Groener Wonen - Greenchoice

DE BESTE IDEEËN VOOR DUURZAAM WONEN

RESULTAAT 32 DIRECT Isolatie verdien

je snel terug

HUIS 74 BEHAAGLIJK Zo stap je over

op een warmtepomp

SPECIALE EDITIE VOOR

WWW.GROENERWONEN.COM

LODEWIJK HOEKSTRA WOONT ENERGIENEUTRAAL

VOEDSELBOSSEN

LOKAAL OOGSTEN IN EEN PRACHTIGE OMGEVING

DUURZAAM DROOMHUIS EEN JAREN 30-WONING VAN HET GAS AF

doe mee met samen greenchoice Spaar mee en profiteer van korting op duurzame producten én belevenissen.

Maak jij graag groene keuzes? Lekker bezig! Bij duurzame energieleverancier Greenchoice vinden we dat je daar best eens voor mag worden beloond. Al klant? Meld je dan aan voor het Samen Greenchoice spaarprogramma. Met Samen Greenchoice spaar je iedere maand automatisch punten én verzamel je extra punten door het maken van groene keuzes zoals zelf energie opwekken. Want groener wonen loont! Met jouw tegoed profiteer je direct van korting op duurzame producten én belevenissen.

Spaar voor duurzame aanbiedingen Extra welkomsttegoed voor bestaande klanten Beloning van jouw keuze voor groener wonen Meld je aan op: www.greenchoice.nl/spaarprogramma

VOORWOORD De toekomst is groen!

We hebben iets voor je! Een bomvolle, speciale editie van het magazine Groener Wonen. De weg naar een groener Nederland is spannend, maar vooral ook heel leuk. We willen je helpen met inspiratie en informatie, én je laten zien dat iedereen zijn steentje kan bijdragen.

Steeds meer mensen willen aan de slag met een duurzamere woning. Dat kan op allerlei gebieden, er is zo veel mogelijk. Denk daarbij aan isolatie, het plaatsen van een warmtepomp of gebruikmaken van de energie van de zon door zonnepanelen te plaatsen. In dit magazine vind je uitgebreide artikelen die je hierbij op weg helpen en je vertellen wat de mogelijkheden zijn. Zo lees je in het isolatiedossier alles over de thermische schil van je woning. Deze warme jas gaat van de spouwmuur tot de buitengevel en van de vloer tot het dak. Ontdek waar in jouw woning winst te behalen valt. Hoe zo’n verduurzaamde woning er dan uit kan zien, laat Greenchoice-collega Jeroen Vanson zien. Samen met zijn vrouw Laura ging hij de uitdaging aan om hun jaren 30-woning in Den Haag te verduurzamen.

Energie besparen doe je niet alleen door middel van grootscheepse verbouwingen. Elke stap helpt, ook al zijn ze klein. In en om het huis valt namelijk genoeg te besparen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan je verlichting of verwarming, je leest de tips op pagina 66. Zo kun je tegenwoordig met slimme snufjes ook je energieverbruik verlagen. Hoe dat zit, lees je in het artikel over domotica.

‘ De weg naar een groener Nederland is spannend, maar vooral ook heel leuk.

We willen je helpen met inspiratie en informatie.’

Misschien is je huis al verduurzaamd of ga jij op een andere manier voor een duurzamere wereld? Er zijn zoveel inspirerende mogelijkheden. Laat je verrassen door Emi van Oers, die een plant ontwikkelde die energie en zo ook licht geeft. En ook de mensen achter Too Good to Go dragen hun steentje bij aan een duurzamere wereld. Dankzij hen en de zogenaamde ‘Waste Warriors’ zijn in Nederland in slechts 2 jaar tijd ruim vijf miljoen maaltijden van de kliko gered.

Bij Greenchoice dragen we bij door te investeren in écht groene energie uit Nederland en daar hebben we jou hard bij nodig. Zoals onze commercieel directeur Marieke van den Hoek zegt in het interview op pagina 30: “In onze rol als versneller en verbinder in de energietransitie zien we het als een van onze verantwoordelijkheden om ervoor te zorgen dat er meer geïnvesteerd wordt in groene energie en het opwekken ervan; zelf én samen met onze klanten.”

Laat je inspireren, de toekomst is groen! Samen zijn we de groenste energiebeweging van Nederland, waarin individuele keuzes leiden tot een collectief resultaat. Het is nooit te laat om je aan te sluiten.

Frederieke Anema, marketingmanager Greenchoice

GROENERWONEN

3

DE BESTE IDEEร N VOOR DUURZAAM WONEN

RESULTAAT 32 DIRECT Isolatie verdien

je snel terug

HUIS 74 BEHAAGLIJK Zo stap je over

op een warmtepomp

SPECIALE EDITIE VOOR

WWW.GROENERWONEN.COM

LODEWIJK HOEKSTRA WOONT ENERGIENEUTRAAL

VOEDSELBOSSEN

LOKAAL OOGSTEN IN EEN PRACHTIGE OMGEVING

DUURZAAM DROOMHUIS EEN JAREN 30-WONING VAN HET GAS AF

Coverfoto Henny van Belkom

6

32

12

36

18

42

24

46

30

50

GROENE TRENDS De leukste groene nieuwtjes en trends.

BINNENKIJKEN BIJ JEROEN Haagse jaren-30 woning aangepakt.

DE ZON: ONUITPUTTELIJKE ENERGIEBRON Dit kun je allemaal doen met de kracht van de zon!

DE TUIN IN MET LODEWIJK HOEKSTRA Lodewijk over zijn visie op een duurzame wereld.

GREENCHOICE CCO: 'ALTIJD GROEN' Marieke van den Hoek over de energietransitie.

4

GROENERWONEN

DE STAP NAAR EEN DUURZAAM HUIS Milieu Centraal over verduurzamen.

EEN WARME JAS VOOR JE HUIS Isolatie: welke opties zijn er allemaal?

GEFELICITEERD! JE HEBT ETEN GERED Too Good to Go voorkomt verspilling van eten.

SAMEN STAAN WE STERK De kracht van energiecoรถperaties.

INSPIRERENDE WONING Binnenkijken bij Justus en Dagmar.

INHOUD

COLOFON DEZE SPECIALE EDITIE VAN GROENER WONEN IS EEN UITGAVE VAN VIPMEDIA PUBLISHING & SERVICES IN SAMENWERKING MET GREENCHOICE. Uitgever Vipmedia Publishing & Services Postbus 7272, 4800 GG Breda (NL) Tel. 076 – 572 25 32 Komiteitstraat 46-52 2170 Merksem (BE) Tel. 03 – 645 42 94 groenerwonen@vipmedia.nl www.groenerwonen.com Hoofdredactie Jacqueline Leenders Eindredactie Danique Pals, Monique van der Voort Redactie Janouk Vermaas, Ruth Smeets, Annemarie Görts, Lisa Middelkoop, Danique Pals, Janneke de Wit (online) Marketing Chiara van Roeyen

56

70

58

74

DE ENERGIEBESPAARLENING Zo realiseer je duurzame dromen

MONUMENT VERDUURZAMEN Hoe ga je te werk als je dit wilt aanpakken?

ENERGIEK PLANTJE Uniek staaltje ontwerp, deze groene lamp.

WE ZITTEN ER WARMPJES BIJ Alles over zuinig en duurzaam verwarmen.

60

80

66

84

68

89

GOEDE REIS! Een duurzame vakantie in eigen land.

ALLE KLEINE BEETJES HELPEN Energie besparen in en om het huis, zo doe je dat!

ELEKTRISCH RIJDEN Heeft de auto met een stekker de toekomst?

WAT ZULLEN WE VANDAAG EENS PLUKKEN Een kijkje in het voedselbos.

KOPPIE, KOPPIE! Energie besparen met behulp van slimme snufjes.

Bladmanager/Media Consultant Edwin Fijnaut Tel. Nederland 076 - 572 29 83 Tel. België 0031 - 76 - 572 29 83 edwin@vipmedia.nl Media Consultant Johan Heystek Tel. Nederland 076 - 850 70 18 Tel. België 0031 - 76 - 850 70 18 johan@vipmedia.nl Directie Ed Bruijns (verantwoordelijk uitgever) Vormgeving Iris Verheijen Abonnement Een abonnement op Groener Wonen kost € 23,50 voor 4 nummers.

Abonneren kan via www.groenerwonen.com of bel 076 - 850 70 12 (NL) 03 - 645 11 02 (BE) Niets van deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

SEDUMDAK Een groen dak is een goed dak.

92

RECEPTEN

GROENERWONEN

5

GROENE TRENDS 2

1

TOF TERRARIUM (1) Growing Concepts heeft een missie: jouw wereld groener maken. Want een groene habitat maakt gelukkig. Planten zijn niet alleen essentieel voor onze leefomgeving, ze zijn ook mooi en decoratief. De natuur prikkelt de creativiteit en geeft ons energie. De terraria van Growing Concepts zijn complete ecosystemen, die je hun gang kunt laten gaan. Deze bijzondere ecosystemen kun je zelf samenstellen en worden geplaatst in glaswerk dat mondgeblazen is en gemaakt wordt van gerecycled glas. Neem bijvoorbeeld deze Biodome, verkrijgbaar voor € 69,95. www.growingconcepts.nl BIO-AFBREEKBAAR DESIGNSERVIES (2) Op zoek naar stijlvol en milieuvriendelijk servies? Dan is de nieuwe Plant Fiber Collectie van Point-Virgule iets voor jou. Dit servies bestaat uit mokken, kommen, borden en sla- en besteksets die zijn gemaakt van bio-afbreekbaar materiaal.

De producten gaan jarenlang mee en zijn er in de kleuren lichtgrijs, mistblauw en oudroze. Ook zijn ze voorzien van een matte afwerking. Ze worden gemaakt van ruwe bamboe en PLA, een biologisch en recyclebaar materiaal op basis van zetmeel van maïs en cassave. Nog een voordeel: het kan in de diepvries, magnetron en vaatwasser. Prijs: vanaf € 4,95 www.livwise.nl

3

6

GROENERWONEN

DUURZAME KERSTBOOM (3) Jaarlijks worden er zo’n 2,7 miljoen kerstbomen verkocht in Nederland. Een groot deel hiervan wordt na amper drie weken weer weggegooid. Met PaperTree kun je vanaf nu bijdragen aan een duurzame kerst. Deze elegante kerstboom is gemaakt van gerecycled karton uit Nederland en is dankzij de ingenieuze vouwtechniek zowel stevig als elegant. Je kunt de boom eenvoudig versieren met kerstballen, magneten en pushpins. Zodra de feestdagen voorbij zijn, vouw je de PaperTree weer op. De boom is er in de kleuren white, soft green en black en staat mooi in de woonkamer, slaapkamer of op je werkplek. De kerstboom is 75 cm hoog, kost € 29,90 en is te koop via https://carmelabogman.nl/webshop/

4

DUURZAAM DEKBED (4) Bij Hema zijn sinds kort duurzame dekbedden te koop, gemaakt van gerecyclede petflessen.

De lichte 4-seizoensdekbedden houden je in de winter heerlijk warm en bestaan aan de buitenkant uit 100% microvezel en vanbinnen uit 100% rPET. Beide delen zijn te koppelen door middel van drukknopen, waardoor er een lekker dik dekbed ontstaat, waarin jij je nog maar al te graag een keer omdraait. Deze duurzame dekbedden zijn vanaf â‚Ź 20 verkrijgbaar in verschillende maten. www.hema.nl

5

EEN BOSJE MET BETEKENIS (5) The Flower Family is een duurzame boekettenservice met een boodschap. Mooie bloemen die op een duurzame, sociale en maatschappelijk verantwoorde manier worden gekweekt, daar gaat het om! Deze online bloemenservice bezorgt bloemen van geselecteerde lokale kwekers rechtstreeks aan huis, waarmee onnodige omzwervingen worden voorkomen. De bloemen zijn er met aandacht voor mens, milieu en maatschappij gekweekt. Bij The Flower Family werken mensen met afstand tot de arbeidsmarkt. Zo geef je een bos bloemen met betekenis! www.theflowerfamily.nl

6

UPFALLSHOWER (6) We weten allemaal dat korter douchen veel water kan besparen. Toch is het soms heerlijk ontspannend om lekker lang onder de douche te staan. Dat kan voortaan zonder schuldgevoel met de Upfallshower: de eerste Upcycle circulatie douche ter wereld! Uit deze krachtige en duurzame regendouche, gemaakt in Nederland, komt wel 35 liter water per minuut, terwijl je gemiddeld slechts 2 liter water per minuut verbruikt. Een traditionele douche zou in dat geval 15 tot 25 liter water per minuut verbruiken. Met de Upfallshower wordt het water continu gefilterd, gezuiverd, verwarmd en ververst. Daarmee bespaar je tot 90% op water en energie en breng je ook nog eens je gasrekening fors naar beneden. www.mijnupfallshower.nl

GROENERWONEN

7

7 ALTIJD SCHOON DRINKWATER, WAAR JE OOK BENT (7) Met de LifeStraw Go waterfles heb je altijd schoon drinkwater bij de hand. Je vult de fles met water uit een beekje of (buiten)kraan en zuigt het via de drinktuit naar boven. Door het filter in de fles drink je schoon en veilig water, zonder bacteriën, parasieten en microplastics, én zonder bijsmaak. Het filter reinigt het water door een slimme hollow fiber techniek. De wanden van de holle vezels bevatten poriën van 0,2 micron groot, waar alleen water doorheen komt en bacteriën, protozoa en vuil achterblijven. Ideaal tijdens een wandeling, een noodsituatie of wanneer je op vakantie het water uit de kraan niet vertrouwt. Te koop als 0,7 of 1 liter-fles. Prijs: vanaf € 42,90. www.technolyt.nl

8

Slapen op een volledig circulair matras.

CIRCULAIR MATRAS (8) De Auping Evolve is het eerste volledig circulaire matras ter wereld. Dat is goed voor het milieu én voor je nachtrust. Door het gebruik van innovatieve materialen is het matras namelijk heerlijk zacht en ook nog eens lekker ventilerend. De Auping Evolve won de Red Dot Design Award 2020 en ligt heerlijk dankzij de 4,5 cm dikke comfortlaag. Auping Evolve heeft recylcelabel A en is verkrijgbaar vanaf € 1.095. www.auping.com

9 DE LIVING COCOON (9) Het klinkt misschien een beetje luguber, maar onderzoekers hebben een levende doodskist ontwikkeld die bijdraagt aan efficiënte ‘compostering’ van het menselijk lichaam. ‘De Living Cocoon’ ruimt giftige stoffen op en levert zo een verrijkte voedingsbodem voor (nieuwe) bomen en planten. Onlangs is de eerste persoon in deze levende doodskist begraven. Het idee werd ontwikkeld door biodesigner Bob Hendrikx, samen met de TU Delft en Naturalis. De kisten worden gemaakt van het levende organisme mycelium, een netwerk van schimmeldraden. Dit organisme is continu op zoek naar afvalstoffen om deze om te zetten in voedingsstoffen voor de omgeving. Tot nu toe is er een gelimiteerde eerste oplage van tien kisten gemaakt.

8

GROENERWONEN

SUPER CHOCOLADE (10) The Chocolatemakers houden van chocolade! Toen oprichters Enver en Rodney zagen hoe niet-duurzaam de cacaobranche is, besloten ze een volledig duurzame en biologische cacaoketen op te zetten. Inmiddels maken ze biologische en fairtrade gecertificeerde chocolade in hun chocoladefabriek in Nederland, die volledig op zonne-energie draait! De chocolade wordt met ‘single origin’ bonen gemaakt die rechtstreeks wordt ingekocht bij cacaoboeren uit onder andere Peru en Congo. Voor deze bonen wordt een hogere prijs betaald, zodat de boeren een leefbaar inkomen verdienen. Zo is chocolade geen guilty pleasure meer. www.chocolatemakers.nl

10

MAKE COMPOST, NOT WASTE (11) We leven, werken én consumeren dit jaar meer thuis dan ooit. Dit zorgt voor een toename van het keukenafval. Veel waardevolle componenten als mineralen en voedingsstoffen worden echter nog steeds met het restafval vernietigd. Drie jonge Duitse ondernemers bedachten daar iets op: KALEA, een innovatieve keukenmachine, waarin je biologische afval met behulp van micro-organismen binnen 48 uur reukloos in compost wordt omgezet.

De composter kan per cyclus tot 10 liter organisch afval verwerken. Hieruit ontstaat 1,5 liter voedingsrijke compost. Ideaal voor in je tuin, maar ook je potplanten!

Het water dat als bijproduct van de compost ontstaat, is namelijk rijk aan voedingsstoffen. www.mykalea.de

11

DUURZAAM REIZEN DOOR EUROPA (12) Europa beleven zonder in het vliegtuig te stappen? In de nieuwe Lonely Planet – 80 Duurzame reizen vind je schitterende routes die je met de trein, fiets of kajak kan afleggen voor een lang weekend of een maand. De routes leiden je langs bruisende steden en wonderen van de natuur, inclusief routekaarten, informatie over het land, de CO2-voetafdruk en het reisbudget. En zolang het nog niet echt mogelijk en verantwoord is om zelf op reis te gaan, kun je met dit boek in ieder geval alvast lekker wegdromen bij mooie foto’s en inspirerende teksten.

Lonely Planet - 80 duurzame reizen | Lonely Planet | 312 pagina’s | € 22,99 | Kosmos Uitgevers I ISBN 9789021577623

GROENE TRENDS GROENERWONEN

9

EERSTE STEEN NEROZERO-WONINGEN (13) In Heerhugowaard werd onlangs de eerste steen van een serie NeroZero-woningen onthuld. Achter de gevel van de woningen zullen innovatieve technieken en oplossingen worden toegepast die zorgen voor een comfortabele, energiezuinige en aardgasloze woning met een gezond binnenklimaat. De woningen worden onder andere uitgerust met een fluisterstille kookafzuiging die fijnstofproductie minimaliseert. Bewoners delen data en ervaringen met de onderzoekers van TNO, die daardoor energieprestaties van toekomstige gebouwen beter kunnen voorspellen. In totaal worden 53 NeroZero-woningen gerealiseerd, waaronder ook starters- en levensloopbestendige woningen. www.tno.nl

Foto: NFP

13 14

ZERO WASTE DOEKEN (14) Deze organische katoenen afwasdoeken van de Zero Waste Club zijn perfect om de vaat mee af te drogen, maar doen het ook goed als schoonmaakdoekjes! Ze zijn gemaakt van 100% organisch katoen en voelen superzacht aan. De hoge kwaliteit zorgt ervoor dat ze lang meegaan. De doekjes worden duurzaam gemaakt in India door werknemers die onder goede arbeidsomstandigheden werken en een eerlijk loon ontvangen. Het gehele verhaal achter de doekjes lees je op de website van de Zero Waste Club. De doekjes zijn 40 x 40 cm groot en verkrijgbaar in vijf kleuren. www.z-w-c.com

15 DUURZAME MELKVEEHOUDERIJ (15) Wat betreft de verduurzaming van de melkveehouderij is al een aantal stappen gezet, onder andere op het gebied van klimaat en energie, het verbeteren van dierenwelzijn en het behoud van weidegang, biodiversiteit en milieu.

Daar zijn nu drie nieuwe doelen aan toegevoegd: grondgebondenheid, verdienmodellen en veiligheid op het erf.

Volgens de Universiteit van Wageningen zit de grootste uitdaging echter in de combinatie van de afzonderlijke thema’s.

Daarom moet verduurzaming integraal benaderd worden. Om melkveehouders hierin te ondersteunen moeten integrale maatregelen toegankelijk gemaakt worden voor uiteenlopende bedrijfssituaties en moeten eventuele drempels voor het toepassen van deze stappen worden weggenomen.

10

GROENERWONEN

GROENE TRENDS 16

17ZUINIG! (16) SNEL EN De slimme SpeedComfort radiatorventilator zorgt voor meer comfort én tot wel 30% besparing op de stookkosten. De volautomatische ventilatoren brengen de warmte versneld en gelijkmatig in de ruimte.

Doordat de radiator of convector dankzij de SpeedComfort meer vermogen levert, kan de watertemperatuur van de cv-installatie omlaag. Het stroomverbruik is minder dan € 0,16 per jaar. De SpeedComfort is in een handomdraai geplaatst en geschikt voor radiatoren van 75-120 cm. De Duoset kost € 115,45. www.speedcomfort.nl

VENTILATIE (17) Nu we meer tijd thuis doorbrengen, is een goede ventilatie van groot belang. Zonder goede ventilatie neemt de luchtvochtigheid toe en wordt het muf en vochtig in huis: een ideaal klimaat voor schimmels en huisstofmijt. Een slechte luchtkwaliteit kan onder meer allergieën, luchtweginfecties en hoofdpijn veroorzaken. Ook in de winter is het daarom van belang dagelijks even ramen en deuren open te zetten.

Stoppy helpt daarbij. Deze raam- en deurstopper past door het unieke design op elke deur en elk raam en is gemaakt van duurzaam en weersbestendig rubber, dat sterk, flexibel en stroef is. Hierdoor worden ramen en deuren goed geblokkeerd, zonder dat ze beschadigen. Stoppy is er in 13 kleuren voor € 5,95. www.stoppy.nl

18

17

TIP Meer duurzame trends en nieuwtjes volgen? Kijk dan op groenerwonen.com/categorie/nieuws

GROENERWONEN

Foto’s: Shutterstock e.a.

LUCHTREINIGER (18) Hoe weet je of de lucht die je inademt wel echt schoon is?

Wellicht adem je niet alleen zuurstof in, maar ook huisstofmijt, pollen, huidschilfers van huisdieren of schimmels. Om dat in kaart te brengen, is er de Leitz TruSens, die de luchtkwaliteit in een kamer zichtbaar maakt via een handig led-display en zorgt voor reiniging van de lucht dankzij een gepatenteerd viervoudig filtersysteem.

Met de SensorPod wordt de luchtkwaliteit continu gemonitord en wordt de intensiteit van de reiniging aangepast als de luchtkwaliteit verandert. Alle microscopisch kleine, vervuilende deeltjes, waaronder virussen en bacteriën, worden opgevangen en gefilterd. De Leitz TruSens is er vanaf € 139 bij onder andere Coolblue, Makro en 123inkt.nl

11

VAN OUDERWETSE JAREN 30-WONING NAAR DUURZAAM DROOMHUIS Een bijdrage leveren aan de energietransitie in jouw wijk? Dat zagen Jeroen Vanson en zijn vrouw Laura wel zitten. Samen gingen ze de uitdaging aan om een jaren 30-woning aan de Vliet in Den Haag te kopen en duurzaam te renoveren. Hup, van het aardgas af en het energielabel verbeteren van G naar A. Tekst: Danique Pals Foto’s: Henny van Belkom

12

GROENERWONEN

GROENERWONEN

13

HOE ONTSTOND HET IDEE OM AAN DIT PROJECT TE BEGINNEN? “In augustus 2018 kwamen mijn vrouw en ik langs een jaren 30-woning in Den Haag.

In de tuin stond een bord met de tekst: te koop. We hebben twee zoons van 2 en 5 jaar en we waren voor ons gezin op zoek naar een woning die we zelf konden verduurzamen. We zijn allebei werkzaam in de duurzaamheid. Laura is blogger voor duurzame lifestylemerken en ik houd me bezig met energieprojecten bij duurzame energieleverancier Greenchoice. We besloten de woning te kopen en aan de slag te gaan. In februari 2019 zijn we gestart met de renovatie. Het doel van de verbouwing was het realiseren van veel wooncomfort met gebruik van natuurlijke materialen. En wij hebben ervoor gekozen om de woning waar mogelijk in ere te herstellen, we houden van de sfeer van een jaren 30-huis. Daarnaast wilden we volledig van het aardgas af en het energielabel verbeteren van label G naar A. Op dit moment zijn we met het laatste schilderwerk bezig en binnenkort starten we met de aanleg van de tuin.”

14

GROENERWONEN

IS HET GELUKT OM VOLLEDIG VAN HET AARDGAS AF TE GAAN? “Dit is zeker gelukt. Ons doel was energielabel A, maar we hebben nu zelfs A++. Dat is dus beter dan we hadden verwacht. Dit komt deels doordat onze zonnepanelen van Greenchoice een hoger aantal Wattpiek leveren dan we vooraf hadden ingeschat. Ik verwacht dat onze zonnepanelen ongeveer in de helft van ons stroomverbruik kunnen voorzien. Het resterende deel nemen we af uit lokale energieprojecten waar Greenchoice mee samenwerkt. Op die manier is onze energievoorziening nu 100 procent duurzaam en in Nederland opgewekt. We verwarmen elektrisch met een lucht-waterwarmtepomp en dat bevalt ons uitstekend.

De buitenunit horen we nauwelijks en de vloerverwarming zorgt voor een constante temperatuur in huis. Geen tikkende radiatoren meer. Sterker nog, helemaal geen radiatoren meer.”

WELKE NATUURLIJKE MATERIALEN ZIJN ER GEBRUIKT? “Ons huis is bijna 100 jaar oud. Uit de bouwkundige keuring bleek dat de constructie

nog in verrassend goede staat was. We hebben ervoor gekozen om dampopen te isoleren, zodat het huis kan blijven ‘ademen’.

Er was voor ons geen twijfel over het gebruik van natuurlijke producten. Voor alle voorzetwanden hebben we jute gekozen en de vloer van de zolder is geïsoleerd met Metisse: gerecycled textiel. Voor de timmermannen waren deze natuurlijke producten een verademing. Ze vonden het fijn spul, veel beter dan glaswol. Een tip vanuit mij: check vooraf goed of jouw gemeente subsidie geeft voor isolatiemateriaal en controleer of het product dat je kiest voldoet aan de voorwaarden.”

WAAR LIEP JE TIJDENS HET PROJECT TEGENAAN? “Als particuliere huiseigenaar moet je best stevig in je schoenen staan tijdens dit soort renovaties. Duurzame ambities worden door veel aannemers, installateurs en architecten helaas nog steeds gezien als onnodig en ingewikkeld. Groener wonen begint dus met een zoektocht naar de juiste partijen in je omgeving. Wij vonden gelukkig goede partijen die als een ‘bouwteam’ samenwerkten om onze ambitie te realiseren.

‘We hebben ervoor gekozen om de woning waar mogelijk in ere te herstellen, we houden van de sfeer van een jaren 30-huis.’

GROENERWONEN

15

16

GROENERWONEN

We raden anderen aan om niet direct met de eerste partij in zee te gaan. Het is belangrijk dat je goed met iemand overweg kunt.

Maandenlang samenwerken vereist een goede communicatie die soepel verloopt. Je moet met elkaar bijna letterlijk door één deur kunnen. Dat vraagt van jou als opdrachtgever natuurlijk ook een zekere mate van professionaliteit. Onze aannemer gaf ons bij het laatste gesprek een compliment.

Hij zei dat wij tenminste knopen kunnen doorhakken en hem de ruimte gaven om zijn ervaring en kennis met ons te delen.”

ZO’N VERBOUWING IS DUS BEST EEN UITDAGING. WAT WAREN JULLIE BEWEEGREDENEN? “Eigenlijk wilden we ons huis al jaren verduurzamen, maar hiervoor woonden we in een VvE-complex. Voor elke ingreep moesten 42 huiseigenaren het met elkaar eens worden.

Met als gevolg dat je na zeven jaar nog geen zonnepanelen op het dak hebt. Toen onze jongens net 1 en 4 waren, besloten we dat we een duurzaam huis voor ons gezin gingen regelen. Waarom? Ja, dat werd ons vaak gevraagd. Ons antwoord: waar breng je het meeste tijd door met je gezin? Precies, in je huis. Dan wil je toch ook dat je huis toekomstbestendig en comfortabel is?

Onze kinderen spelen nu urenlang op een warme marmoleumvloer die is gemaakt van natuurlijke grondstoffen. Bovendien hebben we geen last meer van klapperende ramen en tocht in huis. De rust van een goed geïsoleerd huis is heerlijk. En ja, het is ook duurzaam.

