

een nieuwe verwarmingsinstallatie is

en leg de motor stil als u langer dan

zuiniger en vaak op enkele jaren tijd

30 seconden moet wachten. De auto

terugverdiend. Kies ook voor ener-

komen tijdens het weekend.

wat vaker langs de kant laten staan,

giezuinige huishoudtoestellen. Meer

is natuurlijk nog beter. Meer tips op

tips op www.energiesparen.be

www.ikbenrob.be

35

Tegengas

tot 115 gram CO2 per kilo-

de beste keuze voor bui-

meter krijgt u een belasting-

ten. De basisregel is dat we

voudige manier het binnen-

verlaging van 3 procent van

alleen verlichten wat nodig

milieu al een pak gezonder

de aankoopprijs. Die belas-

is, zodat er zo weinig moge-

maken. Zo is goed ver-

tingverminderingen wor-

lijk licht de hemel in schijnt

luchten een eerste vereiste.

den verrekend bij de aan-

en de kans op verblinding

Tabaksrook blijft de groot-

gifte van uw inkomsten.

afneemt. In de databank

ste vervuiler in huis, maar

U kunt de Gids van

Zuinige auto = minder belastingen Bent u van plan binnen-

vindt u gedetailleerde infor-

ook gasfornuizen, geisers

de Schone Auto raad-

matie over hoe u die doel-

zonder afvoer en allesbran-

plegen in uw autover-

stelling kunt bereiken.

kooppunt. De recentste

U kunt de databank raad-

ders brengen schadelijke stoffen binnen. Bepaal-

informatie vindt u in de

plegen op dit adres: www.

de bouwmaterialen, nieu-

databank, via www.health.

emis.vito.be/lichthinder

we meubelen en decora-

kort een nieuwe wagen te

fgov.be/environment/CO2

tie kunnen verantwoordelijk

kopen? Raadpleeg dan

Op die website kunt

zijn voor schadelijke stof-

eerst de Gids van de Scho-

u de gids ook down-

fen in ons binnenmilieu.

ne Auto. Die bundelt infor-

loaden of bestellen.

matie over het brandstof-

Zie ook www.emis.vito.be/

Natuur, Land- en Water-

verbruik van alle merken

autoverbruik

beheer heeft een brochure

De administratie Milieu,

en modellen van nieuwe

klaar rond het onderwerp:

wagens die in BelgiĂŤ op

Gezond wonen? Bouw of

de markt zijn sinds eind september 2004. Zuini-

Verlichten zonder hinder

verbouw gezond. Zeker wie

U hebt er misschien nog niet

re interessante informatie,

bouw- of verbouwplannen

ger wagens zijn minder vervuilend doordat ze minder

36

Soms kunt u op een een-

heeft vindt in de brochu-

CO2 en andere verontreini-

bij stil gestaan, maar ook

met betrekking tot ventila-

gende stoffen produceren.

de buitenverlichting rond

tie, materiaal- en produc-

Sinds begin dit jaar kunt

onze huizen kan tot licht-

Bouwen en verbouwen vaak niet gezond

tenkeuze, toestellen, licht

u bij de aankoop van een

hinder leiden. Om gezinnen,

schone auto ook van een

maar ook gemeenten, win-

belastingvermindering

keliers enzovoort te helpen

genieten. Koopt u een voer-

om buitenverlichting aan te

Bij milieuverontreiniging

van de Vlaamse overheid.

tuig dat minder dan 105

leggen met een minimum

denken we meestal aan

Je kunt de brochu-

enzovoort. Voorts leest u in de brochure ook waar u terechtkunt voor premies

gram CO2 per kilometer uit-

aan lichthinder en energie-

het buitenmilieu, nochtans

re downloaden of bestel-

stoot, dan kunt u genie-

verbruik, heeft het BBT-Ken-

spenderen we heel wat van

len op www.mina.be, of

ten van een belastingver-

niscentrum een databank

onze tijd binnen – thuis, op

bestellen via de Vlaam-

laging van 15 procent van

Lichthinder samengesteld.

school of op het werk. Dat

se Infolijn 0800 3 02 01.

de aankoopprijs. In de gids

Een gevel verlicht u niet

zijn zeven wagens opgeno-

op dezelfde manier als een

kelijk schoner, integendeel

binnenmilieu is niet noodza-

men die aan die voorwaar-

oprit of een terrein, en lam-

zelfs. Vaker dan u denkt is

de voldoen. Voor wagens

pen en armaturen die u bin-

de lucht binnen sterker ver-

met een uitstoot van 105

nen gebruikt, zijn vaak niet

ontreinigd dan buiten.

7,7 centimeter, en in Nieuwpoort van 9,6 centimeter. De

Oplossing van p. 28: alle stellingen zijn waar.

www.vmm.be www.vmm.be

Hulp bij duurzame aankopen

metingen zijn daar wel later gestart dan in Oostende.

Wilt u milieuvriendelijke koffie aanbieden op kantoor?

Vlamingen zijn energie-slokoppen

Met oog voor het milieu schoonmaken op school?

