INZURU
S-SIT NATURALI TA’ PEMBROKE
Ktejjeb għall-istudenti tal-Primarja
Kunsill Lokali Pembroke
MERHBA! Bi pjaċir kbir nilqagħkom ġewwa dan is-sit naturali ta’ Pembroke. Dan huwa post uniku li jiġbor fih taħlita ta’ storja, kultura u ambjent naturali. Nistedinkom biex tgawdu dan l-ambjent sabiħ, imma jekk jogħġobkom oqogħdu attenti fejn tirfsu u xi tħallu warajkom! B’nuqqas ta’ ħsieb tista’ ssir ħafna ħsara! Nittama li jkollkom esperjenza pożittiva u li jirnexxilkom tiltaqgħu ma’ ħafna minn sħabi l-annimali u l-pjanti. Nerġa’ narakom, u darb’ohra ejjew mal-ħbieb u l-membri l-oħrajn tal-familja ħalli tkunu tistgħu turuhom is-sbuħija li joffri dan is-sit!
Xru
Francelle Azzopardi
2
IS-SIT NATURALI TA’ PEMBROKE
FEJN QEGHDIN?
Immarka r-rotta li għaddejt minnha bil-lapes. Tista’ tuża biex timmarka minn fejn se tibda, u biex timmarka fejn se tispiċċa.
IT-TORRI TALMADLIENA
RANGES MILITARI D&E
L-IMPJANT TAR-REVERSE OSMOSIS
FUGASS PONT MILITARI KAMRA TAX-XELTER
Rocky beach
KLABB ATHLETA
RANGE B
Vie w
po
Vie w
int
po
int
KLABB MELITA PEMBROKE
KURZITÀ IŻ-ŻONA SPEĊJALI TA’ KONSERVAZZJONI TA’ PEMBROKE TINSAB FIN-NAĦA TA’ FUQ TAL-KOSTA TA’ MALTA
ĠNIEN PEMBROKE
ATTIVITAJIET GHALL-ISTUDENTI
PINGI DIN IL-VEDUTA!
KURZITÀ IT-TORRI TAL-MADLIENA LI JINSAB ĠEWWA PEMBROKE INBENA FIS-SENA 1658 MILL-GRANMASTRU DE REDIN.
3
4
IS-SIT NATURALI TA’ PEMBROKE
TISTA’ TGHINNI?
Xru għandu missjoni li jnaddaf is-sit minn ħmieġ u affarijiet perikolużi... Tista’ tgħin lil Xru billi timmarka b’ċirku l-iskart li għandu jinġabar minn hawn.
SUGGERIMENTI Kif taħseb li nistgħu nnaqqsu l-problema ta’ ħmieġ żejjed?
HU AZZJONI TINSIEX TIRRIĊIKLA DAK LI TISTA’ U QATT TĦALLI ĦMIEĠ WARAJK!
ATTIVITAJIET GHALL-ISTUDENTI
GHAQQAD IN-NUMRI! 10
11
12 13
9
14 6
8
7
15 16
18 19
17
5 4 1
2
20 21
3
69
22
25 68
67 59 58
26
60 61 62 63
57 56 55 54 53
65
66
51 52
23
24
64
27 33
50 28 29
49
30
32 31
48
35 47
37 46
38
45
44
KURZITÀ
36
39 40 43
42
41
IL-ĠURDIEN TA’ GEDDUMU TWIL HUWA L-IŻGĦAR MAMMIFERU SKONT IL-PIŻ FIL-GŻEJJER MALTIN. FITTEX L-INFORMAZZJONI DWARU FUQ IL-PANNELLI U SIR AF KEMM JIŻEN!
34
5
6
IS-SIT NATURALI TA’ PEMBROKE
FITTEX L-ANNIMAL!
L-annimali t’hawn taħt huma komuni ħafna fiż-żona ta’ Pembroke: il-wiżgħa, il-kamaleonte, il-gremxula, il-farfett tal-Fejġel u l-fenek selvaġġ.
1. Ikteb l-isem tal-animal fl-ispazju pprovdut. 2. Jekk irnexxielek tara l-annimal, immarka b’sinjal fil-kaxxa ż-żgħira.
KURZITÀ IŻ-ŻONA SPEĊJALI TA’ KONSERVAZZJONI F’PEMBROKE TKOPRI MADWAR 97 ETTARU TA’ ART
ATTIVITAJIET GHALL-ISTUDENTI
TAHWIDA BIS-SINJALI
7
Fis-sit Naturali ta’ Pembroke hemm xi sinjali. Għin lil Xru jqabbel it-tifsira mas-sinjal ta’ pariġġu!