Uiteindelijk kunnen we niet door op de fossiele voet. Dat weet iedereen. Toch gebeurt er nog te weinig. Wij zijn alvast begonnen en we delen onze ervaring graag met andere huiseigenaren die ook de overstap naar een duurzame woning willen maken.”

ZOU JE HET ZO NOG EEN KEER DOEN? “Tijdens het laatste gesprek met de aannemer zei mijn vrouw: ‘Er waren momenten dat we er echt wel even klaar mee waren.’ Hij moest lachen en vertelde ons dat de meeste particulieren al na vier weken de handdoek in de ring gooien. Eerlijk gezegd kunnen wij ons dat wel voorstellen. We hebben zelf namelijk ook absoluut niet stilgezeten. In verband met de kosten hebben we meer werk zelf verricht dan we hadden verwacht. Al het voorbereidende sloopwerk zoals een balkon van gewapend beton weghakken met een breekhamer of op twee verdiepingen alle plafonds en vloeren verwijderen. Het is fysiek zwaar werk en ondertussen heb je ook nog werk, sport en een gezin. Dat is soms best

‘Uiteindelijk kunnen we niet door op de fossiele voet.

Dat weet iedereen. Toch gebeurt er nog te weinig.’ pittig. Gelukkig haalden we veel energie uit de stappen die we telkens hebben gezet richting ons droomhuis. Ook de reacties uit de buurt waren positief. We hebben een borrel georganiseerd voor alle buurtbewoners die ons project hebben gevolgd. Het hele huis stond vol met nieuwsgierige buren die precies wilden weten hoe we dit hebben aangepakt. En het bouwbord in onze tuin heeft ervoor gezorgd, dat onze aannemer en kozijnenleverancier een aantal duurzame renovaties als opdracht hebben gekregen.”

ZIJN ER NOG PLANNEN VOOR DE TOEKOMST? “We starten binnenkort met de aanleg van de voor- en achtertuin. Dit vergt nog aardig wat uitzoekwerk. We willen regenwater opslaan in een groot bassin, maar waar haal je zoiets vandaan? Voor onze tuin hebben we uitgezocht hoe je bomen en planten kunt combineren om zoveel mogelijk biodiversiteit te creëren. En daarna? Dan vinden we wel weer een nieuw project. Tijdens het hardlopen langs de Vliet zag ik bijvoorbeeld veel plastic drijven in het water...”

IS HET GELUKT OM BINNEN JULLIE BUDGET TE BLIJVEN? “Onze renovatie hebben we binnen ons budget kunnen realiseren. Dit komt deels ook omdat we bij het vaststellen van het budget rekening hebben gehouden met bijkomende kosten. Je moet niet zomaar

bedragen uit de media overnemen, want die noemen vaak alleen de kosten van de energiemaatregelen. Wanneer je je huis isoleert, is er een grote kans dat je ook het stucwerk wilt vernieuwen of het houtwerk een nieuwe schilderbeurt wilt geven. Neem in je budget dus dat soort kosten mee en besef je dat in de huidige markt arbeidsuren en materiaalkosten via aannemers en installateurs hoger liggen dan een aantal jaar geleden.

Het goede nieuws is dat er inmiddels meer subsidieregelingen zijn om particuliere huiseigenaren op weg te helpen. Zo is er de Investeringssubsidie Duurzame Energie (ISDE) voor warmtepompen en zonneboilers. Er zijn gemeentelijke subsidies voor bijvoorbeeld isolatie en de Subsidie Energiebesparing Eigen Huis (SEEH) geeft een bijdrage voor ventilatiesystemen en duurzame beglazing.

De investering die je in je woning doet, moet je breder zien dan alleen besparing op de energierekening. En het toekomstbestendig maken van je huis zorgt voor een hogere woningwaarde. De Universiteit Tilburg heeft onderzocht dat woningen met energielabel A of B gemiddeld € 6000 meer opleveren bij de verkoop dan woningen met energielabel F of G. Onze bank bood ons overigens ook nog een mooie rentekorting op de hypotheek aan bij het behalen van ons energielabel A. Maar misschien is het nog wel het belangrijkste dat je leeft in een comfortabel en duurzaam huis. Dat kun je niet in geld uitdrukken. Dat is gewoon elke gezonde minuut waard, toch?”

GROENERWONEN

17

DOSSIER ZONNEENERGIE

DE KRACHT VAN DE

ZON 18

GROENERWONEN

De zon is een geweldige, onuitputtelijke bron van energie. Steeds meer maken we daar gebruik van door middel van zonnepanelen en zonneboilers. Het zijn investeringen die je geld opleveren en de waarde van je woning verhogen. In dit dossier vertellen we je over de mogelijkheden, over nieuwe trends en ontwikkelingen, én over keurmerken. Warm water en elektriciteit: je krijgt het allemaal met de kracht van de zon!

Tekst: Janouk Vermaas Foto’s: Shutterstock

O

f je nu een schuin dak hebt of een plat dak, op veel daken van Nederlandse woningen en bedrijven kun je gebruik maken van de kracht van de zon. In dit dossier behandelen we enkele mogelijkheden: zonnepanelen, zonneboilers en PV-T panelen.

Maar we beginnen met zonnepanelen ofwel PV-panelen (photo voltaïc), waarmee je met de zon elektriciteit kunt opwekken.

WAAR LET JE OP BIJ DE AANSCHAF? Wanneer je zonnepanelen aanschaft, zijn er verschillende zaken waar je op let. Zo kun je, om te beginnen, kiezen voor polykristallijn (blauwe) en monokristallijn (zwarte) panelen.

Doordat men over het algemeen blauwe panelen minder mooi vond, zijn fabrikanten zwarte panelen gaan maken. De kwaliteitsverschillen tussen beide zijn vaak klein. Vaak is het meer een esthetische keuze.

Nadat je hebt bepaald welke zonnepanelen je wilt, is het tijd om te kijken hoeveel je er nodig hebt. Volgens Greenchoice is het gemiddelde jaarlijkse stroomverbruik in Nederland 3300 kWh. Dat houdt in dat een gemiddeld huishouden zo’n 11 of 12 zonnepanelen van 325 WattPiek nodig heeft om het stroomverbruik op te vangen.

Hoeveel panelen jij nodig hebt, is afhankelijk van je energieverbruik. Ook is het slim om alvast vooruit te kijken. Zijn jullie nu nog een samenwonend stel zonder kinderen, maar willen jullie in de toekomst je gezin uitbreiden?

Dan kan het slim zijn om nu al voor een wat sterkere omvormer te kiezen. Je hoeft dan op een later moment enkel wat extra zonnepanelen aan te sluiten. Door daar vooraf over na te denken, voorkom je dat je onnodig een nieuwe omvormer moet aanschaffen.

Ook de plaatsing van de panelen is van groot

belang. Er zijn op-dak- en in-dak-panelen; zoals de naam al zegt, wordt het ene paneel op het dak bevestigd, terwijl het andere paneel in het dak geïntegreerd wordt. Ook dit is een esthetische keuze, wel zijn de op-dak-panelen op dit moment verkrijgbaar met een hoge capaciteit. Zorg te allen tijde voor een goede bevestiging. Soms worden op-dak-panelen met speciale constructies ín het dak gemonteerd, bijvoorbeeld in kunststof bakken. Deze panelen zijn hier echter niet geschikt voor! Doordat er geen ruimte is voor ventilatie, kan het paneel oververhit raken en is er risico op brand. Laat de panelen op de juiste manier bevestigen, zodat ze ook bij storm of regen goed blijven zitten.

GESCHAKELD OF NIET In sommige gevallen zijn zonnepanelen in serie geschakeld. Dat betekent dat bij een beschadiging op een paneel of zonnecel de serie wordt onderbroken, waardoor je een groot deel van de opbrengst kwijt bent.

Steeds vaker zien we systemen waarbij de panelen niet geschakeld zijn, maar los van elkaar stroom doorgeven aan de omvormer.

Een groot voordeel van deze systemen is dat er bij een defect veel minder sprake is van verlies van de opbrengst. Ook kun je al snel zien welk paneel problemen vertoont en dit direct verhelpen.

ONDERHOUD VAN ZONNEPANELEN Veel zonnepanelen hebben een vuilafstotende laag, die ervoor zorgt dat je vrijwel geen onderhoud hoeft te plegen. Zonnepanelen worden vanzelf schoongespoeld door het regenwater, maar als ze echt vies zijn of hardnekkige vlekken hebben, kun je ze schoonmaken of laten schoonmaken. Maak de zonnepanelen altijd schoon met osmosewater, dit is gedemineraliseerd water. Gewoon kraanwater bevat soms veel kalk, wat op de

GROENERWONEN

19

zonnepanelen achter kan blijven. Gebruik nooit een schuurspons of hogedrukreiniger, hiermee kun je de panelen beschadigen.

Gebruik liever een zachte doek of spons. Ook de omvormer is uiteraard van belang. Door deze goed te onderhouden en regelmatig stofvrij te maken, gaat hij langer mee.

TERUGLEVEREN OF OPSLAAN Wanneer je meer zonne-energie opwekt dan je verbruikt, kun je het overschot aan het net terugleveren. De energieleverancier verrekent deze energie met je totale verbruik. Deze aantrekkelijke salderingsregeling wordt de komende jaren helaas afgebouwd. Daarom zou het mooi zijn als je de energie zelf op zou kunnen slaan in een accu, bijvoorbeeld in de bekende Tesla Powerwall.

De verwachting is dat dit systeem steeds meer toegepast zal worden wanneer de salderingsregeling verdwijnt. Een thuisbatterij is niet goedkoop. De kosten liggen momenteel op zo’n € 7000 en een batterij gaat waarschijnlijk minder lang mee dan de zonnepanelen en moet dus vaker vervangen worden. De verwachting is wel dat deze prijzen zullen dalen. Zolang de salderingsregeling nog bestaat, is terugleveren aan het net voorlopig een goedkopere optie. Wie in een elektrische auto rijdt en zelf een laadpaal voor de deur heeft, kan de auto ook als een thuisbatterij gebruiken door te laden op momenten dat er veel zonne-energie voorhanden is.

RECYCLEN VAN ZONNEPANELEN De gemiddelde levensduur van een zonnepaneel is zo’n twintig jaar. Dit betekent dat we over enkele jaren te maken gaan krijgen met een golf van zonnepanelen die aan vervanging toe zijn, maar wat gebeurt er met

20

GROENERWONEN

de kapotte panelen? Momenteel worden de panelen uit elkaar gehaald en worden individuele onderdelen (niet alle) hergebruikt voor andere producten. Dat is een mooi begin, maar dit betekent dat de productie van zonnepanelen dus niet circulair is, want voor de productie van nieuwe zonnepanelen moeten ook nieuwe grondstoffen gewonnen worden. Er wordt nog gezocht naar een goede oplossing voor dit probleem.

Holland Solar, de branchevereniging van zonnepanelen, geeft aan dat fabrikanten en importeurs nu al wel een verwijderingsbijdrage betalen; deze is vastgelegd in de wet en is bedoeld voor de recycling van zonnepanelen. De wet stelt dat fabrikanten, importeurs en groothandels moeten zorgen voor de inzameling van de oude panelen, de recycling en de financiering hiervan.

Het is een systeem dat nog niet helemaal waterdicht is, want de recyclingsbijdrage wordt pas gefinancierd op het moment dat de inzameling en verwerking van de oude panelen plaatsvindt. De kritiek op dit systeem is dat de kostenpost enkele tientallen jaren (namelijk de levensduur van een paneel) vooruitgeschoven wordt. Daarom wordt door de brancheorganisatie, maar ook door verschillende handelaars en producenten gezocht naar mogelijkheden om het recyclen van zonnepanelen te optimaliseren.

WARM WATER DANKZIJ DE ZON Een andere manier om energie te besparen met behulp van de zon is een zonneboiler.

Waar zonnepanelen elektriciteit leveren, die je overal voor kunt gebruiken, gebruiken zonneboilers de kracht van de zon om water te verwarmen. Maar door hier gebruik van te maken, hoef je in de zomer praktisch geen

Een comfortabel huis, warme douche én opgeladen auto met de hulp van de zon. water meer te verwarmen, de zonneboiler levert bijna al het warme water. In de winter lukt dit niet, dan is er niet voldoende zon om het water goed warm te krijgen.

De werking is als volgt: in de collector(en) op het dak zit een vloeistof. Wanneer de zon op de collector schijnt, kan de warmte van deze vloeistof oplopen tot wel 90 graden.

De vloeistof wordt van de collector naar het voorraadvat gepompt, waar de vloeistof via een warmtewisselaar zijn warmte afgeeft aan het water in het vat. Op zonnige, zomerse dagen is een zonneboiler voldoende om het water te verwarmen, maar op bewolkte of koude dagen zal de naverwarmer (zoals een combiketel) bijspringen om het water verder te verwarmen.

Je kunt zonneboilers combineren met zonnepanelen op je dak, mits je hiervoor voldoende ruimte hebt. Er zijn echter ook PV-T-panelen, deze combineren de zonneboiler en het zonnepaneel. Een voordeel hiervan is dat je op minder oppervlak, toch optimaal gebruik kunt maken van deze technieken. Een nadeel kan zijn dat als een deel van het paneel kapot gaat, bijvoorbeeld de zonnecellen of juist alleen het boiler-gedeelte, mogelijk het hele paneel vervangen moet worden.

DOSSIER ZONNEENERGIE

IS MIJN DAK GESCHIKT VOOR ZONNEPANELEN? Bij de aanschaf van zonnepanelen wil je uiteraard van tevoren weten of jouw dak wel geschikt is om zonne-energie op te wekken.

Dit hangt van een aantal factoren af.

D

e belangrijkste factor, naast de ruimte op je dak, is de ligging. De beste ligging is op het zuiden. Het laagste rendement vindt plaats bij een ligging op het noorden.

De volgende factor is schaduw. Wanneer jouw dak een (groot) deel van de dag in de schaduw ligt, is de opbrengst lager.

En wanneer de zonnepanelen geschakeld zijn, betekent schaduw op één paneel een lagere opbrengst voor alle geschakelde panelen. In deze situatie moet je elk paneel een eigen omvormer of optimizer geven om te voorkomen dat schaduw op één paneel de opbrengst belemmert. De laatste belangrijke factor is toestemming van de gemeente. Voor sommige panden, zoals monumenten of beschermde stadsen dorpsgezichten is een vergunning nodig. Meer informatie hierover vind je bij de Rijksoverheid.

WAT ALS JE DAK ONGESCHIKT IS? Kunnen er geen zonnepanelen op jouw dak worden geplaatst, bijvoorbeeld doordat je een huis huurt en dit niet is toegestaan, of doordat je geen eigen dak hebt, zoals in een appartementencomplex? Ook dan kun je gebruikmaken van zonne-energie.

Kies bijvoorbeeld voor een duurzame energieleverancier die groene stroom aanbiedt die in Nederland is opgewekt met zonnepanelen, zoals bijvoorbeeld in een grote zonneweide. Ook kun je ervoor kiezen om deel te nemen aan een energiecoöperatie. Samen met een groep mensen, zoals bijvoorbeeld de bewoners

van je appartementencomplex, investeer je in zonnepanelen op daken van openbare gebouwen zoals basisscholen of gymzalen.

Er zijn ook coöperaties waarbij je je kunt aansluiten. Op ZonopNederland.nl vind je een overzicht van de bestaande energiecoöperaties.

Er zijn ook toepassingen van zonnecellen op andere plekken zoals balkonhekken en overkappingen maar veel energie levert dat niet op. Je moet het meer zien als een leuk extraatje. Overweeg je de aanschaf van zonnepanelen? Op het internet zijn veel dakscans te vinden, bijvoorbeeld via www.greenchoicezon.nl/dakscan

POSTCODEROOS

Wanneer je deelneemt aan een lokaal initiatief kom je in aanmerking voor de postcoderoosregeling. Postcoderoos is de benaming voor het gebied waarin de deelnemers wonen.

Deze regeling is er speciaal voor mensen die geen eigen zonnepanelen kunnen plaatsen op hun dak, maar wel de voordelen van zonne-energie willen ervaren.

Ga voor meer informatie naar groenerwonen.com/postcode­ roos-hoe-werkt-regeling/

GROENERWONEN

21

DOSSIER ZONNEENERGIE

KEURMERKEN BIJ ZONNEPANELEN

Met de stijgende populariteit van zonnepanelen is ook het aanbod gegroeid. Zowel in type panelen als in fabrikanten, maar ook in aanbieders en installateurs. Om de kwaliteit te waarborgen, zijn er enkele keurmerken bij zonnepanelen waar je op kunt letten.

Z

onnepanelen die hier verkocht worden, moeten voldoen aan de Europese kwaliteitsnormen. Hoewel de kwaliteit van zonnepanelen onderling dus wel verschilt, is er in Nederland praktisch gezien geen sprake van slechte zonnepanelen. Slechte installatie is nog wel een mogelijkheid, met alle nadelige gevolgen van dien. Zo kan een foute installatie leiden tot brand. Kies daarom altijd voor een gecertificeerd en vakbekwaam installateur.

ZONNEKEUR Zonnekeur is het bekendste Nederlandse keurmerk voor zonne-energie. Zowel voor zonnestroom als zonnewarmte-installaties kun je terecht bij een Zonnekeur Installateur.

Bij de ontwikkeling van Zonnekeur is de RVO (Rijksoverheidsdienst voor Ondernemers) betrokken geweest en de kwaliteit van het keurmerk wordt gewaarborgd door een onafhankelijke stichting: Duurzame Energie Prestatie Keur. Het keurmerk sluit aan op de vakmanschap erkenningen van Techniek Nederland en InstallQ. Een goede aansluiting van zonnepanelen is van groot belang. Door te kiezen voor een installateur met Zonnekeur keurmerk kun je vertrouwen op een goede en veilige aansluiting en een product met hoge kwaliteit.

Lees meer op zonnekeur.nl

TÜV Wanneer je een zonnepanelen-installatie op je dak hebt, wil je graag dat deze veilig is.

Je kunt je installatie laten keuren door TÜV Nederland, een onafhankelijke keuringsinstantie op het gebied van veiligheid en betrouwbaarheid. Kees Boks, afdelingshoofd elektrotechnische inspecties van TÜV, legt uit waarom zo’n keuring zo belangrijk

22

GROENERWONEN

is. “Vanuit de verzekeringsbranche wordt steeds vaker gevraagd om een rapport met betrekking tot de PV-installaties. Vaak wordt dit gedaan door het installatiebedrijf zelf, maar dat is als een slager die zijn eigen vlees keurt. Om zeker te zijn dat je zonnepanelen-installatie (brand)veilig is, biedt een onafhankelijke keuring uitkomst.”

Tijdens een zonnepanelen keuring van TÜV Nederland wordt er gekeken naar de betrouwbaarheid en veiligheid van je installatie. De ervaren inspecteurs kijken onder andere naar de materiaalkeuze, veiligheid en betrouwbaarheid van de installatie en de optimale ligging, en verrichten metingen om bijvoorbeeld te achterhalen of er een lek is.

Het resultaat is een overzichtelijk rapport, dat je indien nodig kunt overleggen aan instanties. “Eventuele afwijkingen worden ter plaatse met de klant mondeling gecommuniceerd en later schriftelijk overlegd.

Hierop kan de klant zelf actie ondernemen als dit nodig is”, legt Kees Boks uit. “Daarnaast zijn onze inspecteurs altijd bereid met de klant mee te denken. Onze inspecteurs zijn vakbekwaam in het uitvoeren van deze inspecties.” Lees meer op tuv.nl

GARANTIEFONDSEN Naast keurmerken zijn er ook garantiefondsen. Een voorbeeld is SGZZ, Stichting Garantiefonds ZonZeker. Dit garantiefonds biedt voordelen voor eigenaren van zonnepanelen, maar ook voor installateurs. Voor eigenaren betekent het dat je gegarandeerd bent van kwaliteit van de panelen en vakkundige installaties. Zo worden de installaties steekproefsgewijs gecontroleerd. Door een certificaat aan te vragen bij SGZZ ben je ervan verzekerd dat bij een faillissement de installatie wordt overgenomen door iemand anders en is er geen gevaar voor je aanbetaling. Ook kan de stichting bemiddelen bij

geschillen. ZonZeker biedt drie verschillende soorten certificaten. Het verschil zit hem in de prijs en in de dekking. Kijk voor meer informatie op zonzekerzonderzorgen.nl

STICHTING GARANTIEFONDS ZONNE-ENERGIE Een andere belangrijke partij is de Stichting Garantiefonds Zonne-Energie.

Door voor een SGZE partner te kiezen, ben je gegarandeerd van een aantal zaken. Zo is de aanbetaling gegarandeerd, worden toekomstige aanspraken op fabrieksgarantie uit handen genomen en heb je geen last van geschillen met de leverancier of een faillissement van de leverancier. Een van de eisen om SGZE partner te worden, is bijvoorbeeld dat een bedrijf zijn financiën op orde heeft en aantoonbaar minimaal een jaar ervaring heeft met het leveren en installeren van zonnepanelen.

Lees meer op sgze.nl

Heb jij al isolatie of zonnepanelen?

En mogen jouw buren vragen hoe je dat geregeld hebt?

Meld je aan op SlimmeBuur.nl & WIN* je aankoopbedrag terug tot â‚Ź1000! *Bekijk de actievoorwaarden op onze website.

SlimmeBuur: waar buren elkaar adviseren over energie besparen Iedereen die zijn of haar buren graag een handje helpt door het delen van zijn of haar ervaring met isolatie en zonnepanelen, kan zich aanmelden op SlimmeBuur. En iedereen die vragen heeft, kan op de kaart een SlimmeBuur zoeken en een berichtje sturen. *Bekijk de actievoorwaarden op onze website.

Klinkt simpel, en dat is het ook!

SlimmeBuur is een initiatief van klimaatstichting HIER en wordt mede mogelijk gemaakt door de Nationale Postcode Loterij.

DUURZAAM WONEN VOLGENS TV-TUINMAN LODEWIJK HOEKSTRA De bekendste tuinman van Nederland heeft een groen hart.

Duurzaam leven is voor Lodewijk Hoekstra vanzelfsprekend en hij draagt zijn groene missie graag uit op onder meer symposia en televisie. Zo verschijnt er in het voorjaar een nieuw programma van hem op de buis. Samen met zijn vriendin Renée en zoontje Mats en in de weekenden zijn andere kinderen Mels en Diese woont hij net buiten de vesting Naarden op de rand van het natuurgebied Naardermeer in een nul-op-de-meter woning. “Per jaar krijgen we zelfs € 50 terug.’’

Tekst: Jacqueline Leenders Foto’s: Henny van Belkom

24

GROENERWONEN

GROENERWONEN

25

‘We koken gewoon graag op gas en dat plezier gunnen we onszelf.’

Z

o vroeg in het jaar ligt de tuin van Lodewijk er nog wat kaal bij, maar verlaten is de tuin zeker niet, gezien de vele molshopen. “Ja, die mol, dat is wat hè?’’, lacht Lodewijk. Hij lijkt zich er niet druk over te maken. De tuin is voor hem een natuurgebiedje en daar horen dieren bij. Dit is een tuin waar in geleefd mag worden met een fijn loungeterras bij het huis en een picknickbank op het gazon. “Gras is een monocultuur en draagt helemaal niet bij aan de natuur. Daarom vind ik het prima als er wat onkruid zoals klaver tussen groeit.

Gelukkig hoeven de tuinen tegenwoordig niet meer zo netjes te zijn. We moeten de natuur niet meer zo cultiveren, maar een beetje zijn gang laten gaan. Dat is ook beter voor het dierenleven. Wist je dat 75 procent van de vliegende insecten inmiddels is verdwenen?’’

De bevlogen tuinman heeft zelf allerlei milieuvriendelijke elementen in zijn tuin, zoals het kasje waarin hij, naar eigen zeggen, met vallen en opstaan, groenten en kruiden

26

GROENERWONEN

reiken de bomen niet tot aan de hemel. “Bij de bouw van dit huis in 2017 moesten we erg op het budget letten. Het is natuurlijk een mooie, maar ook een dure plek’’, vertelt Lodewijk, terwijl hij vanuit de woonkamer uitkijkt over de weilanden. Uitgangspunt bij de bouw was een duurzame woning, niet alleen wat betreft energieverbruik maar zeker ook als het gaat om bouwmaterialen. “We hebben gekozen voor houtskeletbouw en het gebruikte hout is onbewerkt Nederlands douglashout. In de fundering zit hergebruikt groen beton. Ik had het huis graag willen isoleren met hennep, maar dit bleek te duur en daarom is het steenwol geworden. Het isoleren hebben we zelf gedaan, net als veel timmer- en schilderwerk.’’

Met een woonoppervlakte van 180 m² op een perceel van 1900 m² is de woning niet klein te noemen. “We hadden voor een tiny house kunnen gaan, maar het huis moet nog wel verkoopbaar zijn, dat heeft voor ons zeker ook een rol gespeeld’’, zegt Lodewijk, terwijl hij vanuit de keuken doorloopt naar de inpandige berging waar de warmtepomp staat. Deze pomp haalt op 110 meter diepte warmte uit de grond, die gebruikt wordt voor het verwarmen van het huis en het verwarmen van tapwater; ruim voldoende voor een gezin van drie personen en ook toereikend in weekenden als zijn twee kinderen uit zijn vorige relatie bij hem zijn. De waterbesparende douchekop die lucht bijmengt, zorgt volgens Lodewijk voor een waterbesparing van 50 procent.

EUROPEES HARDHOUT kweekt, een composthoop voor tuin- en keukenafval, en ontkoppelde regenpijpen zodat regenwater direct de tuin in stroomt.

Te midden van dit groene paradijsje staat zijn gloednieuwe woning die hij omschrijft als ‘een grote boerenschuur met zwart geschilderde, gepotdekselde delen tegen de gevel, passend in deze landelijke omgeving’.

DUURZAME BOUWMATERIALEN Ook al is Lodewijk een bekende Nederlander en regelmatig op televisie, ook voor hem

NL GREENLABEL

De energie voor de warmtepomp en alle andere elektrische apparaten in huis komt van de 18 zonnepanelen die op het dak van het schuurtje in de tuin liggen. “Het is wel heel prettig dat we dit huis zelf hebben kunnen bouwen, want bij nieuwbouw kun je de duurzame investeringen direct in je hypotheek meenemen. De warmtepomp en de zonnepanelen samen hebben ons zo’n € 40.000 gekost op een totaalbudget van € 300.000 voor het hele huis.’’ De warmtepomp heeft geen moeite om het goed

Om groene professionals te stimuleren en te informeren om het werk anders aan te pakken, is Lodewijk Hoekstra in 2012 samen met tuin- en landschaps­ontwerper Nico Wissing gestart met NL Greenlabel. Het doel is om de leefomgeving gezonder te maken voor mens en natuur. Ze geven onder andere advies aan gemeenten, projectontwikkelaars en hoveniers en hebben ook een duurzaamheidspaspoort ontwikkeld voor planten, materialen en producten en een groen label voor tuinen en gebieden.

GROENERWONEN

27

28

GROENERWONEN

VOORDELEN VAN BOUWEN MET HOUT Hout is een milieuvriendelijk bouwmateriaal, mits het hout afkomstig is uit duurzaam beheerde bossen. Bomen zijn in staat CO² uit de lucht te halen en het verwerken van hout tot bouwmateriaal vergt veel minder energie dan bijvoorbeeld de verwerking van beton of staal. Bovendien heeft hout goede isolerende eigenschappen en is het uiteraard recyclebaar en biologisch afbreekbaar.

HET MOET LEUK BLIJVEN Alhoewel het huis niet is aangesloten op het gasnet, staat er in de keuken toch een zespits roestvrijstalen fornuis te pronken. “We koken gewoon graag op gas en dat plezier gunnen we onszelf. Het fornuis is gekoppeld aan een kleine tank die buiten staat. Alle voorzieningen om elektrisch te koken zijn wel aangebracht.

