September is een maand vol rijke kleuren en verrassende bloeiers. De nazomer komt eraan en nodigt uit om nog even volop te genieten van tuinplezier, met planten die de tuin vullen met warmte en sfeer.
TEKST: TESS MUTSTERS FOTO’S: SHUTTERSTOCK
Romantisch paars
Clematis ‘Etoile Violette’ is een romantische, dieppaarse bosrank met grote bloemen. De plant bloeit van mei tot en met eind september en is perfect als blikvanger tegen een pergola of schutting. Begeleid hem een beetje tijdens het klimmen; zo ontstaat geleidelijk aan een romantische plaatje.
Prachtig geel
De gele kleur van Helianthus ‘Lemon Queen’ zorgt voor licht, zowel midden in de zomer, als in de warme nazomer. De plant combineert goed met tal van schitterende andere bloeiers en hij bloeit rijk en vrolijk. Hij kan zich sterk uitbreiden via ondergrondse wortelstokken. Wil je hem bedwingen, steek dan in het voorjaar de pol af met een scherpe spade.
BLOEI augustus-september HOOGTE 200 cm STANDPLAATS zon
Indian summer
De zon staat lager, het licht wordt zachter: september is het seizoen van warme kleuren en een gouden gloed. Een Indian summer!
Sedum ‘Matrona’ heeft prachtige rode stelen en lichtroze bloemschermen, die voor een warme sfeer in de tuin zorgen.
Warm zonnig
1 De gele schermen van Achillea filipendulina ‘Cloth of Gold’ vallen flink op, de plant brengt een warme, zonnige sfeer naar je tuin. Geef hem een goed waterdoorlatende, maar voedselrijke bodem. Kan ook perfect gebruikt worden als snijbloem en droogbloem.
BLOEI juli-september HOOGTE 100 cm STANDPLAATS zon
Subtiele sfeer
2 Hesperantha coccinea ‘Major' is een prachtige, subtiele plant die het beste tot zijn recht komt met wat ruimte om zich heen. Deze vaste plant heeft smalle, zwaardvormige bladeren en stevige stengels waarop karmozijnrode bloemen ontstaan. Staat graag op een vochtige plek, zoals aan de vijverrand.
BLOEI augustus-oktober HOOGTE 50 cm STANDPLAATS zon
Sfeervol rood
3 Rood is een onmisbare kleur in een Indian summer-border en Echinacea purpurea ‘Hot Lava’ zorgt in veelvoud voor die kleur. Deze zonnehoed bloeit rijk met felrode bloemen. Plant hem in goed doorlatende grond en geef hem de ruimte.
BLOEI juli-september HOOGTE 125 cm STANDPLAATS zon
Rosa ‘Westerland’ heeft een prachtige perzikkleur, de halfgevulde bloemen bloeien in grote trossen en geuren sterk.
Kniphofia ‘Royal Standard’ kun je prima in je border zetten als opvallende structuurplant. De meerkleurige bloeiaren lijken net vlammen.
Voor in de vaas
Op zoek naar wat kleur in huis? Gelukkig zijn er een heleboel vaste planten die je ook prima als snijbloemen kunt gebruiken. Dat wordt genieten!
Bloemen en latte’s
1 Een bloem die je doet snakken naar een kop heerlijke latte, is Dahlia ‘Café au Lait’. Deze dahlia heeft schitterende, lichtroze bloemen, die er ook qua kleur wel wat van weg hebben. Ontzettend geschikt als snijbloem, bloeit door tot de eerste vorst.
BLOEI juni-oktober
HOOGTE 120 cm
STANDPLAATS zon
Paarse
oppepper
2 De dieppaarse lipbloemen aan lange aren van Salvia ‘Amistad’ staan prachtig in een boeket. Dankzij de lange stengels kun je hiermee hoogte in je boeket aanbrengen. Ook in de tuin zorgt hij voor een paarse explosie. Kan zowel in pot, als in de vollegrond.
BLOEI juli-oktober
HOOGTE 120 cm
STANDPLAATS zon
Stevige opvuller
3 De prachtige, rozerode bloemetjes van Aster novi-belgii 'Royal Ruby' zijn een perfecte basis voor een mooi boeket. Dankzij de stevige stengels blijven de bloemen lang mooi in de vaas, waardoor je er lang van kunt genieten.