Duurzaam kantoormateriaal

De Vlaamse huishoudens

Ook Ukkel voelt klimaatverandering De klimaatverandering, een

aankopen? Met de milieu-

verbruiken nog altijd veel te

koopwijzer van de Bond

veel energie. We verbruik-

Beter Leefmilieu en de cel

ten in 2003 bijna een kwart

Natuur- en Milieu-educatie

meer energie dan in 1990.

van Aminal is het sinds kort

We stoten nu ook veel meer

een stuk makkelijker gewor-

broeikasgassen uit dan toen.

den. Scholen, administraties,

gevolg van het broeikas-

In vergelijking met de

lokale besturen of andere

effect en dus van de uit-

andere EU-landen doen

organisaties die een duur-

stoot van broeikasgassen,

we het helemaal niet goed:

zaam aankoopbeleid willen

is ook in België al merk-

samen met de Finnen en

voeren, vinden een schat

baar. In Ukkel lag de gemid-

de Luxemburgers gebrui-

aan informatie op www.

delde temperatuur tussen

ken we meer energie in

milieukoopwijzer.be. Op de

1988 en 2003 1,9° C hoger

onze woning dan de ande-

site vindt u voor drank en

dan in de eerste decen-

re Europeanen. De Portu-

dranktoestellen, papierwa-

nia van de metingen. De

gezen en de Spanjaarden

ren, bureaumateriaal, maal-

zeven hoogste waarden die

gebruiken het minst energie.

tijden en schoonmaak-

zijn gemeten sinds 1833

Maar ook Duitsers, Fran-

middelen een eco-ranking

werden allemaal opgete-

sen en Nederlanders doen

van afvalarme producten

kend in de laatste vijftien

het een stuk beter dan wij.

en de gegevens van leve-

jaar: in 1989, 1990, 1994,

Landen als Denemarken

ranciers in de buurt. Dat is

1999, 2000, 2002 en 2003.

en Zweden, waar het kli-

alweer een excuus minder.

Ook de gemiddelde jaar-

maat toch heel wat kou-

www.milieukoopwijzer.be

lijkse neerslaghoeveelheid

der is, gebruiken veel min-

stijgt. 2001 en 2002 waren

der energie per persoon om

absolute recordjaren. Aan

woningen te verwarmen en

de kust wordt bovendien

te verlichten. Zo hebben de

een stijging van het zee-

Denen 12,5 procent min-

niveau waargenomen. In

der energie nodig dan wij.

Oostende lag het jaargemiddelde zeeniveau in 2003

Wilt u energie besparen?

Surf naar www.energiespa-

bijna 8 centimeter hoger

ren.be of bel de Vlaamse

dan in 1937. In Zeebrugge is

Infolijn op 0800 3 02 01.

een stijging opgemerkt van

Portugal Spanje Griekenland Italië EU-15 Nederland Frankrijk Ierland Duitsland Verenigd Koninkrijk Denemarken Zweden Oostenrijk België Vlaanderen Finland Luxemburg

12,6 13,3

0

10

19,3 19,7

20

37

26,1 26,4 26,5 28,3 30,7 30,7 32,9 35,8 36,2 37,6 39,3 41,8 30

40

57,9 50

60

Huishoudelijk energiegebruik (KJ) per inwoner in de Europese Unie in 2002. ( MIRA-T 2004)

VMM Update

kwaliteit van uw favoriete

medewerkers aan die gege-

badplaats of zwemvijver na

vens komen. Zo konden ze

op www.vmm.be (tussen

de meetapparatuur voor

15 juni en 15 september).

Voor de Blauwe Vlag: www.bblv.be/blauwevlag

het oppervlakte- en afvalwater van dichtbij bekijken, een live monsterneming van een waterbodem meemaken, een kijkje nemen in een

Achter de schermen bij de VMM

mobiel labo voor de bemonstering van zwevend stof in oppervlaktewater, of mee-

Goed voorbereid naar zee

Gerust zwemmen met de VMM

Op zondag 24 april heeft de

speuren naar kleine water-

VMM naar goede gewoon-

diertjes in een veldlaborato-

te deelgenomen aan de

rium. De kinderen maakten

De video Ik zwem waar het

Ook deze zomer houdt de

Vlaanderendag. Natuur-

kennis met de VMM-mascotte

veilig is wil kinderen uit de

VMM de kwaliteit van het

lijk konden de bezoekers

Floepje, die hen leerde hoe

basisschool voorbereiden

zwemwater in de gaten: in

de VMM-meetgegevens van

ook zij het milieu kunnen spa-

op een veilig verblijf aan

39 badzones aan de kust

lucht- en waterkwaliteit raad-

ren. Vindt u het jammer dat

zee. Waar en wanneer mag

en in zwem- en recreatievij-

plegen, maar ze zagen ook

u het allemaal gemist hebt?

met eigen ogen hoe de VMM-

Geen nood, het was zeker

je zwemmen in de zee? Wat

vers in het binnenland con-

moet je doen als je verdwaald

troleren we of het water vol-

bent? Hoe diep mag je in

doet aan de Europese en

het water gaan? Moet je ook

de Vlaamse normen.