Als het gaat om duurzaamheid, maak je voortdurend afwegingen. Onze potkachel is niet zo milieuvriendelijk, maar we gebruiken onbehandeld hout en de kachel gaat maar een enkele keer aan. We eten ook af en toe een stukje vlees, afkomstig van de Galloway koeien van Natuurmonumenten die hier rond het Naardermeer lopen.’’

Volgens Lodewijk zit duurzaam leven in allerlei kleine dingen, zoals het kopen van schoonmaakmiddelen met een milieukeurmerk. “Ik drink graag een kopje koffie, maar onze machine voor koffiecups hebben we opgeruimd.

Je kunt de cups wel recyclen, maar hoeveel mensen doen dat uiteindelijk? Nu gebruiken we een tweedehands espressomachine en de koffieprut gooi ik op de composthoop. We vliegen nog maar één keer per jaar en tijdens de andere vakanties gaan we kamperen, heerlijk! Ik geloof dat je zelf al veel impact kunt hebben. Kijk naar mijn eigen kring. Als ik jarig ben, hoef ik geen cadeautjes. Ja, een fles wijn of houten speelgoed voor Mats, maar je hoeft bij mij echt niet aan te komen met iets waar batterijen in moeten. Dat krijg je meteen weer mee terug. Mijn vrienden weten dat en het zet ze ook aan het denken.’’ Hij wijst naar een pannenkoekenplantje op de eettafel. “Dit

is het meest sociale plantje van Nederland, want het produceert steeds nieuwe stekjes die je gemakkelijk kunt afsnijden, in een potje kunt zetten en cadeau kunt geven.’’

TUINMAN MET EEN MISSIE Lodewijk is landelijk bekend geworden door zijn deelname aan het populaire RTL4televisieprogramma Eigen Huis & Tuin waar hij van 2004 tot 2016 wekelijks te zien was.

De zware, eiken salontafel stamt nog uit die tijd. “Ik heb hem zelf in elkaar getimmerd van afvalhout en na afloop mee naar huis genomen. Voor elke aflevering werd een

‘Dit is een tuin waar in geleefd mag worden met een fijn loungeterras bij het huis en een picknickbank op het gazon.’

Foto: Dana van Leeuwen

geïsoleerde huis warm te houden. “We hebben HR++ ramen en de kozijnen zijn van Europees hardhout.’’ De meeste wanden binnen zijn afgewerkt met OSB-platen, gemaakt van houtsnippers gemengd met lijm.

Het geeft het huis een robuuste naturellook.

“Ook dat is een keuze die we op basis van ons budget hebben gemaakt. De lijm is wat minder milieuvriendelijk, de houtsnippers zijn dat wel. We vinden het ook wel mooi, maar we denken erover om enkele wanden te stuken met leem.’’

container voor afval geleverd, dat paste gewoon niet meer bij mijn visie op duurzaam leven. In Nederland worden jaarlijks 3 miljard plastic bloempotjes geproduceerd en die potjes worden volgestopt met potgrond, die komt van ver weg uit kwetsbare natuurgebieden. Ik word gezien als het gezicht van de tuinbranche en wil graag helpen om met groen juist de wereld beter te maken in plaats van andersom.’’

“Eigenlijk hebben we het zelf fout gedaan’’, gaat Lodewijk verder. “We hebben mensen jarenlang voorgehouden dat tuinieren veel tijd kost en zeker niet leuk is. En we leiden met z’n allen aan een netheidscomplex.

De hovenier is een netmaker geworden.

De hagen moeten strak en tussen de tegels mag geen onkruidje groeien. Daar moeten we echt van af. De tuin is goed voor het dierenleven, maar de tuin is ook goed voor de mens. Tuinieren en je met groen omringen is gezond. Als iedereen weer in de tuin gaat werken, krijg je ook veel meer sociale cohesie in de wijken. Je spreekt elkaar weer.’’

GROENDAK VOOR LODEWIJK

Sinds kort heeft Lodewijk ook een groendak op zijn veranda en op de dakkapellen van het huis. Voor het groendak zijn matten van sedum gebruikt die zijn aangevuld met vaste planten. De tip voor het groendak geeft hij ook in zijn nieuwe boek Groen Geluk, waarin hij lezers wil inspireren om zelf actie te nemen bij het verduurzamen en vergroenen van de eigen leefomgeving.

GROENERWONEN

29

Q&A

GREENCHOICE CCO MARIEKE VAN DEN HOEK

‘Het ultieme scenario?

Altijd Groen!’

“Altijd Groen’ is het doel van Greenchoice”, zegt Marieke van den Hoek, commercieel directeur bij Greenchoice. We gaan met haar in gesprek over de energietransitie en de rol die Greenchoice daarin speelt. “Niet alleen van fossiel naar duurzaam, maar ook van centraal naar decentraal. Samen met onze klanten ervoor zorgen dat heel Nederland altijd gebruik kan maken van lokaal en duurzaam opgewekte stroom.”

Tekst: Janouk Vermaas Foto’s: Shutterstock

Marieke, heel Nederland aan de groe­ ne stroom is een mooie ambitie. Hoe vind jij dat ons land het doet en hoe kijk jij tegen de energietransitie aan?

“De energietransitie is in volle gang, maar het gaat te langzaam. Er wordt veel gepraat over mogelijke oplossingen, maar vooral ook over de problemen die daarbij komen kijken. Daar moeten we vanaf. Bij Greenchoice zoeken we naar duurzame oplossingen en doen we wat er nú al kan. Zo investeren we in nieuwe projecten, waarmee we groene stroom opslaan met batterijen en inspelen op de groeiende behoefte aan flexibiliteit op het

30

GROENERWONEN

elektriciteitsnet. Die is ontstaan omdat in ons land steeds meer aanbod van en vraag naar groene stroom uit zon en wind komt. Dat is een mooie ontwikkeling. Als je bijvoorbeeld kijkt naar de vele coöperatieve initiatieven in ons land, zie je dat steeds meer mensen hun best willen doen om een steentje bij te dragen aan de verduurzaming. Ook daar zetten we bij Greenchoice op in. Je vindt het terug in onze strategie. Als je zou vragen wat Greenchoice uniek maakt, is het dat we alleen maar duurzaam opgewekte energie leveren uit Nederlandse bronnen en onze klanten daarbij betrekken. Dat vinden we belangrijk!”

Niet alle groene stroom komt uit Neder­ land, waarom zijn die lokale bronnen zo belangrijk voor Greenchoice?

“Er wordt nog lang niet genoeg duurzame energie in Nederland opgewekt om te voorzien in onze totale energiebehoefte.

Veel energiebedrijven kopen duurzame stroom-certificaten uit het buitenland en vergroenen daarmee de stroom die ze in Nederland leveren. Maar als we alleen op die manier te werk gaan, komt er in Nederland geen nieuwe duurzame opwek bij. In onze rol als versneller en verbinder in de energietransitie zien we het als één van onze

verantwoordelijkheden om ervoor te zorgen dat er meer geïnvesteerd wordt in groene energie en het opwekken ervan; zelf én samen met onze klanten.”

Duurzaamheid is iets waar we niet meer omheen kunnen, er komt dan ook steeds meer aandacht voor. Hoe kijkt Greenchoice naar de toekomst?

“Wij hebben ons altijd gericht op de vooroplopers, een groep die duurzaamheid hoog in het vaandel heeft staan en daar jaren geleden al mee bezig was. Die groep hebben we in Nederland willen bereiken, maar we willen meer. Steeds meer spelers richten zich op duurzaamheid, dat is goed nieuws, want dan kunnen er stappen gezet worden.

Maar het betekent ook, dat wij klaar zijn voor de volgende stap: ‘Altijd Groen’. We willen daarmee niet alleen op jaarbasis evenveel duurzame energie produceren als dat klanten afnemen, maar ook op maand- en zelfs op dagbasis. Zo willen we ervoor zorgen, dat men op elk moment van de dag ook echt duurzame energie afneemt.”

Dat klinkt als een mooi plan. Maar is het haalbaar en wat is er voor nodig?

“In de eerste plaats moet je ervoor zorgen dat klanten duurzame stroom afnemen op het moment dat je produceert. Het is daarom belangrijk mensen te stimuleren om zoveel mogelijk duurzame energie zelf op te wekken, bijvoorbeeld door deel te nemen aan een coöperatie of door zonnepanelen op je dak te plaatsen. Uit onderzoek blijkt dat slechts rond de 6% van het dak-potentieel in Nederland momenteel benut wordt. De tweede stap is: wat als het niet waait of de zon niet schijnt en er dus geen energie wordt opgewekt?

Hiervoor kun je proberen klanten te sturen wat betreft hun energie-afname. Het elektriciteitsnet heeft momenteel zijn piek rond acht uur, dit zal niet veranderen. Wanneer men massaal elektrisch gaat rijden, is het slim om die auto door middel van slim laden, pas op te laten laden na de piek en wanneer er voldoende wind- of zonne-energie beschikbaar is. Een ander belangrijk aspect is het opslaan van duurzame energie, zodat je een voorraad hebt voor wanneer de productie lager is.

Jullie zijn daar al mee bezig, zo is er een grote batterij bij jullie windpark bij het Hartelkanaal geplaatst. Dit is iets wat vanuit jullie als leverancier gedaan wordt, maar kan men thuis ook iets doen?

“In de toekomst is thuis energie opslaan

misschien een goede optie. We zijn daarvoor verschillende mogelijkheden aan het testen, zo kun je dat in huis doen, maar kun je het ook in de buurt doen en dat is misschien wel veel interessanter. Zo kun je een grote batterij plaatsen voor de hele straat of de hele wijk, waar je ook de energie van de zonnepanelen op het dak van de supermarkt of school in opslaat.”

Zoals je eerder even noemde, is het dus belangrijk dat niet alleen de leve­ rancier, maar ook de mensen thuis zich hiermee bezig houden. Waarom?

Een mooie droom voor de toekomst is natuurlijk dat alle energie in Nederland lokaal en duurzaam opgewekt wordt.

Betekent die transitie het einde voor traditionele partijen?

“In het klimaatakkoord staat dat Nederland in 2030 naar 75% duurzaam opgewekte energie uit Nederland zal gaan. Momenteel is dat zo’n 15% en dat is dus een prachtige stap. Nederland gaat die stap maken en daar gaan ook de grote partijen een belangrijke rol in spelen. Grote gecentraliseerde

“Je ziet momenteel een verschuiving van een gecentraliseerd energiesysteem, met een grote centrale en een net van kabels, naar een gedecentraliseerd systeem, met meerdere bronnen en meer betrokkenheid vanuit de samenleving. Steeds vaker zien we dat mensen ook willen meedenken en -beslissen in de herkomst van hun energie en niet meer volledig afhankelijk willen zijn van de energieleverancier. Wanneer je je klanten betrekt en ze bewust maakt van hun energiebesteding, willen ze ook aan de slag met besparing. Dan worden ze baas over hun eigen energie en wordt het een soort sport om zoveel mogelijk te besparen of minder stroom te verbruiken dan ze opwekken. Het mooiste compliment dat we kunnen krijgen, is als iemand zegt: ‘Ik ben lid bij Greenchoice’, het geeft een soort samenwerkingsverband aan en laat zien dat dat verder gaat dan alleen de standaard leverancier-klantverhouding. De groep mensen die hiermee bezig is, wordt steeds groter en dat is mooi om te zien!”

‘Het mooiste compliment wat we kunnen krijgen, is als iemand zegt: ‘Ik ben lid bij Greenchoice’.’

Als die groep steeds groter wordt, kun je je ook afvragen of het net klaar is voor de energietransitie.

Hoe zit dat?

“Naarmate we meer gaan elektrificeren, zal het net verzwaard moeten worden. We geloven dat als je dit slim aanpakt er genoeg mogelijk is. Niet alleen maar door domweg kabeltjes te leggen, maar ook door met slim verbruik ervoor te zorgen dat het net niet overbelast raakt, zoals bijvoorbeeld met het slim laden van auto’s.

duurzame productie, zoals de grote offshore windparken die nu gebouwd worden, zal uitbreiden. Dat is het gebied waar die partijen hun stempel op zullen drukken en daar hebben we hen ook voor nodig. Het gaat hier om miljardeninvesteringen. De hele markt beweegt richting duurzaam en dat is voor ons een teken om de volgende stap te zetten. Niet alleen van fossiel naar duurzaam, maar ook van centraal naar decentraal. Samen met de mensen energie opwekken, duurzaam dichtbij.

GROENERWONEN

31

‘ISOLATIE LEVERT VEEL OP’

32

GROENERWONEN

De gaskraan gaat dicht en we moeten allemaal iets met ons huis. Maar waar begin je? Wat gaat het kosten? Welke subsidieregelingen zijn er? Is het verstandig om nu al je cv-ketel door een warmtepomp te vervangen? “Mensen beginnen meteen over die warmtepomp, maar dat is eigenlijk de laatste stap in het hele verhaal. De eerste stap is gemakkelijker, goed voor het klimaat en levert je veel voordelen op: de isolatie van je woning’’, zegt Puk van Meegeren, programma­manager Energie van Milieu Centraal.

Tekst: Jacqueline Leenders Foto’s: Shutterstock

GROENERWONEN

33

OVER MILIEU CENTRAAL

Milieu Centraal is een onafhankelijke voorlichtingsorganisatie op het gebied van duurzaam leven. Alle tips en adviezen zijn gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en experts zorgen ervoor dat de kennis up-to-date blijft. Milieu Centraal is in 1998 van start gegaan op advies van het toenmalige ministerie van Milieubeheer.

Meer informatie: www.milieucentraal.nl

E

erst even de feiten. In 2015 hebben 171 landen, waaronder ook Nederland, de intentie uitgesproken dat de opwarming van de aarde onder de twee graden en liefst nog onder de anderhalve graad moet blijven. Dat lukt alleen als de CO²-uitstoot fors wordt gereduceerd. Nederland heeft toen gezegd in 2050 helemaal aardgasvrij te willen zijn, maar na de forse aardbeving in Groningen begin 2018 met verzakkingen en veel ellende voor de bewoners tot gevolg, is besloten dit proces te versnellen. In het Klimaatakkoord

een alternatief voor aardgas komt. Dus is de vraag van Groener Wonen aan Puk van Meegeren: Is het verstandig om nog even te wachten met investeringen in je huis? “Dat zou je denken, maar toch is dat niet zo. Op het moment dat duidelijk wordt wat er in jouw wijk gaat gebeuren, duurt het nog 8 tot 10 jaar voordat de werkzaamheden starten.

Daar kun je op wachten maar dat is jammer voor je portemonnee. Nu isoleren levert meteen een besparing op.’’

IN DE KRUIPRUIMTE Puk van Meegeren rekent voor: “Zes van

Bij een gemiddelde eengezins­ woning kost het ongeveer € 4000 om de vloer en de spouwmuur te isoleren. staat dat alle gemeenten eind 2021 aan hun inwoners moeten vertellen wanneer welke wijk van het gas af gaat. Voor de wijken die voor eind 2030 aan de beurt zijn, geeft de gemeente ook aan welke duurzame alternatieven voor aardgas in die wijk kansrijk zijn. Er wordt bijvoorbeeld een centraal geregeld warmtenet aangelegd of de buurt schakelt over op warmtepompen. Het duurt nog even eer de plannen duidelijk zijn en er

34

GROENERWONEN

de tien woningeigenaren denkt dat het wel goed zit met de isolatie van de woning. Dat hebben ze immers jaren geleden al in orde gemaakt, maar het loont de moeite om te kijken of die isolatie niet beter kan. Het gaat dan om vloer, spouwmuur, dak en ramen.

Steek je hoofd eens door het luik van de kruipruimte en meet je vloerisolatie op. Is dat een laagje van 5 cm, dan is dat te weinig.

Het moet zeker 12 of 13 cm zijn. Bij een

gemiddelde hoekwoning kost het ongeveer € 3500 om vloer en spouwmuur te isoleren.

De stap van geen isolatie naar spouwmuurisolatie en van matige naar goede vloerisolatie levert gemiddeld een besparing op van € 740 per jaar. Je verdient je investering dus in vijf jaar terug. Als je ook nog gebruik maakt van de isolatiesubsidie, is het nog aantrekkelijker. Niet iedereen heeft spaargeld natuurlijk, maar als je die € 3500 op de bank hebt staan, is het een goede investering. En het levert niet alleen geld op, maar je wint ook aan wooncomfort, het is goed voor het milieu en je zet een eerste stap in de richting van aardgasvrij wonen.’’

NA-ISOLEREN De meeste Nederlandse woningen hebben een spouwmuur, maar oudere huizen, van voor 1920 zijn vaak zonder spouwmuur gebouwd. Daar kan een voorzetwand een oplossing zijn. Via een niet-geïsoleerde muur lekt veel warmte weg.

Puk van Meegeren: “Als je je voordeur open doet, kun je gemakkelijk zien hoe dik je muur is. Bij 25 cm of breder, heb je zeker een spouwmuur. Je kunt dan een deskundige inhuren van een gecertificeerd bedrijf* die een paar gaatjes boort in de voeg om de situatie te beoordelen. Zo’n 30-40 jaar geleden werd isolatieschuim gebruikt dat nogal inzakte.

Dan ontstaat er een koudebrug, dit zijn koude plekken op de muur waar vocht op neerslaat.

Na-isoleren is dan een optie. Het kan ook zijn dat de spouw vervuild is met rommel. Soms zijn mensen ongerust, omdat ze hebben

gehoord dat er na isolatie geen waterdamp uit de muur kan ontsnappen, maar dat gebeurt eigenlijk alleen als de buitenmuur geverfd is met een afdichtende verfsoort. Kies je voor een gecertificeerd bedrijf, dan krijg je vakmensen over de vloer. Mocht het werk niet naar je zin zijn uitgevoerd, dan heb je altijd de mogelijkheid om een klacht in te dienen, maar in de praktijk valt het aantal klachten bij dit soort bedrijven nogal mee.’’

DAK EN RAMEN In Nederland heeft 80 procent van de huizen een geïsoleerd dak, maar de effectiviteit van die isolatie varieert flink. “Het is echt belangrijk om het meteen goed te doen. Dus als je toch al van plan bent om je zolderkamer te verbouwen, breng dan meteen een dikke laag isolatiemateriaal van goede kwaliteit aan.’’ Volgens de cijfers van Milieu Centraal kost het isoleren van een dak van een gemiddelde hoekwoning circa € 4300, als je het zelf kunt doen ben je slechts € 950 kwijt aan materiaalkosten. Nog een belangrijke stap is het verbeteren van de ramen. Via enkel glas verlies je veel energie, maar ook bij dubbelglas dat ouder is dan 20 jaar loont het de moeite om het te vervangen door HR++ glas. “Dit glas isoleert bijna twee keer beter dan gewoon dubbelglas. Wie de kozijnen gaat schilderen, kan overwegen meteen de ramen te vervangen.’’ Ventileren is belangrijk, zeker in een goed geïsoleerd huis waar alle naden en kieren dicht zijn gemaakt en er dus weinig verse lucht het huis in stroomt. Er komen steeds meer slimme systemen op de markt bij, die ventileren energiezuiniger, gemakkelijker en beter maken. “Ventilatie via roosters zorgt voor een stroom koude lucht, maar als je een ventilatie-unit met warmteterugwinning in je woonkamer plaatst, ben je van dit probleem af. In het systeem zit een warmtewisselaar die ervoor zorgt dat de warme lucht die vanuit huis wordt afgevoerd, de koude lucht die van buiten naar binnen komt, verwarmt. Zo stroomt er wel frisse lucht maar geen koude lucht je huis binnen. Heb je een woning met een mechanische ventilatie, vaak staat er dan een centrale unit op zolder, dan kun je kiezen voor een nieuw, slim systeem dat zelf bepaalt wanneer en in welke mate ventilatie nodig is. Zo verbruik je nooit meer energie dan er echt nodig is.’’

CHECK JE RADIATOREN Om in de toekomst over te schakelen op een warmtepomp, heb je misschien wel andere radiatoren nodig. Een warmtepomp is een lage temperatuurverwarming. Het water

wordt maar tot 35-50 graden verwarmd, terwijl een cv-ketel de 90 graden haalt. Om het met een warmtepomp behaaglijk warm te krijgen in huis, is vloerverwarming ideaal.

Maar dit is nu net het onderdeel waar veel mensen tegenop zien. Want in je hele huis vloerverwarming aanleggen, is nogal een klus.

Puk van Meegeren: “Vloerverwarming is niet in elk huis mogelijk en het is ook niet altijd noodzakelijk. Sommige huizen hebben al grote radiatoren die aangesloten kunnen worden op de warmtepomp en er zijn inmiddels ook speciale radiatoren in de handel die je hiervoor kunt gebruiken. Vloerverwarming is wel veel comfortabeler, maar je kunt ook voor een combinatie kiezen: vloerverwarming in ruimtes die je veel gebruikt en radiatoren in kamers waar minder gestookt hoeft te worden, zoals slaapkamers.’’

AARDGASVRIJ Als je al deze maatregelen hebt getroffen, ben je klaar voor een aardgasvrije woning.

Puk van Meegeren: “Je hoeft al deze maatregelen niet in één keer door te voeren, je hebt in wijken die in 2030 van het aardgas gaan nog zeker 8 tot 10 jaar de tijd. Maar als je toch gaat verbouwen, de vloer in de woonkamer gaat aanpakken of de zolder af gaat timmeren, dan kun je de aanpassingen meteen al meenemen.’’ Heel veel mensen weten nog niet of er in hun wijk voor warmtepompen of een warmtenet wordt gekozen.

Isoleren, je ventilatie optimaliseren en koken op inductie zijn stappen die je altijd kunt zetten. Puk van Meegeren: “Voor de overige stappen kan het verstandig zijn om pas op de plaats te maken. In mijn eigen woning heb ik gekozen voor een hybride warmtepomp in combinatie met een cv-ketel. De warmtepomp levert de verwarming in huis en warm water komt van de cv-ketel. Bij heel koud weer springt de cv-ketel bij.’’

Warmtepompen hebben een buitenunit om de warmte uit de lucht te halen. Die ziet

AARDGASVRIJ IN ZES STAPPEN > STAP 1

Check de isolatie van je woning.

> STAP 2

Verbeter de isolatie van je woning.

> STAP 3

Check en verbeter je ventilatie.

> STAP 4

Check je radiatoren.

> STAP 5

Ga elektrisch koken.

> STAP 6

Vervang je cv-ketel door duurzame verwarming zoals een warmtepomp.

eruit als een airconditioning en op het dak of tegen de gevel wordt geplaatst. Puk van Meegeren: “Er doen veel verhalen de ronde, maar ik vind zelf dat het geluid erg meevalt.

Als je buiten staat, hoor je een licht zoemend geluid, maar binnen horen wij niks. We hebben goed geïsoleerde ramen en natuurlijk moet je de buitenunit op een verstandige plek zetten en niet op een meter afstand van het slaapkamerraam van je buren.’’ Warmtepompen met een bodembron hebben geen buitenunit. Ze kunnen ook koelen in de zomer en dat kan een extra reden zijn om niet af te wachten maar dit systeem alvast te installeren, zeker na de warme zomers van de afgelopen jaren. *Gecertificeerde bedrijven vind je via de website wij-isoleren.nl

KOKEN MET EEN STEKKER

Een aparte stap is koken op inductie. Niet echt een maatregel die een grote besparing oplevert, maar toch is het de moeite waard vindt Puk van Meegeren: „Koken is verantwoordelijk voor 2 tot 3 procent van je totale aardgasverbruik dus qua besparing levert het niet veel op, maar als je toch je keuken vernieuwt, is het wel een verstandige beslissing omdat die gaskraan uiteindelijk dichtgaat. Koken op inductie is gezonder voor het binnenklimaat, omdat er geen verbrandingsgassen vrijkomen. Bovendien is het veiliger dan koken op gas, het is gemakkelijk en veilig omdat de plaat snel opwarmt en afkoelt, en je maakt de gladde glasplaat gemakkelijk schoon. Veel mensen vinden de inductieplaat ook gewoon mooi.’’

GROENERWONEN

35

DOSSIER

ISOLEREN

WAT VALT ER TE WINNEN? Na het installeren van zonnepanelen is het toepassen van isolatie de meest genomen maatregel om een huis te verduurzamen. Driekwart van de Nederlandse woningen is niet, of niet voldoende, geïsoleerd. Er valt op dit gebied dan ook een flinke slag te slaan. Goede isolatie maakt een woning comfortabeler, maar zorgt ook voor een financiële besparing. Van kruipruimte tot dak en van schelpen tot korrels, voor iedere woning zijn er voldoende opties om de isolatie te verbeteren.

Tekst: Janouk Vermaas Foto’s: Shutterstock

36

GROENERWONEN

GROENERWONEN

37

W

at je precies kunt isoleren, hangt af van het type woning dat je hebt en wat er al is gedaan. Ook voor wie bijvoorbeeld tien jaar geleden de woning heeft geïsoleerd, is het verstandig opnieuw te kijken wat er mogelijk is. Zo zijn de normen in de afgelopen jaren veranderd en zijn er nieuwe mogelijkheden bijgekomen. Wanneer je de thermische schil van je woning gaat verbeteren, kijk je doorgaans naar de volgende opties: dakisolatie, spouwmuurisolatie, gevelisolatie, vloer- en kruipruimte-isolatie en isolatieglas.

DAKISOLATIE Warme lucht stijgt op, waardoor veel huizen die onvoldoende geïsoleerd zijn hun warmte verliezen via het dak. Veel daken zijn slecht tot matig geïsoleerd. Zonder goede dakisolatie kan tot wel 25% van de warmte verloren gaan. Deze vorm van isolatie is dan ook zeer efficiënt en is, na spouwmuurisolatie, de meest rendabele vorm.

Het dak isoleren kan zowel aan de binnenals aan de buitenkant. Bij isolatie aan de binnenkant gaat er wat ruimte verloren, wat niet het geval is bij isolatie aan de buitenkant. Bij isolatie aan de buitenkant wordt de dakbedekking verwijderd, daarna wordt de isolatielaag aangebracht en wordt de dakbedekking weer teruggeplaatst.

Deze werkwijze zorgt voor de hoogste isolatiewaarde, maar is lastiger te realiseren en vrijwel niet geschikt om zelf te doen.

Het beste moment om dakisolatie aan de buitenkant toe te passen, is wanneer het dak gerenoveerd wordt. Er is ook nog een optie om isolatiemateriaal onder de dakpannen te laten spuiten of blazen, maar deze optie wordt afgeraden omdat het rendement vaak vrij laag is.

Dakisolatie aan de buitenkant is doorgaans duurder dan isolatie aan de binnenkant. In beide gevallen wordt een laag van isolatiemateriaal aangebracht. Deze materialen geleiden geen warmte en zorgen ervoor dat de warme lucht in huis blijft. Daarnaast zorgen ze er in de zomer voor dat er minder warmte binnen komt, waardoor je het hele jaar door geniet van een hoger comfort in de woning. Een voorbeeld van materiaal voor dakisolatie is Isobooster, een isolatiefolie die bestaat uit lagen reflecterende folie omgeven door luchtkussens. Dit materiaal werkt op basis van thermoreflectie, waardoor het met een geringe dikte bijzonder effectief isoleert.

Dit type materiaal is ook bij uitstek geschikt als kruipruimte- en gevelisolatie.

38

GROENERWONEN

Een derde optie voor dakisolatie is het isoleren van de zoldervloer. Door hier isolatiemateriaal aan te brengen, wordt de warmte al voor de zolder tegengehouden. Het nadeel is, dat de zolder in de winter koud blijft en in de zomer juist snel opwarmt. Deze optie is alleen zinvol wanneer de zolder afgesloten kan worden met een deur of luik, anders heeft deze vorm van isolatie geen nut.

Heb je een plat dak? Schakel dan een erkend bedrijf in. Platte daken kun je beter niet van binnenuit isoleren, omdat het risico op vocht of schimmel erg groot is.