BLOEI september-oktober
HOOGTE 90 cm
STANDPLAATS zon
Witte sterren
4 De bloemen van Nerine bowdenii ‘Alba’ zijn wit en enigszins stervorming. Ze staan op hoge, stevige stelen, wat hem heel geschikt maakt als snijbloem. Hij bloeit vrij laat, perfect dus voor een najaarsboeket. Zorg voor een beschutte plek en doorlatende grond, de bollen houden niet van natte voeten.
BLOEI september-oktober
HOOGTE 70 cm
STANDPLAATS zon
Stekelig maar mooi
Cirsium rivulare ‘Atropurpureum’ ziet er op het eerste gezicht misschien wat stekelig uit, maar dat valt in werkelijkheid reuze mee. De plant heeft een schitterende, diepe rozerode kleur en is ontzettend populair onder bijen en hommels. Als snijbloem geeft hij een mooie lading textuur en kleur aan je boeket. BLOEI juni-oktober HOOGTE 125 cm STANDPLAATS zon
IN DE SPOT LIGHT
EETBARE BESSEN
Wat is er heerlijker dan vers fruit uit eigen tuin, zo van de struik geplukt? Deze bessenstruiken zijn allemaal makkelijk te kweken en geven je een vracht aan heerlijke, gezonde vruchten. In elke tuin en zelfs op het balkon is er wel een plekje voor te vinden.
TEKST EN BEELD: MODESTE HERWIG, SHUTTERSTOCK
Of je nu een grote tuin hebt of alleen een zonnig balkon: er is altijd wel ruimte voor een fruitstruik. Met een beetje zorg en de juiste plek geniet je al snel van je eigen oogst, vers geplukt en boordevol smaak. Het fijne aan fruitstruiken is dat ze relatief weinig onderhoud vragen, aantrekkelijk zijn voor kinderen en tegelijkertijd sierwaarde én beschutting bieden. Ze bloeien in het voorjaar, geven kleur in de zomer en trekken vogels en insecten aan.
OOK VOOR DE KLEINE TUIN
Een gebrek aan ruimte mag geen argument zijn om geen fruitstruik te nemen. Compacte soorten zoals de framboos ‘Ruby Beauty’, die slechts 1 meter hoog wordt, zijn perfect voor een kleine tuin of balkon. Sommige bessenstruiken doen het prima in een ruime pot, zoals
herfstframbozen, braamboos ‘Tayberry’ en kruisbessen.
PLAATS & VERZORGING
Fruitstruiken in pot kun je het hele jaar door planten. Zoek een beschutte plek, in de volle zon kun je op een goede oogst rekenen. Klimmers, zoals bramen, hebben steun nodig van een hek of een pergola. Graaf een ruim plantgat en geef na het planten altijd ruim water. Bij fruitstruiken mag de grond niet helemaal uitdrogen, geef in warme en droge perioden extra water. Vogels zijn ook dol op fruit. Heb je genoeg om te delen? Top! Zo niet: bescherm de oogst met een net. Let er wel op dat de vogels niet in het net verstrikt kunnen raken! Strak gespannen netten met fijne mazen (max. 5 mm) zijn het veiligst. Of kies voor een net in lichte kleuren (zoals wit of lichtgroen), deze vallen voor vogels beter op dan zwarte netten bijvoorbeeld.
KLEINFRUIT SNOEIEN
Bij de meeste fruitstruiken is het nodig jaarlijks te snoeien zodat je elk jaar weer veel vruchten kunt verwachten. Oude takken die vruchten hebben gedragen worden meestal weggesnoeid, om voorrang te geven aan nieuwe takken. Bij elke soort is de snoei weer net iets anders. Kijk bij varianten hoe je jouw soort moet snoeien. Een goed boek over fruit met veel snoeiinfo is de Groente & Fruit Encyclopedie van Luc Dedeene en Guy de Kinder.
Meer snoeitips vind je op www.tuinseizoen.com/ kleinfruit-snoeien
* AALBES OF RODE BES, RIBES RUBRUM ‘JONKHEER VAN TETS’
Zure rode besjes. Ook geschikt als leistruik. Bloei: april. Vruchten rijp: juni- juli. Snoei jaarlijks in het vroege voorjaar, knip alle zijtakjes tot op 10-20 cm.