1)
a) Nibżgħu għan-natura. Żomm mal-passaġġ
2)
b) Mhux permess jitqabbdu nirien
3)
c) Tħammiġx. Agħmel użu mir-reċipjenti tal-iskart.
4)
d) Irrispetta n-natura. Taqtax fjuri u tkissirx siġar.
5)
e) Mhux permess sewqan ta’ vetturi.
6)
f) Annimali għandhom jinżammu b’ċinga. Jekk iħammġu, naddaf warajhom.
HU AZZJONI ARA U TPAXXA, IMMA ĦALLI KOLLOX KIF INHU!!
8
IS-SIT NATURALI TA’ PEMBROKE
TAHT IL-BAHAR
Xru mar jogħdos ’il barra minn Pembroke. X’meravilja sab! Għinu jagħraf x’inhuma dawn ilpjanti u annimali tal-baħar.
HJIEL Segwi s-sinjali fit-triq!
KURZITÀ 90.5% TAL-KOSTA MALTIJA HIJA MAGĦMULA MINN XTUT BIL-BLAT!
ATTIVITAJIET GHALL-ISTUDENTI
SIB IDDIFFERENZA!
9
Is-suldat Ingliż Xru jinsab lest għall-battalja fis-sena 1850! Imma għad fadallu xi affarijiet qabel ikun jista’ jiddefendi l-fortizza ta’ Pembroke
Sib 5 differenzi bejn iż-żewġ stampi!
KURZITÀ IL-BARRAKKI TA’ PEMBROKE INBNEW MILL-ARMATA INGLIŻA BEJN L-1859 U L-1862. DAWN ĠEW IMSEMMIJA GĦAL SAN ĠORĠ, IL-QADDIS PATRUN TAL-INGILTERRA!
10
IS-SIT NATURALI TA’ PEMBROKE
TRID INPINGU?
L-ambjent tax-xagħri
Ix -xagħri u l-isteppa huma komuni ħafna f’Malta speċjalment fis-sit Natura 2000 ta’ Pembroke.
L-ambjent tal-isteppa
FIl-paġna li jmiss pinġi dak li tara fix-xagħri ta’ Pembroke. M’hemmx għalfejn iddur kullimkien – li tmur f’post wieħed huwa biżżejjed. Kemm-il pjanta u fjura differenti irnexxielek issib? Kien hemm insetti u annimali? Ikteb id-data ta’ meta għamilt din it-tpinġija. Erġa’ mur fl-istess post fi żmien differenti tas-sena. Ikteb x’irnexxielek issib li huwa differenti minn qabel. Għaliex taħseb li dan is-sit ivarja skont l-istaġuni?
KURZITÀ IL-KAMPANJA MALTIJA FIHA ĦAFNA BIODIVERSITÀ
ATTIVITAJIET GHALL-ISTUDENTI
11
12
IS-SIT NATURALI TA’ PEMBROKE
SIB IL-KLIEM
Dawn il-pjanti, annimali u insetti kollha ssibhom fis-sit naturali ta’ Pembroke. Tista’ ssibhom?
K
U
R
R
A
T
C
M
A
L
T
I
J
L
K
A
B
H
K
A
M
A
L
E
J
O
N
T
E
J
P
R
Ż
E
B
B
U
Ġ
A
Q
E
D
S
Ċ
J
P
I
D
W
P
U
S
Q
W
E
L
E
C
V
Ġ
A
M
Ż
D
L
S
S
H
A
S
V
Q
B
A
S
R
B
S
A
S
U
N
I
M
Q
A
N
F
U
D
A
A
V
C
Q
F
E
N
E
K
Ġ
Q
Z
C
Ż
Q
Ġ
S
A
G
Ħ
T
A
R
H
Ġ
R
T
B
Ħ
F
M
F
A
R
F
E
T
T
A
N
W
S
Z
G
DNKK:M Ɖ D:II:K: Ɖ œ>;;Nù: L:@ÿM:K Ɖ ?>G>D Ɖ J:G?N= Ɖ ;KBF;: D:F:E>CHGM> Ɖ ?:K?>MM
KURZITÀ DAWN ĠIELI RAJT BĦALHOM? ĦAFNA MINNHOM QED ISIRU RARI!