SPOUWMUURISOLATIE Bij deze manier van isoleren wordt de spouwmuur (de ruimte tussen de binnen- en buitenmuur) opgevuld met isolatiemateriaal, waardoor warme lucht in de zomer minder gemakkelijk binnenkomt, terwijl de warmte in de winter juist binnen blijft. Het is de meest efficiënte vorm van isolatie. Woningen die voor 1920 gebouwd zijn hebben vaak geen spouwmuren, bij woningen die tussen 1920 en 1975 gebouwd zijn is spouwmuurisolatie niet aanwezig, en bij woningen die tussen 1975 en 1982 gebouwd zijn is de isolatie vaak minimaal.

Er zijn verschillende opties voor spouwmuurisolatie. De meest bekende zijn glaswol, steenwol, EPS parels en PUR (liefst zonder blaasmiddel HFK). In alle gevallen wordt een gat in de buitengevel gemaakt, waarna het materiaal in de muur wordt gespoten.

Glaswol en steenwol zijn alleen geschikt voor woningen waarbij de muren een standaard voeg hebben, omdat een afwijkende voeg niet genoeg ruimte biedt om te boren; daarnaast moet de spouw minstens vier centimeter breed zijn. Steenwol heeft een lange levensduur doordat het niet uitzet, krimpt of veroudert.

EPS parels zijn relatief goedkoop, maar dichten naden en kieren iets minder goed af dan bijvoorbeeld PUR. Het bedrijf Isotech is gespecialiseerd in het aanbrengen van

spouwmuurisolatie in de vorm van Platinum Mini Isotech Parels. Deze HR +++ EPS parels bestaan voor 98% uit lucht en zijn waterafstotend en 100% recyclebaar. Dankzij de ruimte tussen deze kleine isolatieparels is er de mogelijkheid om eventueel regenwater en vocht via de spouw af te voeren. Door de speciale Isotech-glue blijven de parels gegarandeerd op hun plek en wordt hun kracht versterkt.

Milieu Centraal heeft een rekenvoorbeeld gemaakt van wat spouwmuurisolatie globaal kost en je aan besparing kan opleveren (zie kader hierbaast).

GEVELISOLATIE Wanneer er geen sprake is van een spouwmuur of wanneer je nog meer rendement wilt, kun je kiezen voor gevelisolatie aan de binnen- of buitenkant. Bij het isoleren van de buitengevel van de woning wordt isolatiemateriaal aan de buitenkant tegen de muren geplaatst. Vervolgens wordt dit afgewerkt met bijvoorbeeld stucwerk of gevelplaten.

Het aanbrengen van gevelisolatie kun je goed combineren met het vervangen van

ZELF DOEN OF LATEN DOEN?

Zoals gezegd kan het zelf aanbrengen van isolatie flink wat kosten schelen omdat je slechts voor het materiaal betaalt en niet voor de arbeidsuren.

Maar dan moet het materiaal wel goed aangebracht worden. Wanneer de isolatie niet correct aangebracht wordt en er bijvoorbeeld kieren ontstaan, verlies je veel rendement. Daarnaast kan dit leiden tot schimmelvorming wat de levensduur van je materiaal verkort. Soms is het aanbrengen van isolatie best lastig voor de doe-het-zelver, bijvoorbeeld bij de isolatie van de buitenkant van het dak. Wanneer je vakmensen inschakelt voor een isolatieklus, kies dan altijd voor een erkend en gecertificeerd bedrijf.

Ventileren

Goed ventileren is noodzakelijk in een huis. In goed geïsoleerde woningen is ventileren een extra aandachtspunt, omdat er geen naden en kieren meer zijn waarlangs verse lucht naar binnen stroomt. Actief ventileren is de oplossing. Kies voor ventilatieroosters of zorg op een andere manier voor de aanvoer van frisse lucht. Om warmteverlies bij ventilatie te verminderen kun je overwegen een systeem van balansventilatie met warmteterugwinning te installeren. Dit systeem haalt warmte uit de lucht die naar buiten afgevoerd wordt en warmt hier de inkomende lucht mee op.

slechte kozijnen. Wil je de huidige kozijnen behouden, dan zijn er verschillende opties om isolatie en kozijnen goed op elkaar aan te laten sluiten.

Het isoleren van de buitengevel is flink duurder dan spouwmuurisolatie, maar is een uitkomst voor woningen zonder spouwmuur of met een spouwmuur die niet geïsoleerd kan worden. Daarnaast is het een goede optie wanneer je al van plan bent groot onderhoud aan de buitengevel te plegen en wanneer je de woning energieneutraal wilt maken. De prijzen variëren sterk per type woning, en lopen van zo’n 5000 euro voor een tussenwoning tot 15.000 euro voor een vrijstaande woning. Dibotherm is een bedrijf dat gespecialiseerd is in het isoleren van de buitengevel. Zij passen dit toe in nieuwbouw, door de isolatie direct tegen de constructieve wand te plaatsen, maar zijn ook gericht op het isoleren van bestaande bouw. Isolatie wordt dan op de wand geplakt, met daaroverheen een mortelweefsellaag. De muur wordt vervolgens afgewerkt met sierpleister of tegelwerk. Het grote voordeel van buitengevelisolatie is volgens Dibotherm dat je onbeperkt de ruimte hebt in vergelijking met bijvoorbeeld de beperkte ruimte in de spouw of het inleveren van ruimte aan de binnenkant.

Gevelisolatie aan de binnenkant is een uitkomst voor wie geen spouwmuur heeft en/of de buitenkant van de woning niet mag aanpassen. In dit geval plaats je bijvoorbeeld een voorzetwand tegen de buitenmuur met isolatiemateriaal. Een andere optie is het aanbrengen van warmtereflecterende folie of het plaatsen van kant-en-klare panelen.

Bij het isoleren van de binnenkant van de gevel kun je te maken krijgen met een

schommelende temperatuur in huis en een verhoogd risico op vochtproblemen. Ook lever je ruimte in omdat het isolatiemateriaal aan de binnenkant wordt geplaatst.

VLOERISOLATIE Wanneer je de vloeren van je woning isoleert, voorkom je dat warmte via de vloeren kan ontsnappen. Hiermee bespaar je energie en wordt de temperatuur van de vloer ook behaaglijker. Er zijn verschillende opties voor vloerisolatie. Wie een kruipruimte heeft van minimaal 35 cm hoog kan kiezen voor kruipruimte-isolatie. Het isolatiemateriaal wordt dan onder de vloer, dus in de kruipruimte geplaatst. Er zijn ook materialen, zoals bijvoorbeeld Isoschelp, waarbij de kruipruimte gevuld wordt. Isoschelp is een isolatielaag van natuurlijke schelpen die in de kruipruimte wordt ingespoten. Het helpt

tevens om schimmels te voorkomen en zorgt voor een droog klimaat. Zelfs als de schelpen deels in het water liggen, zal er geen vochtige lucht doorgelaten worden.

Wanneer er geen kruipruimte is, kun je de isolatielaag op de vloer aanbrengen. In het geval van een betonvloer komt de laag erbovenop te liggen en wordt daaroverheen de vloerbedekking aangebracht. Wanneer je een houten vloer hebt, moet je de planken eerst verwijderen en wordt de isolatielaag onder de planken aangebracht.

Vloerisolatie is een belangrijke stap bij vloerverwarming. Door de vloer goed te isoleren voor je vloerverwarming aanlegt, voorkom je dat de warmte verloren gaat.

Bij vloerisolatie wordt doorgaans gebruik gemaakt van glaswol, EPS platen, thermokussens, PUR (liefst zonder het blaasmiddel HFK) of chips. De kosten van vloerisolatie

Rekenvoorbeeld spouwmuurisolatie

KOSTEN

Tussenwoning Hoekwoning / 2-onder-1-kap Vrijstaande woning

BESPARING BESPARING GELD M3 GAS PER JAAR* PER JAAR

800 euro

250 euro

320 m³

2.100 euro 3.100 euro

650 euro 950 euro

850 m³ 1.300 m³

* Geldig voor spouwmuurisolatie (Rd = 1,3) in een gemiddelde tussen-, hoek- of vrijstaande woning, met hr-combiketel en een binnentemperatuur van 16,5 graden Celsius (gemiddeld over dag en nacht), bij een gasprijs van 77 cent per m³ gas (prijspeil 2019). (bron: Milieu Centraal)

GROENERWONEN

39

lopen nogal uiteen, afhankelijk van het type materiaal en de manier van isoleren.

Een voorbeeld van de eerder genoemde Thermokussens zijn die van Tonzon. Deze kussens hebben een kunststof oppervlak, die geen warmte uitstraalt. Wanneer deze gevuld worden met lucht en onder de vloer geplaatst worden, komt er geen kou meer doorheen. Ook vloeren die reeds geïsoleerd zijn, kun je met dit materiaal verbeteren.

Daarnaast maakt Tonzon ook thermosheets, platen die geschikt zijn voor gevel- of dakisolatie. In sommige gevallen kunnen beide producten ook gecombineerd worden.

ISOLATIEGLAS Tot slot hoort ook het glas bij de thermische schil van de woning. Enkel glas tref je nog maar weinig aan, maar mocht dit in jouw huis het geval zijn, vervang dit dan door triple glas of HR++ glas. Bijna alle woningen hebben tegenwoordig gewoon dubbel glas, wat uiteraard al een hele verbetering is ten opzichte van enkel glas. Toch is hier veel te winnen wanneer je dit vervangt door HR++ glas of triple glas. Gewoon dubbel glas isoleert veel minder goed dan HR++ of triple glas.

HR-glas, hoog rendement glas, bestaat uit twee of drie glasplaten. In de ruimte tussen de glasplaten zit droge lucht of een edelgas. Edelgas isoleert nog beter dan droge lucht. Daarnaast zit aan de binnenzijde van HR-glas een isolerende coating, die warmte weerkaatst en licht doorlaat. HR++ en triple glas zijn op dit moment de beste glasopties als het gaat om energiebesparing.

Wanneer je je kozijnen gaat vervangen, kies dan direct voor triple glas; dit past namelijk niet in bestaande kozijnen. In bestaande kozijnen kies je liever voor HR++ glas.

Wanneer je nieuw glas plaatst, controleer dan altijd of de spouwmuur goed geïsoleerd is. Het is verstandig dit gelijktijdig te doen.

Wanneer je spouwmuur niet goed geïsoleerd is en je wel voor nieuw glas kiest, kan het zijn dat de muur kouder wordt dan het raam, waardoor er vocht op de muur kan neerslaan en schimmel ontstaat. Goede ventilatie kan ook helpen dit te voorkomen.

DE KEUZE VOOR ISOLATIEMATERIAAL Bij de keuze voor het type isolatiemateriaal speelt een aantal factoren een rol. Je kijkt in de eerste plaats naar welk type materiaal het meest geschikt is voor jouw woning, maar je kijkt ook naar de kosten, de isolatiewaarde en de milieubelastende eigenschappen.

Wanneer je gaat isoleren heb je, zeker als je ook subsidie aanvraagt, te maken met

40

GROENERWONEN

isolatiewaarden die je graag wilt behalen. Let bij de materiaalkeuze op de isolatiewaarde die het materiaal heeft, zodat je de juiste keuze maakt en niet voor niks aan het werk gaat. Kijk ook of de omstandigheden in jouw huis geschikt zijn voor het materiaal. Is er bijvoorbeeld sprake van betonrot of vocht in de kruipruimte, dan heeft dit invloed op de uiteindelijke materiaalkeuze.

Wat betreft de milieubelasting zijn er ook nog punten die je in je keuze kunt meenemen; zo worden glaswol, steenwol, gerecycled katoen, biofoam en EPS aangeraden als minst belastend en wordt te allen tijde aangeraden om PUR met HFK te vermijden.

HFK is een blaasmiddel, maar ook een zeer krachtig broeikasgas, wel tussen de 800 en 3200 keer sterker dan CO². PUR zonder HFK is wel geschikt en wordt als gemiddeld belastend gezien.

Ook zijn er bedrijven die zich specialiseren in duurzame materialen en advies kunnen geven, gericht op jouw situatie. Op www.groenebouwmaterialen.nl vind je een verschillend aanbod aan duurzame isolatiematerialen. Het materiaal dat het meest in opkomst is binnen de Nederlandse bouwsector is houtvezelisolatie van Gutex. Dit is gemaakt van houtwolvezel uit het zorgvuldig beheerde Zwarte Woud. De lokale zagerijen produceren eerst planken en balken, en uit het overblijvende kanthout, een reststroom, wordt vervolgens de isolatie geproduceerd.

Houtvezelisolatie is dampopen en vochtregulerend en daarom zeer geschikt voor historische panden, ecologische woningen en ook voor het nieuwe prefab bouwen in houtskeletbouw. Dankzij de natuurlijke eigenschappen van dit product ontstaat een aangenaam en gezond binnenklimaat.

Daarnaast worden aan deze platen geen schadelijke stoffen toegevoegd, waardoor de producten Natureplus gecertificeerd zijn.

FINANCIERING

WAT LEVERT ISOLEREN OP? Hoeveel isoleren oplevert, hangt af van diverse factoren. Zoals welk type huis heb je? Welke vormen van isolatie pas je toe?

Voor welk materiaal kies je? Laat je het doen of ga je zelf aan de slag?

Er zijn verschillende websites waarop je kunt uitrekenen wat een bepaalde soort isolatie je oplevert. Op de website van Milieu Centraal (www.milieucentraal.nl) vind je voorbeelden van de kosten en het rendement van isolatiemaatregelen. Zo lees je daar dat je bijvoorbeeld voor het isoleren van een spouwmuur eenmalige 2100 euro kwijt bent, maar je tot wel 650 euro per jaar kunt besparen. Dit geldt dan voor een hoekwoning met specifieke eigenschappen. Laat een expert doorrekenen wat de winst is die er in jouw situatie te behalen valt, zodat je een optimale keuze kunt maken. Daarnaast kun je voor verschillende subsidies in aanmerking komen of kun je gebruik maken van een duurzaamheidslening om zo de maatregelen te financieren (zie kader hieronder).

Bij grotere maatregelen en verbouwingen aan de woning speelt de financiering een rol. Op pagina 58 en 59 lees je over de Subsidie Energiebesparing Eigen Huis, een subsidie van de overheid voor woningeigenaren en VVE’s die twee of meer isolatiemaatregelen toepassen in hun huis.

Ook zijn er soms lokale subsidieregelingen. Om te kijken of je hiervoor in aanmerking komt, kun je een afspraak maken bij het Energieloket in jouw gemeente. Tot slot kun je om de verbouwing te realiseren, kiezen voor een duurzaamheidslening of Energiebespaarlening. Deze laatste is bedoeld voor woningeigenaren en VVE’s die maatregelen willen treffen om hun woning te verduurzamen en energie te besparen.

Op www.groenerwonen.com/categorie/subsidies vind je meer informatie over het aanvragen van subsidie en de Energiebespaarlening.

waar kan jij nog besparen?

Energiezuinig wonen begint met de woningscan Besparen op je energierekening ĂŠn duurzamer wonen? Start met de gratis woningscan van Greenchoice. Met de online woningscan ontdek je binnen 5 minuten wat je kunt doen, wat de kosten zijn en wat het je oplevert. Door energiezuinig te wonen, verlaag je pas echt je energierekening.

Gratis online woningscan Snel inzicht in de kosten en besparing Vraag direct een offerte aan Doe de de gratis woningscan op: www.greenchoice.nl/besparen/woningscan

42

GROENERWONEN

GEFELICITEERD, JE HEBT EEN MAALTIJD GERED! Jaarlijks wordt in Nederland tussen de 1,7 en 2,5 miljoen ton eten verspild. Een onvoorstelbare hoeveelheid, maar vooral eentje die omlaag kan. Dat is waar de ‘waste warriors’ van Too Good To Go zich voor inzetten. Als schakel tussen ondernemer en consument hebben zij ervoor gezorgd, dat al ruim vijf miljoen maaltijden van de kliko gered zijn.

Tekst: Janouk Vermaas Foto’s: Too Good To Go e.a.

GROENERWONEN

43

H

et idee voor Too Good To Go ontstond in 2007 in Denemarken, waar vier vrienden zagen dat er in een buffetrestaurant nog heerlijk eten werd weggegooid.

Na een gesprek met de restauranteigenaar bleek dit vaker per dag te gebeuren. De jongens konden dit niet verkroppen en realiseerden zich dat dit niet de enige zaak was waar dit gebeurde. Ze bedachten een oplossing: Too Good To Go. Joost Rietveld staat aan het roer van Too Good To Go Nederland. Hij woonde een tijdje in Denemarken en kwam zo in aanraking met de app. Hij was vastbesloten dit ook in Nederland op te zetten. Het idee is dat supermarkten, bakkerijen, restaurants, hotels en noem het maar op, via de app een pakketje kunnen aanbieden. Wat er in deze ‘Magic Box’ zit, is voor de consument altijd een verrassing, maar wat vaststaat is, dat het nog goed eten is wat anders in de kliko zou zijn beland. Producten die op de datum zijn, brood dat die dag niet verkocht is, restanten van het ontbijtbuffet in het hotel, het zijn enkele voorbeelden van wat je in de box kunt treffen.

HOE HET WERKT Wie maaltijden wil redden, kan in een paar simpele stappen aan de slag. Je downloadt de app, maakt een account en kan speuren naar te redden maaltijden. Vul de plaats in waar je woont of waar je een Magic Box wilt redden en je ziet waar er in jouw buurt iets over is. Je schaft het pakketje aan in de app, betaalt en haalt vervolgens in de winkel jouw box op. De waarde van de box is altijd ongeveer drie keer de aanschafwaarde. Dus wanneer je € 3,99 voor een box betaalt, mag je een waarde van zo’n € 12 verwachten.

De ene keer krijg je misschien iets meer, de andere keer iets minder.

RAZENDSNELLE ONTWIKKELING Op dit moment zijn er in Nederland ruim anderhalf miljoen gebruikers van Too Good to Go. Met elkaar hebben zij al ruim vijf miljoen maaltijden gered. Dat is veel, maar helemaal als je bedenkt dat de app in januari 2018 pas in ons land gelanceerd werd. Sharonne van Diemen, woordvoerder bij Too Good To Go, is daar terecht trots op. “We zijn overrompeld door de hoeveelheid Nederlanders die via de app in actie willen komen tegen voedselverspilling. Ongekend hoe Nederland het initiatief heeft omarmd.’’ Dat succes zit volgens Sharonne in een aantal verschillende

44

GROENERWONEN

factoren. “Er zijn ontzettend veel gebruikers en daarmee zijn er ook diverse redenen en motivaties om hier aan mee te doen. Voor het merendeel van de gebruikers gaat het om de strijd tegen voedselverspilling, maar er is ook een deel dat het verrassingsaspect erg leuk vindt. Daarnaast zien we ook mensen die het doen om wat geld te besparen op hun boodschappen.’’ Wat de motivatie ook is, het eindresultaat is hetzelfde. Door via de app, voor een lagere prijs, producten aan te bieden, wordt voorkomen dat deze in de afvalcontainer belanden omdat ze niet in de winkel verkocht werden.

CONCURRENTIE MET DE VOEDSELBANK Op elk initiatief komt ook kritiek. Een veel gehoord punt van kritiek op deze app is dat er hierdoor minder voedsel bij de voedselbanken terecht komt. Dit blijkt onterecht.

“Het verspillingsprobleem in Nederland is dusdanig groot dat initiatieven die bijdragen om dit aan te pakken, juist kunnen rekenen op onze steun. Al vanaf het begin van Too Good To Go werken we daarom ook samen met de voedselbank. Wanneer een winkel zich bij ons aanmeldt, die bijvoorbeeld al met de voedselbank werkt, stellen we voor die samenwerking voort te zetten. Bij winkels die een combinatie willen maken tussen de voedselbank en Too Good To Go denken we mee over de optimale balans, zodat zoveel mogelijk goed eten op een bord belandt in plaats van in de vuilnisbak’’, legt Sharonne uit.

“Daarnaast is er een donatie-account in de app, waarmee gebruikers een donatie kunnen doen aan de voedselbank. Zo geven we onze grote groep gebruikers de mogelijkheid ook een maaltijd te redden voor iemand die afhankelijk is van de voedselbank.’’

TOEKOMSTVISIE Niet alleen in Nederland, maar ook in andere landen wordt het concept omarmd. Too Good To Go is inmiddels actief in veertien landen. Sinds kort zijn ook New York en Boston aan het lijstje toegevoegd. Het aantal gebruikers van de app, maar ook de community hieromheen groeit. Zo ontstaan er groepen op sociale media waar mensen hun ervaringen delen en zijn er heuse fanaccounts. “Dat enthousiasme kunnen we alleen maar toejuichen. Zelfs nu het af en toe voorkomt dat het aanbod van Magic Boxen in sommige steden kleiner is dan de vraag. Hoe meer maaltijden er gered worden, hoe beter voor het milieu.”

ERVARINGEN VAN EEN TGTG’ER NAAM: Bianca Schonewille (43) WOONPLAATS: Hoogeveen DOET MEE SINDS: maart 2019 GEBRUIKERS BOX: twee volwassenen (en twee katten) Hoe ontdekte je de app?

“Een kennis deelde op Facebook dat hij een maaltijd gered had van de kliko. Het trok mijn aandacht en ik vroeg of hij mij meer kon vertellen. Hij stuurde mij een uitleg.

‘Kijk er maar eens rustig naar’, zei hij. Een dag later haalde ik mijn eerste pakket op bij de bakker, ik was meteen enthousiast.’’

Waar schaf je Magic Boxen aan?

“Overal in de buurt waar iets aangeboden wordt. Ik kom al snel uit bij supermarkten, maar af en toe kom ik ook bij een bakkerij of biologische slager.’’

Waarom doe je dit?

“Mijn voornaamste reden is om voedselverspilling tegen te gaan.

Er wordt te veel eten weggegooid.

Daarnaast zou ik liegen als ik zeg dat ik het niet voor de centen doe.

Boodschappen zijn hartstikke duur geworden. Ook al zijn wij maar met zijn tweeën, het kan nooit kwaad een beetje extra op te letten.’’

Wat doe je met producten die niet lust, of niet op tijd op krijgt?

“Ik kan niets opnoemen wat ik niet lust, dat eerste komt dus eigenlijk nooit voor. Het gebeurt wel eens dat de vriezer te vol is of dat we ergens wel weer genoeg van gehad hebben. In dat geval geven we het weg aan familie, buren of collega’s. Er wordt in ieder geval niets weggegooid.’’

W NIEAUZIN E MAG

groenerwonen Ecohuis weerman Reinier van den Berg

In deze editie van Groener Wonen lees je alles over de verschillende vormen van isolatie en we geven je meteen praktische tips over zuinig stoken.

Weerman Reinier van den Berg (RTL4) showt zijn gloednieuwe, energie neutrale woning die wordt verwarmd door een warmtepomp. Stroom komt van de zonnepanelen en in de spouwmuren zijn kledingsnippers verwerkt. Steeds meer technische snufjes helpen ons om energiezuinig te leven, zoals je kunt lezen in onze keukenspecial. Verder spraken we met de mensen van het energieloket, lees je alles over duurzame wol van eigen bodem en laten we zien hoe je je huis sfeervol aankleedt met kamerplanten. www.groenerwonen.com DE BESTE IDEEËN VOOR DUURZAAM WONEN

OPGELOST 43 SLIM Combi cv-ketel met

hybride warmtepomp

Indoor Jungle

52 WATERSTOF Testrit in de auto van de toekomst

ISOLATIE VERDIEN JE RAZENDSNEL TERUG D E B ES T E I D E E Ë N VO O R D U U R Z A A M WO N EN

ZeroWaste recepten

Duurzame kleding

ECOHUIS WEERMAN REINIER VAN DEN BERG

‘OUDE KLEDING IN DE SPOUW’

EDITIE 7

KEUKENSPECIAL

EDITIE 7 / € 6,95

WWW.GROENERWONEN.COM

FAIR FASHION

EERLIJKE WOL VAN EIGEN BODEM • ENERGIEVERBRUIK • VOEDSELVERSPILLING • DUURZAME KEUKENS

02004

BP 8 7 1 1 2 7 3 9 9 3 0 0 6

Vanaf 3 december in de winkel of bestel via: www.vipwinkel.nl Bel 076-5301718 (NL) of 03-6454294 (BE) Wil je graag een abonnement? Ga naar groenerwonen.mijntijdschrift.net

De kracht van energiecoöperaties

VERDUURZAMING EN LAGERE ENERGIE­REKENING In een ideale wereld wekken we allemaal onze eigen energie op.

Helaas is niet elk dak geschikt voor zonnepanelen. Wil je toch investeren in duurzame, lokale energie? Dan kun je lid worden van een energiecoöperatie, waarbij je samen met buurtbewoners de handen ineen slaat voor de opwekking van zonne- of windenergie. In de gemeente Castricum wil de plaatselijke coöperatie CALorie ervoor zorgen dat Castricum zichzelf in 2030 van energie kan voorzien.

Tekst: Danique Pals Foto’s: CALorie, Shutterstock

46

GROENERWONEN

E

en energiecoöperatie is een initiatief van buurtbewoners, die samen lokale en duurzame energie opwekken. De opbrengst hiervan wordt gebruikt voor andere investeringen in de lokale gemeenschap. Volgens energiemaatschappij Greenchoice vormen dit soort projecten de basis voor een echte overgang naar 100 procent groene energie. Daarom werkt Greenchoice samen met ruim 100 energiecoöperaties en lokale energieprojecten in Nederland. De lokale energiecoöperatie CALorie is daar een voorbeeld van.

EERSTE BIJEENKOMST Guus Wattel, coördinator van CALorie, weet nog goed dat hij bijna elf jaar geleden aanschoof bij de eerste bijeenkomst. “Een groepje mensen uit de gemeente wilde iets gaan doen in het kader van duurzaamheid en daarom hadden ze een bijeenkomst georganiseerd. Er was die avond een goede bezetting met meer dan 50 man. Er werd enthousiast gesproken en er werden plannen gemaakt. De zaal werd in vier groepen verdeeld: isoleren en besparen, opwekken zonne-energie, bewustwording en voorlichting, organisatie. Ik vond dit een hele mooie start en ik heb me na die avond meteen aangemeld om me in te zetten voor CALorie. Inmiddels ben ik aangesteld als tweede coördinator. CALorie heeft nu 500 leden, waarvan er 40 à 50 actief zijn. Deze kern verricht het meeste werk en dat allemaal op vrijwillige basis.”

SUBSIDIE Om lid te worden van CALorie betaal je 20 euro contributie per jaar. Daarmee steun je het initiatief en je kunt gratis advies krijgen over het verduurzamen van je woning door een kijkje te nemen bij andere bewoners. Als lid krijg je korting op een gesprek met een energiecoach, een warmtescan, een woonquickscan, een uitgebreid advies op maat en je kunt meedoen aan inkoopacties voor bijvoorbeeld zonnepanelen. CALorie heeft geen winstoogmerk en het contributiegeld wordt gebruikt voor investeringen. “Het meeste geld ontvangen we via subsidies vanuit de gemeente, provincie en van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Daarnaast heeft Greenchoice een mooie constructie voor ons bedacht. Wij krijgen een bijdrage van 35 euro voor elk lid van CALorie die bij Greenchoice energie afneemt”, legt Guus uit.

Guus Wattel

ENERGIENEUTRAAL CALorie heeft de ambitie om de gemeente Castricum in de komende tien jaar energieneutraal te krijgen. Guus: “We hebben in de afgelopen jaren al twee zonnecentrales gerealiseerd. Op het dak van het gemeentegebouw Schulpstet liggen 112 zonnepanelen en in het dorp Akersloot liggen 65 zonne­ panelen op het gebouw waar de brandweer en groendienst gevestigd zijn. We hebben een groep leden die op zoek is gegaan naar nog meer daken en recent is duidelijk geworden dat er nog een derde dak is gevonden waar 400 zonnepanelen op kunnen.”