* BRAAM, RUBUS FRUTICOSUS
Klimplant, leid de lange, stekelige takken langs draden of langs een hek. Bloeitijd: mei-augustus. Vruchten rijp: augustus-september. Snoei elk najaar de takken die vruchten hebben gedragen helemaal weg. Laat 6-8 jonge takken per plant staan.
* FRAMBOOS, RUBUS IDAEUS ‘BONBONBERRY YUMMY’
Groeit compact en heeft bijna geen doorns. Bloeitijd: juli-augustus. Vruchten rijp: augustus-september. Snoei elk jaar na de oogst alle takken die vrucht hebben gedragen weg.
* GELE KORNOELJE, CORNUS MAS
Een forse struik of boom tot 5 meter met gele bloemen. De rode bessen kunnen gekookt gegeten worden. Ook als haag. Bloeitijd: februari-maart. Vruchten rijp: augustusseptember. Snoeien is niet nodig.
* JAPANSE WIJNBES, RUBUS PHOENICOLASIUS
Sterke klimplant met heerlijke vruchten die zelfs in een grote kuip groeit. Bloeitijd: mei-juni. Vruchten rijp: juliaugustus. Snoei in de herfst alle takken waar vruchten aan hebben gezeten helemaal weg.
* KRUISBES OF KLAPBES, RIBES UVA-CRISPA
Stevige bessen, alleen de inhoud wordt gegeten. Kan in een ruime kuip groeien of als stamboompje. Bloeitijd: april. Vruchten rijp: juni-juli. Dun de struik in het vroege voorjaar uit en kort de hoofdscheuten met een derde in. Knip alle zijscheutjes terug tot op 3-4 knopjes.
* OLIJFWILG, ELAEAGNUS UMBELLATA
Een tot 4 meter hoge struik met geurende witte bloemen en eetbare rode bessen. Ook geschikt als haag of vormboom. Bloeitijd: mei. Vruchten rijp: september-oktober. Zonodig in mei-juni takken terugsnoeien.
* ZWARTE BES, RIBES NIGRUM
Zwarte bessen, gekookt voor jam of sap. Bloeitijd: mei-juni. Vruchten rijp: juli. Jaarlijks na de oogst sterk terugsnoeien tot op jonge scheuten. Per struik 8-10 takken laten staan.
* ZWARTE MOERBEI, MORUS NIGRA
Een boom tot 10 meter hoog, de zwarte vruchten zijn vooral lekker voor jam. Bloeitijd: mei-juni. Vruchten rijp: augustus-september. Snoeien is nauwelijks nodig.
Braam en rozenbottel
Blauwe bosbes
DE 5 MOOISTE & LEKKERSTE
1 BLAUWE BOSBES, VACCINIUM CORYMBOSUM
Een leuke struik met kleine witte bloemen, tot 2 meter hoog. Bloeitijd: april-mei. Vruchten rijp: juli-augustus. Snoei in het voorjaar oude scheuten weg en houd 6-8 takken aan.
2 ZWARTE VLIER, SAMBUCUS NIGRA
Een inheemse struik met grote roomwitte bloemschermen, gevolgd door zwarte besjes. Kook de bessen van de vlier altijd eerst, onrijpe bessen zijn giftig. Let op: de kruidvlier (S. ebulus) is giftig. Bloeitijd: juni-juli. Vruchten rijp: september. Snoeien is niet nodig, eventueel in de zomer enkele takken terugnemen.
3 WITTE AALBES, RIBES RUBRUM
‘WITTE VAN VERSAILLES’
De vrij zure besjes kun je vers eten of verwerken tot jam. Ook verkrijgbaar als stamboompje. Bloeitijd: april. Vruchten rijp: juni-juli. Jaarlijks in het vroege voorjaar snoeien. Snoei alle zijtakjes tot op 10-20 centimeter.
4 BRAAMBOOS, RUBUS ‘TAYBERRY’
Een kruising tussen een braam en een framboos, grote vruchten. Klimplant met stekelige takken. Bloeitijd: mei-augustus. Vruchten rijp: juli-augustus. Snoei elk jaar in maart alle takken waar vruchten aan hebben gezeten helemaal weg.