ATTIVITAJIET GHALL-ISTUDENTI
EJJA NSAJRU!
13
Fis-sit naturali ta’ Pembroke insibu xi ikel u ħxejjex aromatiċi lokali. Taf tipprepara din ir-riċetta? Tajba mmens... sew fit-togħma u sew għas-saħħa! Ara li xi ħadd adult qed jgħinek biex tipprepara l-ingredjenti
TAHLITA TA’ ZEBBUG U KAPPAR · Żewġ imgħaref żebbuġ imqatta’ · Mgħarfa kappar · Ftit weraq tan-nagħniegħ jew ħabaq imqatta’ · Nofs basla mqatta’ biċċiet żgħar · 2 tadamiet imqatta’ biċċiet żgħar · Mgħarfa żejt taż-żebbuġa Qatta’ l-ingredjenti kollha f’biċċiet żgħar u ħallat kollox flimkien. Ħallihom jimmarinaw għal ftit minuti qabel isservi. Tista’ anki tuża t-taħlita bħala dipp mal-galletti, tifrixha fuq ħobż tal-Malti mixwi, jew tużaha bħala mili ġo ftira mdellka bilkunserva. Mmmmmm!!
KURZITÀ IL-KAPPAR U Ż-ŻEBBUĠ NUŻAWHOM F’ĦAFNA RIĊETTI TIPIĊI MALTIN, U NSIBUHOM UKOLL FIL-PARK NATURALI TA’ PEMBROKE
14
IS-SIT NATURALI TA’ PEMBROKE
HAGA MOHGAGA
Tista’ tgħin lil Xru jaqta’ dawn il-mistoqsijiet ta’ taħbil il-moħħ? Ir-risposti kollha jirreferu għall-annimali li jinsabu fis-sit naturali ta’ Pembroke.
K E N FE
E T N O A J E TT Ħ L E G A F Ż I R M A A W F K Naqbeż niġri ġol-widien Fjuri nara kullimkien Mini nagħmel bħall-firien Traċċi nħalli kullimkien
Dixxendenti għandi jien Dinosawru qisni jien Niekol u niċċaqlaq bħalu Imma d-daqs mhux li kien ta’ bħalu!
Fosos għandi jien fuq dahri Nitla’ mal-ħitan fix-xagħri Nemus niekol - tagħmlux bħali! Xejn ma ndejjaq ’l ta’ madwari
Ġwienaħ għandi bil-kuluri Lili ssibni fuq il-fjuri Ma tantx għadek tara bħali Taqbdunix għax ħa nsir rari!
ATTIVITAJIET GHALL-ISTUDENTI
SPLUZJONI TA’ KULURI
15
Fir-Rebbiegħa niltaqgħu ma’ ħafna fjuri b’kuluri differenti. Qabbel il-kulur mal-fjura: roża, vjola, abjad, isfar, blu
HJIEL Segwi s-sinjali fit-triq!
Kulur
Kulur
Kulur
Isem
Isem
Isem
Kulur
Kulur
Isem
Isem
KURZITÀ L-ORKIDA PIRAMIDALI TA’ MALTA HIJA PJANTA ENDEMIKA, JIĠIFIERI SSIBHA BISS F’MALTA!
Iltqajt ma’ xi fjura oħra b’ kulur differenti? Pinġi l-fjura fil-kaxxa t’hawn fuq u agħtiha l-kulur! Inti u miexi tista’ wkoll tipprova ssib dawn il-fjuri fuq il-pannelli li hemm fiż-żona.
16
IS-SIT NATURALI TA’ PEMBROKE
INSIBU T-TEZOR!
Tista’ tgħinni nsib dawn it-teżori? Kollha għandhom importanza fl-istorja tal-post.
Jien inbnejt mill-Granmastru De Redin biex nipproteġi lil Malta mill-għadu li jkun ġej mill-baħar.
Jien nintuża mis-suldati biex jipprattikaw l-isparar.
Jien inbnejt biex infixkel lill-għadu milli jasal Malta. Jien għandi forma ta’ kaxxa u daqs żgħir, biex ma tantx nidher.
Jien inbnejt fis-seklu 19 mill-armata Ingliża biex nipproteġi l-gżira mill-għadu.
Jiena l-ewwel kumpless ta’ barracks li nbnew f’Pembroke, u semmewni għall-Qaddis Patrun tal-Ingilterra
Inbnejt fl-1903, u jien l-iktar bini għoli f’Pembroke.