“Naast deze zonnecentrales stimuleren we bewoners om ook zelf zonnepanelen op het dak te nemen”, vervolgt Guus. “We hebben een kortingsactie opgezet voor zonnepanelen met een aanbieder en installateur uit de buurt. Daarnaast hebben we een grote isolatie installatie gedaan en we hebben een project gehad met een elektrische deelauto, maar dat staat even op een lager pitje. Uiteraard kijken we ook naar de mogelijkheden voor een warmtenet en een kleine groep leden houdt zich bezig met eventuele windmolens. Daar hebben we wel discussie over met de gemeente. Windenergie hoort er volgens ons bij, maar we snappen ook wel dat je niet de hele gemeente vol kunt zetten met molens.”

BEWONERSPARTICIPATIE CALorie heeft al aan veel projecten gewerkt, maar Guus is zich er wel van bewust dat je

GROENERWONEN

47

niet alleen kunt bouwen. Er is meer nodig: “Het belangrijkste agendapunt, tevens een grote uitdaging, is het stimuleren en motiveren van de bewoners. Ik denk dat het nog best een issue wordt want de gemeente pakt nu veel op. Dat zou iets positiefs moeten zijn, maar als de gemeente gaat zeggen hoe iets moet, dan creëer je weerstand.

Vooral bij de mensen die de overheid al wantrouwen. Wij zien dit ook terug op onze informatieavonden. Mensen hebben kritiek, terwijl een paar jaar geleden alleen de enthousiaste voorlopers langs kwamen. Die mensen hoef je niet te overtuigen. En weet je, je moet mensen sowieso nergens toe dwingen. Je moet ze inspireren. Mensen moeten zich goed voelen bij de energietransitie. Gelukkig bestaat de meerderheid uit neutrale bewoners. Ze wonen een bijeenkomst bij, waarbij

48

GROENERWONEN

‘Je moet mensen niet dwingen, je moet ze juist inspireren.’ ze calculeren en overwegen. Deze mensen moet je veroveren en dat doe je door naar ze te luisteren. Dat is volgens mij het verschil tussen een burgerinitiatief en politici. Wij denken vanuit de burger.”

ENERGIEBESPARING Waar volgens CALorie nog een grote winst te behalen valt, is in besparing. Er is daarom een werkgroep opgericht die zich hiermee bezighoudt. Deze groep geeft voorlichting en helpt met gezamenlijke isolatie. Ze richten zich daarbij voornamelijk op huizen van voor 1975 en dat zijn de helft van alle huizen in

de gemeente, oftewel 7300 huizen. Volgens Guus is alleen isolatie en het opwekken van duurzame energie niet de sleutel tot het uiteindelijke succes. Bij de energietransitie hoort ook minder energieverbruik, maar dat is nog niet zo eenvoudig. “De kachel een graadje lager, minder lang douchen, niet zo vaak met het vliegtuig”, noemt Guus op.

“De valkuil zit hem in het idee dat we er wel komen met zonnepanelen. Dat is alleen niet zo. Ons gedrag moet gewoon anders. Dat lijkt voor veel mensen een grote moeite, maar je leven wordt echt niet moeilijker als je je een beetje aanpast!”

DOE MEE & WIN 3x

3x

Geef eens iets anders... geef een boompje cadeau! Hoe leuk, origineel en duurzaam is dat?

Via Geefeenboompje.nl kun je voor allerlei gelegen­heden een boompje kopen, zoals een ‘huwelijksboompje’, een ‘geboorteboompje’ en een ‘bedanktboompje’. Op de website vind je maar liefst 12 verschillende boomsoorten, van olijfboom (die blijft wat kleiner, handig als de tuin niet zo groot is) tot eik. Allemaal hebben ze een eigen symboliek en komen ze in een hippe, vrolijke verpakking met een kaartje dat je zelf kan personaliseren.

De boompjes zijn te bestellen vanaf € 20,95. www.geefeenboompje.nl GROENER WONEN MAG 3X EEN BOOMPJE WEGGEVEN.

Met dit praktische inspiratieboek nemen tuinavonturier Katja Staring en Anna Kemp van Natuurlijk Buiten je mee op avontuur. Ze tonen je de wonderen en mogelijkheden in jouw tuin met nieuwe inzichten, inspirerende fotografie en talloze tips en trucs. Zodat je straks als ware kenner op safari kunt in je eigen natuurgebied, direct naast de deur. Het boek kost € 24,95. www.knnvuitgeverij.nl GROENER WONEN MAG 3X HET BOEK MAAK JE EIGEN JUNGLE WEGGEVEN.

Natuurlijk een boompje (1)

Boek Maak je eigen jungle (3)

1

3x

Boek Simpel leven (4)

2x

IKAAT Kussen (2) Het nieuwe social label IKAAT draagt een verhaal uit. De ambachtelijk gemaakte ikatstoffen uit Oezbekistan om de kussens brengen kleur in huis.

Een eeuwenoud ambacht blijft behouden en stimuleert lokaal ondernemerschap. Niet alleen zijn deze kussens een feestje voor het oog, IKAAT helpt dromen waar te maken! Koop je zo’n kussen, dan zorgt IKAAT er ook voor dat een meisje in een ontwikkelingsland een week lang naar school kan.

Prachtige handgemaakte items en een prachtig verhaal. Kussens vanaf € 74 en via private sales een uitgebreidere collectie met producten vanaf € 22. www.ikaat.com GROENER WONEN MAG 2X EEN IKAAT KUSSEN WEGGEVEN.

2

3

4

In deze prachtig geïllustreerde gids deelt Julia Watkins, de bedenkster van het succesvolle Instagram-account Simply Living Well, haar tips voor een simpel, duurzaam en afvalvrij leven. Watkins laat je zien hoe je plastic verpakkingen, schadelijke stoffen en wegwerpproducten kunt verwijderen uit je huishouden met praktische checklists, makkelijk te vervangen producten en duurzame upgrades voor je gehele huis. Aan alles is gedacht: maak bijvoorbeeld zelf appelcider­ azijn, drogerballen, herbruikbare hoezen, citrus-allesreiniger of verschillende kruidenmengsels. Of ga aan de slag met de recepten voor notenmelk, saladedressing of een bouillon van groenteresten.

Deze gids staat vol toegankelijke projecten én recepten voor elke dag. Het boek kost € 25. www.fontaineuitgevers.nl GROENER WONEN MAG 3X HET BOEK SIMPEL LEVEN WEGGEVEN.

MEEDOEN? Ga naar www.groenerwonen.com/winnen en vul het formulier in.

Dit kan tot en met 3 februari 2021. De winnaars krijgen vanzelf bericht.

GROENERWONEN

49

JUSTUS EN DAGMAR MAAKTEN GEBRUIK VAN DE ENERGIEBESPAARLENING

ZONNEPANELEN & ZOLDERISOLATIE Justus en Dagmar van Ebbenhorst Tengbergen uit Soest hebben in juni 2018 gebruik gemaakt van de Energiebespaarlening om het dak van de zolder te isoleren en zonnepanelen te installeren.

Dagmar: “Ik vond het heel prettig dat je de lening niet alleen mag gebruiken voor het materiaal, maar ook voor de arbeid. Je kunt de complete klus betalen van de lening.’’

Tekst: Jacqueline Leenders Foto’s: Henny van Belkom

FACTS & FIGURES BEWONERS JUSTUS VAN EBBENHORST TENGBERGEN (52) DIRECTEUR KWALITEIT EN INNOVATIE BIJ NCOI GROEP - EN DAGMAR VAN EBBENHORST TENGBERGEN-KOITER (45) - PERSONAL ASSISTENT VAN DIRIGENT EN MUSICUS TON KOOPMAN - EN HUN KINDEREN JACINTHE (12) EN MAARTEN (8).

PERCEELOPPERVLAKTE 520 M² BOUWJAAR HUIS 1923 HOOGTE ENERGIEBESPAARLENING € 12.000 LOOPTIJD 10 JAAR MAANDELIJKSE AFLOSSING € 105 (EXCL. BELASTINGAFTREK) DE LENING IS GEBRUIKT VOOR ISOLATIE BINNENKANT ZOLDERDAK, 17 ZONNEPANELEN, HR++-GLAS IN DAKRAAM

50

GROENERWONEN

GROENERWONEN

51

en je mag het alleen maar met een vrij droge doek dweilen. Ik vind het veel werk en beneden wordt het op echt koude dagen, net niet warm genoeg. Dus we overwegen om er lage-temperatuurradiatoren bij te hangen. Tegenwoordig heb je hele mooie pvc-vloeren, niet van echt hout te onderscheiden, daar zou ik nu voor gaan, maar ik vind het ook kapitaalvernietiging om de houten vloer er nu uit te slopen.’’

OPNIEUW INVESTEREN

De aanvraag voor de lening verliep snel. ‘Binnen een maand hadden we alles voor elkaar.’

N

egen jaar geleden verhuisden Justus en Dagmar van Hilversum naar dit charmante, bijna honderdjarige, vrijstaande huis in Soest. “Hier kun je nog redelijk betaalbaar vrijstaand wonen en deze buurt is jong en kinderrijk. Maar eigenlijk gaf de garage de doorslag bij de koop van dit huis. Justus knapt graag oude auto’s op en daarvoor moest de garage groot genoeg zijn’’, lacht Dagmar. Dat is gelukt. In de tuin stond een rij schuren die werd afgebroken en in plaats daarvan bouwden ze een royale garage met een brug. “Ooit woonde hier een gezin met acht kinderen en die sliepen in die schuren, dat kun je je nu niet meer voorstellen.’’

De vorige bewoner was een oudere dame en het huis ademde een jaren 70-sfeer. Niet helemaal de smaak van Dagmar en Justus dus het pand werd stevig aangepakt. Waar nodig schakelden ze vakmensen in, maar Justus is handig en deed veel werk zelf. Het was een flinke klus, de complete achter-

52

GROENERWONEN

gevel werd tweeënhalve meter naar achter verplaatst, er kwamen twee dakkapellen, HR++-glas, een nieuwe HR-verwarmingsketel en de vloeren werden geïsoleerd.

Dagmar: “Het gebruikte materiaal van aluminiumfolie reflecteert zo goed, dat het wifi-signaal er niet meer doorheen komt.’’

Op de benedenverdieping werd vloerverwarming gelegd, een speciaal Zwitsers systeem dat geschikt is voor een houten vloer. “Dat wilden we heel graag, maar nu zou ik er niet meer voor kiezen. Hout vergt veel onderhoud, het moet regelmatig geolied worden

Het huis is dus acht jaar geleden al flink aangepakt en heeft energielabel C gekregen, waarom nu dan toch opnieuw investeren in het verduurzamen van de woning? “Het huis is beneden ruim, maar de bovenverdieping is niet zo groot. Destijds was er alleen onze dochter en we hadden niet verwacht dat er nog een kindje zou komen. We woonden hier net twee maanden toen ik opnieuw zwanger bleek, een cadeautje! Voor Jacinthe hebben we een riante kamer, maar Maarten slaapt eigenlijk in de kleine studeerkamer.

Om hem wat meer ruimte te geven, wilden we de zolder aanpakken zodat hij daar met zijn lego kan bouwen. Vanwege de vlizotrap is het als slaapkamer niet zo geschikt.’’

Dagmar en Justus speelden al langer met het idee om zonnepanelen op het dak te leggen, zeker na de enthousiaste verhalen van Dagmars ouders die hen voor waren gegaan. Dagmar: “Zij attendeerden ons op de Energiebespaarlening en dat was voor ons een mooie kans. Je mag maximaal 75 procent van de lening gebruiken voor zonnepanelen, de rest moet je besteden aan andere energiebesparende maatregelen. We wilden de zolder isoleren voor Maarten en een dakraam voorzien van HR++-glas. De berekening kwam precies goed uit.’’

BINNEN EEN MAAND Het aanvragen van de Energiebespaarlening verliep volgens Dagmar verrassend snel en soepel. “De mensen van de helpdesk zijn heel deskundig en efficiënt. Binnen een maand hadden we alles voor elkaar. Voor de panelen en de isolatie hebben we twee

WAT IS DE ENERGIEBESPAARLENING?

De Energiebespaarlening wordt verstrekt uit het Nationaal Warmtefonds (voorheen Nationaal Energiebespaarfonds), in 2014 in het leven geroepen in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken (BZK). De lening is bedoeld voor huiseigenaren en VvE’s die maatregelen willen treffen om hun woning of appartement te verduurzamen en zo energie te besparen.

Sinds vorig jaar is er ook de Scholen Energiebespaarlening, specifiek voor scholen die willen verduurzamen.

GROENERWONEN

53

54

GROENERWONEN

bedrijven uit de regio gevraagd. Ik vind het prettig om lokale ondernemers te steunen en toevallig zijn het ook nog twee vaders van de school van onze kinderen. Zij konden hun rekening direct bij het Nationaal Warmtefonds declareren.’’ De oost- en zuidkant van het dak en het dak van de veranda werden vol gelegd met 17 panelen van 310 kWh. De totale lening voor alle maatregelen bedraagt € 12.000, waardoor de aflossing op € 105 per maand uitkomt.

“We verwachten dat de panelen ongeveer 4500 kWh gaan opleveren en onze jaarverbruik bedraagt ongeveer 5000 kWh dus we kunnen dan bijna alle elektriciteit zelf opwekken. Omdat we niet precies weten wat de opbrengst zal zijn en we niet voor verrassingen willen komen te staan, hebben we ons maandbedrag niet aan laten passen. Uiteraard verwachten we bij de eindafrekening wel geld terug te krijgen.’’

REALISTISCH Plannen om de woning nog verder te verduurzamen hebben Justus en Dagmar niet. Ze hebben wel gekeken naar een warmtepomp maar vinden de investering nu nog te groot, zeker ook omdat de HR-ketel pas acht jaar oud is. “Natuurlijk vinden we het milieu

‘Voor de panelen en isolatie hebben we bedrijven uit de regio gevraagd. Ik vind het prettig om lokale ondernemers te steunen.’ belangrijk, maar het moet ook wel haalbaar zijn”, vindt Dagmar. “Wij scheiden al ons afval zorgvuldig en onderweg naar het schoolplein raap ik regelmatig plastic op om het thuis weg te gooien. We vliegen wel voor vakanties, maar compenseren de CO²-uitstoot. Je moet realistisch blijven en ik vind dat je als overheid de mensen niet mag dwingen om grote investeringen te doen in bijvoorbeeld een warmtepomp. Dat is niet voor iedereen haalbaar en betaalbaar.’’ Zelf hebben Dagmar en Justus ook keuzes moeten maken op welke punten ze hun woning wilden verduurzamen. Zo is de buitenmuur niet geïsoleerd. “Dat waren we wel van plan, maar om technische redenen was dat niet mogelijk en uiteindelijk hebben we gekozen voor een veranda en daarna was ons verbouwingsbudget op.’’

De veranda is een fijne speelplek voor de

kinderen geworden en dat is maar goed ook, want Maarten zit nooit op zolder. Dagmar: “Haha, nee dat doet hij dus niet. Als we zijn lego hier beneden zetten, speelt hij er volop mee, maar op zolder kijkt hij er niet naar om.

Maar de zolder wordt wel gebruikt hoor!

Jacinthe zit graag achter de naaimachine dus we maken er een hobbykamer voor haar van. Zij vindt het fijn om daar haar eigen ruimte te hebben.’’

VROEGTIJDIG AFLOSSEN De Energiebespaarlening van Justus en Dagmar heeft een looptijd van tien jaar. De maandelijkse aflossingen gaan terug naar het Nationaal Warmtefonds zodat van dat geld weer opnieuw leningen verstrekt kunnen worden. De lening vroegtijdig aflossen mag overigens boetevrij.

Dagmar: “Dat zouden we best kunnen doen, maar waarom zouden we met die lage rente die ook nog eens aftrekbaar is van de belasting. Twee jaar geleden ben ik ernstig ziek geweest, gelukkig ben ik nu weer gezond, maar we hebben wel geleerd om nú te leven dus we gebruiken ons geld liever om samen met onze kinderen van het leven te genieten.’’

GROENERWONEN

55

Q&A

HELEEN PLANTE OVER HET NATIONAAL WARMTEFONDS

Wat is het Warmtefonds?

“Het Nationaal Warmtefonds verstrekt sinds 2014 de Energiebespaarlening: een lening tegen aantrekkelijke voorwaarden, waarmee particuliere woningbezitters, VvE’s en scholen de verduurzaming van hun gebouwen kunnen financieren. Tot juli van dit jaar heetten we nog het Nationaal Energiebespaarfonds. In februari van dit jaar heeft de Rijksoverheid besloten van onze kennis en ervaring gebruik te maken door het Warmtefonds, een afspraak uit het Klimaatakkoord, bij ons onder te brengen. Vandaar de naamswijziging een paar maanden later. In februari zijn reeds de eerste stappen in het Warmtefonds gezet met de introductie van financieringen met een looptijd van maximaal twintig jaar voor woningeigenaren en maximaal dertig

tefonds de afgelopen jaren gegroeid tot een fondsomvang van ruim 1 miljard.

Dit betekent dat we vermogen hebben om nieuwe Energiebespaarleningen te verstrekken. Er is op dit moment genoeg kapitaal voorhanden en de aflossingen en betaalde rente vloeien ook weer terug in het fonds.’’

Als je op jullie website Energiebespaarlening.nl de rekentool invult, zie je meteen de hoogte van de rente. Waarom is die niet voor iedereen gelijk?

“Voor iedereen geldt dat de EBL een lage rente heeft vanwege de renteloze lening die het ministerie van BZK heeft verstrekt aan het fonds. Hierdoor is het fonds in staat om een lage rente door te berekenen aan de particulier. Het Warmtefonds is daarnaast een

‘Er is op dit moment genoeg kapitaal voor nieuwe leningen.’ jaar voor VvE’s vanaf acht appartementen (voorheen tien). De komende tijd worden de financieringsmogelijkheden van het Warmtefonds nog verder uitgebreid.’’

Het fonds is populair. Kan de pot leeg raken?

“Mede dankzij een extra renteloze lening van het ministerie van BZK en een co-financiering van de Rabobank, ASN Bank, de Europese Investeringsbank en de Council of Europe Development Bank en de inzet van de revolverende werking van het fonds, is het Warm-

56

GROENERWONEN

samenwerking aangegaan met de provincies Drenthe en Friesland en de gemeente Leidschendam-Voorburg, waardoor de rente voor inwoners uit deze provincies en gemeente nog aantrekkelijker is. Als je de tool op de website invult, zie je direct ook de hoogte van de rente die voor jou geldt.’’

Mag je diverse Energiebespaar­leningen na elkaar afsluiten?

“Dat mag, maar het is niet zo logisch en het gebeurt ook niet vaak omdat je voor deze investering niet hoeft te sparen. Voordeel

van de Energiebespaarlening is juist dat je je investering naar voren kunt halen en meteen van de lagere energielasten kunt profiteren.

Als je spaart heb je wel de lasten maar pas op een later moment de besparing. Het is dus logischer om meteen één Energiebespaarlening af te sluiten voor alle maatregelen. Maar als je aan de gebruikelijke voorwaarden voldoet, dan mag je, als je dat toch wilt, meerdere Energiebespaarleningen na elkaar afsluiten.’’

Is er geen sprake van oneigenlijke concurrentie met de banken?

“Het is echt bedoeld als stimuleringsmaatregel en natuurlijk zijn er ook banken die leningen verstrekken voor het verduurzamen van je huis. Dit zijn vaak hypothecaire leningen en geen consumptieve lening, zoals de Energiebespaarlening. Maar dan moet je wel aan andere voorwaarden voldoen en daardoor zijn de kosten al snel hoger omdat je bijvoorbeeld je huis moet laten taxeren en langs de notaris moet. Voor sommige groepen is er zelfs helemaal geen alternatief. Zo krijgen VvE’s van geen enkele bank een lening als ze hun complex willen verduurzamen.’’

Is er veel belangstelling van VvE’s voor de lening?

“We hebben nu ruim 300 miljoen euro aan aanvragen voor VvE Energiebespaarleningen en inmiddels is er voor 120 miljoen euro aan leningen verstrekt. Dus die belangstelling is er zeker. De VvE’s worden door ons heel intensief begeleid. Dat is veel werk maar je kunt ook snel grote stappen maken, omdat het om veel woningen in één keer gaat. Het lastige bij VvE’s is dat elk complex anders is. Soms

bestaat een gebouw uit uitsluitend particuliere eigenaren, soms is een deel van de appartementen in handen van een woningcorporatie of een belegger. Sinds een aantal maanden financieren we ook VvE’s waarin woningcorporaties meer dan 50 procent van de woningen bezitten, het zogeheten gemengd bezit. Daardoor kunnen particulieren, die voorheen vanwege de samenstelling van hun VvE niet voor financiering in aanmerking kwamen, nu ook een VvE Energiebespaarlening afsluiten met hun VvE. Door deze regeling kunnen we dus nog meer VvE’s helpen met de verduurzaming.’’

Kunnen huurders ook gebruik maken van de lening?

“Nee, de lening is echt voor eigenaar-bewoners. Soms profiteren huurders wel mee, als zij in een appartementencomplex wonen waarin de VvE verduurzaamt met hulp van een VvE Energiebespaarlening.”

VOORWAARDEN ENERGIEBESPAARLENING

• • • •

• • • •

Gaan veel mensen voor het Zeer Energiezuinig Pakket?

“Dit is een flinke ingreep, dus er is op dit moment slechts een een beperkte groep mensen die hier voor kiest.We hebben nu enkele tientallen ZEP-leningen afgesloten. Mensen gaan dan richting een nul-op-de-meterwoning en dat vraagt een flinke investering die kan oplopen tot € 65.000. Aan deze lening zijn duidelijk omschreven minimale isolatiewaarden van bijvoorbeeld je dak, vloer en gevel verbonden. De looptijd van deze lening bedraagt vijftien of twintig jaar.’’

• •

e moet eigenaar en bewoner zijn van een bestaande woning.

J Het is een maand-annuïteitenlening.

Je kunt minimaal € 2.500 en maximaal € 65.000 lenen.

De aanvrager mag niet ouder zijn dan 75 jaar. In geval er sprake is van twee aanvragers wordt alleen het inkomen van de aanvrager die jonger is dan 76 jaar in de financieringsaanvraag meegenomen.

Voor bedragen tot € 5.000 is de looptijd van de lening zeven jaar.

Voor bedragen van € 5.000 en meer is de looptijd van de lening tien jaar.

Voor bedragen van € 15.000 tot € 25.000 kun je kiezen uit een looptijd van tien, vijftien of twintig jaar.

Voor bedragen tussen € 25.000 en € 65.000 (Zeer Energiezuinig Pakket en Nul op de Meter) geldt een looptijd van vijftien of twintig jaar.

Alleen voor maatregelen van de maatregelenlijst, die staat op de website www.energiebespaarlening.nl De maatregelen moeten uitgevoerd worden door een aannemer of installateur.

Je kunt maximaal 75% van de lening gebruiken voor het financieren van zonnepanelen (en eventueel de thuisbatterij).

De overige 25% moet je investeren in een andere maatregel van de maatregelenlijst. Een voorbeeld: je leent in totaal € 20.000 voor je woning. Je legt voor maximaal € 15.000 (75%) zonnepanelen op je dak. De overige € 5.000 (25%) besteed je aan bijvoorbeeld dakisolatie.

Foto: Shutterstock

TOP 5 VAN MAATREGELEN

> HR++-BEGLAZING > ZONNEPANELEN > E NERGIEZUINIGE (VOOR)DEUR > ( SPOUW)MUUR­ ISOLATIE > DAKISOLATIE

GROENERWONEN

57

‘ BEWONERS VAN EEN MONUMENT TREKKEN WAT VAKER EEN TRUI AAN’ Het verduurzamen van een monument kan een hele uitdaging zijn, maar onmogelijk is het zeker niet, is de ervaring van restauratie-architect Pieter van Traa. Hij is niet alleen beroepsmatig betrokken bij dit onderwerp, maar als bewoner van een middeleeuws pand in Zierikzee ook ervaringsdeskundige, én hij geeft als bestuurslid van de vereniging BewoondBewaard advies aan andere eigenaren van monumenten.

Tekst: Jacqueline Leenders Foto’s: Shutterstock e.a.

H

et verduurzamen van een monument is altijd maatwerk”, zegt Pieter van Traa en als voorbeeld noemt hij muurisolatie. “Tot aan de jaren 20 van de vorige eeuw werd er alleen maar enkelsteens gemetseld, daarna krijgen we de eerste spouwtjes. Panden uit de jaren 20 of 30 kunnen ook een monument zijn en dan wordt er vaak geroepen: ‘Pomp die spouw maar vol’, maar die spouw zit er niet voor niks. Die zorgt ervoor dat vocht van een regenbui nooit aan de binnenkant van het huis terecht kan komen. Daarom is de spouw geïntroduceerd. Daarvoor deden we dat door aan de binnenkant een betengeling aan te brengen die was bespannen met jute en bijvoorbeeld behang. Dan had je een soort spouwtje achter het behang zitten.”

ROTTENDE BALKKOPPEN Volgens Pieter van Traa wordt in monumenten zonder spouw vaak gekozen voor een achterzetwand aan de binnenzijde van het pand. “Je moet dan wel goed opletten dat er geen condensatie ontstaat, want dan kunnen je balkkoppen gaan rotten. Die balkkoppen liggen in een ongeïsoleerde toestand gedeel-

58

GROENERWONEN

telijk in een warme muur. Als je gaat isoleren aan de binnenkant, dan ligt de balk opeens in een koude muur en loop je het risico dat er vocht bijkomt. Dat begint langzamerhand door te dringen bij onze leden en dat geeft hele leuke discussies want de ene zweert erbij om er niets aan te doen en de ander kiest ervoor om toch een zwak geventileerd spouwtje te maken. Van dat laatste ben ik

zegt Pieter. “Raadpleeg bijvoorbeeld een restauratie-architect en ga niet zomaar zelf klooien. Je kunt het werk wel zelf uitvoeren, maar laat er eerst een expert naar kijken.”

ACHTERZETRAMEN Het isoleren van ramen is in een monument ook een uitdaging. Al decennialang bestaat er speciaal isolatieglas voor monumenten.

‘Ik zie een monument als een boek, daar wordt elke keer een bladzijde in geschreven door de eigenaar die er dan in woont.’ zelf een voorstander. Na de isolatie zie je de balkkoppen niet meer en het is vervelend als je na veertig jaar ontdekt dat je ze allemaal moet vervangen.”

Het is belangrijk om bij dergelijke werkzaamheden altijd een deskundige in te schakelen,

Volgens Pieter van Traa is dat weliswaar vrij dun maar ook erg duur. “Die investering haal je er na 25 jaar nog niet uit. Gewoon dubbel glas plaatsen is niet mogelijk, want daarvoor zijn je sponningen te ondiep. In onze projecten plaatsen we vaak achterzetramen. Dat

ZONNEPANELEN Als eigenaar van een monument, kun je niet zomaar zonnepanelen op je dak leggen, maar Pieter van Traa ziet daarin wel een verschuiving en hij verwacht dat er in de toekomst steeds meer mogelijk wordt. “Dat komt omdat de maatregel reversibel is. Maar goed, je kunt zonnepanelen misschien ook op het dak van je garage leggen, of op de grond in de tuin. Met tien of twaalf panelen ben je al aardig zelfvoorzienend. Voor een warmtepomp heb je wel wat meer nodig. Je kunt verduurzamen totdat het gaat knellen met het monument. Dan moet je misschien maar besluiten: de rest koop ik in bij een zonnecollectief, zodat ik op die manier per saldo toch mijn totale energieverbruik heb verduurzaamd.”

VLOERVERWARMING

zijn hele moderne, bijvoorbeeld in op kleur gemoffeld aluminium uitgevoerde ramen, die dezelfde functie kunnen hebben als de originele ramen. Ze kunnen bijvoorbeeld schuiven of draaien en je plaatst ze aan de binnenkant. Zo behoud je het aanzicht en heb je toch het comfort van dubbel of drievoudig glas. Deze investering verdien je in zeven tot tien jaar al terug. De installatie moet wel deskundig gebeuren om condensvorming tussen de ramen te voorkomen.”