5 HERFSTFRAMBOOS, RUBUS IDAEUS ‘FALLGOLD’
Zachte zoete frambozen, lichtgeel van kleur. Klimplant met stekelige takken. Bloeitijd: juli-augustus. Vruchten rijp: augustus-september. Snoei elk jaar na de oogst alle takken die vrucht hebben gedragen weg.
‘Kook de bessen van de inheemse vlier altijd eerst, de onrijpe bessen zijn giftig.’
Voor 1 liter siroop heb je ongeveer 500 gram rijpe vlierbessen nodig. Was de bessen zorgvuldig, verwijder de steeltjes en kook ze gedurende 20 minuten in 100 ml water. Pers de bessen daarna uit en zeef het sap. Voeg per liter sap 500 gram suiker en het sap van één citroen toe. Breng het geheel aan de kook en giet de siroop vervolgens in gesteriliseerde flessen. Sluit de flessen direct af.
MEER STRUIKEN MET LEKKERE BESSEN
* Appelbes (Aronia melanocarpa)
* Gojibes (Lycium barbarum)
* Honingbes (Lonicera caerulea var. kamtschatica)
* Jostabes, Ribes ‘Josta’
* Krentenboompje (Amelanchier lamarckii)
Kijk- of koopadressen
• Boomkwekerij De Batterijen, Ochten. www.batterijen.nl
• Boomkwekerij Ebben, Cuijk. www.ebben.nl
• Van den Berk Boomkwekerijen, Sint-Oedenrode. www.vdberk.nl
• Fruitbomen.net, Boskoop. www.fruitbomen.net
• Fruittuin.com, Haaksbergen. www.fruittuin.com
• Moestuin en bloem, Terhole. www.moestuinenbloem.nl
• Ten Hoven Bomen, Apeldoorn. www.tenhoven-bomen.nl
Japanse wijnbes
Kornoelje Moerbei
MARLEEN RUIJTER-VAN LANGEN (39) WOONT SAMEN MET HAAR MAN DAVE (38), ZOON MORRIS (6) EN 7 KIPPEN IN HET NOORD-HOLLANDSE SCHAGEN. ZE ONTWERPT TUINEN, SCHRIJFT OVER VERGROENEN EN ZET ZICH IN VOOR EEN GROENE, GIFVRIJE OMGEVING. HAAR EIGEN TUIN OMSCHRIJFT ZE ALS EEN GROENE ONTMOETINGSPLAATS WAAR RUIMTE IS VOOR VERWONDERING, ONTSPANNING EN ONTDEKKING.
OVERGANG & VOORBEREIDEN
In september schakelt de tuin langzaam over van zomer naar herfst. Terwijl late bloeiers nog kleur geven, is dit hét moment om te planten, te oogsten en de bodem te verzorgen. De warmte in de grond helpt het bodemleven, en wat je nu doet, legt de basis voor een bloeiende tuin in het voorjaar.
TEKST: MARLEEN RUIJTER – VAN LANGEN BEELD: MARLEEN RUIJTER – VAN LANGEN, SHUTTERSTOCK
Potplanten veiligstellen
Ik gebruik de maand september ook om te controleren of al mijn potplanten wel vorstbestendig zijn. Bij twijfel en bij gebrek aan een plek in een kas of schuur kun je de planten in pot extra beschermen tegen de vorst door de pot in jute te wikkelen. Geef ze daarnaast een beschutte plek in de tuin. Kuipplanten die niet vorstbestendig zijn geef ik, zodra er vorst verwacht wordt, een plekje in de kas of schuur.
Blad verzamelen
Het duurt niet lang meer voordat het bladeren gaat ‘regenen’ en daar word ik dus heel erg gelukkig van. Al dat blad betekent namelijk gratis bodemverbetering! Elk jaar weer verzamel ik met mijn zoontje bakken vol met bladeren uit onze straat (tot groot genoegen van sommige buren, die nog steeds denken dat ik dit doe om de straat netjes te houden). Deze strooi ik uit in mijn eigen tuin, tussen de planten in de borders (maar niet op het gazon!). Daarnaast maak ik er bladcompost van. Het afgevallen blad is belangrijk want verschillende insecten en bodemdieren kunnen daar schuilen, net als egels. Doordat er meer insecten zijn, komen er ook meer vogels in de tuin. Bladeren worden door bodemorganismen omgezet in voedingsstoffen voor de bodem en helpen de bodemstructuur verbeteren.