het bewolkt is? Waar vind

38

De kwaliteit van het zwemwater wordt ter plaatse aan-

je informatie over de kwali-

gegeven met drie gezichtjes.

teit van het kustwater? Mag

Een blauw, lachend gezicht

je je hond meenemen op het

betekent uitstekende zwem-

strand? Op deze en nog veel

kwaliteit. Een grijs neutraal

andere vragen rond veilig-

gezicht betekent een goede

heid, gezondheid en milieu

kwaliteit. Een rood, droe-

geeft de video een antwoord.

vig gezicht betekent dat

De VMM werkte voor de video

het water niet voldoet aan

samen met de Gezondheids-

de minimumnormen. Let

inspectie, de Intercommuna-

op: alleen erkende zwem-

le Kustreddingsdienst West-

zones krijgen een dergelij-

Vlaanderen ( IKWV) en de

ke signalisatie. Daarnaast is

provincie West-Vlaanderen.

er ook nog de Blauwe Vlag,

Leerkrachten of direc-

die wordt uitgereikt door de

ties die geïnteresseerd zijn,

Bond Beter Leefmilieu aan

kunnen een gratis exem-

locaties die verder gaan dan

plaar van de video aanvra-

wat wettelijk verplicht is.

gen bij het VMM-Infoloket.

Kijk de actuele water© Fotohuis

zonnecrème gebruiken als

www.vmm.be

VMM-gebouw in de prijzen Tijdens de Batibouwbeurs begin maart Š Steven Ledoux

heeft de VMM een prijs gekregen voor haar milieuvriendelijke kantoorgebouw in de Dr De Moorstraat in Aalst.

Het gebouw, van de niet de laatste Vlaanderendag bij de VMM.

Waterloket informeert over afval- en regenwater

Waterloket helpt u ver-

hand van architecten

Gratis abonnement?

der. Zo organiseerde het

Henk De Smet en Paul

Waterloket in april nog

Vermeulen, werd gelau-

Verrekijker is een magazine van

een infodag over regen-

werd met de Belgian Buil-

de Vlaamse Milieumaatschappij

waterrecuperatie en over

ding Award voor archi-

dat drie keer per jaar verschijnt.

de individuele behande-

tectuur. Het toont aan dat

In elke editie wordt een bepaald

ling van afvalwater. Zeker

hoogstaande architectuur

aspect van het leefmilieu onder de

wie bouwt of verbouwt,

en ecologie wel dege-

loep genomen. Verrekijker geeft

moet op dat vlak met heel

lijk kunnen samengaan

heel wat praktische informatie en

Met al uw vragen over

wat regels en voorschrif-

en dat de principes van

concrete tips. U kunt zich gratis

duurzaam omgaan

ten rekening houden.

duurzaam en ecologisch

abonneren via het Infoloket.

met water kunt u bij

De recentste nummers

Blijf op de hoogte

bouwen ook perfect toe-

het Waterloket terecht,

van de activiteiten van

pasbaar zijn bij bedrijfs-

kunt u downloaden op

een samenwerking tus-

het Waterloket via www.

en overheidsgebouwen.

www.vmm.be/verrekijker

sen de VMM en de afde-

waterloketvlaanderen.be

ling Water van Aminal.

Meer weten over het

Wilt u reageren op een artikel?

gebouw? Vraag naar de

Contacteer Katrien Smet via het

Wilt u meer regenwater

ook terecht op 0800

gratis brochure Op en

Infoloket van de VMM,

gebruiken in huis, zoekt

99 004 of info@water

Top VMM bij het Infoloket.

A. Van de Maelestraat 96, 9320

u informatie over water-

loketvlaanderen.be

Met vragen kunt u

Erembodegem, info@vmm.be,

zuivering of waterveront-

tel. 053-72 64 45,

reiniging, lijkt zo’n groen-

fax 053-71 10 78.

dak wel iets voor u: het

39

Colofon Verrekijker wordt om de vier maanden gepubliceerd door de Vlaamse Milieumaatschappij.

Coördinatie en eindredactie Katrien Smet Werkten mee aan dit nummer Frea Blommaert, Elly Branswijck, Natacha Claeys, Ward De Cooman, Evelien de Munter, Philippe D’Hondt, Els De Putter, Lutgarde Fleurinck, Ward Roekens, Philip Van Avermaet, Marie-Rose Van den Hende, Mie Van den Kerchove, Paul Vande Wiele, Daniël Verlé.

Met dank aan Prof Dr Marcel Eens, UA Jan Kegels, Umicore Dr. Vera Nelen, PIH Dirk Smesman en Koen Van Caimere, IVAGO

Cindy Van den Abbeele Tania Van Mierlo, AMINAL Jan Fabre, Angelos Redactie & Realisatie Jansen & Janssen Uitgeverij, www.jaja.be Verantwoordelijke Uitgever Johan Janda, afdelingshoofd Informatie Algemene informatie VMM-Infoloket A. Van de Maelestraat 96 9320 Erembodegem info@vmm.be Tel. 053-72 64 45 Fax 053-71 10 78 D/2005/6871/006