ANDERE INSTELLING Door de centrale verwarming in goed geïsoleerde nieuwbouwhuizen zijn we

Pieter van Traa

allemaal een beetje verwend geraakt, vindt Pieter van Traa. “Wie in een monument woont, trekt vaker een trui aan. Beroepsmatig kom ik wel eens in panden waarvan ik denk: ‘Hoe kun je hier nog leven?’ Dat zijn vaak oudere mensen die er al veertig jaar wonen en dan slijt het erin, dan accepteer je dat het een beetje tocht.”

“Wat trouwens heel fijn is hoor”, vervolgt hij meteen, “want wij maken onze nieuwbouw tegenwoordig zo dicht als een kaasstolp.

Ik woonde voorheen ook een nieuwbouwwoning, maar sinds ik in een monument woon, heb ik nooit meer last gehad van verkoudheden.”

Een lagetemperatuurverwarming zoals een warmtepomp kan haalbaar zijn in sommige monumenten. De restauratie van een stenen vloer kun je bijvoorbeeld combineren met de aanleg van vloerverwarming. “Ligt er een prachtige parketvloer, dan zou je aan warmtewanden kunnen denken. Het is wel de vraag of je daarmee je huis echt behaaglijk krijgt, zeker bij ruimten van vier meter hoog. Je hebt dan ook nog de optie van lagetemperatuurradiatoren. De puristen zullen zeggen: ‘Ik wil geen radiator zien’, maar die puristen moeten dan ook de elektriciteit maar weghalen, want die hadden we ook niet in de zestiende eeuw. Ik zie een monument als een boek, daar wordt elke keer een bladzijde in geschreven door de eigenaar die er dan in woont en die geeft het weer door aan de volgende eigenaar en die heeft er dan bijvoorbeeld elektra aangelegd en geeft het zo door. Dat is een gegeven dat hoort bij een bepaald tijdsbeeld. Misschien gaan de zonnepanelen er over twintig jaar weer af, omdat de techneuten een nieuwe slimmigheid verzonnen hebben. Een monument betekent voor mij niet het op slot zetten van de geschiedenis, die gaat door.”

BEWOONDBEWAARD

De vereniging BewoondBewaard telt zo’n 700 leden en behartigt de belangen van eigenaren-bewoners van monumenten. De leden kunnen hier ook terecht voor informatie en hulp. www.bewoondbewaard.nl Interessante adressen Stichting ERM (certificeringsinstantie op het gebied van monumentenzorg): www.stichtingerm.nl Nationaal Restauratiefonds (kan een energiescan doen): www.restauratiefonds.nl Rijksdienst Cultureel Erfgoed: www.cultureelerfgoed.nl

GROENERWONEN

59

Dromen in een boomhuis of kamperen in de vrije natuur

DUURZAAM OP VAKANTIE IN EIGEN LAND

Wellicht verlang je er meer dan ooit naar om er even tussenuit te gaan.

Gelukkig kan dat gewoon in eigen land.* Hartstikke gezellig, verantwoord én duurzaam! Wij hebben een aantal sfeervolle en sunstainable locaties voor je verzameld. Zo kom je de winter wel door!

Tekst: Ruth Smeets Foto’s: Texelyurts.nl, Shutterstock

60

GROENERWONEN

BACK TO BASIC DE CHARME VAN WINTERKAMPEREN *Hierbij houden wij wel een slag om de arm: niemand weet op dit moment precies wanneer en in welk tempo locaties open- dan wel dichtgaan. Houd daarom altijd de richtlijnen van de overheid in de gaten bij het eventueel plannen van uitstapjes.

Je zult er midden in de winter misschien niet meteen aan denken, maar juist nu is kamperen een heel bijzondere ervaring! Dat kun je bijvoorbeeld doen op Natuurkampeerterreinen in ons land, waar het in de winter zo rustig is dat je soms het hele terrein voor jezelf hebt. De natuur is er anders dan in de zomer: stiller, maar prachtig. Trek eropuit en maak lange boswandelingen, neem je fiets of mountainbike mee en kom even helemaal tot rust, weg van de complexe wereld. Zorg voor voldoende warme kleding, een dubbele slaapzak en kleed je caravan gezellig aan met lampjes, kussens en dekens.

Kijk voor meer informatie op www.natuurkampeerterreinen.nl/ kampeertips/winterkamperen

LUXE EN DUURZAAM COMFORTABELE ECOHOTELS Ben je geen fan van kamperen en houd je wel van een beetje luxe, maar óók duurzaam? Door de komst van ecohotels kun je zonder schuldgevoel behaaglijk ontspannen in alle luxe. In Amsterdam ligt hotel QO dat is gebouwd met zoveel mogelijk gerecyclede en lokale materialen. Bijna een derde van het beton dat is gebruikt voor de constructie is bijvoorbeeld afkomstig van de Amsterdamse Shelltoren en de tapijten in het hotel zijn gemaakt van 100% gerecycled materiaal zoals visnetten. Op het dak van het hotel bevindt zich een kas waarin eigen groenten en fruit worden gekweekt. Water dat in de zomer is opgewarmd, wordt ondergronds opgeslagen tot het weer nodig is. Het water van de douches en wastafels wordt bovendien hergebruikt om de wc’s door te spoelen. Combineer een verblijf aan QO met een lange stadswandeling door de historische hoofdstad of een fietstocht door het Vondelpark.

Kijk voor meer informatie op www.qo-amsterdam.com/nl/

GROENERWONEN

61

DON’TS Foto: Landgoed Tolhek

Een aantal activiteiten kun je beter niet doen als je iets duurzaams wil ondernemen. Golfen, safari’s en alle gemotoriseerde activiteiten kunnen het milieu sterk verstoren, beschadigen en vervuilen.

Ook een kampvuur maken is niet erg duurzaam.

Als je dit doet, kies dan voor hout met een FSC- of PEFC-keurmerk dat komt uit verantwoord beheerde bossen en stook alleen droog hout. Vochtig hout brandt namelijk niet zo goed, waardoor er veel extra rook en fijnstof vrijkomt.

DUURZAAM VIERSTERRENHOTEL Andere ecohotels in Nederland zijn bijvoorbeeld Boshotel Overberg en Duinhotel Tien Torens. Bij Boshotel Overberg, gelegen aan de rand van de bossen van Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug, kun je terecht voor een vakantie in het groen. Dit duurzame viersterrenhotel heeft een ecodak van mos en sedum en heeft geen airco nodig vanwege de natuurlijke zonwering. Bij Duinhotel Tien Torens ben je aan het goede adres voor een paar dagen weg aan de Nederlandse kust. Dit hotel ligt in het hoogste duin van Zoutelande en is met helmgras perfect geïntegreerd in het duinlandschap. Maak een lange winterse strandwandeling en kom even helemaal tot rust.

Kijk voor meer informatie op www.boshoteloverberg.nl/ en op www.duinhoteltientorens.nl/

BIJZONDERE EN MILIEU­VRIENDELIJKE SLAAPPLEKKEN Naast ecocampings en -hotels zijn er ook talloze andere opties om er in eigen land opuit te gaan en je ecologische voetafdruk minimaal te houden. Misschien zou je er niet gelijk aan denken, maar je kunt bijvoorbeeld overnachten in een boomhut, duurzame B&B of zelfs in een authentieke nomadentent.

A DREAM COME TRUE Laat je ultieme kinderdroom werkelijkheid worden en overnacht in een echt boomhuis! Het aantal boomhutten in Nederland waar je kunt verblijven groeit hard. Je kunt uit alle soorten en maten kiezen: van primitieve hutten tot volledig uitgeruste luxe suites. Ontwaak op enkele meters boven de grond en geniet van de stilte die de natuur te bieden heeft. De boomhutten bevinden zich vaak op een camping en zijn te vinden in onder andere Drenthe, Overijssel, Brabant en Limburg. Ideaal om even op adem te komen. Kijk voor meer informatie op www.origineelovernachten.nl

SUSTAINABLE BED & BREAKFAST Ook zijn er genoeg duurzame B&B’s te vinden in Nederland. Een daarvan is Het Vinkenest in het Overijsselse Nijverdal. Deze volledig nieuw gerealiseerde Bed & Breakfast met eigen entree is gebouwd met duurzaamheid als uitgangspunt. Alle ruimtes zijn voorzien van

62

GROENERWONEN

vloerverwarming. Deze wordt aangestuurd door een combinatie van zonnepanelen met een warmtepomp. Ook wordt er gebruik gemaakt van zeepdispensers en ledverlichting en wordt het afval gescheiden.

Dankzij de moderne en comfortabele inrichting van deze locatie waan je je in een luxe hotel, terwijl je geniet van de persoonlijke service van een B&B. Combineer een bezoek aan het Vinkenest met mooie wandel-, fiets- of mountainbiketochten in de omgeving. Ook het Memory Vrijheidsmuseum, de Canadese begraafplaats en Natuurmuseum Holterberg liggen in de buurt.

Kijk voor meer informatie op www.hetvinkenestnijverdal.nl

SLAPEN IN EEN ORIGINELE NOMADENTENT Slapen in een yurt, ofwel nomadentent, is net even anders. Deze van oorsprong Mongoolse tent is uitgegroeid tot een populaire accommodatie tijdens vakanties. In Nederland vind je yurts op verschillende plekken, zoals in het Drentse Dwingeloo, Valkenburg in Limburg of op Texel. De tenten op Texel zijn gemaakt van natuurlijke materialen zoals hout, wolvilt en canvas en staan vaak op kampeerterreinen. De ronde binnenruimte van een yurt voelt geborgen aan, wat samenzijn extra bijzonder maakt.

De ronde binnenruimte van een yurt voelt geborgen aan.

WEGDOMMELEN IN EEN COMPLEET HOUTEN HUISJE In het Gelderlandse Otterlo staat een chalet dat in samenwerking met Natuurmonumenten is gebouwd met duurzaam hout uit het bos dat ernaast ligt. Het dak van dit houten chalet is bedekt mos en heide en de hele inrichting is van hout, zelfs de lampen. In dit verblijf is plek voor maximaal zes personen. Het chalet staat aan de rand van camping Resort De Wije Werelt, midden in de Veluwse natuur. Combineer een verblijf in dit chalet met een bezoek aan Nationaal Park de Hoge Veluwe en een wandeltocht door natuurgebied Planken Wambuis.

GREENKEY Natuurlijk zijn er nog meer accommodaties die rekening houden met duurzaamheid en milieu. Deze herken je aan de GreenKey. Bedrijven in de recreatie- en vrijetijdsbranche met dit certificaat, herkenbaar aan de groene sleutel, doen veel meer op het gebied van duurzaamheid dan de wet vraagt. Ze gaan bijvoorbeeld zuinig om met energie en water, maken milieuvriendelijk schoon en maken doordachte keuzes rondom biologische voeding met een keurmerk.

DUURZAME ACTIVITEITEN Met al die inspirerende verblijfplaatsen is je vakantie natuurlijk nog niet compleet. Wij zetten daarom een aantal duurzame activiteiten voor je op een rijtje. Zo verveel jij je deze winter geen moment.

WINTERWANDELING Dit is de perfecte tijd om eropuit te trekken en de Nederlandse natuurgebieden en (stads)parken te ontdekken. Zowel de bekende als relatief onbekende parken en natuurgebieden zijn absoluut de moeite waard om te bezoeken voor een korte of lange wandeling. Haal een frisse neus, neem je camera of verrekijker mee en geniet van de Nederlandse landschappen. Zorg de je warm aangekleed bent, vergeet ook je stevige wandelschoenen niet en neem een (sustainable) thermoskan met koffie of thee mee voor onderweg.

Op zoek naar iets extra’s tijdens je wandeling? Er zijn tegenwoordig veel apps die je als wandelaar kunt downloaden voor onderweg. Wat dacht je bijvoorbeeld van Vogels in Nederland, waarmee je veel informatie krijgt over de meest voorkomende vogels in Nederland. In deze app kun je notities maken over welke vogel je waar hebt gezien en die delen met andere gebruikers.

De app Klimaatpad geeft meer inzicht in de invloeden van het klimaat op de natuur. Op de kaart in de app staan verschillende klimaatpunten.

Als je een van deze punten nadert tijdens het wandelen, krijg je een signaal en meer informatie over hoe het klimaat van invloed was op dit specifieke klimaatpunt.

Ben je een dierenliefhebber en vind je ergens sporen van een dier, zoals pootafdrukken, etensresten, uitwerpselen of slaapplekken? Dan kun je met de Spoorzoeker-app van Staatsbosbeheer zoeken bij welk dier dit spoor hoort. In de app vind je handige hulpmiddelen om de sporen te meten, te bekijken of te bewaren. Ook kun je een sporenquiz spelen om een echte kenner te worden. Erg leuk om met de (klein)kinderen te doen!

En hoe heerlijk het ook is om de geluiden van de natuur om je heen te horen, als je in je eentje wandelt, vind je het misschien ook wel fijn om je favoriete muziek te luisteren via Spotify of iTunes. In deze apps vind je ook heel veel interessante podcasts, zoals Klimaattherapie van Cecilia Adorée, waarin je hoort hoe mensen onze planeet mooi en leefbaar kunnen houden en waarin meer psychologische vraagstukken worden beantwoord. Na je winterwandeling is het ontzettend fijn om weer op je warme verblijfplaats aan te komen, je relax-outfit of pyama aan te trekken en onder een plaid te kruipen met een goed boek of een leuke film. Zo kom jij de koude winterdag wel door!

MOUNTAINBIKEN IN HET BOS Voor de sportievelingen lenen verschillende natuurgebieden zich voor een mooie en uitdagende mountainbike-tocht. In Nationaal Park Veluwezoom bijvoorbeeld vind je een afwisseling van bos, stuifzand en uitgestrekte heidevelden en er zijn geen kunstmatig aangelegde wegen. Je begeeft je dus midden in de natuur, terwijl je ook nog eens heel actief en gezond bezig bent. Met een beetje geluk kom je bovendien wild tegen. Download de 47 kilometer lange MTB-route op de website van Natuurmonumenten en beleef een heel sportieve dag. www.natuurmonumenten.nl

EKO-TOURS Neem op een milieuvriendelijke manier deel aan een excursie of tour in de natuur. Met de 100% elektrische auto’s van Eko-Tours kom je in de provincie Drenthe op afgelegen plekken waar je normaal niet met een voertuig komt of op plekken die moeilijk bereikbaar zijn voor ouderen. Je rijdt fluisterstil over bospaden en zandwegen en krijgt daarbij informatie van Eko-Tours over de natuur, archeologie, cultuur en geschiedenis. Deze activiteit is perfect om met vrienden of familie te doen. www.eko-tours.nl

MILIEUVRIENDELIJKE TIPS Waar je ook kampeert, er is altijd een aantal tips die je in acht kunt nemen om dit zo duurzaam mogelijk te doen: • Koop zoveel mogelijk seizoensgebonden groenten en fruit bij een biologische boer in de buurt of bij een lokale winkel.

• Gooi geen eten weg, maar wees creatief en verwerk overgebleven resten in een volgende maaltijd.

• Gebruik geen wegwerpservies en -bestek.

• Zorg ervoor dat je je afval altijd netjes weggooit op de aangegeven plekken. Overnacht je in een huisje? Houd je ook hier aan de regels wat betreft afvalscheiding.

• Een kampvuur maken is niet zo goed voor het milieu.

Beperk daarom het aantal keren dat je dit doet.

• Zet je kooktoestel uit de wind en gebruik een deksel om gas te besparen.

• Van plan om nieuwe kampeerspullen aan te schaffen?

Kijk dan ook een keer naar tweedehands opties, zoals op Marktplaats. Een tent, campingtafels en kampeerstoelen kun je prima hergebruiken. Dat bespaart je ook nog eens een hoop geld.

GROENERWONEN

63

5 KEER MOOIE NATUUR DICHTBIJ Voor een rustgevende (mini-)vakantie hoef je echt niet ver te zoeken.

De mooiste natuurgebieden vind je namelijk heel dichtbij, gewoon in eigen land. Dat is niet alleen verantwoord, maar ook nog eens duurzaam!

Uiteraard zijn deze gebieden ook heel geschikt voor een dagje weg.

Tekst: Ruth Smeets Foto’s: Shutterstock

NATIONAAL PARK DE HOGE VELUWE Het is niet voor niets de meest populaire binnenlandse vakantiebestemming. Met zijn bossen, heidevelden, zandverstuivingen, randmeren en grote variatie aan verblijfsmogelijkheden kom je in Nationaal Park de Hoge Veluwe heerlijk tot rust. Maak gebruik van de gratis witte fietsen en verken de meer dan 2000 kilometer aan fietsroutes in het prachtige natuurgebied. Door de uitgestrektheid is het hier heerlijk rustig en kom je op sommige dagen zelfs niemand tegen.

DE OOSTVAARDERSPLASSEN Dit uitgestrekte natuurgebied, gelegen tussen Almere en Lelystad, ontstond tijdens de aanleg van Flevoland en is sindsdien een paradijs voor vogelliefhebbers. Op een van

De vijf Waddeneilanden - Texel, Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog hebben elk een heel eigen sfeer en karakter en vormen een fantastische plek voor een paar dagen weg. Trek eropuit voor een wandeling of fietstocht of ga wadlopen! Je maakt dan een wandeling over de zeebodem als het Wad is drooggevallen, iets wat je zeker een keer gedaan moet hebben!

DE PELEN Trek je waterdichte schoenen aan en verken het drassige wetland van De Pelen, gelegen in Noord-Limburg en Noord-Brabant. In dit grensgebied vormen Mariapeel, Deurnsche Peel en Nationaal Park de Groote Peel een indrukwekkend moeraslandschap met water, heidevelden, zandruggen, berken en open

Geniet van de rust en de weidse uitzichten in onze mooie natuurgebieden. de vele uitkijkplaatsen kun je hier namelijk zomaar de zee-arend, de zeldzame roerdomp of de kleine zilverreiger spotten. Om de natuur intact te houden is niet elk deel van het park vrij toegankelijk, maar er zijn alsnog meer dan genoeg wandelroutes waar je een hele dag zoet mee bent. En onder begeleiding van een boswachter in speciale wagentjes is er de mogelijkheid om dichter dan ooit bij grote grazers en bijzondere vogelsoorten te komen.

HET WADDENGEBIED Dit gebied is zo bijzonder dat het door UNESCO is benoemd tot Werelderfgoed.

64

GROENERWONEN

vlaktes. Neem je camera mee en maak tijdens een lange wandeltocht de mooiste natuurfoto’s.

DE BIESBOSCH De Biesbosch, gelegen in Noord-Brabant en Zuid-Holland, is een van de weinige zoetwatergetijdengebieden van Europa.

Hier kun je eb en vloed meemaken en wandelen langs de vele rivieren, over de eilandjes met wilgenbossen. Aan de randen van dit natte, ruige natuurgebied kun je ook fietsen en het water kun je beleven vanuit een klein bootje of kano.

Lichter gebrande, verse koffie De koffie van Wakuli is lichter gebrand en altijd vers. Geleverd door de brievenbus, zo vaak als je zelf wil. Bovendien krijgen de bevriende koffieboeren een betere prijs voor hun koffiebonen (vaak 2-3x meer dan bij andere koffiemerken). Impact maken we samen!

PROBEER HET NU! Wakuli is verkrijgbaar als hele bonen, filtermaling, espressomaling of composteerbare Wakuli cups.

Vraag nu je code aan op greenchoice.nl/spaarprogramma (of scan de qr-code) voor een gratis zakje koffie óf 10 gratis cups bij je eerste bestelling.

ENERGIE BESPAREN IN EN OM HET HUIS:

VERGEET DE KLEINTJES NIET!

Wie energie wil besparen, kan flinke stappen zetten door te investeren in zijn woning.

Isolatie, zonnepanelen en andere maatregelen helpen je je woning te verduurzamen en de kosten van de energierekening te drukken. Maar let vooral ook op de kleintjes!

Je ziet hiervan direct resultaat en het kost je weinig.

Tekst: Janouk Vermaas Foto’s: Shutterstock

D

oor simpele dingen in huis of aan je gedrag aan te passen, bespaar je al snel energie.

Deze snelle, goedkope en simpele maatregelen zijn vrijwel direct toe te passen.

Er zijn in huis veel plekken waar je geld laat liggen. Zo gaat veel warmte verloren door deuren die open blijven staan. Dit is simpel op te lossen door deurdrangers te plaatsen.

Denk ook aan het leidingwerk. Verwarmingsbuizen die door onverwarmde ruimtes lopen geven onbedoeld veel warmte af, waardoor je stookkosten oplopen. Door leidingisolatie toe te passen, verlaag je dit verlies. Het gaat dan specifiek om de warmwaterleidingen en cv-leidingen die door onverwarmde ruimtes lopen, omdat hier het meeste verlies wordt geleden. In de verwarmde ruimtes wordt al

66

GROENERWONEN

gestookt en is het verlies, en daarmee ook het rendement van deze maatregel, lager.

Je hebt meestal de keuze tussen isolatiemateriaal met of zonder sluitmechanisme.

Materiaal met sluitmechanisme is makkelijker te installeren is, je klikt het eenvoudig om de buizen heen. Zonder dit mechanisme, zal je het materiaal moeten vast tapen, dit is een goedkopere optie. Wanneer leidingen dicht tegen elkaar aanliggen, isoleer deze dan samen, door ze in te pakken met glaswol en met ijzerdraad te omwikkelen. Zorg dat je vooraf goed berekent hoeveel materiaal je nodig hebt. Let ook op je veiligheid: Draag altijd een mondkapje, het liefst met beschermingsfactor P2, bij het werken met glas- en steenwol. Werk daarnaast in kleding met lange mouwen en pijpen en draag ook werkhandschoenen en een veiligheidsbril.

Dit isolatiemateriaal kan namelijk jeuk en irritatie veroorzaken.

BESPAREN OP VERLICHTING Verlichting zorgt voor sfeer in huis, maar is ook functioneel. Het is goed voor wel 15% van de totale energierekening, goed om hier dus aandacht aan te besteden. De eerste verdienste is het kijken naar de lampen.

Oudere apparaten zijn doorgaans energieslurpers.

Heb je nog gloeilampen in huis? Vervang deze dan zo snel mogelijk door ledlampen.

Deze lampen zijn namelijk tot wel 85% zuiniger. Ook halogeenlampen kun je het best direct vervangen. Heb je spaarlampen?

Die hoef je niet meteen door ledlampen te vervangen, maar doe dit wel wanneer ze kapot zijn. Maak verder zo veel mogelijk gebruik van het daglicht, de zon is immers de grootste gratis lichtbron. Houd je ramen vrij en doe overdag de gordijnen open. Een dakraam of lichtkoepel kan een oplossing bieden voor donkere ruimtes.

Tenslotte is het belangrijk om je bewust te zijn van het gebruik van lampen. In ruimtes waar je maar kort bent of niet vaak komt, kan een bewegingssensor een slimme oplossing zijn. Deze schakelt het licht aan wanneer er beweging wordt gedetecteerd. Wanneer dit niet meer het geval is, schakelt deze weer uit. Zo voorkom je dat er onnodig lichten blijven branden.

ENERGIESLURPERS Oudere apparaten zijn doorgaans flinke energieslurpers. Nu hoef je niet direct alle apparatuur te vervangen, maar wanneer een apparaat aan vervanging toe is, is het

verstandig om je te verdiepen in het energielabel. Hiermee wordt de mate van energiezuinigheid aangegeven. Het beste ga je voor een artikel met een A+++ label, dit is het meest zuinige label. Let op: sommige huishoudelijke apparaten, zoals koelkasten, vaatwassers en wasmachines, zijn enkel te verkrijgen vanaf label A of A+. Dit lijkt dan zuinig, maar in werkelijkheid koop je nog de minst zuinige variant.

Ook de manier waarop je met je apparaten omgaat, is van invloed op je energierekening.

Voorkom onnodig verbruik door stekkers uit apparaten te halen die je niet nodig hebt.

Tip: met een energieverbruiksmanager kun je in ĂŠĂŠn oogopslag zien welke apparaten in huis (veel) energie verbruiken. Het helpt je sluipverbruik ontdekken en tegengaan.

een zuinige variant te kiezen. Vijvers en zwembaden zijn mooie toevoegingen aan een tuin, maar ze vreten vaak energie. Een vijverpomp hoeft niet de hele dag aan te staan, een tijdschakelaar kan hier een uitkomst bieden.

Wil je helemaal geen pomp meer gebruiken en zo energie besparen? Kies dan voor een vijver met speciale vijverplanten met een reinigende functie. Beperk wel het aantal vissen, die zorgen er namelijk voor dat het water sneller vuil wordt. Heb je een zwembad? Dan kun je dit het best dagelijks afdekken met een speciaal afdekzeil. Hiermee beperk je de mate waarin het zwembad afkoelt en voorkom je dat het water vuil wordt. Een duurzaam en ecologisch alternatief voor een zwembad is een zwemvijver. Een mooie bijkomstigheid: hier heb je het hele jaar plezier van!

BESPAREN IN DE TUIN Niet alleen in huis, maar ook in de tuin wordt energie verbruikt. Ook hier loont het om eens kritisch naar het verbruik te kijken. Denk bijvoorbeeld aan het gereedschap in je tuin.

Geautomatiseerd gereedschap maakt de tuinklus weliswaar makkelijker, het verbruikt wel stroom. Kijk ook bij de aanschaf van deze apparaten naar het energielabel om

Op www.groenerwonen.com/energie vind je verschillende artikelen die je op weg helpen bij het besparen van energie. Met praktische tips die snel en makkelijk zijn uit te voeren, kun je meteen aan de slag om je huis te verduurzamen en je energierekening te verlagen!

GROENERWONEN

67

IS ELEKTRISCH RIJDEN IETS VOOR MIJ? Harm Zeven is expert automotive bij de ANWB. De organisatie zet zich in om zoveel mogelijk mensen te informeren over (en bij te staan in) het verkeer. Zo ook over elektrische auto’s, zodat iedereen zelf een weloverwogen keuze kan maken.

Tekst: Val Caris Foto: ANWB

Op de website van de ANWB staat vermeld dat de CO²-uitstoot van een elektrische auto ongeveer 30%-55% lager ligt dan een benzineauto.

Waarom geen 100%? „De CO²-uitstoot tijdens het rijden is wel degelijk nul. Maar de stroom, die daarvoor nodig is, is niet altijd groen. Veel elektriciteit in Nederland wordt nog gewonnen uit fossiele brandstoffen, zoals kolen en aardgas, of in kerncentrales. Dit wordt dan grijze stroom genoemd. Daarnaast wordt er ook CO² uitgestoten bij de productie van de auto zelf.’’

Hoeveel goedkoper, of duurder, is elektrisch rijden? „Elektrisch rijden is op het moment nog iets duurder dan het rijden met een benzine- of dieselauto. Vorig jaar was dit bij nieuwe auto’s een verschil van ongeveer 10%, nu nog maar 4% en de verwachting is dat dit verschil nog kleiner wordt. Dit komt door een hogere aanschafprijs en vooral ook door de afschrijving. Een nieuwe middenklasse elektrische auto schrijft de eerste vier jaar zo’n 5000 euro per jaar af. In het

68

GROENERWONEN

gebruik is een elektrische auto echter juist veel goedkoper. Ten eerste betaal je minder belastingen en het onderhoud goedkoper.

Ook kost elektriciteit minder dan benzine en zijn er bijtellingsvoordelen. Toch weegt dit nog niet op tegen de hoge afschrijvingen.’’

alle auto’s, die vanaf het jaar 2030 worden geproduceerd, niets meer mogen uitstoten.

Het zal daarna zeker nog wel een jaar of vijftien duren voordat het grootste deel van de brandstofauto’s uit het straatbeeld is verdwenen.’’

Het streven vanuit de overheid is dat er vanaf 2030 alleen nog maar ‘zero emission’ auto’s worden geproduceerd. Is dit haalbaar?