Zaaien
Je zou het misschien niet verwachten, maar september is een perfecte maand om te zaaien. Op deze manier boots je de natuur na; planten laten namelijk ook in de herfst, wanneer ze zijn uitgebloeid, hun zaden vallen en ze ontkiemen in het voorjaar. Vooral planten die profiteren van een koudeperiode om goed te kiemen of die langzaam op gang komen, zijn ideaal om in de herfst te zaaien. Denk hierbij aan vingerhoedskruid, stokroos (foto) en ridderspoor.
TUINGEREEDSCHAP SCHOONMAKEN
Na elk gebruik van je tuingereedschap is het belangrijk om het goed schoon te maken; dit verlengt de levensduur en voorkomt de verspreiding van ziekten. Bij klein tuingereedschap borstel ik het vuil eraf en bij roest maak ik gebruik van een schuursponsje of fijn staalwol. Bij tuingereedschap met hardnekkig vuil ga ik aan de slag met een (biologische) allesreiniger om het los te weken. Na het schoonmaken maak ik alle onderdelen goed droog met een doek.
ZADEN VAN BLOEMEN VERZAMELEN
Veel zomerbloemen zijn nu uitgebloeid dus dit is het ideale moment om de zaden te oogsten. Ik knip enkele bruine en uitgedroogde zaadhoofden of zaaddozen af op een droge dag en bewaar de zaden in papieren zakjes of glazen potjes.
Redenen om in de herfst te planten
• Je kunt nu goed zien wat je nog mist in de tuin, beter dan in de lente.
• Er valt in de herfst meer regen dan in de lente.
• De planten die in het voorjaar/zomer bloeien, hebben nog de hele herfst en winter de tijd om ‘sterk te worden’. Zodra we dan weer een extreme droogte kunnen verwachten, zijn deze planten daar iets beter tegen bestand.
• De bodem is nu nog warm, waardoor veel vaste planten beter zullen aanslaan dan wanneer je in de lente gaat planten.
‘DE BODEM IS NU NOG WARM. VEEL VASTE PLANTEN ZULLEN BETER AANSLAAN DAN WANNEER JE ZE IN DE LENTE PLANT.’
VAN ALLES TE DOEN
In september vindt de overgang van de zomer naar de herfst plaats en dat kan ik in de tuin al goed merken. De warmte van de zomer zit nog in de grond, maar ondertussen worden de dagen korter, de ochtenden frisser en verschijnen er overal prachtige spinnenwebben. Ook al beginnen er veel bloemen te verwelken, toch is er in mijn tuin nog genoeg te beleven dankzij late bloeiers zoals zonnehoed, herfstasters en diverse siergrassen. Daarnaast is september voor mij een maand van reflectie maar ook van actie; het planten van bloembollen en vaste planten, oogsten en plannen maken voor de toekomst. Het werk dat ik nu in mijn tuin verricht vormt namelijk een stevige basis voor een gezonde, bloeiende tuin in het voorjaar. Ik deel planten, zaai groenbemesters en verzamel zaden. Ook geef ik aandacht aan de bodem omdat de grond nu nog warm is van de zomer waardoor organisch materiaal goed verteert en het bodemleven actief is. Ik vermijd het omspitten van de grond om de samenwerking tussen wormen, microorganismen en schimmels niet te verstoren.
BOLLEN VOOR BIJEN
Met het planten van (voorjaarsbloeiende) bloembollen help ik bijen, hommels en vlinders een handje. Zodra de temperatuur na de winter weer omhoog gaat, gaan zij namelijk op zoek naar voedsel. Veel vaste planten zijn dan nog niet in bloei, daarom is het zo belangrijk om de tuin te voorzien van (vroegbloeiende) bloembollen.
• Sneeuwklokjes: sommige bloeien al in januari!
• Iris: februari/maart
• Krokus: februari/maart
• Kleine sneeuwroem: maart/april
• Of plant uiterlijk begin september nog de saffraankrokus om in de herfst te kunnen genieten van paarse bloemen met prachtige rode stempels, saffraan.