ATTIVITAJIET GHALL-ISTUDENTI
POGGINA F’POSTNA!
17
Fil-kaxxa t’isfel hemm ħafna ismijiet ta’ fawna Maltija. Taf tpoġġihom fejn suppost?
FAWNA INVERTEBRATI
VERTEBRATI
Annimali li m’għandhomx sinsla. Eżempju: il-bebbuxu
Annimali li għandhom sinsla. Eżempju: il-ġurdien
RETTILI Annimali li għandhom il-ġilda miksija bil-qxur, jistgħu jbidu, u mhumiex mammiferu jew għasfur. Eżempju: il-gremxula
MOLLUSKI Annimali li għandhom ġisimhom artab u li normalment ikollhom qoxra iebsa li tipproteġihom. Eżempju: il-bebbuxu
Nemla
Qanfud
Bebbuxu
Ġurat
INSETTI
GĦASAFAR
Ħlejjaq li jitkaxkru, li normalment ikollhom 6 saqajn u żewġt iqrun f’rashom. Eżempju: in-nemla
Naħla
Vertebrati, għandhom il-pil fuq ġisimhom, jipproduċu l-ħalib biex jitimgħu liżżgħar tagħhom. Eżempju: qanfud
L-għasafar għandhom ir-rix, il-ġwienaħ, ibidu u jtiru. Eżempju: l-għasfur tal-bejt
Gamiema
Gremxula
MAMMIFERI ŻGĦAR
Serp
Werżieq
Għasfur tal-bejt
Farfett
Fenek salvaġġ
Ġurdien ta’ geddumu twil
Bugħarwien
Wiżgħa
18
IS-SIT NATURALI TA’ PEMBROKE
GENJI FL-ISTORJA 1
3
2
4
5
6
7
8
9
2
10
Mimdudin 2.
Jiena nħares lejn il-baħar. Kont nintuża biex nipproteġi l-kosta Maltija mill-għadu. It-Torri tal-___ (8)
4.
6.
Weqfin 1.
Pembroke jinstab fil-gżira ta’ ___ (5)
2. L-ogħla bini ġo Pembroke; jintuża wkoll biex juri l-ħin. (6)
L-impjant tar- ___ ___ li nsibu
3. Kemm għandu għajnejn Xru? (5)
f’Pembroke jbiddel l-ilma baħar
5. Is-___ jipprattikaw l-isparar fil-
f’ilma tajjeb għax-xorb. (7,7)
Pembroke shooting range. (7)
Malta ħadet l- ___ fil- 21 ta’
7. Il-Gran Mastru li bena t-torri
Settembru 1964. (12)
f’Pembroke. (2,5)
9.
Ġlieda kbira. (6)
8. Bini żgħir li kien jintuża mis-
10.
L-isem tal-qaddis patrun tal-
suldati biex jgħassu l-inħawi ta’
Ingilterra. (4)
Pembroke. (4,3)
ATTIVITAJIET GHALL-ISTUDENTI
ROKNA GURNALISTIKA
19
Xru kellu intervista fis-sit ta’ Pembroke ma’ ġurnalist. Iżda ma kienx ċert fuq ittweġibiet. Tista’ tgħinu?
Veru Falz 1. Fis-sit naturali ta’ Pembroke nsibu varjetà ta’ flora u fawna 2. Fis-sit naturali ta’ Pembroke insibu komunitajiet ta’ steppa u xagħri 3. Kaċċa tista’ ssir ġewwa dan is-sit 4. Karozzi mhumiex permessi f’dan is-sit ta’ Natura 2000 5. Fil-baħar nistgħu nsibu starfish 6. Ix-’shooting range’ ta’ Pembroke nbniet fl-2001 7. Fis-sit naturali ta’ Pembroke nistgħu nsibu bajja bil-ġebel 8. Kull rettilu li nsibu f’dan is-sit naturali ta’ Pembroke hu protett bil-liġi. Ma jistax jinqabad jew jinqatel. 9. Picnics jistgħu jsiru basta ma jitħalliex ħmieġ u skart mal-art 10. In-nies jistgħu jmorru biss filgħodu u fi tmiem il-ġimgħa
GURNALIST GHALL-AMBJENT! Immaġina li int ġurnalist. Ħu ritratt u/ jew ikteb artiklu qasir għall-gazzetti biex tagħmel riklam għals-sit naturali ta’ Pembroke u tgħid lin-nies kif jistgħu jieħdu ħsiebu. Ibgħat il-kitba tiegħek lill-gazzetti biex tiġi ppubblikata. Agħmel dak li tista’… il-bidla madwarek tibda minnek!