Betekent meer elektrische auto’s ook meer laadpalen? „Volgens het RVO, de Rijksoverheid voor Ondernemend Nederland, zijn er bijna

‘Elektrisch rijden is op het moment nog iets duurder dan het rijden met een benzine- of dieselauto.’ „Dit streven zou zeker haalbaar kunnen zijn, maar het betekent niet dat er na 2030 alleen nog maar elektrische auto’s op de weg rijden. Het houdt simpelweg in dat

240.000 (deels) elektrische personenauto’s op de Nederlandse wegen te vinden. Hiertegenover staan ruim 56.000 publieke laadpalen. Daarnaast zijn er

‘IK DENK DAT AUTO’S OP WATERSTOF EEN OPMARS GAAN MAKEN. DEZE AUTO’S ZITTEN TECHNISCH ONGEVEER HETZELFDE IN ELKAAR ALS ELEKTRISCHE AUTO’S, MAAR HALEN MET EEN BRANDSTOFCEL ENERGIE UIT WATERSTOF EN NIET UIT STROOM.’

140.000 laadpalen in privébezit. En er wordt zeker over gediscussieerd wat er moet gebeuren als er meer elektrisch wordt gereden en er een krapte ontstaat op het aantal laadpalen. Het rekenen van parkeertarieven zou dan een oplossing kunnen zijn. Zodra je accu is opgeladen, begin je parkeerkosten te betalen. Op die manier zouden gebruikers worden gestimuleerd om hun voertuig niet te lang te laten staan en dus ruimte te maken voor anderen.’’

Wat is de levensduur van een accu en wat gebeurt er daarna mee? „Er wordt vaak gedacht dat een accu niet lang meegaat. Dit komt, omdat we het vergelijken met de accu’s die we al kennen.

Bijvoorbeeld in je telefoon of laptop. En ja, deze gaan niet heel lang mee. Toch blijkt dat de accu’s voor elektrische auto’s best lang mee gaan. Fabrikanten geven zelfs al garanties af voor maar liefst acht jaar. Dat wil natuurlijk wel wat zeggen. De grondstoffen, die voor het maken van de accu zijn gebruikt, kunnen worden hergebruikt. In de Amsterdam Arena zorgen gebruikte accu’s voor elektriciteit. Het streven is dus wel, dat er zoveel mogelijk wordt gerecycled.’’

Hoe werkt het laden en de betaling daarvan? „Iedere elektrische rijder heeft een eigen laadpas. Met dit pasje kun jij aan een laadpaal tonen wie je bent en van welke rekening de kosten voor de elektriciteit kunnen worden afgeschreven. Met dit pasje

zorg je er ook voor dat de stekker wordt geblokkeerd, zodat niemand deze uit je auto, of de laadpaal, kan trekken.’’

Hoeveel kost het laden eigenlijk? „Om deze vraag te beantwoorden, bestaat er een vuistregel. Thuis laden, dus met een persoonlijke paal, kost grofweg 20 cent per kilowattuur (kWh). Laad je bij een publieke paal op straat, dan ben je ongeveer 40 cent per kWh kwijt. Snelladen, langs de snelweg, is het duurst en kost ruim 60 cent per kWh. Stel dat je gemiddeld 20 kWh nodig hebt om 100 km te kunnen rijden. Dan betekent dit dat wanneer je je auto bijlaadt tot een actieradius van 100 km, je thuis 4 euro en langs de snelweg 12 euro kwijt bent. Tenzij je thuis stroom opwekt met zonnepanelen, dan is het gratis.’’

Een persoonlijke laadpaal kan dus veel geld schelen, maar hoe duur is zo’n paal? „Dit verschilt best wel en je kunt het zo duur maken als je zelf wil. Welk soort paal wil je? En van welk merk? Moet je nog veel aanpassen aan de bedrading bij je woning?

Maar je hebt al een eigen paal voor 1000 tot 1500 euro.’’

verschil tussen de eerste generatie auto’s en de bolides die nu op de weg rijden, is al enorm. Zaken die dus als negatief worden beschouwd, zoals een lage actieradius, zijn al een stuk verbeterd. Daarnaast organiseert de ANWB ook evenementen waar je kunt proefrijden en alles kunt vragen wat je maar kunt bedenken. Door corona liggen de evenementen nu helaas stil.’

Wat verwacht je van de toekomst qua innovaties, maar ook obstakels? „Ik denk dat auto’s op waterstof een opmars gaan maken. Deze auto’s zitten technisch ongeveer hetzelfde in elkaar als elektrische auto’s, maar halen met een brandstofcel energie uit waterstof en niet uit stroom. Als waterstof groen geproduceerd gaat worden, door gebruik te maken van overschotten in stroom die er zijn zoals door windenergie, is dit nóg milieuvriendelijker en bovendien is er een grotere actieradius mee te bereiken. De uitdaging is dan dat er natuurlijk ook een heel netwerk van waterstofstations moet komen. Ik weet niet wie er gaat winnen, elektrisch rijden of rijden op waterstof? De komende twintig tot dertig jaar blijft het waarschijnlijk nog een mix tussen brandstof-, waterstof- en elektrische auto’s.’’

Veel mensen twijfelen over de aanschaf van een elektrische auto.

Hoe haal je die twijfels weg? „Informatie vergaren is heel belangrijk. En dan met name over de ontwikkelingen die elektrische auto’s doormaken. Het

GROENERWONEN

69

70

GROENERWONEN

LIVING LIGHT ÉCHTE GROENE ENERGIE “Ontwerpers die alleen maar mooie nieuwe dingen maken, stimuleren hiermee de overconsumptie in onze maatschappij’’, vindt de Rotterdamse designer Ermi van Oers (29). Ze raakte in de ban van duurzaamheid en multifunctionaliteit, wat resulteerde in de Living Light: een lamp die zijn energie haalt uit een plantje.

Tekst: Val Caris Foto’s: Ermi van Oers en Marleen van Veen

GROENERWONEN

71

72

GROENERWONEN

Z

elf had Ermi ook de intentie om ‘mooie’ dingen te gaan maken, maar ze kwam er al snel achter dat ze als ontwerper een bepaalde verantwoordelijkheid draagt.

Tijdens de opleiding ‘Product Design’ aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam begon ze zich steeds meer te interesseren voor duurzaamheid, met name bio-design.

Haar afstudeerproject stond in het teken van de Living Light en ze kreeg de mogelijkheid

technologie van de Living Light nog in de kinderschoenen. Het licht kan 10 tot 60 minuten per dag branden, afhankelijk van de omgevingsfactoren, de gezondheid van de plant en hoe lang je de lamp laat opladen.

Ook duurt het enkele maanden totdat een nieuwe plant de lamp werkend krijgt. “We hebben ook geen super functioneel lampje ontworpen, maar meer een statement. Een eerste stap naar een toekomstdroom waarin mensen niet beter weten dan dat een plant energie opwekt.’’ Ze vergelijkt haar project

‘ De Living Light is een eerste stap in de verbetering van de aarde.’ mee te doen aan een incubatieprogramma van Let It Grow, dat startups een steuntje in de rug geeft. Ze bundelde haar krachten met het innovatieve bedrijf Plant-e en begon aan de ontwikkeling van de Living Light en de realisatie van haar droom om het energieprobleem op aarde aan te pakken.

EIGEN ENERGIEBRON Dit alles begon in het najaar van 2016. Nu, zo’n 4 jaar later, zijn de eerste exemplaren van de Living Light de markt opgegaan.

Hoe het werkt? De lamp werkt door het fotosyntheseproces van het plantje. Hierbij komt energie vrij waardoor het licht kan branden.

De lamp is dus zijn eigen energiebron, een circulair systeem. Belangrijk hierbij is dat je de plant goed verzorgt. Hoe gezonder de plant, hoe meer licht. Volgens Ermi is dit feit een soort symbolische en bijna poëtische betekenis van de Living Light: “We zijn vervreemd geraakt van de natuur en we moeten het partnerschap weer aangaan.’’ Doordat je moet werken voor je licht, hoopt Ermi dat we niet langer alles zo maar voor lief nemen en weer gaan inzien dat wanneer je iets goeds doet voor de natuur, je hier ook iets goeds voor terugkrijgt. Licht in dit geval.

EEN EERSTE STAP In tegenstelling tot windmolens en zonnepanelen, die afhankelijk zijn van het weer, kan een plant 24/7 energie opwekken. Ermi ziet dan ook veel potentie in plantenenergie om stappen te maken in het oplossen van de energie- en klimaatcrisis. Wel staat de

met de situatie waarin de ontwikkeling van zonnepanelen dertig jaar geleden verkeerde.

“De stekker werd er toen bijna uitgetrokken en kijk nu eens. Ik hoop hetzelfde te bereiken met plantenenergie. Er is nog zoveel mogelijk.’’ En het mes snijdt aan twee kanten.

De aarde wordt enerzijds minder uitgeput, omdat er minder fossiele brandstoffen nodig zijn. Anderzijds krijgen planten, het bos en het oerwoud, meer waarde, omdat ze een elektriciteitsbron zijn geworden. Zo krijgt het behoud van de natuur de nodige prioriteit.

VOORZICHTIGE START Aanvragen voor de Living Light kwamen in grote getalen binnen in de mailbox van Ermi. “We wilden peilen of er überhaupt wel interesse was’’, vertelt ze. Inmiddels zijn er al meer dan tweeduizend gegadigden over de hele wereld die de lamp wel zien zitten.

Afgelopen juni overhandigde ze met haar bedrijf Nova Innova de eerste tien lampen

aan de early adopters. De komende tijd worden de lampen geobserveerd en wordt gekeken naar doorontwikkeling om ze voor een groter publiek toegankelijk te maken.

“Het was een enorm avontuur om de technologie door te ontwikkelen en zeker niet altijd makkelijk, maar samen met Plant-e en een fantastisch team hebben we het voor elkaar gekregen. Daarbij was geduld nodig, want de natuur is moeilijk te controleren. We wilden ook dat het verhaal, het ontwerp en de techniek elkaar zouden versterken, dus kozen we voor handgeblazen glas, een bamboe gefreesde LED-houder en 3Dgeprinte celcapsule. Zo is elke lamp een uniek en duurzaam object.”

Via www.livinglight.info kunnen belangstellenden vast een pre-order plaatsen. In samenwerking met Plant-e zijn ze ook nog bezig geweest met het opschalen van de technologie en deze toe te passen in parken.

Deze parken zijn volgens Ermi een magisch sprookjesbos waarbij de lichtjes reageren op langslopende mensen. Ze omschrijft het als vuurvliegjes die tussen de planten zitten en je door het park heen volgen. Wat de kracht van de natuur allemaal wel niet kan doen.

Meer info: www.livinglight.info

ZO WERKT DE LIVING LIGHT:

Door fotosynthese produceert een plant, vanuit zonlicht, koolstofdioxide en water, voeding voor zichzelf om te kunnen groeien. Een groot deel van deze voeding heeft de plant eigenlijk niet nodig. Dit overschot wordt via de wortels uitgestoten in de grond, waardoor er allerlei organische componenten in de bodem komen. Deze componenten worden dan weer verteerd door natuurlijke bacteriën die in diezelfde bodem zitten.

Bij dit verteringsproces komen elektronen vrij. Op hun beurt worden de elektronen opgevangen door een zogeheten ‘Fuel Cell’ (ontwikkeld door Plant-e), die deze omzet in elektriciteit voor de lamp.

GROENERWONEN

73

DOSSIER

VERWARMEN

ZIT JIJ ER AL WARMPJES ÉN ENERGIEZUINIG BIJ? 74

GROENERWONEN

De warmtepomp is een veelbesproken onderwerp bij de koffieautomaat.

Het is een efficiënte manier om je huis te verduurzamen en daarom overwegen steeds meer huishoudens om de overstap te maken.

Maar net zo belangrijk als de warmtebron is het afgiftesysteem.

Welke systemen zijn er en waar moet je rekening mee houden?

Tekst: Danique Pals Foto’s: Shutterstock

GROENERWONEN

75

O

m over te stappen op een warmtepomp is het allereerst van belang om je huis (bestaande bouw of nieuwbouw) goed te laten isoleren. Pas dan kun je de volgende stap maken naar een warmtepomp.

En die stap, die kan soms best groot zijn. Het kan natuurlijk zo zijn dat je nog niet direct de cv-ketel de deur uit wilt doen. In dat geval is een hybride warmtepomp een verstandige keuze. Een hybride warmtepomp wordt aan je cv-ketel gekoppeld. Het huis wordt grotendeels verwarmd door de warmtepomp, maar bij hele koude buitentemperaturen springt je cv-ketel bij. Bovendien hoef je bij een hybride pomp nog geen lagetemperatuurverwarming aan te schaffen, maar dat is natuurlijk wel beter voor het rendement.

Bij een vol-elektrische warmtepomp, waarbij de warmte uit de lucht, het grondwater of de bodem wordt gehaald, heb je wel andere afgiftesystemen nodig. Een volledige warmtepomp werkt met veel lagere temperaturen dan de cv-ketel. Een traditionele cv-ketel warmt het water dat door de radiatoren gaat op tot 70 à 80 graden. Op een koude winterdag is deze hoge temperatuur nodig om een niet goed geïsoleerd huis te verwarmen. Een warmtepomp warmt de watertemperatuur op tot 30 à 40 graden. Om je huis daarmee warm te krijgen, moet je een verwarmingssysteem nemen dat ook met lage watertemperaturen genoeg warmte kan afgeven, zoals lage watertemperatuur radiatoren (LTV) en vloer- en wandverwarming.

LOW H2O-RADIATOREN De klimaatverandering en de komst van nieuwe technologieën en technieken

76

GROENERWONEN

vragen om energiezuinige methodes om te verwarmen, koelen en ventileren. Het motto van Jaga, producent van radiatoren en binnen-klimaatoplossingen, is dan ook niet voor niets: ‘Er is geen planeet B!’. De Low H2O-radiatoren van Jaga bevatten tot 90 procent minder water dan traditionele radiatoren en ze zijn niet gemaakt van zware stalen platen. Dat heeft zo zijn voordelen.

Isolatie is de eerste stap, daarna volgt de keuze voor een warmtepomp.

Wendy Stevens, marketingmanager bij Jaga: “Onze warmtewisselaar is gemaakt van aluminium en koper. Stalen radiatoren moeten zichzelf eerst opwarmen, maar met onze radiatoren hoeft dat niet. Die verwarmen dus direct de ruimte.” Al ruim 50 jaar ontwikkelt Jaga duurzame verwarmingssystemen. In eerste instantie sloot dit aan bij de cv-ketel, maar tegenwoordig zijn de systemen ook aan te raden in combinatie met een warmtepomp. “Onze radiatoren zijn geschikt voor lagere temperaturen en dus makkelijk te combineren met een warmtepomp. Met het Dynamic Boost Hybrid-systeem kun je al bij 30 graden verwarmen. Bijkomend voordeel is dat je met dit systeem ook kunt koelen in combinatie met elke warmtepomp die koelwater kan leveren. Heb je nog geen

warmtepomp, maar wil je wel overstappen?

Dan hoeft dat echt geen grote verbouwing te worden. Met onze standaard Low-H2O radiatoren, zoals de Strada, kun je makkelijk de overstap maken op dezelfde leiding en locatie”, zegt Wendy Stevens. “Klaar voor de volgende verduurzamingsstap? Het DBH-systeem kun je gemakkelijk later toevoegen aan de radiatoren van Jaga.

Zo ben je dus direct klaar voor de lagere watertemperaturen én koeling met een warmtepomp. Daarnaast geven onze radiatoren alleen warmte af wanneer het nodig is. Op een afwisselende dag wanneer ineens het zonnetje schijnt, hoeft de kamer niet onnodig door verwarmd te worden.

Maar als de zon weer weg is en het frisser wordt, wil je het toch weer een paar graden warmer hebben en dat gaat met onze systemen makkelijk. Hierdoor heb je minder energieverspilling en altijd een comfortabele temperatuur in huis.”

VLOER- EN WANDVERWARMING Naast Low-H2O radiatoren zijn ook vloer- en wandverwarming geschikte afgiftesystemen in combinatie met een hybride, een lucht- of een waterwarmtepomp. In de vloer of muur wordt een buizensysteem aangebracht, waarmee een groot oppervlak kan worden verwarmd met een lage temperatuur. De hele vloer of wand straalt warmte uit, waardoor je in de hele kamer een aangename temperatuur hebt. In veel gevallen is het ook mogelijk om door het buizensysteem koud water te laten stromen, waardoor het in de zomer lekker afkoelt in huis. Je hebt dus het hele jaar door plezier van dit systeem. Je kunt ook kiezen voor wandverwarming. Bij wandverwarming wordt de muur gemiddeld

GROENERWONEN

77

20 millimeter dikker, maar in tegenstelling tot radiatoren en infraroodpanelen zie je het verwarmingssysteem niet. Een nadeel: ingebouwde kasten of hele grote kasten met een gesloten achterkant zijn af te raden.

Er wordt hiermee te veel warmte tegengehouden.

Een wand- en vloerverwarming vullen elkaar goed aan. Deze soort verwarmingen breng je uiteraard het makkelijkst aan in nieuwbouwwoningen, maar er is tegenwoordig ook veel mogelijk in bestaande bouw. Zo kun je zelfs voor vloerverwarming gaan in combinatie met een houten vloer. Wil je in je bestaande huis een vloerverwarming aan laten leggen? Dan is het mogelijk om achteraf een vloerverwarming in te frezen.

De verwarmingsbuizen komen in dit geval vaak hoger te liggen dan bij nieuwbouw. Het kan zijn dat de warmte hierdoor minder goed wordt verdeeld. Voor een optimale warmte wordt een dekking van 25 tot 30 millimeter geadviseerd. Daarnaast is het verstandig om te kiezen voor plavuizen of tegels in plaats van tapijt of parket.

INFRAROODVERWARMING Een andere manier van duurzaam verwarmen, die je met óf zonder warmtepomp kunt gebruiken, is infraroodverwarming. Infraroodpanelen zijn meestal witte panelen die niet van kleur veranderen als ze opwarmen. Ze vallen dus nauwelijks op in het interieur. Met deze panelen verwarm je zeer gelijkmatig, waardoor er nagenoeg overal dezelfde temperatuur hangt. Bij lagetemperatuurverwarming is dit geschikt als bijverwarming.

Je kunt infraroodpanelen ook gebruiken (zonder warmtepomp) als hoofdverwarming, mits je huis heel goed geïsoleerd is. Het verbruik van een infraroodverwarming hangt af van het soort paneel, de ruimte, de isolatie en de grootte. In theorie bespaar je 10 tot 40 procent energie en in sommige gevallen is dit zelfs meer. Vooral wanneer je een slimme thermostaat koppelt aan de infraroodverwarming ga je echt besparen.

BOSGECOMPENSEERD GAS Kortom, genoeg keuze voor afgiftesystemen in combinatie met een waterpomp. Toch is het voor veel woningbezitters nog een grote stap, of zelfs niet mogelijk, om van de een op de andere dag een warmtepomp aan te schaffen. Bovendien is het niet altijd mogelijk om direct over te stappen op een warmtepomp. Speciaal voor deze huishoudens biedt Greenchoice als alternatief bosgecompenseerd gas aan, ook wel CO² gecompenseerd gas. Met dit principe wordt

78

GROENERWONEN

het gasverbruik geneutraliseerd door het aanplanten en beschermen van bomen.

Greenchoice heeft eigen projecten en werkt samen met partners om bestaande bossen te herstellen en nieuwe bomen te planten.

Bomen zijn essentieel om de klimaatverandering tegen te gaan omdat ze zuurstof produceren en CO² opnemen tijdens hun groei. Inmiddels zijn er door de bosprojecten van Greenchoice al 1 miljoen hectare bos beschermd en 2 miljoen bomen aangeplant in zowel binnen- als buitenland. Sinds 2017 investeert Greenchoice in de aanplant van

bossen in Nederland, zowel gewone bossen als voedselbossen. In Azië, Zuid-Amerika en Afrika wordt er met partners samengewerkt om voor de lokale bevolking én de natuur iets te betekenen. In de stadjes Caori en Presidente Figueiredo in het Braziliaanse Amazonewoud beschermt Greenchoice samen met haar klanten ruim 120.000 hectare oerwoud. Alle klanten beschermen automatisch elk jaar 10 vierkante meter van dit bos en daarom kreeg het de bijnaam Trouwe klantenbos. Vind je 10 vierkante meter te weinig? Je kunt altijd extra doneren.

INVESTERINGSSUBSIDIE DUURZAME ENERGIE Om de aanschaf van een warmtepomp te stimuleren heeft de overheid een subsidieregeling opgezet: de Investeringssubsidie duurzame energie (ISDE). Deze regeling loopt tot 31 december 2020 en is bestemd voor particulieren. In 2021 wordt de regeling verbreed met het samenvoegen van de Subsidie Energiebesparing Eigen Huis (SEEH). Voor de huidige ISDE geldt dat je de subsidie kunt aanvragen binnen zes maanden nadat je het apparaat hebt gekocht, betaald en geïnstalleerd door een deskundige installateur. Een warmtepomp moet onderdeel zijn van een verwarmingstoestel en een vermogen van ten hoogste 70 kW hebben. Het verwarmingstoestel moet uitgerust zijn met een lucht-waterwarmtepomp, een water-waterwarmtepomp of een grond-waterwarmtepomp. Een lucht-luchtwarmtepomp valt niet onder de regeling. Kijk voor de exacte voorwaarden en subsidiebedragen op de website van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland.

Voor een schonere én mooiere wereld!

Seepje maakt wasmiddel en poetsmiddel op basis van de beste ingrediënten uit de natuur! Zoals de schil van de Sapindus mukorossi vrucht, die een natuurlijke vorm van zeep bevat.

Alle Seepje producten zijn vrij van aardolie-gebaseerde reinigers en synthetische geur en- kleurstoffen! Goed voor jou, het milieu en alle betrokkenen.

Ga naar:

samengreen

Seepje kennismakingspakket meer dan 99% natuurlijke ingrediënten allemachtig krachtig in gerecycled plastic (97%) ingepakt op de sociale werkplaats

choice.nl

En schaf het Seepje kennismakin gspakket t.w .v. €25,64 aan voor slec hts €20,95 (incl. verzend ing).

Een wandeling maken door een vitaal bos vol fruitbomen, notenbomen, eetbare bloemen en zoete honing waar het hele jaar door kan worden geoogst. Dat klinkt als een waardevolle toevoeging voor elk dorp of stad in Nederland. Voedselbossen en pluktuinen schieten dan ook als paddenstoelen uit de grond. Vanuit de wens om Nederland letterlijk groener te maken, werkt groene energieleverancier Greenchoice samen met Stichting Voedselbosbouw Nederland.

‘ VOEDSELBOSSEN ZIJN GASTVRIJ VOOR MENS EN NATUUR’

80

GROENERWONEN

GROENERWONEN

81

‘Het mooie van een

voedselbos is dat je landbouw combineert met natuur.’

V

oedselbossen en pluktuinen zijn allebei gericht op voedselproductie, denk daarbij aan bessenstruiken en eetbare bloemen”, legt Wouter van Eck van Stichting Voedselbosbouw Nederland uit. “Zo’n voedselbos of pluktuin trekt weer insecten aan en dat is nodig voor de bestuiving. Behalve insecten is er ook plaats voor andere dieren, natuurlijk zonder dat ze een plaag vormen.

Er zijn bijvoorbeeld rupsen, maar ook vogels.

Hetzelfde geldt voor slakken, die worden in toom gehouden doordat er ook egels zijn.

Dit zorgt voor een ecologisch evenwicht waarbij alles in balans is. Een voedselbos is dus gastvrij voor de mens én natuur.”

PLUKTUINEN Het verschil tussen een pluktuin en een voedselbos zit hem vooral in de omvang.

Pluktuinen zijn kleiner dan voedselbossen en daarom zie je ze eerder in de directe omgeving. Een particulier met een grote tuin kan zelf een pluktuin beginnen, weet Wouter.

“Je moet natuurlijk eetbare planten in de tuin planten, maar je moet ook wat luier gaan

82

GROENERWONEN

tuinieren. Je moet het allemaal meer aan de natuur zelf overlaten en met de natuur meewerken in plaats van tegenwerken. Naast de voedselproductie is een pluktuin ook enorm educatief. Je ervaart namelijk zelf de rol en de invloed die de vier seizoenen hebben. En kinderen leren dat een vrucht aan een plant groeit en niet uit een plastic bakje komt.”

VOEDSELBOSSEN Een voedselbos ligt in het verlengde van een pluktuin, maar dan op grotere schaal. In een voedselbos vind je uiteraard vruchtbomen, want zonder bomen geen bos. Je kunt de oogst uiteindelijk leveren aan een restaurant of supermarkt. De aanleg van een voedselbos is wel intensiever dan een pluktuin. Je moet minimaal drie vegetatielagen aanleggen en het kan een paar jaar duren eer je ook daadwerkelijk kunt oogsten. Volgens Wouter is het onderhoud van een voedselbos echter absoluut niet arbeidsintensief, omdat het systeem zichzelf in balans houdt. “Het mooie van een voedselbos is, dat je landbouw met natuur combineert. Normaal zie je alleen een stuk landbouw of een natuurgebied, maar in een voedselbos komt het allemaal samen. Je

laat daarbij de natuur het werk doen, dus je hoeft niet te sproeien of bemesten.”

“Op dit moment zijn er een stuk of veertig voedselbossen in Nederland. Metingen wijzen uit dat voedselbossen effectief zijn om koolstof vast te leggen. Dat is waardevolle hulp om de klimaatcrisis te bestrijden. De omvang van een voedselbos ligt meestal rond 1 à 2 hectare, maar bij Almere wordt nu een voedselbos van 30 hectare aangelegd. Daarin komen diverse plukroutes. En het oudste voedselbos van Nederland is Ketelbroek in Groesbeek. Dit voedselbos is aangelegd in 2009. De afgelopen twee zomers was het erg warm en droog, desondanks had het voedselbos in Groesbeek nergens last van. Het bleef mooi groen en de productie was hoger dan ooit.”

DE HOUTRAK Er komen, tot vreugde van Wouter, steeds meer voedselbossen bij in Nederland.

Een van de mooiere projecten vindt hij de Houtrak, waar hij zelf het ontwerp voor heeft gemaakt. “De Houtrak is een openbaar terrein tussen Amsterdam en Haarlem. In samenwerking met Staatsbosbeheer leggen wij daar een voedselbos aan en Greenchoice zorgt voor sponsoring. Ik vind dit vooral een leuk project omdat er wandelpaden komen voor bezoekers, waardoor het ook echt een toegankelijk gebied wordt”, zegt Wouter.

De Houtrak is een natuurgebied van bijna 300 hectare aan het Noordzeekanaal, naast de haven van Amsterdam. Staatsbosbeheer

VOEDSELBOS EN PLUKTUIN BIJ JOU IN DE BUURT Wil je een kijkje nemen bij een voedselbos of pluktuin bij jou in de buurt? Hieronder vind je mooie eetbare pareltjes en op de website van Stichting Voedselbosbouw (www.voedselbosbouw.org) vind je een kaart met alle voedselbossen in Nederland.

VOEDSELBOS VLAARDINGEN Aan de rand van de stad vind je een openbaar toegankelijk voedselbos.

Het voedselbos is in 2015 aangelegd en inmiddels uitgegroeid tot een mooie plek waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. Op de vrijwilligersdagen kun je langskomen tussen 9.30-16.00 uur of je kunt je aanmelden voor een rondleiding.

voert hier verschillende werkzaamheden uit, waaronder het voedselbos van circa 4 hectare. Het bos is in de winter van 2018/2019 aangelegd. Het heeft enkele jaren nodig om te groeien en dan is iedereen welkom om te komen kijken en plukken. Bezoekers kunnen door het bos wandelen en er komt een recreatieve ruimte. Voor De Houtrak is, net als voor andere voedselbossen, geen landbouwsubsidie beschikbaar. “Helaas wordt er nog niet zoveel ingespeeld op innovatie. Er is vooral subsidie voor agrarische projecten die niet zo vernieuwend zijn”, zegt Wouter.