HERGEBRUIK JE SNOEIAFVAL
Ben je gewend om snoeiafval (blad, takken, gras, et cetera) in de groene bak te gooien? Pak het vanaf nu eens anders aan en kijk of je zoveel mogelijk hiervan (uitgezonderd snoeiafval met ziektes) weer terug kunt geven aan de tuin. Schimmels, bacteriën en bodemdieren gaan voor je aan de slag om zo de bodem gezonder te maken. En je raadt het al; een gezonde bodem is beter in staat om water vast te houden, kan beter omgaan met langdurige droogte en ook beplanting heeft baat bij een gezonde bodem. Verdeel het snoeiafval in kleine stukjes onder de struiken en in de borders of op de composthoop, maak rommelhoekjes als schuilplaats voor bijvoorbeeld egels en insecten. Grote takken kunnen dienen als ondersteuning voor beplanting of bij het maken van een takkenril.
APK MET COMPOST
In de herfst of vroege winter geef ik met compost een soort van APK aan mijn tuin. De compost wordt door onder andere wormen, bacteriën en schimmels in de bodem verwerkt. Daarnaast beschermt de laag de bodem ook nog eens tegen de kou.
WEG MET HET
NETHEIDSSYNDROOM
Steeds meer tuinliefhebbers laten het oude idee van een ‘nette wintertuin’ los en dat zie ik als een hele mooie ontwikkeling. In mijn eigen tuin laat ik de natuur haar gang gaan en houd ik mij nooit bezig met het ‘winterklaar maken’. Hiermee bedoel ik het snoeien van vaste planten, alle bladeren uit de tuin weghalen, rommelhoekjes opruimen, uitgebloeide bloemen verwijderen en de aarde eens even goed schoffelen en kaal maken. Veel fijner is het om de tuin zijn gang te laten gaan. De voordelen van bladeren in de tuin heb ik al opgenoemd, maar wist je dat ook verdorde bloemstengels en zaadhoofden zowel voedsel als een schuilplek aan insecten en vogels bieden? Sommige (nacht)vlindersoorten zetten hun eitjes af in plantenstengels om te overwinteren of ze hangen eraan als pop. Bovendien zien uitgebloeide bloemstengels en zaadhoofden (zoals kogeldistel, kaardenbol, brandkruid of koninginnekruid) er fantastisch uit met een laagje rijp of sneeuw.
GROENBEMESTERS ZAAIEN
Wil je de bodem verbeteren zodat deze klaar is voor een nieuw tuinseizoen? Ga dan aan de slag met het zaaien van groenbemesters. Het najaar is hiervoor een geschikte periode omdat de bodem nog warm genoeg is voor kieming en de planten, nog voordat de winter begint, goed kunnen groeien. Zelf ben ik groot fan van:
• Witte mosterd: deze snelle groeier kan de bodem snel bedekken.
• Bijenvoer: deze prachtige plant trekt tevens bijen aan.
• Lupine: de diepere wortels zorgen voor een verbetering van bodemstructuur.
DELEN VAN PLANTEN
Planten delen is voor mij een makkelijke en duurzame manier om nieuwe planten te creëren. In de herfst ga ik aan de slag met het delen van planten die in het voorjaar bloeien. Zomer- en herfstbloeiers deel ik in het voorjaar omdat het delen van een plant tijdens de bloeiperiode niet mijn voorkeur heeft. Het delen van de kluit door te scheuren is een methode die ik vaak gebruik, ik deel de plant dan op in meerdere stukken. Deze manier van delen gebruik ik bij planten zoals vrouwenmantel, ooievaarsbek of duizendknoop. Zo ga je te werk:
• Graaf de plant voorzichtig uit.
• Deel de kluit in twee of meerdere stukken (dit kun je doen met je handen of met een schep of mes).
• Zorg ervoor dat elk deel wortels én een stuk blad heeft.
• Geef alle delen een plek in de tuin en voorzie ze van voldoende water.
EEN NIEUW BEGIN
Ik neem deze maand de tijd om bewust te tuinieren en laat september niet het einde van het seizoen zijn, maar juist een nieuw begin. Ik beweeg mee met het ritme van de natuur, want wie in september tuiniert, tuiniert met het oog op de toekomst.