20
IS-SIT NATURALI TA’ PEMBROKE
X’SE NSIB FILKWADRAT?
Ix-xjentisti spiss ikollhom bżonn jgħoddu l-popolazzjoni ta’ annimali ħajjin ġo post partikulari. F’din l-attività Xru x-xjentist għandu bżonnok biex jgħodd kemm hemm affarijiet ħajjin f’post li tgħidlu l-għalliema tiegħu.
Ingħaqdu fi gruppi ta’ ħamsa u lestu ruħkom! Se jkollkom bżonn rutella u kwadrat. 1. Ħares sew madwarek u ikteb 10 affarijiet ħajjin li tista’ tara. 2. Agħżel annimal u pjanta li se tgħodd il-popolazzjoni tagħhom. 3. Ikkonferma mat-timijiet l-oħra biex ma tagħżlux l-istess, u b’hekk tkunu tafu kemm hemm varjetà u biodiversità fil-post! 4. Uża r-rutella biex tkejjel l-area li ħa tkun qed tistudja (eż. 6 x 6 metri) ___________ 5. Ipprova aqta’ l-popolazzjoni taż-żewġ affarijiet ħajjin li għażilt u niżżilhom fil-kaxxa t’hawn taħt. 6. Ħu kwadrat ta’ metru, waddbu kif jiġi fl-art u ifli sew l-area fejn jaqa’. 7. Għodd sew in-numru ta’ affarijiet ħajjin li qed tfittex u niżżilhom fil-kaxxa ta’ taħt. Irrepeti għal 5 darbiet f’5 postijiet differenti.
Kemm għoddejt Guess
1
2
3
4
5
Total (għodd il-kolonni 1+5)
Popolazzjoni 1 Popolazzjoni 2
8. Għaż-żewġ popolazzjonijiet ikkalkula hekk: Popolazzjoni totali 1 x area totali (eż. 36m2) 5m2 (jekk il-kwadrat użajtu 5 darbiet) STIMA GĦALL-POPOLAZZJONI 1
STIMA GĦALL-POPOLAZZJONI 2
ATTIVITAJIET GHALL-ISTUDENTI
21
PINGI POSTER Uża l-karattru ta’ Xru biex tpinġi poster b’messaġġ edukattiv biex tippromwovi dan is-sit naturali ta’ Pembroke. Tista’ ddaħħal suġġerimenti fuq kif jista’ jinżamm fi stat tajjeb. Ftakar li trid tuża karatteristiċi minn dan is-sit li tgħallimt minn dan il-ktejjeb u mill-mawra tiegħek fis-sit naturali ta’ Pembroke u t-torri tal-Madliena, bħal Pill Box, flora u fawna u l-madwar in ġenerali. Tista’ tuża water colours, lapsiiet, crayons jew taħlita tat-tlieta. Uża l-aħħar żewġ paġni fl-aħħar ta’ dan il-ktejjeb. L-aħjar tpinġijiet li jintbagħtu ħa jittellgħu fuq is-sit www.mta.com.mt Imla l-formola t’hawn taħt u ibgħatha fuq dan l-indirizz, flimkien mat-tpinġija tiegħek: Nature Trust (Malta), Wied Għollieqa Environment Centre, l-Università ta’ Malta, l-Imsida, MSD 2080 Kull suġġeriment jiġi aċċettat! Isem Indirizz
Skola Suġġerimenti
Età
22
IS-SIT NATURALI TA’ PEMBROKE
TWEGIBIET K U R R A T C M A L T I J L K A B H K A M A L E J O N T E J P R
E B B U
A Q E D S
J
P I D W P U S Q W E L E C V A M
D L S S H A S V Q B A S
R B S A S U N I M Q A N F U D A A V C Q F E N E K
Q Z C
Q
R T B
S A G
T A R H
F M F A R F E T T A N W S Z G
Uża dan l-ispazju biex tpinġi l-poster
INZURU
S-SIT NATURALI TA’ PEMBROKE Ktejjeb għall-istudenti tal-Primarja
www.visitmalta.com/en/info/pembroke-garigue