“Gelukkig is de overheid wel bezig om onderzoek naar de resultaten van voedselbossen mogelijk te maken, via onder meer de Green Deal Voedselbossen.”

GREEN DEAL De overheid heeft de Green Deals in het leven geroepen om economische groei te stimuleren, waarbij rekening wordt gehouden met de leefomgeving en duurzame ontwikkeling. De Green Deal-aanpak moet ervoor zorgen dat je minder wordt belemmerd door wet- en regelgeving. Daarnaast krijg je hulp met netwerken waardoor je kennis en ervaring met anderen kunt uitwisselen. Voedselbossen passen hier perfect bij. Kennis die wordt opgedaan bij de verschillende projecten wordt actief gedeeld. Zo wordt bij Schijndel het grootste agrarische productievoedselbos van Nederland gerealiseerd.

Deze duurzame ontwikkeling kan vervolgens andere agrarische bedrijven weer inspireren.

VOEDSELBOS KETELBROEK, GROESBEEK Vlak bij Nijmegen vind je Ketelbroek, het eerste voedselbos in ons land.

De voormalige maisakker van 2,42 hectare bevat nu de grootste collectie eetbare bomen en struiken van Nederland. Ketelbroek is niet vrij toegankelijk, maar er worden regelmatig cursussen en rondleidingen gegeven door onder andere Wouter van Eck. VOEDSELBOS HAARZUILENS, UTRECHT Naast de Haarrijnse plas, vlak bij Haarzuilens aan de westkant van Utrecht, ligt het voedselbos Haarzuilens van ruim 5 hectare. In dit gezonde ecosysteem dat aangelegd is in 2014 staan noten- en fruitbomen en kruidenplanten en er leven onder andere salamanders, libellen, broedvogels en ijsvogels. Je kunt het voedselbos overdag bezoeken.

VOEDSELBOS DE OVERTUIN TROMPENBURG, ROTTERDAM Midden in de drukte van Rotterdam vind je een prachtige, botanische tuin: Trompenburg Tuinen & Arboretum. In deze groene oase vind je voedselbos De Overtuin, gelegen tussen bomen en struiken. Bezoekers kunnen hier genieten van het voedsel, de natuur en tuinkunst. Met panelen wordt in het bos uitleg gegeven over het ecologische systeem.

ZELFOOGSTTUIN HAREN In de pluktuin in Haren, vlak bij Groningen, kun je tegen een vergoeding van mei tot en met december zelf je biologische groenten, kruiden en bloemen plukken. Je kunt ook eieren van de kippen rapen. Bij de ingang liggen mesjes, zakjes en doosjes om de pluksessie zo makkelijk mogelijk te maken.

PLUKTUIN GROENHOF, TERSCHELLING Op Terschelling kun je onder andere cassisbessen en courgettes plukken, maar je kunt ook zelf een mooi veldboeket samenstellen in de bloemenweide. In het winkeltje kun je alles laten afwegen en genieten van heerlijke smoothies en kruidenthee uit de tuin.

GROENERWONEN

83

84

GROENERWONEN

EEN SLIM HUIS IS EEN ZUINIG HUIS

Energie besparen hoeven we niet helemaal zelf te doen.

Allerhande slimme snufjes en ontwikkelingen kunnen je helpen om de energierekening te verlagen. Daarnaast bieden ze natuurlijk ook comfort. Een smart home is een zuinig en aangenaam huis van deze tijd.

Tekst: Janouk Vermaas Foto’s: Shutterstock

E

en sensor die meet of een raam openstaat, een app die ziet waar energie verbruikt wordt in huis, je kunt het zo gek niet bedenken of het bestaat.

De techniek maakt ons leven makkelijker, veiliger en ook zuiniger. Het is natuurlijk heel comfortabel om vanaf de bank de verlichting in te schakelen en dan ook meteen de sfeer van het licht te kunnen bepalen. Veilig is het ook, wanneer je vanaf een afstand je huis in de gaten kunt houden of automatische schakelaars ervoor zorgen dat ook wanneer je weg bent de verlichting brandt. En ook helpen bewegingssensoren en apps ons om energie te besparen en te voorkomen dat een verwarming, lamp of apparaat onnodig aan staat.

ALEXA EN GOOGLE HOME Smart speakers zijn handige kastjes die met allerlei zaken in huis kunnen helpen. Steeds meer huishoudens beschikken over een virtuele assistent als Alexa van Amazon of Google Home. De speaker kan stemmen herkennen en is spraakgestuurd. Van het weerbericht tot het inschakelen van de lampen of het streamen van een serie naar televisie, deze apparaten zijn echte alleskunners. Steeds meer apparaten zijn compatible met deze smart speakers, dat wil zeggen dat ze hieraan gekoppeld en met de speaker bestuurd kunnen worden. Dit

geldt ook voor verlichting, waardoor je met je stem de sfeer in een ruimte in één keer kunt aanpassen.

SLIMME VERLICHTING Alle lampen in huis bedienen vanaf je telefoon, in huis of zelfs op afstand. Het kan! Slimme verlichting is in veel huizen niet meer weg te denken. Met een slimme schakelaar of lampen die je kunt koppelen aan een smart system als Alexa of Google Home kun je je lampen gemakkelijk bedienen. Het biedt niet direct een besparing, maar je weet in ieder geval zeker dat er geen lampen onnodig

De techniek maakt ons leven makkelijker, veiliger en ook zuiniger. branden terwijl je van huis bent; je kunt ze immers direct uitzetten. Daarnaast zitten er nog andere voordelen aan deze slimme systemen. Ze bieden de mogelijkheid om de sfeer in huis te personaliseren aan de hand van lichtscenes en kleuren. De juiste verlichting heeft wel degelijk invloed op je gemoedsrust en kan sfeerbepalend zijn. Met

GROENERWONEN

85

slimme verlichting kun je daarnaast de lichtsterkte afstemmen op het natuurlijk verloop van daglicht, waarmee meer comfort wordt gerealiseerd. Denk hierbij bijvoorbeeld ook aan een wake-up light. Ook biedt het extra veiligheid, gezien je op afstand je lampen kunt besturen en ervoor kunt kiezen om deze op elk gewenst moment aan of uit te doen.

De juiste binnen- en buitenverlichting kan preventief werken bij inbraken. Wil je je armaturen niet aanpassen of vind je een overkoepelend systeem als Alexa of Google Home niet prettig? Dan kun je kiezen voor bewegingssensoren. Door deze sensoren te plaatsen in ruimten waar het licht vaak maar kort brandt, zoals het toilet of de gang, voorkom je dat lampen onnodig branden.

ZIT ER WARMPJES BIJ Ook op het gebied van verwarming is de techniek steeds slimmer geworden. In menig huis vind je een slimme thermostaat. Denk hierbij aan de bekende thermostaten als Toon of Nest. Deze slimme thermostaten vervangen de traditionele thermostaat en zijn als het ware kleine computers die je helpen besparen op je verwarming. Doorgaans is de thermostaat te koppelen aan je telefoon, waardoor je vanaf een afstand de thermostaat uit kunt schakelen. Ben jij aan het werk en kom je ’s avonds pas thuis? Dan staat de verwarming niet de hele dag voor niets aan.

Een stukje comfort biedt het ook, want je kunt de thermostaat bijvoorbeeld ook al inschakelen wanneer je na een lange dag onderweg bent naar huis. Zo kom je thuis in een comfortabel, warm huis. Sommige slimme thermostaten zijn zelflerend en kunnen je gedrag herkennen, ze spelen hier slim op in en zorgen dat de verwarming aanspringt

86

GROENERWONEN

Met een slimme thermostaat stook je nooit meer voor niets.

Vaak liggen deze de hele nacht aan de lader, terwijl ze na enkele uren al vol zijn. Dit kan zorgen voor sluipverbruik. Met een schakelklok kun je een maximale tijd instellen en bespaar je energie. Dit werkt ook bij andere apparaten, zoals televisies en computers en hun randapparatuur.

ALLES BINNEN HANDBEREIK op momenten dat het nodig is. Volgens Milieu Centraal kan in een gemiddelde woning een besparing van 22% op gas voor verwarming gerealiseerd worden met een slimme thermostaat. Met slimme verwarmingssystemen kun je ook de gewenste temperatuur per kamer bepalen. Je plaatst een thermostaat in verschillende belangrijke ruimten, zoals de slaapkamer, keuken, woonkamer of werkkamer. De thermostaatknop wordt op de radiator geplaatst en deze staat in verbinding met de thermostaat. Zo kan per ruimte de temperatuur gemeten worden en de juiste temperatuur bereikt worden. Deze systemen zijn ook te gebruiken met vloerverwarming en soms ook met infraroodverwarming. Bekende voorbeelden van deze systemen zijn tado° en Honeywell Evohome. Ook zijn er losse slimme radiatorknoppen te verkrijgen. Dit handige gadget vervangt de gewone radiatorknop.

Door middel van sensoren voelt de knop of er een raam openstaat. Is dit het geval? Dan schakelt deze knop de radiator uit en wordt voorkomen dat de warmte direct verloren gaat en je dus voor niets stookt.

SCHAKELKLOKKEN Naast besparen op verlichting zijn er nog meer toepassingen voor schakelklokken of tijdschakelaars. Denk bijvoorbeeld aan het opladen van je telefoon of andere apparaten.

Leven zonder smartphone, het is vandaag de dag bijna ondenkbaar. De telefoon geeft je de wereld binnen handbereik. Ook als het gaat om energiebesparing kun je hier je voordeel mee doen. Installeer een verbruiksmanager op je mobiel. Dit kan via je energieaanbieder, maar er zijn ook onafhankelijke verbruiksmanagers. Deze slimme app helpt je, soms zelfs realtime, inzien waar in huis stroom verbruikt wordt. Je krijgt meer inzicht in je energieverbruik, wat je helpt om energie te besparen. Ook kun je hiermee eventueel sluipverbruik snel ontdekken en voorkom je dat er energie verspild wordt.

L A N K AANBIEDING GEEF EEN ABONNEMENT OP EEN TIJDSCHRIFT CADEAU VOOR MAAR €14,95 Voor jezelf mag natuurlijk ook!

4X

DE BESTE IDEEËN VOOR DUURZAAM WONEN

OPGELOST 43 SLIM Combi cv-ketel met

hybride warmtepomp

4X

4X

3X

4X

4X

3X

4X

5X

5X

6X

52 WATERSTOF Testrit in de auto van de toekomst

ISOLATIE VERDIEN JE RAZENDSNEL TERUG DE BESTE IDEEËN VOOR DUURZAAM WONEN

3X ECOHUIS WEERMAN REINIER VAN DEN BERG

‘OUDE KLEDING IN DE SPOUW’

EDITIE 7

KEUKENSPECIAL

EDITIE 7 / € 6,95

WWW.GROENERWONEN.COM

FAIR FASHION

EERLIJKE WOL VAN EIGEN BODEM • ENERGIEVERBRUIK • VOEDSELVERSPILLING • DUURZAME KEUKENS

02004

BP 8 7 1 1 2 7 3 9 9 3 0 0 6

Deze aanbieding is geldig t/m 30 juni 2021

MijnTijdschrift.net/knalaanbieding

scan hier

20% korting op je groendak Ga voor meer groen! Dankzij ‘Samen Greenchoice’ kun je nu genieten van een unieke korting op de groendak aanlegset van Het Groene Loket. Vraag je code aan op Greenchoice.nl/spaarprogramma/

Alleen maar voordelen Een groendak bespaart energie, verkoelt de woning, verhoogt het rendement van je zonnepanelen én het voorkomt stormschade. Ontdek de subsidiemogelijkheden en alle voordelen op hetgroeneloket.nl

SCHREEUW HET VAN DE GROENDAKEN De biodiversiteit verbeteren, een groener straatbeeld creëren en het riool ontlasten: een groendak helpt mens en milieu. Steeds meer mensen nemen zo’n groendak en gemeenten en waterschappen stimuleren dit met subsidies voor de aanleg.

Door: Danique Pals Foto’s: Annemarie Görts, Sempergreen, Shutterstock

GROENERWONEN

89

E

r zit een enorme groei in particulieren die voor een groendak kiezen”, zegt Sander Scheper, voorzitter van Stichting Roof Update.

“Men wil toch een bijdrage leveren aan een betere wereld en het ziet er gewoon mooier uit dan een zwart dak.

Ik merk zelf ook dat 70 tot 80 procent van de mensen die een groendak nemen, er al vroeg bij waren qua duurzaamheid. Deze mensen hebben bijvoorbeeld ook al lang zonnepanelen.”

GROENDAK AANLEGGEN Voordat je een groendak (laat) aanleggen, is het belangrijk om je dak te inspecteren.

Niet elk dak leent zich namelijk voor een groendak. Uiteraard moet de kwaliteit van het dak goed zijn en moet het dak het gewicht van een groendak kunnen dragen.

Aan de hand daarvan kun je bepalen wat voor groendak je neemt. De aanleg kun

Een groendak bestaat uit drie lagen: een drainagelaag, een groeilaag en tot slot de vegetatie. De dakbedekking moet wortelwerend zijn of er moet een wortelwerende folie worden aangebracht.

BESTAANDE OF NIEUWBOUW Je kunt op zowel nieuwbouw als op bestaande bouw een groendak laten aanleggen. Volgens Keesjan Hobo van Ekogras is de aanleg bij nieuwbouw geen probleem, maar bij bestaande bouw moet je goed opletten dat er uiteindelijk geen vochtproblemen ontstaan. Keesjan: “Met een groendak wordt het dak namelijk dampdicht gemaakt. Als het vocht van de winter niet kan uitdampen in de zomer, kan dat gaan verzadigen. En dan begint de ellende. Het is dus heel erg belangrijk dat er bij geïsoleerde dakopbouw een dampremmende laag aanwezig is.”

“Het is niet altijd mogelijk om dit zomaar aan te brengen zonder dat het dakbeschot

‘Of je nu een extensief of intensief groendak neemt, op elk groendak komen insecten af.’ je laten doen, maar volgens Sander is het helemaal niet ingewikkeld om het zelf aan te leggen. “Er zijn doe-het-zelfpakketten op de markt, waarmee de aanleg relatief simpel is.

Bovendien kun je op youtube en bij experts de juiste instructies vinden.”

90

GROENERWONEN

verwijderd moet worden”, vervolgt hij. “Heb je dus een dak dat gedateerd is? Dan kun je beter nog even wachten met de aanleg van een groendak, totdat je het dak gaat renoveren. Als je het doet, doe het dan gelijk helemaal goed.”

EXTENSIEF EN INTENSIEF Is je dak geschikt? Dan kun je kiezen voor een extensief of intensief groendak. Bij een extensief groendak, ook wel vegetatiedak genoemd, wordt een dunne, lichte laag van 4-15 cm substraatdikte aangebracht. Ook is een lichtgewichtdak met minerale wol mogelijk. De beplanting bestaat uit onder andere sedum, kruiden of grassen. “Een extensief dak heeft relatief weinig onderhoud nodig, maar ik zou wel aanraden om minimaal elk jaar een inspectie te doen. Het kan bijvoorbeeld zo zijn dat er zaden van de berk op gewaaid zijn en die wil je niet op je dak hebben. Soms is het ook van belang om het groendak te bemesten, zodat het mooi groen blijft”, zegt Sander.

Een intensief dak heeft een substraatlaag van meer dan 15 cm en is vanzelfsprekend veel zwaarder dan een extensief groendak.

Een intensief groendak heb je vanaf circa 250 kilo per vierkante meter. Daarnaast heeft zo’n dak meer onderhoud nodig,

maar je hebt ook meer keuze uit planten, struiken en zelfs bepaalde bomen. Een intensief groendak geeft je het echte ‘tuingevoel’, zoals een tuin op de ‘begane grond’ dat kan doen. Je kunt het zelfs zo inrichten dat je erop kunt lopen; dat kan bij een extensief groendak meestal niet.

OPVANGEN REGENWATER “Voor particulieren is het wellicht niet de grootste drijfveer, maar een groendak vangt water op”, vervolgt Sander. “De plantjes nemen natuurlijk water op én er zit een drainagelaag in waar overtollig regenwater wordt gebufferd. Als planten water verdampen, geeft dit weer een koelend effect en dat is in de stad noodzakelijk. Met het veranderende klimaat hebben we steeds meer te maken met hevige regenbuien en dat zorgt voor overbelasting van de riolering. Het opgevangen water kunnen mensen weer gebruiken in het grijswatercircuit.” Volgens Sander is het overigens bij de meeste groendaken niet nodig om de planten extra te besproeien. “Sedumplantjes zijn rotsplanten. Na een droge zomer verschieten ze wel van kleur, maar na een paar drupjes regen zijn ze weer groen.” Bovendien, zo geeft hij aan, worden de planten van te veel water krijgen lui; de wortels moeten zelf op zoek naar water.

BIJEN EN VLINDERS Een groendak heeft als groot voordeel dat het bijdraagt aan de biodiversiteit, want het trekt veel dieren aan. Sander weet dat dit voor veel mensen een reden is om een groendak te nemen. “Het maakt daarbij niet uit of je een extensief of intensief dak neemt, want op elk groendak komen insecten af. Er zijn ook Bees & Butterfliesmatten van Sempergreen verkrijgbaar. Hier komen extra veel bijen en vlinders op af en dat is positief. Ik heb bijvoorbeeld ook contact met De Vlinderstichting en zij zien echt de effecten van groendaken.”

De Vlinderstichting meet sinds 1995 de vlindersoorten in Nederland. Sindsdien zijn er al 17 soorten dagvlinders uit Nederland verdwenen. Momenteel komen er 53 soorten in ons land voor, maar de helft daarvan is zeldzaam. De stichting stimuleert daarom de aanleg van groendaken, liefst met veel nectarplantjes als voedsel voor bijen en vlinders en waardplanten als voedsel voor rupsen.

GROENDAKCOACH Voor advies, inspectie, aanleg en onderhoud kun je terecht bij Groendakcoach.

“Wij zijn, zoals de naam al zegt, een coach voor iedereen die iets met een groendak wil”, vertelt Marc Rotmans, directeur van

WAT KOST EEN GROENDAK?

Een groendak kost gemiddeld € 50-70 per vierkante meter. De exacte kosten zijn afhankelijk van het soort dak (extensief of intensief), de oppervlakte, bereikbaarheid, specifieke wensen en natuurlijk van de hovenier.

Wanneer je zelf een groendak aanlegt, komen de kosten rond de € 45-50 per vierkante meter. Veel gemeenten en waterschappen stimuleren de aanleg van een groendak met een subsidie. Het verschilt per gemeente of je subsidie krijgt en hoe hoog deze is, maar het kan oplopen tot € 30 per vierkante meter. Er zijn wel specifieke voorwaarden waar je rekening mee moet houden. Dit kun je bij je eigen gemeente navragen.

Groendakcoach. “Voordat er een groendak aangelegd kan worden, moet er gekeken worden naar de kwaliteit van het dak en de constructie. Een lichtgewicht groendak weegt tussen de 40 en 45 kilo per vierkante meter; een dak moet dat wel kunnen dragen, ook als er bijvoorbeeld nog eens een dik pak sneeuw valt. Het afgelopen jaar heeft Groendakcoach zo’n 2500 groendaken aangelegd. Een derde van de daken die we zien, is ongeschikt voor een groendak.

Dat ligt meestal aan de kwaliteit van het dak, dat is bijvoorbeeld te oud.”

Op een goede dag legt Groendakcoach 250 m2 groendak aan. Een gemiddeld groendak aanleggen duurt een half uur, afhankelijk van de grootte. Groendakcoach is er niet alleen voor de aanleg van een groendak, maar ook voor de begeleiding van mensen die het zelf willen aanleggen.

Marc: “Slechts 5 procent van onze klanten legt zelf een groendak aan, dat is dus een kleine groep. Toch is het aanleggen van een groendak helemaal niet ingewikkeld. Mensen zijn vaak te onzeker, terwijl dat nergens voor nodig is. Het belangrijkste is natuurlijk de veiligheid, die staat voorop.” Om de aanleg van groendaken te stimuleren organiseert Groendakcoach in samenwerking met een straat, wijk, stichting, gemeente of onderneming ook ‘groendakacties’. Tijdens zo’n actie gaan mensen samen aan de slag om een groendak aan te leggen onder begeleiding van een expert.

De vegetatie die veelal gebruikt wordt door Groendakcoach is een sedummix van zo’n 14 verschillende plantjes. Marc: “Er is veel variatie mogelijk. We hebben ook mixen, speciaal om vlinders en bijen aan te trekken, daar zitten dan meer kruiden en bloemen in. Het is wel zo dat bij meer bloemen en planten het gewicht ook hoger wordt. Daar moet je dus altijd rekening mee houden.”

GROENERWONEN

91

DE KUNST VAN NO-WASTE Je schrikt wel even als je hoort dat 35 tot 50 procent van de wereldwijde voedselproductie wordt weggegooid. Dat gebeurt door telers, fabrikanten en verkopers, maar ook door consumenten.

En tot die laatste groep behoren we zelf, dus daar kunnen we ook echt iets aan veranderen. Koop niet te veel, bewaar voedsel op de juiste manier én maak van je snijafval weer nieuwe gerechten!

In hun boek De kunst van no-waste laten Giovanna Torrico en Amelia Wasiliev zien hoe je dat doet.

Recepten: Giovanna Torrico en Amelia Wasiliev Foto’s: Deirdre Rooney

Een paar simpele aanpassingen kunnen op grote schaal een verschil maken.

92

GROENERWONEN

Spaghetti met rodekool en radijsblad De buitenste bladeren van een kool zijn vaak hard en soms zijn ze vuil, maar daarom hoef je ze nog niet weg te gooien!

Als je ze niet voor een specifiek recept wil gebruiken, kun je ze voor dit snelle gerecht bewaren. Je hoeft ze alleen maar goed te wassen en ze zijn klaar voor gebruik!

Voor 2 personen

INGREDIËNTEN ∙1 50 g spaghetti ∙2 el extra vergine olijfolie

∙ 2 tenen knoflook, fijngehakt ∙ 2 harde buitenste rodekoolbladeren, fijngesneden ∙ ½ bosje radijsblad, fijngesneden ∙ 30 g feta, verkruimeld BEREIDING Kook de spaghetti volgens de aanwijzingen op de verpakking. Verhit in de tussentijd de olie in een kleine koekenpan op matig vuur.

Bak de knoflook en kool 6-7 minuten, tot de kool zacht begint te worden. Breng op smaak met zout en peper en voeg het radijsblad toe. Schep de spaghetti erdoor, strooi de feta erover en serveer.

Spaghetti met rodekool en radijsblad

GROENERWONEN

93

Financiers met eiwitten Soms heb je voor een gerecht alleen de eidooiers nodig en houd je de eiwitten over die kort houdbaar zijn. Verwerk ze in onderstaand recept of vries ze in. Gebruik hiervoor een ijsblokjestray. Een eiwit van een klein ei past precies in een vakje. Doe ze als ze bevroren zijn bij elkaar in een zakje of bakje; ze ontdooien snel en zijn makkelijk te tellen.

Voor 12 financiers

INGREDIËNTEN ∙2 50 g gesmolten boter ∙2 40 g amandelmeel ∙2 40 g poedersuiker ∙1 tl bakpoeder

94

GROENERWONEN

∙8 eiwitten ∙1 rijpe steenvrucht (perzik of pruim), eerst doormidden en daarna in 12 plakjes gesneden BEREIDING Verwarm de oven voor tot 190 °C. Gebruik 10 g boter om twaalf muffinvormpjes in te vetten. Meng het amandelmeel, de poedersuiker en het bakpoeder in een kom. Klop de eiwitten er een voor een goed door. Voeg de rest van de zachte boter toe en meng niet langer dan nodig is. Vul de muffinvormpjes tot aan de rand. Leg op elke financier een plakje fruit en zet ze 20 minuten in de oven, tot ze goudbruin zijn. Neem ze uit de oven en laat ze op een rooster afkoelen.

‘Pasta’ van koolstronk met champignons à la crème Gebruik een spiraalsnijder om de stronk en buitenste bladeren, die je anders altijd weggooit, fijn te snijden voor dit glutenvrije ‘pasta’gerecht.

Voor 1 persoon

INGREDIËNTEN ∙1 el olijfolie ∙1 sjalot, fijngehakt ∙1 plak gerookt spek, in stukjes ∙5 0 g champignons, in plakjes ∙6 0 ml volle crème fraîche

∙ de stronk en buitenste bladeren van een rode of witte kool, in dunne sliertjes ∙ zout en zwarte peper BEREIDING Verhit een koekenpan op matig vuur. Voeg de olie toe en roerbak de sjalot, spekjes en champignons 5 minuten, tot de spekjes knapperig en de champignons zacht zijn.

Voeg de crème fraîche toe en breng aan de kook. Schep het mengsel door de kool en breng op smaak met zout en peper. Je kunt wat geraspte kaas bij deze ‘pasta’ serveren.

GROENERWONEN

95

Pudding van oud brood

Laksa van garnalen

Van al ons eten gooien we nog het meest brood weg. Hoe vaak belanden bij jou de kapjes die niemand wil of die paar boterhammen die nog onder in de zak zitten in de vuilnisbak? Maak er croutons van of verwerk ze in deze broodpudding.

Voor 4 personen

INGREDIËNTEN ∙ 125 g gesmolten boter, plus een beetje voor het invetten ∙ 100 g gemengde rozijnen en krenten ∙ 100 g kristalsuiker, plus een beetje voor erover ∙ 2 tl koekkruiden ∙ 8 sneetjes oud brood, zonder korst, in driehoekjes ∙ 450 ml volle crème fraîche ∙ 2 eieren BEREIDING Verwarm de oven voor tot 180 °C. Vet een ovenschaal van 1,5 liter in. Meng de rozijnen, suiker en koekkruiden. Bestrijk de stukken brood aan één kant met boter en leg ze op de ingesmeerde kant in de ovenschaal.

Strooi de helft van de rozijnen erover. Herhaal en eindig met een laag brood. Klop de crème fraîche en de eieren door elkaar en schenk het mengsel over het brood. Strooi er een dun laagje suiker over en laat 30 minuten rusten. Zet de pudding 30-40 minuten in de oven, tot hij mooi goudbruin is.

Laksa van garnalen Afval van vis en zeevruchten is niet het beste maatje van je vuilnisbak. Ik doe ze standaard in een zakje in de diepvries, zodat de geur niet in mijn keuken blijft hangen, en gebruik ze voor bijvoorbeeld dit recept.

Voor 2 personen

INGREDIËNTEN ∙6 0 g kant-en-klare laksapasta ∙2 00 g garnalenschalen ∙1 el druivenpitolie of andere plantaardige olie ∙4 00 g kokosmelk uit blik ∙1 el vissaus ∙h et sap van een ½ limoen ∙1 00 g mihoen ∙2 0 g koriander en muntblaadjes, gemengd ∙1 50 g taugé

96

GROENERWONEN

BEREIDING Verhit de olie in een wok op hoog vuur. Voeg de laksapasta en garnalenschalen toe en bak een paar minuten, tot de laksa goudbruin en heel geurig is. Voeg de kokosmelk en evenveel water toe. Breng aan de kook, zet het vuur laag, dek de pan af en laat 10 tot 15 minuten koken, zodat de smaken zich goed vermengen. Breng op smaak met de vissaus en het limoensap.

Kook in de tussentijd de mihoen volgens de aanwijzingen op de verpakking. Zeef de soep en gooi de garnalenschalen weg.

Verdeel de mihoen over 2 kommen en schenk de soep erover. Garneer met de verse tuinkruiden en taugé.

Boek De kunst van no-waste Auteurs Giovanna Torrico & Amelia Wasiliev Fotograaf Deirdre Rooney Prijs € 10 ISBN 978 90 452 1834 2 Uitgever Karakter

Pudding van oud brood

GROENERWONEN

97